Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

29
PEITHO / EXAMINA ANTIQUA 1 ( 3 ) / 2012 Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii ARTUR PACEWICZ / Wrocław / Przetrwanie i ogłoszenie w antyku pism Arystotelesa jest nader złożoną i nie do końca jasną kwestią. Znany nam dziś układ i zawartość Corpus Aristotelicum pochodzi praw‑ dopodobnie z edycji dokonanej w połowie I wieku p.n.e. przez Andronikosa z Rodos. W dostępnym przekładzie polskim Arystotelesa teksty ukazały się w sześciu tomach Dzieł wszystkich. Oczywiście nie są to jego wszystkie pisma i pozostaje jeszcze do wyko‑ nania sporo pracy translatorskiej i egzegetycznej. Przekonujemy się o tym na podstawie nowszego wydania resztek jego Operum np. przez O. Gigona jako tom III zawierający nader obszerne świadectwa i mniej liczne verbatim agmenta 1 . W niniejszym artykule przedstawiam zrekonstruowaną zawartość domniemanego dialogu O filozofii (Περὶ φιλοσοφίας, De philosophia ), wraz z tłumaczeniem zachowa‑ nych świadectw i fragmentów. Z dużą pewnością można przyjąć, iż pismo o wspomnia‑ nym tytule i o objętości trzech ksiąg 2 wyszło spod pióra Arystotelesa oraz zostało przez 1 Gigon 1987. Wydanie to recenzowali m.in.: Sider 1989; Gottschalk 1991; Plezia 1992 (przedruk w: Plezia 2000). Wcześniejsze pełne zbiory: Rose 1863; Heitz 1869; Rose 1870; Rose 1886; częściowe: Walzer 1934; Ross 1955 (przekłady: angielski — Aristotle 1952; włoski — Aristotele 2008); Aristotele 1987 (bez O filozofii). Oczywi‑ ście brak polskiego tłumaczenia nie oznacza, iż polscy badacze nie badali fragmentarycznie zachowanej spuścizny Arystotelesa; zob. na przykład Porawski 1983; Wesoły 1984. 2 Układ fragmentów w wydaniach Rosego (1886), Rossa, Untersteinera oraz Gigon nie jest podzielony na księgi, natomiast w zbiorze Walzera księga pierwsza obejmuje fragmenty 1–8, druga 9–11, trzecia 12–31. H. Flashar (Aristoteles 2006: 132) do ks. I zalicza — odwołując się do numeracji Rosego — fragmenty 1–7, 13, 15 i 34, do ks. II: 8–9, a do ks. III: 10–12 i 16–25.

Transcript of Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

  • P E I T H O / E X A M I N A A N T I Q U A 1 ( 3 ) / 2 0 1 2

    Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    Przetrwanie i ogoszenie w antyku pism Arystotelesa jest nader zoon i nie do koca jasn kwesti. Znany nam dzi ukad i zawarto Corpus Aristotelicum pochodzi prawdopodobnie z edycji dokonanej w poowie I wieku p.n.e. przez Andronikosa z Rodos. W dostpnym przekadzie polskim Arystotelesa teksty ukazay si w szeciu tomach Dzie wszystkich. Oczywicie nie s to jego wszystkie pisma i pozostaje jeszcze do wykonania sporo pracy translatorskiej i egzegetycznej. Przekonujemy si o tym na podstawie nowszego wydania resztek jego Operum np. przez O. Gigona jako tom III zawierajcy nader obszerne wiadectwa i mniej liczne verbatim fragmenta1.

    W niniejszym artykule przedstawiam zrekonstruowan zawarto domniemanego dialogu O filozofii ( , De philosophia), wraz z tumaczeniem zachowanych wiadectw i fragmentw. Z du pewnoci mona przyj, i pismo o wspomnianym tytule i o objtoci trzech ksig2 wyszo spod pira Arystotelesa oraz zostao przez

    1 Gigon 1987. Wydanie to recenzowali m.in.: Sider 1989; Gottschalk 1991; Plezia 1992 (przedruk w: Plezia 2000). Wczeniejsze pene zbiory: Rose 1863; Heitz 1869; Rose 1870; Rose 1886; czciowe: Walzer 1934; Ross 1955 (przekady: angielski Aristotle 1952; woski Aristotele 2008); Aristotele 1987 (bez O filozofii). Oczywicie brak polskiego tumaczenia nie oznacza, i polscy badacze nie badali fragmentarycznie zachowanej spucizny Arystotelesa; zob. na przykad Porawski 1983; Wesoy 1984.

    2 Ukad fragmentw w wydaniach Rosego (1886), Rossa, Untersteinera oraz Gigon nie jest podzielony na ksigi, natomiast w zbiorze Walzera ksiga pierwsza obejmuje fragmenty 18, druga 911, trzecia 1231. H.Flashar (Aristoteles 2006: 132) do ks. I zalicza odwoujc si do numeracji Rosego fragmenty 17, 13, 15 i 34, do ks. II: 89, a do ks. III: 1012 i 1625.

  • 170 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    niego ogoszone, poniewa on sam, co najmniej dwukrotnie, explicite odwouje si do niego w zachowanych traktatach:

    W ten sam sposb rwnie Platon w Timajosie tworzy dusz z elementw; albowiem podobne poznaje podobne, rzeczy za skadaj si z zasad. Podobnie te w wykadach O filozofii podaje si definicj, e zwierz samo w sobie jest z samej idei jedynki tego, co jedno oraz pierwszej dugoci, szerokoci oraz gbokoci [ ], inne za s w podobny sposb; oprcz tego inaczej, rozum to jedynka, wiedza to dwjka (albowiem na jeden tylko sposb [zmierza] do jedna), mniemanie to liczba powierzchni, a wraenie zmysowe to liczba objtoci [ , ( ), , ]. Liczby nazywano bowiem formami i zasadami, s za one z elementw; rzeczy natomiast poznajemy jedne umysem, jedne wiedz, jedne mniemaniem, jedne wraeniem zmysowym; te liczby s formami rzeczy3.

    Powyszy fragment budzi ju jednak kontrowersje w pnym antyku, albowiem komentatorzy Arystotelesa przypisywali t tre do odmiennych dzie. Filopon utosamia traktat O dobru z pismem O filozofii ktre jako dwa oddzielne tytuy figuruj w antycznych katalogach oraz wskazuje, e zawarte tam byy treci z tak zwanych niespisanych nauk Platona oraz zasad pitagorejskich4. Rzecznikiem takiego utosamienia by przede wszystkim inny komentator Simplikios, a podyli za nimi rwnie synni wspczeni badacze 5. Jednake utosamienia tych dwch tytuw Stagiryty nie odnajdziemy w parafrazie Arystotelesowskiego traktatu autorstwa Temistiosa, a co waniejsze, jako rdo przedstawianych tam pogldw wskazany zostaje traktat O naturze trzeciego scholarchy Akademii Ksenokratesa z Chalcedonu6. Jak

    3 Arystoteles, O duszy, 404b 1625 (tum. A. P. wszystkie cytaty podaj w przekadzie wasnym, o ile nie zaznaczono inaczej). Rose (1886) i Walzer (1934) nie uwzgldniaj tego jako fragmentu. U Rossa (1955) znajduje si jako fragment 11, 3 (= fr. 11, 3 [13] Untersteiner), natomiast Gigon (1987) przypisuje go do O dobru (partim fr. 97, 1). Jeli chodzi o nauki niespisane Platona, ktrych tre ma by zawarta w cytowanym ustpie, to jest to fragment nr 25A w zbiorze Gaisera (1963), nr 10 w zbiorze Findlaya (1974) oraz nr 27 w zbiorze Richard (1986).

    4 Filopon, Komentarz do O duszy Arystotelesa, 75, 3476, 1: Pisma O dobru nazywa Arystoteles O filozofii; w nich za przedstawia Arystoteles niepisane dysputy Platona; jest to te autentyczna jego ksiga; przedstawia wic tam pogld [] Platona oraz Pitagorejczykw na temat bytw i ich zasad(tum. A. P.) Podobnie jak poprzedni fragment nie uwzgldniaj go Rose, Walzer ani Gigon, a uwzgldniany jest pod nr. 11 oraz wrd wiadectw dotyczcych pisma O dobru przez Rossa; pojawia si u niego uwaga krytyczna dotyczca utosamienia dwch dialogw: gravis error Philoponi(Ross 1955: 113, przyp. 1). W zbiorach dotyczcych niespisanej nauki jest to nr 25B Gaiser (1963), nr 11 Findlay oraz nr 28 Richard (1986). W kwestii tego komentatora jako wiarygodnego rda stanowisko przynajmniej czciowo sceptyczne zajmuje np. Trendelenburg 1826: 88 (por. Trendelenburg 1833: 221).

    5 Simplikios, Komentarz do O duszy Arystotelesa, 28, 79: O filozofii nazywa wic ksigi O dobru spisane przez niego z rozmw Platona, w ktrych przedstawia Pitagorejskie oraz Platoskie pogldy na temat bytw (tum. A. P.). Podobnie jak wyej nie uwzgldniaj go Rose, Walzer ani Gigon i jest to cz fr. 11 w wydaniu Rossa (1955), a w wiadectwach wok agrapha dogmata: nr 25B Gaiser, nr 11 Findlay oraz nr 29 Richard. Zob. przede wszystkim Brandis (1823). Stan bada przedstawia Berti (1997: 257262).

    6 Temistios, Komentarz do O duszy Arystotelesa, 11, 1912, 4 (= nr 39 Heinze [1892]; nie uwzgldniony w Isnardi Parente [1982]). Ustalenie to akceptuje np. Cherniss 1944: 565580.

  • 171Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    wskazuje jednak W.D. Ross w swym komentarzu do O duszy Arystotelesa, faktycznie ustp ten moe pochodzi z O filozofii, a z du pewnoci nauk przypisa mona Platonowi, a nie Ksenokratesowi (Aristotle 1961: 177). Tak due problemy z asygnacj i interpretacj tego fragmentu najprawdopodobniej sprawiy, i nie zosta on uwzgldniony w zbiorze O. Gigon (1987).

    Drugim miejscem u samego Arystotelesa, w ktrym wzmiankuje on o swych ksigach O filozofii, jest Fizyka.

    W dwojaki bowiem sposb w [ksigach] O filozofii [ ] mwi si o tym, ze wzgldu na co [ ]7.

    Jak ju wspomniano, tytu tego dziea odnale mona w katalogach pism Stagiryty oraz odnosi si do niego kilka wiadectw pniejszych pisarzy antycznych8, do ktrych nale:

    1. Filodemos z Gadary (I wiek p.n.e./I wiek n.e.), ktrego fragment dziea De pietate (7b 48) potwierdza nie tylko tytu, lecz rwnie to, e skadao si przynajmniej z trzech ksig: u Arystotelesa w trzeciej ksidze O filozofii9.

    2. Pryscianus Lydus (VI w. n.e.), ktry w dziele Solutiones eorum, de quibus dubitavit Chosroes Persarum Rex (41, 1642, 3) napisa:

    Albowiem z Platoskiego Timajosa [] zostay zaczerpnite i sporzdzone oraz z pism Arystotelesa O fizyce, O niebie, O powstawaniu i giniciu oraz Meteorologii; podobnie te z O nie i marzeniach sennych oraz z tych, ktre spisane zostay jakby [quasi] w dialogach: O filozofii i O wiatach10.

    3. Simplikios (V/VI w. n.e.), Komentarz do O niebie Arystotelesa, 288, 28289, 2:

    To, i to, co boskie, jest wieczne, twierdzi potwierdza rwnie w oglnych filozoficznych wywodach [ ], co czsto wyraone jest w argumentach, e to, co boskie z koniecznoci jest niezmienne oraz ze wszech miar pierwsze i najwy

    7 Arystoteles, Fizyka 194a 3536 = partim fr. 30 Walzer = partim fr. 28 Ross = partim fr. 28 [24] Untersteiner. Untersteiner uwzgldnia ponadto: Micha Psellos, De omnifaria doctrina 69. Badacz ten zamieszcza fragmenty tak jak to ma miejsce u Rossa, ale proponuje te ich przearanowanie t now kolejno podaj w nawiasach kwadratowych.

    8 Zob. D.L. V 22; Vita Hesychii (Vita Menagiana) 1, 41. Wszystkie cztery testimonia uwzgldniaj Ross (1955: 73) i Untersteiner (1963: 2), Rose (1886: 2425) przywouje tylko (2), podobnie jak Walzer (1934: 66), ktry cytuje je w caoci: z Platoskiego bowiem Timajosa, Fedona, Fajdrosa, Politei oraz innych odpowiednich rozpraw zostay zaczerpnite. Autorstwu zaprzecza np. V. Rose (1863: 34), ktry twierdzi, i powstao ono w czasach Teofrasta i pod imieniem Arystotelesa skatalogowano je dopiero w Aleksandrii.

    9 Fr. 26, 1 Rose = fr. 26, 1 Walzer = fr. 25, 2 Gigon. Filodem by epikurejczykiem, ktrego dziea w postaci zwglonych papirusw odnaleziono w Herkulaneum. Szerzej o zwizku traktatu O filozofii z filozofi Ogrodu zob. Bignone 1973: 1188.

    10 Taki tytu nie zachowa si ani w katalogach, ani wrd dzie Arystotelesa. Uwaa si, i moe chodzi o dzieo lub (Untersteiner1963: 70).

  • 172 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    sze; jeli bowiem jest niezmienne, to i wieczne. Oglnymi za nazywa te wywody filozoficzne, ktre wedle ukadu od pocztku byy przedkadane wielu, a ktre mamy w zwyczaju nazywa egzoterycznymi [] tak, jak te powaniejsze [nazywamy]

    akroamatycznymi czyli podrcznikowymi []; mwi o tym w [ksigach] O filozofii11.

    4. Asklepios (VI w. n.e.), ktry w Komentarzu do Metafizyki Arystotelesa (112, 1619) stwierdza:

    A wic o tych zasadach mwi [Arystoteles], a przedtem wspominalimy w Fizyce; potem znw zapowiada wypowiedzenie si o nich w [Metafizyce] oraz ukazanie wok nich aporii i rozstrzygniecie tych aporii w [ksigach] O filozofii.

    Arystoteles kwesti przyczyn i sposobu ich dziaania rozwaa w trzecim rozdziale Fizyki, gdzie okrela to, jakie [] one s oraz ile ich jest []. Wyrnia wic si tam: (1) przyczyn materialn to, z czego co powstaje; (2) przyczyn jako form [] i wzorzec [], czyli okrelenie tego czym co bywszy jest [ ]12; (3) przyczyn sprawcz jako zasad zmiany i spoczynku [ ]; oraz (4) przyczyn celow [telos] czyli to, ze wzgldu na co [ ] (Fizyka, 194b 1635). Powyszy cytat wskazuje, e Asklepios uznaje ksig Alpha minor za pismo Arystotelesa (co potwierdza pniej 113, 56), a nie ktrego z jego uczniw (Crilly 1962: 79). Gigon nie umieszcza tego fragmentu wrd wiadectw i przytacza w ramach fragmentu numer 30.

    W literaturze przewaa jednak pogld, zgodnie z ktrym O filozofii stanowi oddzielne dzieo. Jako jeden z pierwszych tre tego pisma, w odniesieniu do poszczeglnych ksig, prbowa zrekonstruowa J. Bernays, stawiajc hipotez, i pierwsza ksiga zawieraa przedstawienie duchowego rozwoju ludzkoci, druga filozofi Platona oraz jej krytyk, natomiast trzecia pogldy samego Stagiryty13. Systematyczne rozwaania nad

    11 Partim fr. 16 Walzer. O charakterystyce pism Stagiryty zob. np. Ravaisson 1975; Bos 1989a. Ten ostatni autor proponuje takie rozrnienie midzy a u Arystotelesa, i pierwsze obejmoway wszystkie nauki dotyczce otaczajcej nas rzeczywistoci naturalnej i wszystkiego, co wywodzi si z niej na drodze abstrakcji, drugie natomiast zajmuj si zagadnieniami odniesionymi do i tymi problemami, ktre Platon rezerwowa dla dialektyki, a Arystoteles dla wczeniejszej, wyszej i bardziej logicznej nauki od fizyki; nauki, ktra zajmuje si , principiami, a ktra z tego powodu nie moe mie charakteru dedukcyjnego ani dowodzcego (Bos 1989a: 198).

    12 Szerzej na temat frazy zob. np. Arpe 1937; Sonderegger 1983.13 Bernays 1863: 95115. Autor ten dostrzega wpywy stoickie na przekaz Cycerona (Bernays 1863: 103).

    Por. Bywater 1876: 6487; Wilpert 1957: 156. Za ustaleniami Bernaysa poda rwnie Zeller (1879: 6061), ktry dopuszcza hipotez, i pewne fragmenty zostay wykorzystane w ksigach A (I) i (XII) Metafizyki oraz w O niebie. Ju Ravaisson (1837: 34) zwraca uwag na pokrewiestwo midzy O filozofii oraz Metafizyk oraz na rnic midzy pierwszym traktatem a . Ten ostatni traktat miaby w czci historycznej jedynie sprawozdawczy charakter, podczas gdy dwa wspomniane wczeniej krytycznie analizowayby filozofi Platona i pitagorejczykw. Krytyka problematyki podjtej w ks. I znajduje si np. w recenzji wydania Untersteinera autorstwa Tarna (1966: 467468). Co do polemiki o platonizujcym lub antyplatonizujcym charakterze tego pisma zob. Wilpert (1957: 155162) oraz de Vogel (1960: 248256).

  • 173Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    tym, czym jest mdro i jej umiowanie pojawiaj si na przeomie IV i V wieku p.n.e. w krgu filozofw zwizanych z Sokratesem. Jak podaje Diogenes Laertios autorami pism O mdroci [ ] byli Kriton (D.L. II 121) i Simmias (D.L. II124), natomiast pism zatytuowanych O filozofii Simon (D.L. II 122) i wspomniany ju Simmias (D.L.II124). Co najmniej dwa dialogi, chocia wspczenie czsto uznawane za nie platoskie Theages i Rywale (moliwe jednak, i zostay one napisane w krgu Akademii) zostay opatrzone podtytuami O filozofii (D.L. III 59). Tradycja sporzdzania dzie o tym tytule trwaa zarwno wrd pierwszych nastpcw Platona Speuzypposa i Ksenokratesa (D.L. IV 4; 11; 13) jak i w tradycji perypatetyckiej (Teofrast D.L.V 48; Straton z Lampsakos D.L. V 59).

    W 1923 roku ukazaa si synna ksika W. Jaegera powicona filozofii Arystotelesa, w ktrej stara si on uzasadni tez, i filozoficzne pogldy tego filozofa ulegay w trakcie jego ycia zmianom (cilej rzecz biorc rozwojowi Entwicklung), w ktrych wyrni trzy etapy14. Etap pierwszy obejmowa okres pobytu w Akademii Platona. Miay wtedy powsta tak zwane modziecze dziea ( Jugendwerke) przede wszystkim Eudemos oraz Zachta do filozofii15. Po mierci swojego nauczyciela, nie mogc powrci do rodzinnego miasta Stagira, niemal cakowicie zniszczonego przez wojska Aleksandra Wielkiego, wyjeda on do Assos, co rozpoczyna etap drugi. W miecie tym powstaje wtedy wspaniaa grupa badawcza, w ktrej obok Stagiryty dziaali midzy innymi Erastos z Koriskos, Hermias Atarneczyk, Ksenokrates czy Teofrast. To wanie wwczas miao powsta programowe pismo zatytuowane 16. Co do datowania wzgldem innych pism, Jaeger uznaje ustalenia z O filozofii za chronologicznie rwnolege lub nieco pniejsze od krytyki platoskiej teorii idei przedstawionej w pierwszej ksidze Metafizyki. Wedug Jaegera Arystoteles przez duszy czas nie upublicznia swoich argumentw przeciwko naukom swojego nauczyciela z powodu niewielkiej liczby osb, ktre w sposb kompetentny mogy dokona ich oceny17.

    Jak mona przypuszcza, pierwsza ksiga O filozofii zawieraa rozwaania na temat tego, z czego si wzia mdro []. Zachowane wiadectwa wskazuj, i Stagiryta, po pierwsze, mia uznanie dla tradycyjnej mdrociowej refleksji Hellenw, ktrej oznaki dostrzega gwnie w synnej inskrypcji delfickiej poznaj samego siebie, rozwaaniach

    siedmiu mdrcw oraz nie greckiej myli Magw, Chaldejczykw i Egipcjan. Po drugie, najprawdopodobniej przedstawia rozwj docieka nad mdroci poczwszy od tych

    14 Ten oglny model zosta poddany daleko idcym modyfikacjom i krytyce; zob. np. Dring 1966; Berti 1997; Ackrill 1981; szerzej zob. np. Flashar 1983: 177185.

    15 Fragmenty tego pisma s dostpne w polskim przekadzie: Arystoteles 1988 (oraz Arystoteles 2001) oraz Wesoy 1988.

    16 Szerzej na temat pobytu i dziaalnoci filozofw na Assos zob. Gaiser 1985. 17 Jaeger 1934: 124166. Z datowaniem Jaegera zgadzaj si rwnie np.: Untersteiner 1963: xvii, xix;

    Wilpert 1957: 155156; Chroust 1966: 283291; Guthrie 1981: 83, przyp. 1; Gajda 1993: 105. Theiler (1925: 86) koryguje kolejno powstania wczesnych pism Arystotelesa, przesuwajc powstanie na czas przed powstaniem Zachty do filozofii oraz sytuujc powstanie pisma za ycia Platona. Z kolei okres powstania traktatu na czas tu przed mierci Platona przesuwa H. von Arnim (1931: 8). Por. Wilamowitz Moellendorf 1893: 331, przyp. 27. Sceptyczne podejcie do moliwoci datowania dziea zob. np. Aristotele 2008.

  • 174 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    rde, poprzez myl josk, pitagorejsk i eleack a do Sokratesa. Po trzecie, okreli jej przedmiot jako to, co poznawalne umysem w sposb jasny oraz boskie, a wic wieczne. Taki przedmiot za jest wci na nowo (z etapem porednim w postaci zainteresowania rzeczywistoci polityczno spoeczn) odkrywany przez czowieka na przestrzeni dotychczasowych jego dziejw, cyklicznych i katastroficznych, powodujcych utrat

    mdrociowego dorobku ludzkoci. O treci ksigi drugiej wiemy z testimoniw i fragmentw prawdopodobnie najmniej.

    Potwierdzaj one krytyczne podejcie Arystotelesa do nauki Platona o ideach, a przede wszystkim do koncepcji tak zwanych liczb idealnych (ejdetycznych). Zachowany u Syrianosa fragment oraz wiadectwo Aleksandra zwracaj uwag na dwie sprawy. Po pierwsze, Arystoteles wskazywa na kontrowersj o charakterze epistemologicznym dotyczc tego rodzaju liczb, a mianowicie ich niepoznawalno. Koncepcj liczb idealnych przedstawia Platon w tzw. niespisanej nauce, a cechowao je przede wszystkim to, i s niedodawalne, to znaczy ujmujc to szerzej nie przeprowadza si na nich operacji matematycznych. Stanowi one swoist jednoci, caoci, ktre stanowi wzorzec dla wieloci liczb, ktre z kolei wykorzystuj w dziaaniach matematycy (zob. Dembiski 2003: 81109; Krl 2005: 3154). Stagiryta za by moe ju na etapie przyjmuje odmienn koncepcj liczby. Stanowi ona dla niego konglomerat niepodzielnych jednostek, ktry jest uzyskiwany w procesie abstrakcji z rzeczywistoci zmysowej. Dlatego te twierdzi, i uznawanie tego rodzaju bytu, jakim miayby by liczby idealne, jest po prostu zbdne, co podkrela dodatkowo argumentem epistemologicznym, i ludzie nie znaj tego rodzaju liczb. Po drugie za, zostaje przedstawiona koncepcja najwyszych zasad z niespisanej nauki jedynki i nieokrelonej dyady, oraz wyprowadzanie z nich wielkoci geometrycznych, ktre z kolei mogy suy konstrukcji odpowiednich idei. W Corpus Aristotelicum krytyczne argumenty wobec tych Platoskich koncepcji odnale mona przede wszystkim w Metafizyce (ks. Z [VII], M [XIII], N [XIV] ).

    W ksidze trzeciej przedstawi Arystoteles swoj wizj filozofii pojmowanej przede wszystkim jako teologia. Ponownie podejmuje problem rda pobonoci, ktre postrzega (w nawizaniu do ustale z ksigi pierwszej) w kontemplacji bytu wiecznego, jakim jest natura, a w niej przede wszystkim byty sfery nadksiycowej. Pobono nie jest swoistym darem, ktry jednemu czowiekowi jest dany, a innemu nie. Kady, kto tylko zechce spojrze na to, co go otacza, moe doj do wniosku, i to, co boskie, jest koniecznym elementem caoci rzeczywistoci. Arystoteles sformuowa jako uzasadnienie dwa argumenty. W pierwszym do boga dochodzi si poprzez dostrzeenie porzdku i pikna caoci rzeczywistoci, ktry to porzdek wymaga istnienia bytu, ktry byby za to odpowiedzialny. Drugi natomiast implicite wykorzystujcy zasad, i pewnego typu szeregi (na przykad przyczyn lub wartoci) nie mog by nieskoczone wykazuje na istnienie bytu najwyszego, wskazujc na hierarchie, ktre maj miejsce w naturze. S byty dobre i lepsze, a wic musi by i najlepszy. S byty pikne i pikniejsze, a wic musi by najpikniejszy. To za, co najlepsze i najpikniejsze, jest boskie i niezmienne, poniewa aden inny byt nie jest w stanie go zmieni, a ono samo nie ma ku temu woli. Oprcz boskiej przyczyny zasady uzasadnieniu poddana zostaje wieczno natury jako caoci,

  • 175Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    ktrej nie moe zniszczy ani nic zewntrznego, bo czego takiego nie ma, nie uczyni tego bg, ani nic wewntrznego, bo musiaaby to by jej cz, a cz nie ma dostatecznej mocy, by tego dokona. Porzdek we wszechwiecie dostrzegalny jest nie tylko w perspektywie makrokosmicznej, lecz rwnie mikrokosmicznej, w postaci uporzdkowania czterech elementw wedle ich miejsc naturalnych oraz dodaniu elementu pitego eteru. Ten szczeglny element, z jednej strony, wyjania ruch gwiazd i planet po okrgu, z drugiej za, umoliwia spekulacj nad ich natur jako istot ywych, obdarzonych przynajmniej niektrymi spord zmysw.

    * * *KSIGA I

    Dzieje mdroci ludzkiej

    Fr. 1 Ross18 Plutarch, Przeciw Kolotesowi 1118C [] a spord napisw w Delfach najbardziej boski okaza si poznaj samego siebie19; on to nasun Sokratesowi zasad stawiania aporii i dociekania, jak powiedzia Arystoteles w ksigach platoskich [ ]20.

    Fr. 2 Ross21 Diogenes Laertios II 23 Arystoteles twierdzi, i [Sokrates] przyby do Pytho22; lecz rwnie na Isthmos, jak [podaje] Faworinos w pierwszej ksidze Wspomnie23.

    Fr. 3, 1 Ross24 Stobajos, eclogae, III 21, 26 Z Porfiriusza, z pierwszej ksigi O poznaj samego siebie [ ]25: Jaki to wic by i od kogo wity nakaz [] w Pytho, ktry mwi proszcym boga, eby poznali samego siebie? [] Lecz czy to Femonoe przynoszc korzy we wszystkim

    18 Fr. 1 Rose = fr. 1 Walzer = fr. 1 [2] Untersteiner = fr. 709 Gigon.19 Zob. Platon, Charmides, 164e167a; Alkibiades I, 124ab.20 W zbiorze O. Gigon zostaje umieszczony pod tytuem Platnika. Dring (1957: 68) uwaa, i do grupy

    nazywanej wanie Platnika nale streszczenia platoskich dialogw dokonane przez Stagiryt oraz nauczanie ustne. Natomiast cao yciorysu Sokratesa zawartego u Diogenesa znajduje si rwnie w SSR I D 1.

    21 Fr. 2 Rose = fr. 2 Walzer = fr. 2 Ross = fr. 2 [10] Untersteiner = fr. 861 Gigon.22 Czyli do Delf; zob. Pauzaniasz, Wdrwki po Helladzie, X 6, 5 [Pauzaniasz 1989].23 W nieco szerszym zakresie umieszcza ten fragment Gigon wrd fragmentw, w ktrych nie ma odwo

    ania do danego dziea: Ion z Chios [twierdzi], i [Sokrates] bdc modym odby podr z Archelaosem na Samos; Arystoteles. Faworinos by filozofem ze szkoy sceptyckiej jego rda z kolei nie znamy.

    24 Fr. 3, 1 Rose, fr. 3, 1 Walzer = fr. 3, 1 [4, 1] Untersteiner = fr. 28 Gigon.25 Fr. 273F Smith [1993].

  • 176 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    co do spraw ludzkich to wyprorokowaa, przez ktr pierwsz twierdzi si, e Pythios przekaza dobrodziejstwa ludziom, czy to Fanothea z Delf26, czy to byo wotum Biasa albo Talesa27, albo Chilona28, zaczynao si od pewnego boskiego natchnienia []; czy te raczej powinno si wzi pod uwag Klearchosa, ktry powiedzia, i jest to wskazwka od Pytii, obwieszczona Chilonowi, ktry zapyta, co najlepszego mgby si nauczy czowiek; czy te jeszcze przed Chilonem zostao to napisane na nowo wzniesionej [wyroczni] w miejsce zrobionej z pir i spiu29, jak powiedzia Arystoteles w O filozofii.

    fr. 3, 2 oraz 4 Ross30 Klemens Aleksandryjski, Kobierce, I 14, 60, 361, 2 [Sentencj] poznaj samego siebie jedni przypisuj Chilonowi, Chamaileon za w O bogach Talesowi, Arystoteles za Pythiasowi. Moliwe, e nawoywa, by dy do poznania []. Nie moliwe jest bowiem bez [poznania] istoty [] wszystkich bytw poznanie czci; trzeba bowiem bada powstanie wiata [], dziki czemu mona pozna rwnie natur czowieka. Z kolei [sentencj] nic ponad miar [ ] przypisuj Chilonowi z Lacedemonu31; Straton za w O wynalazkach przypisuje sentencj Sodame z Tegei32, Didymos natomiast odnosi j do Solona33, podobnie jak Kleoboulosowi miara jest tym, co najlepsze [ ]34. Kleomenes w O Hezjodzie mwi porcz, a doznasz szkody [ ], co wczeniej stwierdzono u Homera w tych [sowach]: Ndzne s porki porczane te przez ndznych35.Ci, zwizani z Arystotelesem uznaj, e jest to [sentencja] Chilona, Didymos natomiast, e jest to rada [] Talesa.

    Fr. 5 Ross36 Etymologicum Magnum 722, 16 s.v. : we waciwym znaczeniu ten, ktry jest mdry [ 37]; natomiast Arystoteles sofistami nazywa siedmiu mdrcw.

    26 Legendarna poetka grecka; zob. Klemens Aleksandryjski, Kobierce, I 16, 80; D.L. I 40.27 Klemens Aleksandryjski, Kobierce, I 14, 60 (fr. 3, 2 Rose = fr. 3, 2 Walzer = fr. 3, 2 Untersteiner = partim

    fr. 29 Gigon = fr. 2 Wehrli [1957] = Th 40 Whrle). D.L. I 36; 40 (= partim DK 11 A 1).28 Szerzej zob. D.L. I 6873; Stibbe 1985.29 Pauzaniasz, Wdrwki po Helladzie, X 5, 913 [Pauzaniasz 1989].30 Fr. 3, 2 oraz 4 Rose = 3, 2 oraz 4 Walzer = fr. 3, 2 [4, 2] oraz 4 [5] Untersteiner = fr. 29 Gigon.31 Arystoteles, Retoryka, 1389b 3.32 Fr. 147 Wehrli [1969b]. Nie uwzgldniony w Desclos & Fortenbaugh 2011.33 Didymos Chalcenteros (Schmidt 1854: 372) lub Arejos Didymos (Kahn 1983: 56 oraz 12, przyp. 5). Zob.

    rwnie Stobaios, Eclogae, III 1, 172 = DK 10, 3 = fr. 87 Fortenbaugh & Schtrumpf [2000].34 Por. D.L. I 93.35 Homer, Odyseja, VIII 351: .36 Fr. 5 Rose = fr. 5 Walzer = fr. 5 [6] Untersteiner = fr. 871 Gigon.37 Warto wspomnie, i przymiotnik we wczesnej literaturze greckiej pojawia si jedynie

    u Teognisa (Elegie I 19), w ktrego twrczoci koncepcja mdrca wydaje si peni istotn rol; zob. Gladigow 1965: 6474.

  • 177Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    Fr. 6, 138 Ross Diogenes Laertios I 8 [Magowie] nie znali zwodniczej [] magii, mwi Arystoteles w Magu oraz Deinon39 w pitej ksidze Historii; ktry tumaczc mwi, e Zoroaster znaczy czczcy gwiazdy; mwi za to rwnie Hermodoros40; Arystoteles za w pierwszej ksidze O filozofii [twierdzi], e [magowie] s starsi od Egipcjan; e wedug nich s dwie zasady: dobry dajmon [ ] i zy dajmon [ ]; pierwszy nazywa si Zeus czyli Oromasdes, drugi Hades czyli Areimanios. Mwi za to rwnie Hermippos w pierwszej ksidze O magach41, Eudoksos w Obiegu42 oraz Theopompos w smej ksidze Filippikw43; ktry mwi rwnie, e wedug magw ludzie zmartwychwstaj i s niemiertelni oraz e byty dziki ich modom przetrwaj. To za opowiada rwnie Eudemos z Rodos44.

    Fr. 7, 1 Ross Jan Filopon, Komentarz do o duszy arystotelesa, 186, 212645 Tak zwanych powiedzia, poniewa nie wydaje si, aeby byy to wiersze Orfeusza, jak sam mwi w ksigach O filozofii; jego to bowiem s pogldy [], ktre jak powiadaj Onomakritos zawar w wierszach46.

    38 Fr. 6, 1 Rose = fr. 6, 1 Walzer = fr. 6, 1 Untersteiner = fr. 23 Gigon. Walzer, Ross i Untersteiner (a take z pewn rezerw Flashar [Aristoteles 2006: 133]) uwzgldniaj ponadto: Pliniusz, Historia naturalna, XXX 3:

    Bez wtpienia [umiejtno magiczna] tam miaa [swj] pocztek w Persji od Zoroastra, jak zgadzaj si autorytety. Lecz nie wiadomo dokadnie, czy by ten jeden, czy te pniej rwnie inni. Eudoksos [fr. 342 Lasserre (1966)], ktry twierdzi, e jest ona uznawana za najsawniejsz i najpoyteczniejsz spord szk mdroci, gosi, e ten Zoroaster zmar sze tysicy lat przed mierci Platona; tak [twierdzi] rwnie Arystoteles. Hermippos, ktry o caej tej umiejtnoci najdokadniej pisa oraz 2000000 wersw spisanych przez Zoroastra wyjani i opatrzy streszczeniami jego dziea, przekaza, e jego [Zoroastra] nauczycielem Azonaks oraz e y 5000 lat przed Wojn Trojask. Fragment ten Rose (fr. 34) i Gigon (fr. 664) odnosz do Arystotelesowego dialogu Mag. Wymienieni badacze uwzgldniaj rwnie: Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie, 370C371A (poniewa istnieje przekad polski [Plutarchus 2003], rezygnujemy z przytoczenia tak obszernego ustpu), ktry Gigon umieszcza w Suplemencie (fr. 1009). Jedynie Untersteiner dodatkowo uwzgldnia spory ustp z Fizyki Arystotelesa (191a 23192a 34) szeroko to uzasadniajc i komentujc (Untersteiner 1963: 91116; odnotowuje to Charlton, wskazujc jednoczenie, i moliwe jest odniesienie do ksig Metafizyki [Aristotle 1970: 80]). Argumentacj Untersteinera za nieprzekonujc uznaje Dring (1966: 185, przyp. 11).

    39 Historyk grecki (IV/III wiek p.n.e.), autor Historii Persji.40 Rozpowszechnia dialogi Platona na Sycylii, autor O Platonie oraz O naukach.41 Fr. 3 Wehrli [1974].42 Fr. 341 Lasserre.43 Historyk grecki; oprcz wymienionego dziea napisa skrt [] dziea Herodota oraz Hellenica,

    gdzie omwi histori Grecji i Persji od 410 do 394 roku p.n.e. (szerzej: Fritz 1941).44 Fr. 89 Wehrli [1969d].45 Fr. 7, 1 Rose = fr. 7, 1 Walzer = fr. 7, 1 Untersteiner = fr. 26 Gigon. Filopon komentuje nastpujce zdanie

    Stagiryty: To samo za cechuje logos, ktry jest w tak zwanych poematach orfickich (O duszy 410b 2728), ktry wskazuje na trudno w ujciu duszy w tyche poematach, w ktrych dusza, z caoci [ ] wchodzi do tych, ktrzy oddychaj, niesiona przez wiatry (410b 2930 = partim fr. 27 Kern [1922] = 421 FBernab [2004] = partim DK 1 B 11).

    46 Por. Temistios, In Aristotelis libros De anima, 35, 1719; Simplikios, In Aristotelis libros De anima, 72, 1214; Stobajos I 49, 32, 101108 oraz I 49, 38, 210 (jest to fragment z dziea Jamblicha O duszy [Finamore & Dillon 2002]). A. Bernab (2004) w ramach fragmentu 421 F oprcz Arystotelesa, Filoponosa i wymienionych w tym przypisie ustpw uwzgldnia ponadto drugi fragment z Komentarza Filopona (202, 3) oraz fragment z Grzegorza z Nazjanzu (Carmina arcana, 7, 2225).

  • 178 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    Fr. 7, 2 Ross47 Cyceron, o naturze bogw, I 38, 107 Albowiem czym jest to, co moe by mniej przekonywujce, e wpadaj we mnie wizerunki [imagines] Homera, Archillocha, Romulusa, Numy, Pitagorasa, Platona nie w tej postaci, jak oni mieli: w jaki wic sposb to byli oni? I czyje wizerunki: Arystoteles wykazuje, e nigdy nie byo poety Orfeusza, i przekazuje, e ten poemat orficki by [autorstwa] pewnego pitagorejczyka Kerkona48; czsto jednak Orfeusz, to znaczy jak wy chcecie jego wizerunek, wpada do mojego umysu.

    Fr. 8, 1 Ross49 Synezjusz z Cyreny50, Pochwaa ysiny 22, 85c Jeli przysowie jest mdre; jak za nie jest mdre, skoro Arystoteles twierdzi, e s to pozostaoci [] dawnej filozofii zniszczonej w wielkich zagadach ludzi, a ocalone dziki ich zwizoci i przenikliwoci [ ]?

    Fr. 8, 2 Ross Jan Filopon, Komentarz do Pierwszej Ksigi wProwadzenia do arytmetyKi niKomachosa, I 151

    Mdro [] wic zostaa okrelona, bdc jakby jak jasnoci [], niejako rozjaniajc wszystko. To za co jasne [ ], bdc czym wietlistym, od wiatoci [] i wiata [] wzio nazw, gdy wywodzi na wiato rzeczy ukryte. Skoro wic byty noetyczne i boskie, jak twierdzi Arystoteles jeli s najjaniejsze podug ich istoty [ ], to dla nas z powodu cicego zamienia ze strony ciaa wydaj si ciemne i mroczne to zapewne [] nazywaj mdroci wiedz, ktra te byty wywodzi na wiato. Skoro za oglnie uywamy nazw mdro i mdry, to naley wiedzie, i nazwa mdroci i mdrgo jest homonimem; orzekana bowiem bya przez pradawnych na pi sposobw, ktre wymienia te Arystokles w dziesiciu ksigach O filozofii.

    Trzeba te wiedzie, e ludzie gin rozmaicie: z powodu plag, godu, trzsie ziemi, wojen, rozmaitych chorb oraz innych przyczyn, a najbardziej wskutek nagych kataklizmw, jak na przykad mwi si o [powodzi] za czasw Deukaliona, wielkiej cho nie zalegej nad wszystkim. Pasterze bowiem oraz ci, ktrzy przebywali w grach i u podny gr, zostali ocaleni, rwniny natomiast oraz ich mieszkacy zostali zatopieni; w ten sposb jak podaj mia ocale z kataklizmu Dardanos, przepynwszy z Samotraki

    47 Fr. 7, 2 Rose = fr. 7, 2 Walzer = fr. 7, 2 Untersteiner = fr. 27 Gigon.48 Inna lekcja: Cercopis. O Kerkopsie zob. D.L. II 46 (Arystoteles, = fr. 75 Rose = fr. 7 Ross =

    fr. 21, 1 Gigon); Klemens Aleksandryjski, Kobierce, I 21, 131, 5 = DK 15)49 Fr. 13 Rose = fr. 8 Walzer = fr. 8, 1 = fr. 8, 1 [1, 1] Untersteiner = fr. 463 Gigon.50 Synezjusz z Cyreny (IV/V wiek p.n.e.) by greckim arystokrat yjcym w Aleksandrii, ktry przeszed

    dwukrotn konwersj najpierw, dziki Hypatii, na filozofi, a nastpnie na chrzecijastwo (Bregman 1974: 5556).

    51 Fr. 8, 2 [1, 2] Untersteiner = fr. 13 Gaiser [1963]. Przypisanie do O filozofii poddaj w wtpliwo Jaeger (1923: 139, przyp. 2), Cherniss (1959: 38), Haase 1965 i Berti 1997: 335, przyp. 40.Wprowadzenie Nikomachosa z Gerazy (ok. I wiek n.e.) zawiera elementarny wykad platosko pitagorejskiej matematyki i cieszyo si ogromnym powodzeniem w staroytnoci (Dillon 1977: 352353).

  • 179Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    do tego [miejsca], ktre pniej nazwano Troj; trzeba za, eby ci, ktrzy ocaleli od wody, zamieszkiwali podna gr, jak wykazuje to poeta, mwic w nastpujcy sposb: Dzeus, co oboki gromadzi, zrodzi z pocztku Dardana, Ten za Dardani zaoy, bo jeszcze na tej rwninie wity nie wznosi si Ilion, grd mow wadncych ludzi, Ale nadal zamieszkujcych podna Idy wielostrumiennej52.

    Nadal pokazuje, e nie mieli oni prowadzi ycia na rwninach. Ci wic, ktrzy przeyli, nie mogc tam si utrzyma, z koniecznoci wymylali to, co poyteczne [ ]: czy to mielenie arnami zboa, czy zasiewanie, czy te co innego takiego, i nazywali tak wynalazczo [] mdroci, ktra ze wzgldu na konieczno odkrywaa to, co konieczne dla ycia, a tego, kto wymyli mdrym. Nastpnie wynaleli umiejtnoci [], jak mwi poeta, za rad Ateny, nie ograniczajce si do tego, co konieczne do ycia, lecz idc naprzd a do tego, co pikne i czarujce []; i to ponownie nazwali mdroci, a tego, ktry odkry mdrym, jak [w wierszach]: Mdry pooy ciela53. Dobrze wiedzc za rad mdrej Ateny54.

    Albowiem przez znakomito odkry [ ] odnoszono ich wynalazczo do boga. Nastpnie zwrcili uwag na zagadnienia polityczne [ ] oraz odkryli prawa i wszystko, co tworzy poleis. I t wynalazczo z kolei nazwali mdroci; mdrcy bowiem byli takimi, ktrzy odkryli niektre polityczne cnoty [ ]. Nastpnie, przebywajc pozosta drog, dotarli do samych cia oraz tworzcej je natury, a j w sposb bardziej waciwy [] nazwali teori fizyczn [u ], a mdrymi nazywamy tych, ktrzy [zajmuj si] natur. Po pite, pozostajc przy tych, zwrcili uwag na [byty] boskie, nadziemskie [] i zupenie niezmienne [ ], a poznanie [] ich nazwali najprawdziwsz mdroci.

    Fr. 9 Ross55 Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, X 4546 Zanim [przedstawi si] aporie, naley zrozumie, e wedle tego, co najoglniejsze [ ] powstay trzy stanowiska odnonie ruchu. Jedni twierdz, e ruch jest, inni, e nie jest, a jeszcze inni, e jest nie bardziej [ ] ni nie jest. Tego, e nie jest, dowodzi ycie, uwikane w zjawiska [] oraz wikszo fizykw, jak zwolennicy Pitagorasa, Empedoklesa, Anaksagorasa, Demokryta i Epikura, ktrych stron trzymaj rwnie ci z Perypatu, a ponadto te ci ze Stoi oraz bardzo wielu innych; to, e jest, [twierdz] zwolennicy Parmenidesa i Melissosa, ktrych Arystoteles nazwa

    zatrzymujcymi [] natur i nie fizykami [] zatrzymujcy

    52 Homer, Iliada, XX 215218 [Homer 1981] przekad zmodyfikowany.53 Por. Homer, Iliada, XXIII 712: .54 Homer, Iliada XV 412; Odyseja XVI 233.55 Fr. 9 Walzer = fr. 9 Untersteiner = fr. 952 Gigon = DK 28 A 26. Por. Platon, Teajtet, 181a; Arystoteles,

    Fizyka, 192b 2122, 253b 56.

  • 180 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    mi od zatrzymania [], nie fizykami za, poniewa natura jest zasad ruchu, ktr odrzuciwszy, twierdz, e nic si nie porusza; to bowiem, co si porusza, trzeba, eby przebyo jak odlego [], wszelka za odlego, poniewa pozwala na podzia w nieskoczono [ ], jest niemoliwa do przebycia [] tak, e nie bdzie niczego, co si porusza.

    KSIGA IIKrytyka filozofii Platona

    Fr. 10, 1 Ross56 Jan Filopon, o wiecznoci wiata, 31, 732, 13 I sam Proklos w wielu innych [miejscach] szczerze uzna niezgodno filozofw w szczeglnoci wzgldem zaoenia [] idei w wywodzie, ktry napisa [pt.] Rozpatrzenie [] tego, co Arystoteles powiedzia przeciwko Timajosowi Platona, w pierwszym rozdziale twierdzi dosownie: Arystoteles za czepia si rwnie samej nazwy wzorzec [], mwic, e jest ona metaforyczna, a jeszcze bardziej walczy z pogldem [], ktry wprowadza idee, a w szczeglnoci to, co ywe samo [ ], jak napisa w Metafizyce; wydaje si, i w m [Arystoteles] niczego tak nie odrzuca z [nauk] Platona jak zaoenia idei, nie tylko w [pismach] logicznych okrelajc formy [] pustymi dwikami [], w etycznych walczc z dobrem samym [ ], a w fizycznych nie uwaajc za suszne wprowadzania do idei powstawania, jak mwi w O powstawaniu i giniciu. Rwnie w Metafizyce o wiele jakby szerzej zajwszy si zasadami, wysuwa wiksze zarzuty [] wzgldem idei w pocztkowych, rodkowych i kocowych [ksigach] tej rozprawy [], a i w dialogach z ca pewnoci twierdzi zawzicie [], e nie jest w stanie zgodzi si t koncepcj, nawet jeli kto mniemaby, i wyraa sprzeciw [] z powodu czystego umiowania do sporu []. W ten sposb rwnie Proklos dziki jasnej wypowiedzi uzna niezgodno filozofw, bardziej wykazawszy to na podstawie [argumentw] Arystotelesa. Na podstawie tego mgby kogo zdumie nadmiar bezwstydu [ ] tych, ktrzy usiowali dowie, e Platon i Arystoteles s zgodni.

    Fr. 10, 2 Ross57 = Plutarch, Przeciw Kolotesowi, 1114F1115C A najpierw zbadajmy dbao i erudycj filozofa (Kolotesa), ktry mwi, e za tymi naukami Platona (o ideach) podaj Arystoteles, Ksenokrates, Teofrast oraz wszyscy Perypatetycy. Zapewne bowiem napisae ksig gdzie w niezamieszkaym miejscu,

    56 Fr. 8, 1 Rose = fr. 10, 1 Walzer = fr. 10, 1 [12, 1] Untersteiner = fr. 918 Gigon.57 Fr. 8, 2 Rose = fr. 10, 2 Walzer = fr. 10, 2 [12, 2] Untersteiner = fr. 907 Gigon. W innych zbiorach ustp

    ten w rnym stopniu uwzgldniony jest rwnie przez: (1) A najpierw [] najwyszymi [zasadami] fizyki = fr. 245 (Fortenbaugh et alii 1993) = fr. 13 Mirhady. (2) Zapewne bowiem [] najwyszymi [zasadami] fizyki = fr. 68 Wehrli (1969c). (3) ani nie wziwszy do rk [] najwyszymi [zasadami] fizyki = fr. 5 Wehrli (1967). (4)

    A spord innych Perypatetykw [] kade z naturalnych wydarze = fr. 35 Wehrli (1969b).

  • 181Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    gdzie rzucie oskarenia, nie przeczytawszy ich pism ani nie wziwszy do rk O niebie i O duszy Arystotelesa, Przeciw fizykom Teofrasta, Zoroastra, O tych w Hadesie i O trudnociach fizyki Herakleidesa, O duszy Dikaiarchosa, w ktrych cay czas spieraj si i walcz z najwaniejszymi dla Platona i najwyszymi [zasadami] fizyki. A spord innych Perypatetykw, najpierwszy Straton w wielu nie zgadza si z Arystotelesem oraz posiada przeciwne Platonowi przekonania odnonie, umysu, duszy i powstawania. Ostatecznie za twierdzi, e wiat nie jest ywy, to za, co wedle natury [ ], wynika z tego, co wedle przypadku [ ]. Jako zasad bowiem poda to, co samoczynne [ ] i tak spenia si kady z naturalnych stanw []. Co do idei za, co do ktrych rzuca oskarenia Platonowi, Arystoteles wszdzie to poruszajc i przedkadajc wszelkie trudnoci wzgldem nich w rozprawach [] etycznych, , fizycznych, a poprzez dialogi egzoteryczne wydaje si w pewien sposb bardziej w sposb swarliwy ni filozoficzny [polemizowa] z tymi naukami, poniewa ustanowi przedmiotem pogardy filozofi Platona; tak wielce by daleki od podania za ni.

    Fr. 11, 1 Ross Syrian, Komentarz do metafizyKi arystotelesa, 159, 28160, 558 Cakiem dobrze utrafi nas filozof, poniewa, chocia niezliczon ilo razy sformuowa takie igraszki [] przeciw tym, ktrzy s peni podziwu dla pradawnej filozofii, nic nie zyska; sformuowa bowiem cay wywd przeciwko liczbom monadycznym [ ], ale spord boskich [] adna nie jest taka, lecz jedynie matematyczna. Skoro on sam [Arystoteles] przyznaje, i nic nie powiedzia przeciwko ich zaoeniom [] i potwierdza w drugiej ksidze O filozofii, e w ogle nie pojmuje liczb eidetycznych [ ], czy s inne od matematycznych, twierdzc co nastpuje:

    poniewa jeli idee s inn liczb, nie matematyczn, to nie mielibymy adnego o niej pojcia; kt bowiem z wikszoci nas ma pojcie innej liczby?. Poniewa teraz odparcia [] zostay poczynione wobec wielu, ktrzy nie znaj innej liczby ni monadyczna, nie uchwyci nawet zasady mylenia tych boskich mw59.

    Fr. 11, 5 Ross Pseudo Aleksander, Komentarz do metafizyKi arystotelesa, 777, 112160 S pewne dalsze rodzaje liczby, wyjania on mwic o tym, co dugie i krtkie, szerokie i wskie, gbokie i pytkie. Mwi, e ci, ktrzy chc wielkoci wyprowadzi z dwch

    58 Fr. 9 Rose = fr. 11 Walzer = fr. 11, 1 [13, 1] Untersteiner = fr. 24 Gigon. Syrian komentuje nastpujc wypowied Stagiryty z ksigi M (XIII): Lecz co si tyczy liczb [przeprowadzono] wystarczajce rozwaania i rozrnienia (na podstawie bowiem liczniejszych [argumentw] kto przekonany nabraby jeszcze wikszego przekonania, a ten, kto nie jest przekonany rwnie nie [zbliyby si] do przekonania) (Metafizyka 1086a 1821).

    59 Skoro boskich mw = fr. 58 Gaiser = fr. 39 Findlay = fr. 25 Richard.60 Fr. 11, 5 [13, 5] Untersteiner = fr. 32 Gigon = fr. 27B Gaiser = 13 Findlay = fr. 30 Richard. Do fragmentu

    11 Ross i Untersteiner odnosz rwnie: Aleksander z Afrodyzji, Komentarz do Metafizyki Arystotelesa, 117, 23118, 1 (= fr. 983 Gigon); Arystoteles, O duszy, 404b 1624 (= fr. 97, 1 Gigon [ ]); Simplikios, Komentarz do O duszy Arystotelesa, 28, 79 (= fr. 97, 3 Gigon [ ]); Jan Filopon, Komentarz do

    O duszy Arystotelesa, 75, 3476, 1 = fr. 97, 2 Gigon [ ]). Komentarzowi poddany jest ustp 1085a

  • 182 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    zasad z jedynki [ ] i nieokrelonej dyady [ ], mwi, e lini otrzymuje si z dyady to, co dugie i krtkie, paszczyzn to, co szerokie i wskie, bry to, co gbokie i pytkie; te bowiem, to, co dugie i krtkie oraz pozostae nazywali

    formami [] tego, co wielkie i mae, tego w nieokrelonej dyadzie. Natomiast zasad, mwi t wedle jedynki [ ], nie tak samo wszyscy wyprowadzaj, lecz jedni mwili, e liczby same stosuj postacie do wielkoci, na przykad do linii dyad, do paszczyzny triad, do bryy tetrad (to bowiem opowiada o Platonie w ksigach O filozofii, dlatego tutaj pokrtce i zwile wyjani ich myl), inni natomiast form wielkoci wytwarzali poprzez uczestnictwo jedynki [ ].

    KSIGA IIIRacje istnienia Bstw

    Fr. 12a, 1 Ross61 Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, IX 2023 Arystoteles powiedzia, e wyobraenie [] bogw powstao u ludzi z dwch rde: z tego, co przytrafia [] si duszy oraz ze zjawisk astronomicznych []. A z tego, co przytrafia si duszy poprzez natchnienia powstajce we snach oraz wrby. Kiedy bowiem twierdzi dusza we nie obcuje sama z sob, wtedy odzyskawszy wasn natur wry i przepowiada przysze zdarzenia [ ]. Taka jest rwnie, gdy umierajc oddziela si od cia. Uznaje te, e zaobserwowa to poeta Homer, sprawi bowiem, e Patroklos w momencie mierci przepowiedzia mier Hektora, a Hektor kres Achillesa. Na podstawie tego twierdzi ludzie wywnioskowali, e jest co boskiego, samo z siebie podobne do duszy i w sposb najwyszy spord wszystkiego obdarzone wiedz. Ale rwnie ze zjawisk astronomicznych; patrzc bowiem za dnia na wdrujce Soce, noc za na uporzdkowany ruch innych gwiazd, uznali, e jest co boskiego czynnik sprawczy [] takiego ruchu i porzdku. Tak te [twierdzi] Arystoteles; inni za mwi, e bystry i ruchliwy umys, idc za swoj wasn natur, doszed te do sensu [] wszystkiego i wywnioskowa, e jest jaka niezwyka noetyczna moc, podobna do niego, boska natura.

    Fr. 12b Ross62 Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, IX 2628 Niektrzy za, wskazujc na stay i uporzdkowany ruch cia niebiaskich, twierdz, e od tego najpierw wziy pocztek pojcia [] bogw. Jak bowiem, gdy kto,

    714 z Metafizyki: Podobnie trudnoci wystpuj w odniesieniu do rodzajw pniejszych od liczby linii, paszczyzny oraz bryy. Ci bowiem tworz z postaci tego, co wielkie i tego, co mae, jak na przykad dugo z dugiego i krtkiego, paszczyzny z szerokiego i wskiego, ciaa z gbokiego i pytkiego; one za s postaciami tego, co wielkie i mae. Natomiast zasad wedle jednoci inni inaczej ustanawiaj od tych.

    61 Fr. 10 Rose = fr. 12a, 1 Walzer = 12a, 1 [14, 1] Untersteiner = fr. 947 Gigon = T 3 Botter [2011]. Ross (fr. 12a 2) oraz Untersteiner (fr. 12a, 2 [14, 2]) uwzgldniaj ponadto: Cyceron, O wrbiarstwie I, 30, 6364.

    62 Fr. 11 Rose = fr. 12b Walzer = 12b [26] Untersteiner = fr. 948 Gigon.

  • 183Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    siedzc na Trojaskiej Idzie, dostrzegby wojsko Hellenw, ktre kroczy po rwninie w ogromnym szyku i porzdku: Jazd na czele ustawi wraz z komi i rydwanami, Pieszych skierowa na tyy63,niewtpliwie doszedby do takiego wyobraenia, e jest kto, kto zorganizowa taki porzdek i komenderuje ustawionym przez niego w szyku onierzom jak na przykad Nestor albo inny spord herosw, ktry by biegy W sprawianiu wozw bojowych i tarczownikw wojennych64,oraz w ten sposb dowiadczony eglarz, dostrzegszy z daleka okrt gnany pomylnym wiatrem, z gotowymi penymi aglami, zrozumie, e jest kto, kto kieruje nim i prowadzi do ustalonego portu, tak te ci, ktrzy jako pierwsi spogldali na niebo, zobaczywszy Soce przemierzajce krgi od wschodu do zachodu i jakie uporzdkowane okrne ruchy gwiazd, poszukiwali twrcy tego przewspaniaego uporzdkowania, nie przypuszczajc, e zachodzi ono samorzutnie, lecz dziki jakiej lepszej i niemiertelnej naturze, ktr by bg. Niektrzy spord modszych Stoikw twierdz, e pierwsi zrodzeni ludzie wielce si rnili bystroci [] od wspczesnych, co mona dostrzec dziki [porwnaniu] nas z najstarszymi oraz owymi herosami, [ktrzy], posiadajc jaki dodatkowy zmys bystro intelektu, pojli bosk natur i poznali niektre moce bogw.

    Argument z porzdku

    Fr. 13, 1 Ross65 Cyceron, o naturze bogw, II 9496 Z pewnoci tak lekkomylnie plot o wiecie, e zdaje mi si, i nigdy zaiste nie patrzyli na to godne podziwu uposaenie nieba (co jest najbliszym zagadnieniem). Wspaniale wic mwi Arystoteles: Gdyby byli tacy, ktrzy by mieszkali byli zawsze pod ziemi w porzdnych i wspaniaych domach, ktre byyby ozdobione posgami i obrazami oraz wyposaone we wszystkie rzeczy, ktrych maj pod dostatkiem ci, o ktrych uwaa si, i s szczliwi, nie wychodziliby jednak nigdy na powierzchni ziemi, pochwyciliby jednak pogosk i wie, e jest jaki majestat i potga bogw, a nastpnie po jakim czasie, po otwarciu si czeluci ziemskich, mogliby wyj ze swych skrytych siedzib i przej do tych miejsc, ktre zamieszkujemy: gdyby nagle ujrzeli ziemi, morza i niebo, poznali ogrom chmur i wiatrw, popatrzyli na Soce oraz poznali zarwno jego wielko, pikno jak i si sprawcz e rozlewajc po caym niebie wiato [sprawia, i] jest dzie a gdy Ziemi zakryje noc dostrzegliby, e wtedy cae niebo przystrojone jest i ozdobione gwiazdami, zmienne raz rosnce, raz malejce wiato Ksiyca, wschd i zachd oraz ustalone i niezmienne przez ca wieczno obiegi tych wszystkich

    63 Homer, Iliada, IV 297.64 Ibidem, II 554.65 Fr. 12, 1 Rose = fr. 13, 1 Walzer = 13a [18] Untersteiner = fr. 838 Gigon = T 4 Botter. Do fragmentu 13

    Ross (fr. 13, 3) i Untersteiner (fr. 13c [16]) dodaj jeszcze: Filon Aleksandryjski, O nagrodach i karach, VII 4143 (= fr. 914 Gigon), a jako paralela wskazuj: Filon Aleksandryjski, O prawach szczeglnych, III 34, 185194.

  • 184 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    [bytw] gdyby to zobaczyli, z pewnoci uznaliby, e bogowie s, a te wszystkie dziea s [wytworem] bogw. Takie te s jego [sowa]. My za wyobramy sobie takie ciemnoci, jakie mwi si, i niegdy po wybuchu ogni Etny okryy ssiednie rejony tak, e przez dwa dni aden czowiek nie mg rozpozna innego, gdy za trzeciego dnia zajaniao Soce zdao im si, e powrcili do ycia.

    Fr. 13, 2 Ross Filon Aleksandryjski, alegorie Praw, III 32, 979966

    Pierwsi zbadali, jak poznalimy to, co boskie, a nastpnie ci, co do ktrych uwaa si, i filozofowali najlepiej, powiedzieli, e pojmowanie [] czynnika sprawczego [ ] dokonao si poprzez wiat, jego czci oraz przysugujce im moce []. Jak bowiem, jeli kto zobaczyby starannie zbudowany dom, z przedsionkami, kolumnad, budynkami dla kobiet, mczyzn i innych, uchwyciby wyobraenie [] architekta nikt bowiem nie bdzie sdzi, e bez umiejtnoci i twrcy [] zbuduje si dom i w ten sam sposb w odniesieniu do polis, okrtu i wszelkiej mniejszej lub wikszej konstrukcji, tak te kto, kto wszed, jakby do wielkiego domu albo polis, do tego wiata, kontemplujc niebo krce po okrgu i wszystko wewntrz ogarniajce, planety i gwiazdy stae, poruszajce si wedle tego samego i tak samo, odpowiednio i harmonijnie oraz z poytkiem dla wszystkiego, Ziemi zajmujc rodek przestrzeni, obfito wody i wiatru umieszczon w tym, co rozgranicza, a ponadto rwnie zwierzta miertelne i niemiertelne, rozmaito rolin i owocw, wywnioskuje chyba, e te [byty] nie zostay wytworzone bez wszystko dokonujcej umiejtnoci, lecz rwnie, i by i jest twrca tego wszystkiego bg. Ci, ktrzy rozumuj w ten sposb, pojmuj poprzez cienie boga, uchwytujc twrc tych dzie.

    Fr. 14, 1 Ross Seneka, zagadnienia Przyrodnicze, VII 29, 330, 167 Czy wic te [argumenty] s prawdziwe, wiedz [jedynie] bogowie, ktrzy znaj prawd. My mamy tylko moliwo j bada i wraz z domniemaniem [coniectura] poda w ciemnociach, nie [posiadajc] dowodu [fiducia] ani te nie bez nadziei jej [prawdy] odkrycia. Wspaniale rzek Arystoteles, e nigdy nie powinnimy by bardziej skromni [verecundiores] ni wtedy, gdy rozprawiamy o bogach. Jeli spokojni wchodzimy do wity, jeli pochylamy oblicze zbliajc si ku otarzowi, cilej opasujemy si tog, jeli ze wszech miar okazujemy oznak skromnoci [modestia], o ile bardziej powinnimy to czyni, gdy rozprawiamy o gwiazdach [sidera], planetach [stellae] i naturze bogw, abymy, nie wiedzc, czego bezwstydnie nie stwierdzili albo, wiedzc, nie zafaszowali?

    66 Fr. 12, 2 Rose = fr. 13, 2 Walzer = fr. 13b [15] Untersteiner = fr. 913 Gigon = T 5 Botter. Alegorie praw nale do grupy dzie Filona okrelanych mianem komentarza alegorycznego, ktrych przedmiotem jest ksiga Genesis, a w ktrych autor dyskutuje moralne, filozoficzne i duchowe znaczenia kryjce si dosownym znaczeniem tekstu, wykorzystujc prze tym metod alegorezy (Royse 2009: 38).

    67 Fr. 14 Rose = fr. 14, 1 Walzer = fr. 14, 1 [19, 1] Untersteiner = fr. 934 Gigon = T 1 Botter. Tematyk Zagadnie przyrodniczych s kwestie meteorologiczne, kosmologiczne i oglnie to, co si zdarza w sferze podksiycowej (Gauly 2004: 10). Ksiga VII powicona jest kometom i teoriom im powiconym takich badaczy jak np. Epigenes, Artemidoros, Apolonios z Myndos czy filozofowie stoiccy.

  • 185Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    Fr. 14, 2 Ross68 Plutarch, o sPoKoju ducha, 477CE Podziwiam rwnie Diogenesa, ktry widzc w Lacedemonie cudzoziemca, ktry gorliwie przygotowywa si do pewnego wita, rzek: Czy dobry m nie uwaa wszelkiego dnia za wito?. I to wielce wspaniaym, o ile jestemy rozsdni []. Najbardziej wit bowiem i cudown wityni jest wiat; do niej to wkracza czowiek poprzez narodziny po to, by oglda nie rcznie wykonane i nieruchome dziea, lecz te, ktre [oglda] boski umys zmysowe naladownictwa [bytw] mylnych [], jak mwi Platon majce wrodzon zasad ycia oraz ruchu, Soce, Ksiyc, gwiazdy, rzeki wci now wod pynce oraz ziemi rodzc poywienie dla rolin i zwierzt. S najdoskonalszym wtajemniczeniem i misterium dla ycia, ktre powinny wypenia [nas] radoci i weselem; nie jak liczni [] oczekuj Kroniw, Diasiw, Panathenaiw69 i tego rodzaju innych dni, aeby zaywa przyjemnoci i odetchn, wypeniajc si miechem dziki kupionym u mimw i tancerzy miesznostkom. A wic tam w nabonym milczeniu porzdnie siedzimy; nikt bowiem wtajemniczany nie narzeka ani nie lamentuje przygldajc si [igrzyskom] Pytyjskim lub pijc w czasie Kroniw, wita za, ktre bg nam ufundowa i [w ktre] wtajemnicza, zniewaamy, trawic wikszo czasu na narzekaniach, smutkach i bolesnych frasunkach.

    Fr. 15, 1 Ross Synezjusz, dion, 47D48A70 Inni za podali inn drog, uwaan za tward zakadam, jak jest, e niektrym z nich zdarza si osign spenienie [] lecz ja drog, ktr oni uznaj, nie podyem. Jak to jest bowiem [moliwe] na drodze, na ktrej wydaje si nie by maych stopni, ani tego, co pierwsze, drugie, ani porzdku? Wydaje si bowiem, i otaczajca ich rzeczywisto [ ] jest jak bakchiczna, jaka wieszcza, natchniona palpitacja, to bez biegu docieranie do kresu oraz nie dziaajce wedle logosu do owego logosu dochodzenie. wite bogactwo [ ] nie jest bowiem takie jak posiadanie poznania albo praca umysu, ani jak jedno w drugim, lecz jak porwnanie tego, co wiksze z mniejszym, jak uwaa Arystoteles, i ci, ktrzy maj by wtajemniczeni, nie powinni si czego uczy [], lecz dowiadcza [] i zale si w stanie [], w ktrym s podatni na uzyskanie owiecenia; podatno za jest niera

    68 Fr. 14, 2 Walzer = fr. 14, 2 [19, 2] Untersteiner = fr. 905 Gigon = fr. T 1 Botter.69 Kronia byy witem odbywajcym si w pierwszym miesicu attyckiego roku (Hekatombaion lipiec/

    sierpie) i powicone byy nie tylko Zeusowi, lecz take bogini Rhea Matce Bogw (Deubner 1966: 152). Diasia byy najwikszym witem powiconym Zeusowi i odbyway si 23 dnia miesica Anthesterion (luty/marzec), prawdopodobnie nad brzegiem Ilissosu (Deubner 1966: 155). Panathenaie byy corocznym witem powiconym Atenie. Co cztery lata odbyway si rwnie igrzyska i wtedy mwi si o Wielkich Panatenaiach (Deubner 1966: 2235).

    70 Fr. 15 Rose = fr. 15, 1 Walzer = fr. 15, 1 [20, 1] Untersteiner = fr. 963 Gigon = fr. T 2 Botter. Walzer, Ross i Untersteiner uwzgldniaj ponadto: Micha Psellos, Scholia do Jana Klimaksa, 6, 171. Ustp pochodzi z dziea, ktrego peen tytu brzmi Dion albo o wasnym yciu, w ktrym autor krytykuje koncepcje filozofw (o orientacji najprawdopodobniej hermetycznej lub cynickiej) i kapanw chrzecijaskich, zgodnie z ktrymi naley odrzuca paidei jako co zbdnego. Synezjusz (inspirowany Politei Platona) za wzywa do tego, by wychowywa w duchu humanistycznym, co ma pozwoli na powstrzymanie postpujcej barbaryzacji ludnoci Imperium (Bregman 1982: 130132).

  • 186 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    cjonalna []. Jeli za to nie logos moe j przygotowywa, to [tego dokona co] jeszcze wikszego.

    Argument ex gradibus

    Fr. 16 Ross71 Simplikos, Komentarz do o niebie arystotelesa, 288, 28289, 33 To, i to, co boskie, jest odwieczne, powiada potwierdza rwnie w oglnych wywodach filozoficznych [ ], co czsto wyraone jest w argumentach, e to, co boskie z koniecznoci jest niezmienne oraz ze wszech miar pierwsze i najwysze; jeli bowiem jest niezmienne, to i wieczne. Oglnymi za nazywa te traktaty, ktre wedle ukadu od pocztku byy przedkadane wielu, a ktre mamy w zwyczaju nazywa

    egzoterycznymi [] tak, jak te powaniejsze [nazywamy] akroamatycznymi czyli podrcznikowymi []; mwi o tym w [ksigach] O filozofii. Oglnie bowiem, tam, gdzie jest co lepszego, tam te jest co najlepszego; skoro wic wrd bytw [] jeden jest lepszy od drugiego, to jest te co najlepszego. A tym byoby to, co boskie. Jeli wic to, co si zmienia, zmieniane jest albo przez inne, albo przez siebie samo, to jeli przez inne, to albo lepsze, albo gorsze; jeli za przez siebie samo, to albo wzgldem czego gorszego, albo pragnc czego pikniejszego; to, co boskie za, nie ma niczego lepszego od siebie, przez co mogoby zosta zmienione; byoby to bowiem bardziej boskie. Nie godzi si rwnie, by to, co lepsze doznawao [czego] od gorszego; wszelako, gdyby [doznao] od gorszego, to przyjoby co marnego [ ]; w nim za nie ma nic zego. Lecz nie zmienia si ono pragnc czego pikniejszego, nie odczuwa bowiem braku co do adnego ze swoich pikn []. Ani te [nie zmienia si] wzgldem tego, co gorsze, poniewa nawet czowiek dobrowolnie nie czyni samego siebie gorszym, ani nie posiada niczego zego, co przyjby ze zmiany na gorsze.

    A dowd ten przej Arystoteles z Politei Platona. Mwi w niej bowiem Platon: Czy nie jest konieczne, jeli co oddali si od swej idei, to albo zmieniane jest samo przez siebie albo przez inne? Konieczne. A wic [byty] najlepsze w najmniejszym stopniu przemieniaj si i poruszaj przez inne, jak ciao przez poywienie, napoje i trudy?. Nastpnie, wykazawszy to, dodaje: Ale on sam siebie mgby zmienia si i przemienia? Rzecz jasna, rzek, e jeli przemienia si. Czy wic zmieniaby siebie w to, co lepsze i pikniejsze, czy w to, co gorsze i brzydsze od siebie? Koniecznie, rzek, e w to, co gorsze, jeli si przemienia; w adnej mierze bowiem nie powiemy, e bogu brakuje pikna albo doskonaoci []. A wykazawszy, e nikt dobrowolnie nie czyni si gorszym, dodaje: Ale, jak si zdaje, bdc najpikniejszym i najlepszym na tyle, ile to moliwe, kady z nich po prostu pozostaje w swej wasnej formie [].

    71 Fr. 16 Rose = 16 Walzer = fr. 16 [25] Untersteiner = fr. 30 Gigon = fr. T 6 Botter.

  • 187Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    Fr. 17 Ross72 Scholia do Przysw salomona, cod. Paris. gr. 175, col. 46Arystoteles: zasada [] jest jedna albo [jest ich] wiele. A jeli jedna, to mamy to, czego szukalimy; jeli za wiele, to albo uporzdkowane, albo nieuporzdkowane. Lecz jeli nieuporzdkowane, to i nieuporzdkowane z nich [nastpstwa], a wiat [] nie byby adem [], lecz bezadem, bo wbrew naturze nie jest to co podug natury. Jeli za uporzdkowane, to albo same przez siebie zostay uporzdkowane albo przez jak przyczyn zewntrzn. Lecz jeli same przez siebie zostay uporzdkowane, to maj co wsplnego, co je czy, a tym jest zasada73.

    O wiecznoci wiata

    Fr. 18 Ross74 Filon Aleksandryjski, o niezniszczalnoci wiata, 1011 Arystoteles z kolei przeciwstawiajc si pobonie i bogobojnie twierdzi, e wiat jest niezrodzony i niezniszczalny i oskara o straszn bezbono tych, ktrzy uwaali przeciwnie, a ktrzy mniemali, e nie ma rnicy midzy rcznie wykonanymi [wizerunkami] a tym widzialnym bogiem Socem, Ksiycem oraz gwiazdami i planetami tak starannie obiegajcymi wityni. Powiedzia jak mona usysze szydzc, e dawniej lka si o domostwo, by nie zostao zniszczone gwatownymi wiatrami, srogimi zimami, przez czas albo zaniedbanie odpowiedniej troski, teraz za ogarnia go wikszy strach wzgldem niszczcych w dyskursie cay wiat.

    Fr. 19a Ross75 Filon Aleksandryjski, o niezniszczalnoci wiata, 2024 Ze wzgldu na szacunek dla widzialnego boga, przyjwszy wczeniej odpowiedni zasad, naley uporzdkowa argumenty wykazujce, i [kosmos] jest niezrodzony i niezniszczalny. Zakada si, i dla wszystkich [bytw] podatnych na ginicie s dwie przyczyny niszczenia wewntrzna i zewntrzna. Moge wic odkry, e elazo, spi i tego rodzaju byty psuj si same z siebie, kiedy trucizna [76], przemieszczajc si na sposb wowej choroby, strawi je. Ze wzgldu za a zewntrzn, kiedy podczas poaru domu lub polis rwnie zostan poddane niszczcej sile ognia i zostan zniszczone w arze. Podobnie zwierztom zdarza si umrze samym z siebie z powodu chorb, z powodw za zewntrznych, kiedy s zarnite, ukamieniowane, spalone albo przyjmujc nieczyst mier przez powieszenie. Jeli za wiat zginie, to z koniecznoci zostanie zniszczony albo z powodu ktrej z mocy zewntrznych, albo ktrej w nim samym. Niemoliwe jest jednak kade [z tych rozwiza]. Na zewntrz wiata nie ma bowiem

    72 Fr. 17 Rose = fr. 17 Walzer = fr. 17 [27] Untersteiner = fr. 939 Gigon = fr. T 7 Botter.73 Por. Arystoteles, Metafizyka, 1076a 35; O powstawaniu i giniciu, 337a 2022.74 Fr. 18 Rose = fr. 18 Walzer = fr. 18 [21] Untersteiner = partim fr. 939 Gigon = T 10 Botter.75 Fr. 19 Rose = fr. 19a Walzer = fr. 19a [29] Untersteiner = partim fr. 939 Gigon = T 11 Botter.76 Chodzi najprawdopodobniej o rdz.

  • 188 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    niczego, poniewa wszystkie [byty] zostay zebrane, by go wypeni. W ten sposb bowiem bdzie jeden, cay i niestarzejcy si. Jeden, poniewa nie pozostay jakie inne [byty], z ktrych powstaby podobny [wiat] do bdcego teraz; cay, z tego powodu, e wszelki byt zosta uyty do jego [stworzenia]; niestarzejcy si i wolny od chorb, poniewa ciaa w chorobie i staroci, podatne na ciepo i zimno, nawiedzane s silnie z zewntrz rwnie przez inne spadajce na nie przeciwiestwa, z ktrych adna moc nie ucieknie, by otoczy i zaatakowa, poniewa wszystkich nie brakuje w adnym miejscu i [wszystkie] s cakowicie pochwycone wewntrz. Jeli zatem jest co poza, to ze wszech miar byaby to prnia, bezdoznaniowa natura [ ], ktra nie zdolna [22] do doznawania albo dokonania czego. Ani nie moe znw zosta zniszczony przez jak przyczyn spord tych wewntrz niego. Po pierwsze, poniewa cz nie moe by wiksza ani silniejsza od caoci, bo byoby to w najwyszym stopniu paradoksalne. wiat bowiem uywszy nieprzewyszonej siy kieruje wszystkimi czciami, nie bdc kierowany przez adn z nich. Nastpnie, skoro dwojakie s przyczyny ginicia zewntrzna i wewntrzna byty, ktre dopuszczaj jedn, s ze wszech miar zdolne do przyjcia drugiej. Dowodem za byk, ko, czowiek i podobne zwierzta, poniewa z natury mona je zabi elazem oraz mog umrze z powodu choroby. Trudno bowiem albo raczej niemoliwe jest odkry, czy to, co z natury dopuszcza ginicie z przyczyny zewntrznej, nie bdzie zdolne do przyjcia cakowicie [przyczyny] wewntrznej. Skoro wic zostao wykazane, e wiat nie zginie z powodu adnej z [przyczyn] wewntrznych, poniewa ze wszech miar nic nie zostao poza, ani jakiej spord wewntrznych, na podstawie dowodu przeprowadzonego powyej, zgodnie z ktrym to, co moe zosta zniszczone przez jedn z przyczyn, z natury dopuszcza te drug.

    Fr. 19b Ross77 Filon Aleksandryjski, o niezniszczalnoci wiata, 2834 Inaczej uzasadnia si to tak. Wszystkie byty, ktre s zoone, gin, dopuszczajc rozkad w to, z czego zostay zoone. Rozkad wic jest niczym innym jak powrotem do natury kadego [ze skadnikw], a wic przeciwnie zoenie jest poczeniem przemoc w to, co wbrew naturze. I w ten sposb wydaje si mie to, co w najmniejszym stopniu faszywe. Ludzie bowiem skadaj si z czterech elementw, ktre wszystkie stanowi rwnie skadniki caego nieba: ziemi, wody, powietrza oraz ognia, ktrych jedynie mae czci poyczylimy. Zmieszane za zostay pozbawione naturalnego pooenia: wznoszcy si ku grze ogie zosta cignity w d, ziemski i ciki byt sta si lejszy i w grnym miejscu zosta zakorzeniony, ktre jest zajte przez to, co najbardziej ziemskie spord tego, co w nas gow. Spord za wizw najgorszy jest ten, ktry zwiza si, oraz wbrew naturze i krtkotrway. Szybko bowiem rozwizuje si przez tych, ktrzy zostali zwizani, jakby zrzucali jarzmo z powodu tsknoty do ruchu zgodnego z natur, do ktrego piesznie uciekaj. Wedle bowiem poety tragicznego: Ponownie powraca To, co wyrasta z ziemi, do ziemi.

    77 Fr. 20 Rose = fr. 19b Walzer = fr. 19b [28] Untersteiner = partim fr. 939 Gigon = fr. T 12 Botter.

  • 189Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    To, co z eterycznego nasienia zrodzio si, Ponownie przybyo do sfery niebiaskiej. adne spord zrodzonych nie umiera, Rozdzielane na poszczeglne [elementy], Przedstawiy wasny ksztat78.Dla wszystkich [bytw], ktre gin, prawo ludzkie i boskie jest takie: kiedy poczone istniej w mieszaninie, zamiast porzdku naturalnego przybieraj nieporzdek i zostaj przeniesione w przeciwne miejsca, a wic w pewnym sensie wydaj si y jak obcy, a kiedy pojawia si rozkad, wracaj do waciwej sfery natury. [32] wiat za jest wolny od wspomnianego nieporzdku, gdy wyobra sobie jasno widzimy: czci tego, co ginie, teraz z koniecznoci kada umieszczona jest w miejscu nienaturalnym. Takie przypuszczenie jest poprawne. Wszystkie bowiem czci wiata maj najlepszy ukad i harmonijny porzdek tak, e kada przebywa w ulubionym miejscu jakby w ojczynie i [33] nie poszukuje zmiany na lepsze. Dlatego ziemi przydzielono najbardziej rodkowe miejsce, do ktrego wszystkie [byty] ziemskie, nawet podrzucone do gry, powracaj. Jest to dowd, i jest to [ich] przestrze naturalna. Woda pokrywa ziemi, powietrze i ogie rozprzestrzenia si od rodka w gr. Powietrze otrzymao miejsce rozgraniczajce ogie i wod, ogie za jest najwyej. Dlatego zapaliwszy pochodni i skierowawszy j ku ziemi pomie w nie mniejszym stopniu bdzie si z tym mocowa i odciony powdruje ku grze zgodnie z naturalnym ruchem ognia. [34] Jeli w przypadku innych zwierzt czynnikiem niszczenia jest przeciwny naturze porzdek [czci], to jeli we wszechwiecie kada spord czci zostaa uporzdkowana zgodnie z natur, rozlosowawszy waciwe miejsca, to suszne jest powiedzenie, i wiat jest niezniszczalny.

    Fr. 19c Ross79 Filon Aleksandryjski, o niezniszczalnoci wiata 3943 W najwyszym stopniu dowodliwy jest za ten argument [], ktry tysice jak wiem uroczycie uwaaj za cisy i w wysokim stopniu niepodwaalny. Pytaj bowiem: z jakiego to powodu bg [miaby] zniszczy wiat? Albo bowiem z powodu zaprzestania dalszego tworzenia wiata, albo by zbudowa inny. Wczeniejszy [powd] jest niewaciwy dla boga. Trzeba bowiem zmienia nieporzdek na porzdek, a nie porzdek na nieporzdek. Nastpnie, poniewa zmian zdania [] traktuje si jako namitno i chorob duszy. Trzeba bowiem byo, aeby albo w ogle nie tworzy wiata, albo osdziwszy, i dzieo jest stosowne dla niego, cieszy si tym, co powstao. To drugie nie wymaga nawet krtkiego badania. Jeli bowiem zbudowaby inny [wiat] zamiast tego, ktry jest teraz, niewtpliwie ten ktry by powsta, zostaby wykonany jako gorszy, podobny lub lepszy. Z tego kada [moliwo] jest karygodna. Jeli bowiem wiat gorszy, to gorszy jest te demiurg. Byty bowiem utworzone za pomoc doskonaej umiejtnoci i wiedzy boga s bez skazy, nienaganne i doskonae. Twierdz bowiem:

    78 Najprawdopodobniej cytat z Chryzypposa Eurypidesa.79 Fr. 21 Rose = fr. 19c Walzer = fr. 19c [17] Untersteiner = partim 939 Gigon = T 13 Botter.

  • 190 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    Nawet kobiecie na tyle nie brakuje dobrego rozumu, Aeby wybra gorsze zamiast tych, ktre s lepsze80.

    Przystoi bogu to, co bezksztatne, ksztatowa i nawet najgorsze [byty] obdarzy niesamowitym piknem.

    Jeli [wiat] podobny, to twrca zmarnowa swj trud, zupenie si nie rnic od gupiutkich dzieci, ktre czsto na plaach bawic si w piasku buduj wzgrza, a nastpnie podkopujc je rkoma znw je burz81. O wiele lepiej ni utworzy podobny, byoby ani nie odejmowa, ani dodawa, ani zmienia na lepszy albo gorszy, na miejscu pozostawiajc ten, ktry od pocztku raz zosta utworzony.

    Jeli utworzyby lepszy, to i demiurg staby si lepszy, tak e w czasie, gdy tworzy wczeniejszy, byby niedoskonay pod wzgldem umiejtnoci i mylenia [], co nie jest susznym przypuszczeniem. Bg bowiem jest sam rwny sobie i podobny, niedopuszczajcy ani podania ku temu, co gorsze, ani wzrostu ku temu, co lepsze.

    Fr. 20, 1 Ross82 Cyceron, luKullus, 38, 119 Gdy bowiem twj mdrzec stoicki zgoska po zgosce wszystko ci powie, przybdzie, rozlewajc wspaniay potok mowy, Arystoteles, ktry powie, i w jest szalony. wiat bowiem nigdy nie mia adnego poczcia [ortus], poniewa adne poczcie [inceptio] tak wspaniaego dziea nie miao miejsca z powodu podjcia nowego postanowienia. Jest te tak, e wiat zewszd jest tak poczony, i adna sia nie jest zdolna obali tak wielkich ruchw i zmiany, adna staro, powstajca wraz z upywem czasu, [nie sprawi], e ten klejnot zosta kiedykolwiek zniszczony i zgin83.

    O ruchu gwiazd

    Fr. 21, 1 Ross84 Cyceron, o naturze bogw, II 15, 42 oraz 44 A poniewa miao miejsce powstanie jednych zwierzt na ziemi, innych w wodzie, innych w powietrzu niedorzeczne Arystotelesowi wydawao si mniemanie, i w tej czci, ktra jest najodpowiedniejsza do powstawania zwierzt, adne zwierz si nie rodzi. Gwiazdy [sidera] za zajmuj miejsce w eterze, ktry z tego powodu, i jest najdelikatniejszy, zawsze si porusza i odznacza energi, konieczne jest, aeby zwierz, ktre tam si rodzi, cechowao si najbystrzejszym zmysem i najwiksz ruchliwoci. Dlatego, skoro w eterze rodz si gwiazdy, rozumne jest, i maj zmys i pojtno [intelle

    80 Autor nieznany.81 Por. Homer, Iliada, XV 362 n.82 Fr. 22 Rose = fr. 20 Walzer = fr. 20, 1 [22] Untersteiner = fr. 829 Gigon = fr. T 14 Botter.83 Ross, a za nim Untersteiner, dodaj jeszcze fragment: Lactantius, Divinae institutiones 2, 10.84 Fr. 2324 Rose = fr. 21 Walzer = fr. 21, 1 [32] Untersteiner = fr. 835 Gigon = fr. T 15 Botter. Ross i Unter

    steiner uwzgldniaj ponadto fragment: Nemezjusz z Emezy, O naturze czowieka, 69, 1621.

  • 191Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    gentia]. Co dowodzi, i gwiazdy naley zaliczy do rzeszy bogw. [] Zaiste powinien zosta pochwalony Arystoteles za okrelenie, e wszystkie [byty], ktre si poruszaj, poruszaj si dziki naturze, sile albo woli; poruszaj si za Soce, Ksiyc i wszystkie gwiazdy. Te za, ktre poruszaj si dziki naturze, z powodu ciaru poruszaj si w d albo z powodu lekkoci w gr, z czego adne nie dotyczy gwiazd [astra], poniewa ich ruch odbywa si po okrgu [in orbem circumque]. Nie mona te powiedzie, i jaka wiksza sia dziaa tak, e gwiazdy poruszaj si wbrew naturze. C bowiem moe by wiksze? Pozostaje wic to, i ruch gwiazd ma miejsce z wasnej woli [voluntarius]. Ten, kto to dostrzega, nie tylko nieuczenie, lecz rwnie bezbonie czyni, jeli zaprzecza, e bogowie s.

    Fr. 22, 1 Ross85 Stobajos, eclogae, I 43 (37), 1 = Plutarch, Placita PhilosoPhorum, 908F = Pseudo Galen, Historia philosophiae 35 = Aetios V 20, 1 Platon i Arystoteles [uznaj] cztery rodzaje istot ywych []: ldowe, wodne, latajce i niebiaskie. Rwnie gwiazdy okrela si jako istoty ywe, jak te sam wiat, przepeniony bstwem [], jest istot yw, rozumn i niemierteln.

    Fr. 23, 1 Ross86 Olimpiodor, Komentarz do fedona Platona, 200, 36 To, e trzeba, aby jaki oraz cay rodzaj ludzi by w ten sposb odywiany, wiadczy o tym i ten co na tej ziemi odywia si jedynie sonecznymi promieniami, o ktrym wspomina Arystoteles, i sam go widzia.

    Fr. 23, 2 Ross87 Olimpiodor, Komentarz do fedona Platona, 239, 1921 Jeli tam Arystoteles wspomina o czowieku, ktry nie pi i odywia si jedynie lnicym powietrzem, to c mona domniemywa o tamtejszych istotach?

    Fr. 24 Ross88 Olimpiodor, Komentarz do fedona Platona, 26, 2227 Rwnie Proklos bra pod uwag to, i istoty niebiaskie posiadaj jedynie wzrok i such, podobnie i Arystoteles. Posiadaj jedynie te spord zmysw [], ktre przyczyniaj si do pomylnoci [ ], a nie wycznie do bycia [ ]; pozostae powiem zmysy przyczyniaj si jedynie do bycia. Powiadcza to poeta, mwic tak:

    85 Fr. 22, 7 Walzer = fr. 22, 1 [33] Untersteiner = partim T 19 Gigon = T 17 Botter. Rose odnosi ten i kolejny fragment do Arystotelesowego dialogu Eudemos (fr. 42). Walzer oraz Untersteiner uwzgldniaj ponadto: Arystoteles, Historia zwierzt, 552b 10 n.; Apulejusz, O bogu Sokratesa, VIII 137; Filon Aleksandryjski, O gigantach, 2, 78; De plantatione, 3, 12; De somniis, I 22, 135; O niezniszczalnoci wszechwiata 14, 45; Sekstus Empiryk, Przeciw uczonym, I 86. Natomiast Ross i Botter uwzgldniaj jeszcze: Olimpiodoros, Komentarz do Fedona Platona, 180, 2223.

    86 Fr. 23, 1 Walzer = fr. 23 [34] Untersteiner = fr. 855 Gigon = fr. T 18 Botter.87 Fr. 23, 2 Walzer = 23, 2 [34] Untersteiner = fr. 856 Gigon.88 Fr. 24 Walzer = fr. 24 [36] Untersteiner = fr. 903 Gigon = fr. T 18 Botter. Rose odnosi ten fragment do

    Arystotelesowego dialogu Eudemos (fr. 48).

  • 192 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    Soce, ktre wszystko widzisz i wszystko syszysz89,a wic, e maj jedynie wzrok i such. Oraz [twierdzi Arystoteles], e s one przede wszystkim zmysami, ktre poznaj bardziej dziki dziaaniu [] ni doznawaniu [] oraz s one bardziej waciwe dla nich [cia niebiaskich] jako niezmiennych. Damaskios za bra pod uwag to, i maj one rwnie inne postrzeenia.

    Fr. 26 Ross90 Cyceron, o naturze bogw, I 13, 33 Rwnie Arystoteles w trzeciej ksidze O filozofii, wiele wprowadza zamieszania, nie zgadzajc si ze swym mistrzem Platonem. Raz bowiem wszelk bosko [divinitas] przypisuje umysowi [mens], a raz mwi, i bogiem jest ten wanie wiat, a jeszcze raz z kolei jakiego innego [boga] stawia na czele wiata, aeby poprzez jaki regresywny ruch koowy [replicatio] kierowa i podtrzymywa ruch wiata. Nastpnie mwi, i bg jest arem nieba [ardor coeli], nie pojmujc, e niebo jest czci wiata, ktrego w innym miejscu sam okreli bogiem. Lecz w jaki sposb przy takiej szybkoci moe zosta zachowany w boski zmys nieba? Gdzie w kocu znajduje si tylu innych bogw, jeli za boga uznamy rwnie niebo? Jeli za on sam [Arystoteles] chce, eby bg by bezcielesny, to pozbawia go wszelkiego zmysu, a take roztropnoci [prudentia]. W jaki wic sposb wiat pozbawiony ciaa moe by poruszany, albo te w jaki sposb wiecznie si poruszajc moe by spokojny [quietus] i szczliwy [beatus]?

    Fr. 27, 1 Ross91 Cyceron, Ksigi aKademicKie, I 7, 26 Tak wic powietrze tego [sowa] uywamy bowiem rwnie w acinie oraz ogie, woda i ziemia s pierwsze, z nich bowiem powstaj formy zwierzt i tych rzeczy, ktre rodz si z ziemi. Tak wic owe pocztki oraz e powrc do greki nazywane s elementami. Spord nich powietrze i ogie posiadaj si poruszania i dziaania, pozostae czci a mwi o wodzie i ziemi [si] przyjmowania i jakby doznawania. O pitym rodzaju, z ktrego s gwiazdy i umysy, Arystoteles sdzi, i jest wyjtkowy i niepodobny do tych czterech, o ktrych wspomniaem powyej.

    Fr. 27, 2 Ross92 Cyceron, rozmowy tusKulasKie, I 10, 22 Arystoteles ogromnie wszystkich przewyszajc pod wzgldem umysu i skrupulatnoci [diligentia] z Platona wci czyni wyjtek kiedy przedstawi owe cztery znane rodzaje zasad, z ktrych wszystko powstaje, uznaje, i jest jaka pita natura, z ktrej skada si umys. Sdzi bowiem, e mylenie, przewidywanie, uczenie si, uczenie, odkrywanie czego oraz wiele innych: pamitanie, kochanie, nienawidzenie, pragnienie, lkanie si, niepokojenie, weselenie si te i im podobne nie wystpuj w adnym z tych czterech rodzajw. Przywouje pity rodzaj, ale bez nazwy, i w ten sposb sam

    89 Tum. A. P; zob. Homer, Iliada III 277; Odyseja, XII 323.90 Fr. 26 Rose = fr. 26 Walzer = fr. 26 [39] Untersteiner = fr. 25, 1 Gigon = fr. T 2126 Botter.91 Fr. 27, 1 Walzer = fr. 27, 1 [30, 1] Untersteiner = fr. T 18, 1 Gigon = fr. 20 Botter.92 Fr. 27, 2 Walzer = fr. 27, 2 [30, 2] Untersteiner = 994 Gigon.

  • 193Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    umys [animus] okrela now nazw jako jakby bdcy w nieprzerwanym i wiecznym ruchu.

    Fr. 27, 3 Ross93 Cyceron, rozmowy tusKulasKie, I 17, 41 Jeli umys jest albo jak liczb co bardziej jest twierdzeniem subtelnym ni jasnym albo ow pit bardziej nienazwan ni niepoznawaln natur, to [byty] o wiele take bardziej zupene s i czystsze tak, e unosz si w najdalszej [odlegoci] od Ziemi.

    Fr. 27, 4 Ross94 Cyceron, rozmowy tusKulasKie, I 26, 6527, 66Jeli za jest jaka pita natura, po raz pierwszy wprowadzona przez Arystotelesa, to jest ona waciwa dla bogw i dusz. Podajc za tym pogldem [sententia] wyrazilimy to w Pocieszeniu [Consolatio] tymi samymi sowy: Powstania dusz nie mona odkry na ziemi. W umysach bowiem nic nie jest zmieszane i zwarte, czy te wydaje si zrodzone i wytworzone z ziemi, ani te nic wilgotnego, powietrznego ani ognistego. W tych bowiem naturach nie ma niczego, co ma moc pamici, myli, pojmowania, co zachowywaoby zdarzenia przesze, przewidywao przysze i mogoby obejmowa obecne. One same s boskie i nigdy nie odkryje si, skd mogy doj do czowieka, jeli nie od boga. Jaka wyjtkowa jest wic natura i moc umysu oddzielona od tych zwykych i znanych natur. Tak wic, czymkolwiek jest to, co spostrzega, pojmuje, yje, odznacza si moc [vigere] konieczne jest, by byo niebiaskie i boskie, a z tej racji rwnie odwieczne. Take sam bg, ktrego pojmujemy, nie inaczej moe by pojmowany ni jako jaki wolny i nieskrpowany umys, oddzielony od wszelkiej miertelnej domieszki, wszystko spostrzegajcy i poruszajcy i sam obdarzony wieczystym ruchem. Z tego rodzaju i z tej natury jest umys ludzki.

    fr. 27, 5 Ross95 Klemens Rzymski, recognitiones, 8, 14 Arystoteles wprowadzi rwnie pity element, ktry [okrela mianem] , czyli nie do nazwania [incompellabile], bez wtpienia wskazujc na tego, ktry czc cztery elementy w jedno, stworzy wiat.

    93 Fr. 27, 3 [30, 3] Untersteiner = fr. 995 Gigon.94 Partim fr. 27, 3 Walzer = fr. 27, 4 [30, 4] Untersteiner = fr. 986 Gigon.95 Fr. 27, 5 [30, 5] Untersteiner = fr. 986 Gigon.

  • 194 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    BIBLIOGRAFIA

    Ackrill, J.L., 1981, Aristotle. The Philosopher, Oxford.

    Aristotele, 1987, I frammenti dei dialoghi, t. III, R. Laurenti (cur.), 1987.

    Aristotele, 2008, I dialoghi, M. Zanatta (cur.), Milano.

    Aristoteles, 2006, Werke, Bd. 20, 1: Fragmente zu Philosophie, Rhetorik, Poetik, Dichtung, H. Flashar (bers.

    und Erl.), Berlin.

    Aristotle, 1952, The Works of Aristotle, vol. XII: Select Fragments, W.D. Ross (transl.), Oxford.

    Aristotle, 1961, De anima, W.D. Ross (ed., intr. & comm.), Oxford.

    Aristotle, 1970, Physics. Books I and II, W. Charlton (transl., intr. & comm.), Oxford.

    Arnim, H. von, 1931, Die Entstehung der Gotteslehre des Aristoteles, Wien.

    Arpe, C., 1937, Das ti en einai bei Aristoteles, Hamburg.

    Arystoteles, 1988, Zachta do filozofii, tum. K. Leniak, Warszawa.

    Arystoteles, 2001, Dziea wszystkie, t. 6, Warszawa.

    Bernab., A., 2004, Poetae Epici Graeci. Testimonia et fragmenta, Pars II.1: Orphicorum et orphicis similium

    testimonia et fragmenta, MnchenLeipzig.

    Bernays, J., 1863, Die Dialoge des Aristoteles in ihrem Verhltnis zu seinen brigen Werken, Berlin.

    Berti, E., 1997, La filosofia del primo Aristotele, Milano (Padova 1962).

    Bignone, E., 1973, LAristotele perduto e la formazione filosofica di Epicuro, vol. II, Firenze (19361).

    Bos, A. P., 1989a, Exoterikoi logoi and enkyklioi logoi in the Corpus Aristotelicum and the Origin of the idea of

    the enkyklios paideia, JHI 50, s.179198.

    Botter, B., 2011, Aristotele e i suoi dei. Uninterpretazione del III libro del De philosophia, Roma.

    Brandis, C. A., 1823, De perditis Aristotelis libris De ideis et De Bono sive De philosophia, Bonnae.

    Bregman, J., 1974, Synesius of Cyrene: Early life and Conversion to Philosophy, CSCA 7, s.5588.

    Bregman, J., 1982, Synesius of Cyrene. PhilosopherBishop, BerkeleyLos AngelesLondon.

    Bywater, I., 1876, Aristotles Dialogue On Philosophy, Journal of Philology 7, s.6487.

    Cherniss, H., 1944, Aristotles Criticism of Plato and Academy, Baltimore.

    Cherniss, H., 1959, H.D. Saffrey: Le dAristote [rev.], Gnomon 31, s.3651.

    Chroust, A. H., 1966, The Probable Date of Aristotles Lost Dialogue On Philosophy, JHPh 4, s.283291.

    Crilly, W. H., 1962, The Role of Alpha Minor in Aristotles Metaphysics. A Study in Aristotelian Methodology, Fribourg.

    Desclos, M. L., Fortenbaugh, W. W. (eds.), 2011, Strato of Lampsacus. Text, Translation and Discussion,

    New Brunswick.

    Dembiski, B., 2003, Pna nauka Platona. Zwizki ontologii i matematyki, Katowice.

    Deubner, L., 1966, Attische Feste, Berlin.

    Diels, H., Kranz, W., 1951, Die Fragmente der Vorsokratiker, Berlin.

    Dillon, J., 1977, The Middle Platonists. A Study of Platonism 80 B.C. to A.D. 220, London.

    Dring, I., 1957, Aristotle in the Ancient Biographical Tradition, Gteborg.

    Dring, I., 1966, Aristoteles. Darstellung und Interpretation seines Denkens, Heidelberg.

    Flashar, H., 1983, Aristoteles, w: H. Flashar (hrsg.), Grundriss der Geschichte der Philosophie. Die Philosophie

    der Antike, Bd. 3: ltere Akademie. Aristoteles Peripatos, BaselStuttgart.

    Finamore, J. F., Dillon, J. M., 2002, Iamblichus De anima. Text, Translation, and Commentary,

    LeidenBostonKln.

  • 195Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    Findlay, J. N., 1974, Plato. The Written and Unwritten Doctrines, LondonNew York.

    Fortenbaugh, W. W., et alii (eds.), 1993, Theophrastus of Eresus. Sources for His Life, Writings, Thought and

    Influence, Part I, LeidenNew YorkKln.

    Fortenbaugh, W. W., Schtrumpf, E. (eds.), 2000, Demetrius of Phalerum. Text, Translation and Discussion,

    New Brunschwick.

    Fritz, K. von, 1941, The Historian Theopompos. His Political Convictions and his Conception of Historio

    graphy, AHR 46, s.765787.

    Gaiser, K., 1963, Platons Ungeschriebene Lehre. Studien zur systematischen und geschichtlischen Begrndung der

    Wissenschaften in der Platonischen Schule, Stuttgart.

    Gaiser, K., 1985, Theophrast in Assos. Zur Entwicklung der Naturwissenschaft zwischen Akademie und Peripatos,

    Heidelberg.

    Gajda, J., 1993, Platoska droga do idei. Aksjologiczny rodowd platoskiej ontologii, Wrocaw.

    Gauly, B. M., 2004, Senecas Naturales Quaestiones. Naturphilosophie fr rmische Kaiserzeit, Mnchen.

    Giannantoni, G., 1990, Socrates et Socraticorum Reliquiae, vol. IIV, Napoli.

    Gigon, O., 1987, Aristotelis Opera, vol. III: Librorum deperditorum fragmenta, BerlinNew York 1987.

    Gladigow, B., 1965, Sophia und Kosmos. Untersuchungen zur Frhgeschichte von und , Hildesheim.

    Gottschalk, H. B., 1991, Aristotelis Opera, vol. III [rec.], CR, s.3134.

    Guthrie, W. K. C., 1981, A History of Greek Philosophy, vol. VI: Aristotle: An Encounter, Cambridge.

    Haase, W., 1965, Ein vermeintliches Aristoteles Fragment bei Johannes Philoponos, w: H. Flashar, K. Gaiser

    (Hrsg.), Synusia. Festgabe fr Wolfgang Schadewalt, Pfullingen, s.323354.

    Heinze, R., 1892, Xenokrates. Darstellung der Lehre und Sammlung der Fragmente, Leipzig [Hildesheim 19652].

    Heitz, E., 1869, Fragmenta Aristotelis, Paris.

    Homer, Iliada, 1981, tum. K. Jeewska, WrocawWarszawaKrakwGdaskd.

    Isnardi Parente, M., 1982, Senocrate Ermodoro. Frammenti, Napoli.

    Jaeger, W., 1923, Aristoteles. Grundlegung einer Geschichte seiner Entwicklung, Berlin.

    Jaeger, W., 1934, Aristotle. Fundamentals of the History of his Development, transl. R. Robinson, Oxford.

    Kahn, C. H., 1983, Arius as a Doxographer, w: W.W. Fortenbaugh (ed.), On Stoic and Peripatetic Ethics. Work

    of Arius Didymus, New BrunswickLondon, s.313.

    Kern, O., 1922, Orphicorum fragmenta, Berlin.

    Krl, Z., 2005, Platon i podstawy matematyki wspczesnej. Pojcie liczby u Platona, Nowa Wie.

    Lasserre, F., 1966, Die Fragmente des Eudoxos von Knidos, Berlin.

    Mirhady, D. C., 2001, Dicearchus of Messana. The Sources, Text and Translation, w: W.W. Fortenbaugh,

    E.Schtrumpf (eds.), Dicaearchus of Messana. Text, Translation, and Discussion, New BrunswickLondon, s.3142.

    Pauzaniasz, 1989, U stp boga Apollona. Z Pauzaniasza Wdrwki po Helladzie ksigi VIII, IX, X, tum.

    J.Niemirska Pilszczyska, H. Podbielski, WrocawWarszawaKrakwGdaskd.

    Plezia, M., 1992, Nowe wydanie fragmentw Arystotelesa, Meander 47, s.553564.

    Plezia, M., 2000, Okruchy ze stou Arystotelesa i Cycerona, WarszawaKrakw, s.101111.

    Plutarchus, 2003, O Izydzie i Ozyrysie, tum. A. Pawlaczyk, Pozna.

    Porawski R., Wesoy, M., 1988, Arystotelesa Protreptyk czyli zachta do filozofii, SPhP 7, s.5173.

    Porawski, R., 1983, Fragment traktatu Arystotelesa O Demokrycie, Eos 71, s.277281.

    Ravaisson, F., 1975, Das Problem des exoterischen Schriften, w: P. Moraux (hrsg.), Frhschriften des Aristo

    teles, Darmstadt, s.120.

  • 196 ARTUR PACEWICZ / Wrocaw /

    Richard, M. D., 1986, Lenseignement oral de Platon, Paris (20052).

    Rose, V., 1863, Aristoteles pseudepigraphus, Lipsiae.

    Rose, V., 1870, Aristotelis opera, vol. V, Berlin.

    Rose, V., 1886, Aristotelis qui ferebantur librorum fragmenta, Lipsiae.

    Ross, W. D. (ed.), 1955, Aristotelis fragmenta selecta, Oxford.

    Royse, J. R., 2009, The Works of Philo, w: A. Kamesar (ed.), The Cambridge Companion to Philo, Cambridge,

    s.3264.

    Schmidt, M., 1854, Didymi Chalcenteri gramatici Alexandrini fragmenta quae supersunt omnia, Lipsiae.

    Sider, D., 1989, Aristotelis Opera, vol. III [rec.], CW 83, s.59.

    Smith, A., 1993, Porphyrii Philosophii fragmenta, StuttgartLeipzig.

    Sonderegger, E., 1983, Die Bildung des Ausdrucks to ti en einai durch Aristoteles, AGPh 65, s.1839.

    Stibbe, C. M., 1985, Chilon of Sparta, transl. A. Hamilton, MNAW 46, s.724.

    Tarn, L., 1966, Aristotele, Della filosofia. Introduzione, testo, traduzione e commento esegetico [rev.],

    AJPh 87, s.464467.

    Theiler, W., 1925, Zur Geschichte der teleologischen Naturbetrachtung bis auf Aristoteles, ZrichLeipzig (Berlin

    19652).

    Trendelenburg, F. A., 1826, Platonis de ideis et numeris doctrina ex Aristotele illustrata, Lipsiae.

    Trendelenburg, F. A., 1833, Aristotelis de anima libri tres, Ienae.

    Untersteiner, M., 1963, Aristotele: Della filosofia, Roma.

    Vogel, C. J. de, 1960, The Legend of the Platonizing Aristotle, w: I. Dring, G.E.L. Owen (eds.), Aristotle

    and Plato in the Mid Fourth Century. Papers of the Symposium Aristotelicum Held at Oxford in August 1957,

    Gteborg, s.248256.

    Walzer, R., 1934, Aristotelis dialogorum fragmenta, Firenze (Hildesheim 1963).

    Wehrli, F., 1957, Die Schule des Aristoteles, Hft. 9: Phanias von Eresos. Chamaileon. Praxiphanes, Basel.

    Wehrli, F., 1967, Die Schule des Aristoteles, Hft. 1: Dikaiarchos, Basel.

    Wehrli, F., 1969a, Die Schule des Aristoteles, Hft. 3: Klearchos, Basel.

    Wehrli, F., 1969b, Die Schule des Aristoteles, Hft. 5: Straton von Lampsakos, Basel

    Wehrli, F., 1969c, Die Schule des Aristoteles, Hft. 7: Herakleides Pontikos, Basel.

    Wehrli, F., 1969d, Die Schule des Aristoteles, Hft. 8: Eudemos von Rhodos, Basel.

    Wehrli, F., 1974, Die Schule des Aristoteles, suppl. 1: Hermippos der Kallimacheer, Basel.

    Wesoy, M., 1984, wiadectwa niespisanej nauki Platona (I). Traktat Arystotelesa O dobru, Meander 4,

    s.169183.

    Wilamowitz Moellendorf, U., 1893, Aristoteles und Athen, Bd. I, Berlin.

    Wilpert, P., 1957, Die Stellung der Schrift ber die Philosophie in der Gedankenentwicklung des Aristoteles,

    JHS 77, s.155162.

    Zeller, E., 1879, Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, Bd. II 2: Aristoteles und die

    alten Peripatetiker, Leipzig.

  • 197Zaginione pismo Arystotelesa O filozofii

    Aristotles Lost Work On Philosophy

    This article offers a Polish translation of Aristotles treatise, On Philoso

    phy, of which only certain fragments and testimonies have been

    preserved. The translation is supplied with an introduction presenting

    the history of various interpretations and reconstructions of Aristotles

    work.

    Aristotle, On philosophy, translation, reconstructionK E Y W O R D S

    A R T U R P A C E W I C Z / Wrocaw /