Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2011, 81-91

ZABYTKOWE OGRODY KLASZTORNE WE WSPÓ CZESNYMLUBLINIE

Krystyna Pudelska, Anna Miros aw

Instytut Ro lin Ozdobnych i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Institute of Ornamental Plants and Landscape Architecture, University of Life Sciences in Lublin

e-mail: kpudelska@autograf.pl

Streszczenie. Za o enia klasztorne na terenie Lublina maj bogat histori . Pierwszy powsta juw XIV w. Z czasem do miasta sprowadzano kolejne zakony, dla których fundowano nowe miejsca pod zabudow . Za o enia lokowane poza murami miasta by y otoczone poka nymi ogrodami. Do dóbr zakonnych nale a y tak e pola, ki, folwarki, a nawet wsie. Przez szereg lat zakonnicy po-wi kszali swoje w o ci, zabezpieczaj c w ten sposób finansowanie dzia alno ci, któr prowadzili. Po okresie wietno ci przychodz ci kie czasy konfliktów zbrojnych obejmuj cych Lublin. W tym okresie za o enia klasztorne ulegaj licznym zniszczeniom, cz przekszta cana jest na cele wieckie, a przylegaj ce do nich ogrody s dzielone na mniejsze parcele, przeznaczane pod zabudow lub s sprzedawane. Z istniej cych w XVIII w. 18 klasztorów do czasów wspó cze-snych przetrwa o 14. Wszystkie s wpisane do Rejestru Zabytków Województwa Lubelskiego, a tylko 6 z nich stanowi do dzisiaj w asno zakonów. Ogrody przy zachowanych obiektach ró nisi powierzchni i funkcj od tych z okresu swojej wietno ci. Ich obszar w obr bie miasta od XVIII w. do czasów wspó czesnych zmniejszy a si o ponad po ow . Cztery z nich uleg y nie-wielkim przekszta ceniom, a w niezmienionej formie pozosta y tylko wirydarze w 9 dawnych klasztorach. Pozosta a ziele pe ni funkcje ogrodów przyszpitalnych, przyko cielnych lub skwe-rów miejskich.

S owa kluczowe: klasztory, ogrody przyklasztorne, przekszta cenia, Lublin

Historia Lublina si ga czasów najdawniejszych1. Wraz z rozwojem rednio-wiecznego osadnictwa, w granicach wspó czesnego miasta pojawia y si obiekty sakralne. Do XIV w. by y to jedynie wi tynie. Dopiero od ko ca II po . XIV w. powstawa y kompleksy klasztorne dla sprowadzanych zakonów. Za o enia te odegra y du rol w rozwoju Lublina i zajmuj wa ne miejsce w jego historii. Towarzysz ce klasztorom ogrody i dobra ziemskie przez lata ulega y ci g ym

1 Jeszcze przed lokacj miasta Lublin na prawie magdeburskim istnia tu zespó osad, a prowa-

dzone badania archeologiczne wykazuj , e teren ten by zamieszkiwany przez ludno od okre-su neolitu, R. Szczygie , W dobie przedlokacyjnej, [w:] Lublin dzieje miasta, t. I, Wyd. Tylda, Lublin 2008, s. 9, 10.

82 K. Pudelska, A. Miros aw

transformacjom, staj c si podstaw dla rozbudowuj cej si struktury miejskiej. Oprócz aspektu historycznego i przestrzennego wa na by a rola spo eczna i kul-turowa, jak odegra y lubelskie zakony.

Pierwsze za o enia klasztorne powsta y w XIV i XV w.2. Najwcze niej do miasta sprowadzono oo. Dominikanów. Potwierdza to akt fundacyjny z 1342 r. wydany przez Kazimierza Wielkiego3. Klasztor dominikanów ulokowano na wzgórzu staromiejskim. Jak podaje D ugosz w swoich kronikach – przy murach miejskich od strony wschodniej i po udniowej, na miejscu wcze niejszego drewnianego oratorium w. Krzy a. Plac nadany w fundacji mia by wed ug przekazu „szeroki i wielki”4 i zawiera si mi dzy Furt Szkoln a Furt Gnoj-n 5. Do 1575 r. teren przed klasztorem by niezabudowany. W wyniku po arui utraty dokumentów fundacyjnych, miasto uszczupli o w asno zakonników, dziel c plac przed wej ciem na dzia ki i odsprzedaj c je pod zabudow . Ten uk ad przestrzenny pozosta do czasów wspó czesnych. Kolejne klasztory, z braku miejsca w obr bie murów miasta, ulokowano na ówczesnych przedmie-ciach. W 1426 r. zakon w. Brygidy otrzyma od króla W adys awa Jagie y

fundacj przy istniej cym ko ció ku NMP, w. Barbary i w. Zofii (dzisiejsza ul. Narutowicza 10)6. By o to wotum wdzi czno ci dla ich patronki za wygranbitw pod Grunwaldem7. W II po owie XV w. (1459 r.), staraniami rajców lubel-skich oraz mieszczan, zostaj sprowadzeni do Lublina oo. Bernardyni8. Na bu-dow klasztoru zakonnicy otrzymuj teren na skarpie schodz cej do doliny By-strzycy, tu za murami miasta, po ich po udniowo-zachodniej stronie9 (przy dzi-siejszej ul. Bernardy skiej 5). Po o enie klasztorów powsta ych w XVI i XV w. przedstawia rycina 1.

Ka dy z zakonów otrzyma odpowiednie uposa enie umo liwiaj ce pozy-skiwanie rodków na prowadzenie swojej dzia alno ci. W sk ad fundacji wcho-dzi a dzia ka, na której powstawa ko ció , zabudowania dla zakonników oraz (w przypadku klasztorów lokowanych poza murami miasta) ogród przyklasztor-ny. Przyk adem mo e by teren ss. Brygidek, który zajmowa powierzchni nie-ca ych 4 ha10. Oprócz dzia ki zakonnicy otrzymywali na w asno pola, ki,

2 Istnieje przypuszczenie, e oo. Dominikanie przybyli do miasta ju w XIII, R. Nied wiadek,

A. Rozwa ka, M. Stasiak, Lublin wczesno redniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego,Wyd. Trio, Warszawa 2006.

3 F. Cie lak, H. Gawarecki, M. Stankowa, Lublin w dokumencie 1317–1967, Wyd. Lubelskie, Lublin 1976, s. 47.

4 J. A. Wadowski, Ko cio y lubelskie, nak . AU, Kraków1907, s. 208–209.5 R. Szczygie , Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego rozwój do ko ca XVI wieku [w]:

Lublin, dzieje miasta, t. I, Wyd. Tylda, Lublin 2008, s. 36. 6 J. A. Wadowski, op. cit., s. 407–411.7 F. Cie lak, H. Gawarecki, M. Stankowa, op. cit., s. 49. 8 Fundacja w 1459 r. za spraw dwóch rajców lubelskich: Jakuba Kwanta i Miko aja Kuninoga,

mnisi osiedlili si w 1460 r., R. Szczygie , Lokacja… op. cit., s. 49. 9 J. A. Wadowski, op. cit., s. 513–514.10 J. A. Wadowski, op. cit., s. 418.

ZABYTKOWE OGRODY KLASZTORNE WE WSPÓ CZESNYM LUBLINIE 83

ogrody i folwarki. Zdarza o si , e uposa eniem by y ca e wsie, czynsze z ka-mienic czy inne korzy ci z dóbr królewskich, np. mo liwo korzystania z lasów czy stawów. Inne zakony, jak np. bernardyni, utrzymywa y si z datków i daro-wizn zapisywanych na rzecz klasztoru11.

Ryc. 1. Miasto gotyckie w XIV i XV w., [Gawarecki i Gawdzik 1964]. Zaznaczono przybli ony obszar, jaki zajmowa y za o enia klasztorne: 1 – ko ció w. Stanis awa i klasztor Dominikanów; 2 – ko ció w. Paw a

i klasztor Bernardynów; 3 – ko ció NMP i klasztor Brygidek

Fig. 1. Gothic city in XIV and XV century [Gawarecki and Gawdzik 1964]. Darker marking – approximate area within possession of monasteries: 1 – Dominicans, 2 – Bernardines, 3 – Brigidine Sisters

Od XVI do II po . XVII w. miasto rozwija o si bardzo szybko. Dogodne po-o enie na szlakach handlowych, liczne przywileje kupieckie sprzyja y bogace-

niu si mieszka ców. Wówczas w Lublinie osiad y nowe zakony12. Od II po .XVII w. zmienia si sytuacja miasta. Szerz ce si epidemie, najazdy wojsk ro-syjsko-kozackich, szwedzkich, trwaj ca wojna pó nocna oraz liczne po aryprowadz do upadku miasta. Kolejne lata równie nie przynosz zdecydowanej poprawy kondycji Lublina, a od 1792 r. znajduje si on pod okupacj wojsk rosyjskich, pó niej zostaje w czony do zaboru austriackiego13.

Pomimo pogarszaj cej si sytuacji, do ko ca XVIII w. trwa a budowa no-wych za o e klasztornych14. W 1582 r. pojawili si w mie cie jezuici15. Ko-ció , wraz z pomieszczeniami dla zakonników oraz budynkiem kolegium, zosta

usytuowany w po udniowej cz ci starego miasta (obecna ul. Królewska 10). Franciszkanie za o yli swój klasztor w 1620 r. u podnó a wzgórza Grodzisko 11 J. A. Wadowski, op. cit., s. 212–563.12 R. Szczygie , Lokacja… op. cit., s. 55, 65–70.13 H. Gmiterek, Lublin w stuleciach XVII i XVIII [w:] Lublin, dzieje miasta, t. I, Wyd. Tylda, Lu-

blin 2008, s. 91, 100–158.14 Tam e, s. 136–137. 15 R. Szczygie , Lokacja… op. cit., s. 82.

84 K. Pudelska, A. Miros aw

(przy obecnej ul. Kalinowszczyzna 3), a na Kalinowszczy nie w 1646 r. uloko-wa si zakon augustianów (ul. Kalinowszczyzna 62). Na pó nocnych stokach opadaj cych w dolin Czechówki, w 1630 r., swoj siedzib otrzyma y karmeli-tanki bose (ul. wi toduska 14)16, a w 1680 r., po drugiej stronie rzeki karmelici trzewiczkowi (ul. Biernackiego 9). Na terenach w s siedztwie zabudowa ber-nardynów ulokowa a si w 1618 r. e ska cze tego zakonu (ul. Królewska 9), a nieco dalej w stron Bystrzycy w 1673 r. powsta y za o enie reformatów (dzi-siejsza ul. Bernardy ska 15)17.

Ograniczona ilo miejsca w obr bie starego miasta doprowadzi a w XVII w. do przemian przestrzennych, takich jak przeniesienie placu targowego przed Bram Krakowsk czy wykszta cenie si traktu krakowskiego18. Przy nowo po-wsta ej drodze swoje dworki i pa ace lokowa a szlachta. Tu wyznaczano równiedzia ki pod budow kolejnych za o e klasztornych. Ziemi pod ich budowprzeznaczali g ównie bogaci mieszczanie i szlachta. W 1610 r. przy krakowskim przedmie ciu, przy ko ciele w. Ducha ulokowano karmelitów bosych (obecny gmach ratusza). Dalej, na dzisiejszym Placu Litewskim, klasztor Bonifratrów, sprowadzonych do miasta w 1624 r. W XVIII w., naprzeciwko swojego pa acu,Radziwi owie przeznaczyli poka n dzia k na zabudowania dla sprowadzo-nych przez siebie oo. Kapucynów (ul. Krakowskie Przedmie cie 42). W wi k-szym oddaleniu od starego miasta, przy Krakowskim Przedmie ciu, swoje za o-enie wybudowali w 1697 r. dominikanie obserwanci (Al. Rac awickie 14),

a w 1723 r. ss. Wizytki (ul. Peowiaków 12). Zakon oo. Misjonarzy przyby do Lublina w 1700 r., a swój klasztor wystawili na wzgórzu migród (ul. Prymasa Stefana Wyszy skiego 6)19.

W latach 30. XIX w. ogrody przyklasztorne znajduj ce si na wschód i po u-dnie od starego miasta (patrz ryc. 2) zajmowa y powierzchni oko o 25 ha20.Wed ug oceny G. Cio ka by y to kompozycje raczej skromne, a nawet prowin-cjonalne w porównaniu do za o e francuskich, w oskich czy niektórych ogro-dów polskich, które pojawia y si w tym czasie. Oparte by y na renesansowym uk adzie kwaterowym i pe ni y g ównie funkcje u ytkowe21. Jednym z zachowa-nych do dzisiaj przyk adów jest ogród przyklasztorny brygidek. Jego po-wierzchnia i stylistyka utrzymana jest w duchu uk adów kwaterowych, obowi -zuj cych w redniowieczu i renesansie. Ogród karmelitów (za obecnym budyn-kiem ratusza) posiada bardziej rozwini t kompozycj , ze zwracaj cym uwag ,kolistym sposobem zadrzewienia kwater22.

16 Klasztor wybudowano w latach 1635–1644, H. Gmiterek, op. cit., s. 137. 17 H. Gmiterek, op. cit., s. 137–138.18 G. Cio ek, Ogrody Lublina w XIX wieku, Ochrona zabytków 1954, nr 7. 19 H. Gmiterek, op. cit., s. 95–138. 20 Okre lono szacunkowo, G. Cio ek podaje, e obszar mi dzy kami nad Bystrzyc , kraw dzi

doliny Czechówki a zachodni lini okopów zajmowa y w 1829 r. 31 ha, G. Cio ek, op. cit. 21 G. Cio ek, op. cit. 22 Tam e.

ZABYTKOWE OGRODY KLASZTORNE WE WSPÓ CZESNYM LUBLINIE 85

Ryc. 2. Miasto w XVI–XVIII w., [Gawarecki i Gawdzik 1964]. Zaznaczono przybli ony obszar, jaki zajmowa-y za o enia klasztorne: (ko ció i klasztor) 1 – dominikanie; 2 – jezuici; 3 – karmelici bosi; 4 – karmelitanki

bose (józefatki); 5 – karmelitanki bose (pocz tki); 6 – bonifratrzy; 7 – kapucyni; 8 – brygidki; 9 – bernardyni; 10 – bernardynki; 11 – reformaci; 12 – misjonarze; 13 – wizytki

Fig. 2. City in XVI–XVIII century [Gawarecki and Gawdzik 1964]. Darker marking – approximate area within possession of monasteries: 1 – Dominicans, 2 – Jesuits, 3 – Carmelites, 4 – Carmelite Nuns, 5 – Carmelite

Nuns, 6 – Bonifratres, 7 – Capuchins, 8 – Brigidine Sisters, 9 – Bernardines, 10 – Bernardine Sisters,

11 – Reformed Franciscans, 12 – Missionaries, 13 – Visitation Sisters

Poza terenami w obr bie murów klasztornych, do w asno ci poszczególnych zakonów nale a y coraz wi ksze posiad o ci ziemskie w okolicy Lublina. Czz nich nabywali sami zakonnicy, inne z kolei otrzymywali na drodze darowizn lub spadków ofiarowywanych na cele religijne23. Tym sposobem z 22 jurydyk a6 nale a o do zakonów franciszkanów, augustianów, jezuitów, dominikanów, karmelitów i brygidek24. Do dzisiaj przejawia si to w nazwach zwyczajowych dzielnic miasta takich, jak np. Rury Brygidkowskie.

Mo na zatem stwierdzi , e za o enia klasztorne stanowi y wa ny element w strukturze ówczesnego miasta i na sta e wpisa y si w jego krajobraz. wiad-czy mog o tym dawne widoki Lublina, np. Brauna i Hogenberga, który przed-stawia obraz XVII-wiecznego miasta, gdzie dominuj wie e ko cio ów (ryc. 3).

23 J. Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wyd. PAN, Wroc aw 1956, s. 33–34. 24 Na podstawie: S. Wojciechowski, rys. Jurydyki m. Lublina XVI–XVIII w. [w:] J. Mazurkiewicz,

op. cit.

86 K. Pudelska, A. Miros aw

Ryc. 3. Braun Georg, Hogenberg Frans, (widok Lublina, 1617) [Harasimiuk i in. 2007]

Fig. 3. Braun Georg, Hogenberg Frans, (view of Lublin, 1617)

Oprócz du ej roli w rozwoju przestrzennym Lublina, klasztory pe ni y rów-nie wa ne funkcje spo eczno-kulturowe. Swoj dzia alno ci zakonnicy przy-czynili si do rozwoju o wiaty. Prowadzone przez jezuitów kolegium oraz bursa zdoby y du popularno , przejmuj c w znacznej cz ci zadania szko y para-fialnej. Zakonnicy posiadali tak e drukarni , która po kasacie zakonu w 1773 r. przesz a na w asno rz du25. Siostry Wizytki zaj y si prowadzeniem pensji dla dziewcz t26, a bernardynki podj y si opieki nad sierotami i prowadzeniem szko y e skiej27. W klasztorach lubelskich zak adano biblioteki. Du ym uzna-niem cieszy y si zbiory dominikanów, które po kasacie zakonu zosta y wywie-zione przez Rosjan. W pomieszczeniach klasztornych urz dzano równie apteki. Apteka dominika ska funkcjonowa a od po owy XVI w. do po . XVIII i by adost pna tak e dla mieszka ców miasta28. Cz zakonów swoj dzia alno ciobj a chorych. W po owie wieku VII, przy klasztorze Bonifratrów zosta utwo-rzony, szpital, w którym przyjmowano g ównie ob kanych. Szpital prowadzi ytak e szarytki29. W pomieszczeniach klasztornych odbywa y si wa ne dla pa -stwa polskiego wydarzenia, np. w klasztorze oo. Dominikanów od pocz tku XVII w. zbiera y si sejmiki, tutaj sygnatariusze zawarli uni polsko-litewsk 30.

25 H. Gmiterek op. cit., s. 147–149. 26 T. Radzik, W. ladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin dzieje miasta, t. II, Muli-

co, Lublin 2000, s. 36–37. 27 Z. Sierpi ski [red.], Obraz miasta Lublin, Wyd. UMSC, Lublin 2002, s. 51. 28 W. Kape , Ko ció i klasztor dominikanów w Lublinie, Klasztor Dominikanów, Lublin 2001, s. 9. 29 T. Radzik, W. ladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin dzieje…, s. 36–37. 30 Tam e.

ZABYTKOWE OGRODY KLASZTORNE WE WSPÓ CZESNYM LUBLINIE 87

Pod koniec XVIII w. sytuacja gospodarcza miasta zacz a si pogarsza ,skutkuj c zmian warunków politycznych i spo ecznych w wieku XIX. W tym okresie wiele rodzin fundatorów lubelskich klasztorów wymar o, przez to du acze zakonów straci a mo liwo finansowania31. Przyj ta w 1791 r. Konstytu-cja 3 maja likwidowa a jurydyki i wciela a cz ziemi do w asno ci miejskiej32.Dzia ania wojenne, przemarsze i kwaterunki wojsk oraz liczne po ary, spowo-dowa y zniszczenia miasta. Degradacji ulega y rezydencje magnackie, dworki oraz liczne klasztory.

Jak podaje W. ladkowski, w 1799 r. w mie cie funkcjonowa o jeszcze 12 zakonów m skich oraz 6 e skich. Na pocz tku XIX w., maj miejsce liczne przeniesienia lubelskich zakonników (wizytek, bonifratrów, karmelitów, karme-litanek i szarytek), a do 1914 r. wi kszo zakonów uleg a kasacie (zakon domi-nikanów obserwantów, dominikanów, reformatów, karmelitanek, brygidek, au-gustianów, misjonarzy, bonifratrów czy karmelitów bosych)33. Ich maj tek, w tym ogrody, przeszed w r ce miasta lub zosta odsprzedany prywatnym w a-cicielom. Obszerne za o enia wizytek i dominikanów obserwantów, wraz

z terenami przyklasztornymi, zosta y zamienione na koszary wojskowe. Klasztor i ogród pofranciszka ski wykupi nowy w a ciciel przeznaczaj c go na warszta-ty tkackie, a za o enie poreformackie w 1844 r. naby Karol Vetter i przekszta -ci w browar. Karmelici bosi utracili swój klasztor (zosta przebudowany na ratusz)34 oraz ogród rozci gaj cy si za nim w kierunku doliny Czechówki. Na jego miejscu urz dzono plac targowy, nie pozostawiaj c ladów dawnej kompo-zycji. Przebudowie uleg tak e zniszczony klasztor jezuitów w cz ci przyleg ejdo murów miejskich, reszt rozebrano tworz c z wewn trznego dziedzi ca plac miejski. Jedynie ogrody przy klasztorach, które przesz y w r ce diecezji – za o-enie wizytek, misjonarzy i bernardynów – zachowa y swoj form .

Podczas I i II wojny wiatowej cz budynków klasztornych uleg a znisz-czeniom – zabudowania pojezuickie zosta y podczas II wojny wiatowej zbom-bardowane35. Budynki klasztorne po raz kolejny by y zajmowane na potrzeby wojska (np. klasztor Kapucynów, Brygidek) lub szpitale (np. klasztor powizyt-kowski36, pomisjonarski37). Wykorzystywano je tak e jako wi zienia (w 1939 r. Niemcy przeznaczyli zaj ty przez siebie klasztor karmelitów bosych na wojsko-we wi zienie ledcze38). Inne stawa y si siedzib dla ró nych instytucji, np. w klasztorze Dominikanów mie ci o si Lubelskie Towarzystwo Dobroczynno-ci.

31 Tam e, s. 36 32 J. Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wyd. PAN, Wroc aw 1956, s. 23. 33 T. Radzik, W. ladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin dzieje… op. cit., s. 86. 34 Tam e, s. 30–36. 35 Internet poz. 1. 36 T. Radzik, W. ladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin dzieje… op. cit., s. 156. 37 Tam e, s. 250. 38 A. Smagacz, 400 lat Karmelitów Bosych w Lublinie, Wyd. Karmelitów Bosych, Lublin 2010.

88 K. Pudelska, A. Miros aw

Wraz z zako czeniem dzia a wojennych maj tki klasztorne trafi y w r cemiasta. Cz zosta a przeznaczona na u ytek w adz (w pomieszczeniach karme-litów bosych za o ono areszt), w innych umieszczano szko y lub przeznaczano na us ugi (u oo. Kapucynów cz pomieszcze zajmowa y sklepy, internat szkolny39, a w klasztorze oo. Dominikanie istnia zak ad rzemie lniczy, internat dla ch opców, dom dziecka i dom starców40). Zakony, które prowadzi y szpitale zosta y odsuni te od ich zarz dzania, a pomieszczenia, które zajmowa y zosta yzamienione na szpitale pa stwowe (szpital szarytek przy ul. Staszica, szpital bonifratrów przy ul. Biernackiego)41. Oprócz dominikanów, kapucynów i kar-melitów bosych do Lublina powróci y po wojnie tak e bernardynki, ale w 1920 r. odda y swój klasztor na rzecz jezuitów. W 1917 sprowadzono do klasztoru po brygidkach siostry urszulanki, które przej y opiek nad budynkami oraz terenem przyklasztornym, który do dzisiaj wykorzystuj zgodnie z jego pierwotnym przeznaczeniem42.

Do czasów wspó czesnych przetrwa o 14 dawnych za o e klasztornych. Ró ni si stopniem zachowania oraz funkcjami. Wszystkie wpisane s do Reje-stru Zabytków Województwa Lubelskiego. Sze z nich zachowa o swoje funk-cje do dzisiaj: Zespó klasztorny dominikanów, Zespó klasztorny salezjanów (dawniej franciszkanów), kapucynów, Dawny zespó klasztorny karmelitanek bosych (przy obecnej ul. wi toduskiej), bernardynek (klasztor Jezuitów) oraz zespó pobrygidkowski (klasztor Urszulanek). Cz pomieszcze klasztornych wykorzystywana jest w celach wieckich43. W klasztorze Dominikanów w po u-dniowym skrzydle umieszczono Teatr im. Andersena, kru ganki stanowi miej-sce wydarze kulturalnych, a w budynkach kapucynów, od strony Krakowskiego Przedmie cia, umieszczone s punkty us ugowe.

Ró ny jest stopie zachowania ogrodów przyklasztornych. W niezmienionej formie istniej wirydarze w 9 zachowanych za o eniach, np. wirydarz domini-kanów, karmelitów czy urszulanek. W niewielkim stopniu przekszta cony zostaogród przy dawnym zespole klasztornym ss. brygidek. Zajmuje on dzisiaj nieca-e 3 ha. Teren przyklasztorny oo. Misjonarzy, u ytkowany obecnie przez semi-

narium duchowne, zachowa powierzchni oko o 1,5 ha, a drzewa w obr biemurów s obj te ochron konserwatorsk . Ziele przy dawnym za o eniu ber-nardynów zajmuje obejmuje blisko 1,2 ha. Równie dawny klasztor Franciszka-nów otacza ogród podobny wielko ci do pierwotnego – powierzchnia 1,4 ha (wykorzystywany jest obecnie, jako miejsce zabaw dla m odzie y z tamtejszej parafii). Inne jest przeznaczenie niektórych terenów przyklasztornych. Przy dawnym klasztorze Wizytek (obecnie Centrum Kultury) istnieje skwer miejski z placem zabaw dla dzieci. Ogrody nale ce niegdy do za o e karmelitanek 39 Internet poz. 1. 40 W. Kape , op. cit., s. 10. 41 T. Radzik, W. ladkowski, G. Wójcikowski, W. Wójcikowski, Lublin dzieje… op.cit., s. 195. 42 Tam e, s. 195. 43 Internet poz. 2.

ZABYTKOWE OGRODY KLASZTORNE WE WSPÓ CZESNYM LUBLINIE 89

bosych (ul. Staszica 14–16) oraz karmelitów trzewiczkowych (przy ul. Biernac-kiego) s u obecnie, jako miejsce wypoczynkowe dla pacjentów szpitali zloka-lizowanych w budynkach poklasztornych. W pozosta ych przypadkach po-wierzchnia ogrodów zosta a mocno uszczuplona. I tak teren przy klasztorze karmelitów (ul. wi toduska) zmniejszy si o oko o 0,2 ha. Kapucynom, z po-nad dwuhektarowego ogrodu, pozosta obecnie jedynie wirydarz. Nie zachowasi tak e ogród przy za o eniu ss. Bernardynek.

Ryc. 4. Za o enia klasztorne we wspó czesnym Lublinie, plan miasta Lublin, ród o: Internet poz. 3; Zazna-czono kolorem ciemnym za o enia klasztorne, które zachowa y swoje funkcje (s u ytkowane przez zakonni-ków): 1 – klasztor Dominikanów; 2 – klasztor Karmelitów bosych; 3 – klasztor Jezuitów; 4 – klasztor Urszula-

nek; 5 – klasztor Kapucynów; Kolorem jasnym zaznaczono dawne za o enia klasztorne, które obecnie majinne funkcje: 6 – d. klasztor Jezuitów; 7 – d. klasztor Karmelitanek bosych, obecnie szpital; 8 – d. klasztor

Bernardynów; 9 – d. klasztor Wizytek; 10 – d. klasztor Reformatów; 11 – d. klasztor Misjonarzy

Fig. 4. Monastic foundations in contemporary Lublin, city plan from Internet source 3. Dark marking – monasctic foundations with the same function (in use of monks): 1 – Dominicans, 2 – Carmelites, 3 – Jesuits , 4 – Ursulines, 5 – Capuchins Carmelite Nuns, Bright marking – monasctic foundations with changed function:

6 – former Jesuits, 7 – former Carmelite Nuns, 8 – former Brigidine Sisters, 9 – former Visitation Sisters,

10 – former Reformed Franciscans, 11 – former Missionaries

Na terenie zachowanych obiektów prowadzone s liczne prace konserwator-skie. Obejmuj one badania archeologiczne, renowacj budynków, wn trz i wy-posa enia.

Od XIX w. tereny przyklasztorne i towarzysz ce im ogrody w obszarze Lu-blina podlegaj nieustannym przekszta ceniom, stale zmniejszaj c swoj wiel-ko i przeznaczenie, ulegaj c tym samym powolnej degradacji. Dlatego

90 K. Pudelska, A. Miros aw

wszystkie podejmowane dzia ania maj na celu zachowanie i popraw ich stanu. W roku 2011 prowadzone s prace nad renowacj klasztoru i ko cio a Domini-kanów, dawnego klasztoru Brygidek oraz za o enia powizytkowskiego. Odbywa si to w ramach ró nych programów inwestycyjnych, w tym programów dofi-nansowywanych ze rodków Unii Europejskiej44.

Porównuj c powierzchni zajmowan przez te obiekty na planie Lublina z XVII–XVIII (ryc. 2) do obecnych obszarów tych samych za o e (ryc. 3), wida , jak du e przemiany nast pi y. Teren ogrodów wraz z klasztorami zazna-czony na planie wspó czesnego miasta to jedynie 48% obszaru zaznaczonego w XVI–XVIII w., z czego 18% to powierzchnia u ytkowana w dalszym ci guprzez zakonników45.

PODSUMOWANIE

Za o enia klasztorne zajmuj wa ne miejsce w historii i strukturze Lublina. Nieprzerwanie od XIV w. do XVIII w., lokowano w mie cie nowe zakony. To-warzysz ce zabudowaniom ogrody, zajmowa y poka ny obszar na ówczesnych przedmie ciach i by y przyk adem uk adów kwaterowych, charakterystycznych dla redniowiecza i renesansu. Zmieniaj ca si od ko ca XVIII w. sytuacja mia-sta, liczne po ary, epidemie i wojny prowadzi y do zmiany funkcji przyklasztor-nych za o e ogrodowych i ograniczania ich powierzchni. Do czasów wspó cze-snych przetrwa o jedynie 14. Wszystkie s wpisane do Rejestru Zabytków Wo-jewództwa Lubelskiego, ale tylko 6 stanowi do dzisiaj w asno zakonów. Od XIX w. ogrody przy zachowanych obiektach podlegaj nieustannym przekszta -ceniom, stale zmniejszaj c swoj wielko i przeznaczenie, ulegaj c tym samym powolnej degradacji. Ich powierzchnia od XVIII w. do czasów wspó czesnych zmniejszy a si o ponad po ow , stanowi c miejsce pod rozbudow miasta. Wi ksza cz pe ni obecnie funkcje zieleni przyszpitalnej, przyko cielnej lub zieleni miejskiej. Istotne jest wi c podejmowanie dzia a maj cych na celu za-chowanie i ochron za o e klasztornych oraz towarzysz cych im ogrodów.

PI MIENNICTWO

Cie lak F., Gawarecki H., Stankowa M., 1976. Lublin w dokumencie 1317–1967. Wyd. Lubelskie, Lublin.

Cio ek G., 1954. Ogrody Lublina w XIX wieku, [w]: Ochrona zabytków, R. 7. Gawarecki H., Gawdzik Cz., 1964. Lublin: krajobraz i architektura. Wyd. Arkady, Warszawa. Harasimiuk M. i in. [red.], 2007. Plany i widoki Lublina, XVII-XXI wiek. PTTK Oddz. Miejski,

Lublin.

44 Tam e.45 Powierzchnia za o e klasztornych zosta a podana szacunkowo.

ZABYTKOWE OGRODY KLASZTORNE WE WSPÓ CZESNYM LUBLINIE 91

Kape W., 2001. Ko ció i klasztor dominikanów w Lublinie. Klasztor Dominikanów, Lublin. Mazurkiewicz J., 1956. Jurydyki lubelskie. Wyd. PAN, Wroc aw. Nied wiadek R., Rozwa ka A., Stasiak M., 2006. Lublin wczesno redniowieczny. Studium rozwoju

przestrzennego, Wyd. Trio, Warszawa. Radzik T., ladkowski W., Wójcikowski G., Wójcikowski W., 2000. Lublin dzieje miasta, t. II,

Multico, Lublin. Sierpi ski Z. (red.), 2002. Obraz miasta Lublin. Wyd. UMSC, Lublin. Smagacz A., 2010. 400 lat Karmelitów Bosych w Lublinie. Wyd. Karmelitów Bosych, Lublin. Sprawozdanie z realizacji Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami w województwie

lubelskim na lata 2007–2010. Lublin 2010. Szczygie R., Gmiterek H., Dymmel P., 2008. Lublin dzieje miasta. t. I, Wyd. Tylda, Lublin Wadowski J. A., 1907. Ko cio y lubelskie. nak . AU, Kraków Internet: 1. http://www.tnn.pl/pamiej.php?kat=83 12:46 21.08.2011 2. http://www.lublin.eu/Zabytki_sakralne-1-990.html 12:46 21.08.2011 3. http://maps.geoportal.gov.pl 12:46 21.08.2011

HISTORIC MONASTIC FOUNDATIOS IN CONTEMPORARY LUBLIN

Abstract: Monastic foundations have important place in structure and history of Lublin. The first was established in fourteenth century within the city walls. Another’s were build continuously to the eighteenth century, on the suburbs of those days. Their location determined the spatial devel-opment of the city and created its distinctive silhouette, which is recognizable also today. Since the late eighteenth century situation of Lublin deteriorated, which resulted in reducing the area of the monasteries and changing their functions. Until present times, from 18 buildings that existed in the eighteenth century, remained 14. All are under preservation. Some of them remained the property of the monks, others became a property of the diocese or the city. Present area of remaining gar-dens, in comparison to XVIII century, has been reduced by more than half. Part of it was desig-nated for city development. Some of remaining gardens have changed their function and those, that retain their old form, are a valuable example of medieval and renaissance style.

Key words: monastic foundations, gardens, transformations, Lublin