ZABURZENIA ZACHOWANIA WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY

Do szkół trafiają dzieci przejawiające „dziwne” zachowania, które, jak twierdzą nauczyciele, sprawiają

ogromne kłopoty wychowawcze. Na co dzień spotykamy się z dziećmi bądź młodzieżą, która w środku nocy

spędza czas na osiedlowej ławce, z papierosem i butelką w ręce. „Młodzi gniewni” nie przepuszczą żadnemu psu

czy kotu, często wszczynają bójki i niszczą wszystko wokół siebie. Niektórzy z nich przejawiają zaburzenia

zachowania.

Różni psycholodzy, w różny sposób traktują termin „zachowanie”. Według J. Piageta zachowanie jest

„szczególnym przypadkiem kontaktu między światem zewnętrznym a podmiotem, ale w odróżnieniu od

fizjologicznych zmian mających wymiar materialny i zakładających wewnętrzną przemianę ciał”.

A. Lewicki natomiast określa zachowanie jako reakcję na bodziec, jako kierowany przez człowieka akt,

nastawiony na realizację ważnego dla niego jakiegoś celu czy też na uniknięcie zagrożenia.

Zachowanie człowieka wyznaczone jest przez dwie grupy czynników:

- tworzące aktualną sytuację,

- związane z jego osobowością.

Czynniki sytuacyjne mogą wyznaczać zachowanie człowieka w sposób bezpośredni jako aktualnie

działające bodźce oraz w sposób pośredni, poprzez subiektywne ich odzwierciedlenie w postaci reakcji

emocjonalnych. Sposoby zachowania, które są przedmiotem analizy psychologicznej mają charakter

funkcjonalny, czyli przebiegają w coraz większej odległości przestrzennej (percepcja), czasowej (pamięć) i po

coraz bardziej skomplikowanych drogach (nawroty). W przypadku dziecka przez zachowanie rozumie się

wszystko, co robi dziecko.

Zachowanie spełnia u człowieka dwie funkcje: służy zaspokojeniu jego potrzeb osobistych i jest

rozwiązywaniem zadań stawianych człowiekowi przez sytuacje życiowe i określonych wymaganiami

charakterystycznymi dla kultury danego środowiska społecznego.1

Terminologia dotycząca zaburzeń zachowania także jest niejednolita i bardzo zróżnicowana. Poglądy

przedstawicieli różnych dziedzin nauki są ze sobą sprzeczne.

Zgodnie z przyjętą klasyfikacją DSM – IV, „istotnym objawem zaburzeń zachowania jest powtarzający

i utrzymujący się wzorzec zachowania, w którym podstawowe prawa innych i ważne, stosowane do wieku życia

normy społeczne i reguły są łamane, a manifestują się występowaniem trzech lub więcej spośród następujących

niżej podanych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy.

Przyczyną takich odchyleń mogą być:

� czynniki biologiczne działające w okresie płodowym i w czasie porodu, które zakłócają prawidłowe

funkcjonowanie układu nerwowego dziecka na skutek uszkodzenia struktur nerwowych,

� czynniki społeczno – wychowawcze, do których zaliczamy niekorzystną atmosferę domową, kłótnie

i konflikty między rodzicami, urazy psychiczne doznane przez dziecko w rodzinie i wśród rówieśników.2

Na powstanie aspołecznego i antyspołecznego zachowania dzieci i młodzieży ogromne znaczenie ma

wpływ środowiska. Jak pisze Popielarska, rzadko spotykamy się z zaburzeniami zachowania społecznego

u dzieci pochodzących z rodzin prawidłowych pod względem biologicznym i społecznym, reprezentujących

należyte postawy wychowawcze. Jeśli takie dziecko pojawia się, należy myśleć o dominacji czynników

mózgowo – organicznych lub genetycznych w powstawaniu tych zaburzeń.

Wychowanie należy rozpatrywać jako proces stopniowej socjalizacji. Po okresie silnej więzi z matką

dziecko włącza się w najbliższe otoczenie rodzinne, a potem społeczne formy zachowania wyuczone

w środowisku rodzinnym przenosi i rozwija w grupach zewnętrznych. Proces uspołeczniania dziecka przebiega

przez identyfikację początkowo indywidualną – czyli upodabnianie się do kochanych, bliskich osób, a następnie

grupową – to znaczy przyswojenie sobie przez dziecko wzorów społecznych danego środowiska, kultury

w której wzrasta oraz narzuconych ról społecznych i wzorców wskazujących, jak należy grać te role, a także

przez internalizację (uwewnętrznienie) tj. przyjęcie za swoje wymagań i potrzeb otoczenia. Wielokrotnie

powtarzane nakazy i polecenia rodziców utrwalają się i stają własnymi potrzebami dziecka oraz regulują jego

postępowanie. Rola ojca i matki oceniana jest w różny sposób. Niektórzy badacze, rozwój dziecka uzależniają

od uczuć matki, inni od uczuć ojca. Dla prawidłowego rozwoju psychospołecznego ważna jest także akceptacja

ze strony rodziców i zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa. Umiejętne postępowanie rodziców w „fazie

przekory” dziecka nie pozwoli na utrwalenie się reakcji gniewu i przekory jako metody manipulowania

otoczeniem w przyszłości. W innym razie postawa sprzeciwu może stać się punktem wyjścia agresywnego

1 S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowań dziecka w świetle psychologii klinicznej.

Warszawa 1998, s. 193 - 194 2 S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowań dziecka w świetle psychologii klinicznej.

Warszawa 1998, s. 195 - 196

nastawienia jako przewodniej cechy kształtującej się osobowości. Podobnie, poszanowanie dla cudzej własności

tylko wtedy zostanie przez dziecko zinternalizowane, gdy uczciwość jest normą obowiązującą w jego rodzinie.

Na zaburzenia zachowania u dzieci wpływ ma także patogenne wychowanie wahadłowe, które wyraża

się nagłymi przejściami między stylem wychowania autorytarno – dyktatorskim, a pobłażająco –

rozpieszczającym, przy ubogim emocjonalnym stosunku do dziecka, z jednoczesnym rekompensowaniem tego

za pomocą ekwiwalentów materialnych.

Duże znaczenie dla rozwoju zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży przypisuje się zazwyczaj

również sytuacji rozbitej rodziny (broken home).

Popielarska pisze, iż u dzieci z zaburzeniami zachowania często spotykamy:

- niekonsekwentne praktyki wychowawcze rodziców,

- przewlekłe zaniedbywanie dzieci i stały brak dozoru we wczesnym dzieciństwie,

- częste pobyty w domach dziecka,

- stałe zmiany opiekunów,

- złą sytuację materialną rodziny,

- przewlekłe choroby (zwłaszcza psychiczne) rodziców,

- prostytucja matki,

- alkoholizm ojca lub obojga rodziców.3

W DSM – IV, w ramach zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży ujęto dwie grupy zaburzeń:

� conduct disorder (CD) � oppositional defiant disorder (ODD), czyli zaburzenia opozycyjno – buntownicze

I) ZABURZENIA ZACHOWANIA (CD)

„Polegają na występowaniu powtarzających się i utrzymujących sposobów postępowania, które

prowadzą do pogwałcenia podstawowych praw innych osób bądź do naruszenia stosownych dla wieku norm

społecznych lub zasad. Rozpoznanie można postawić, gdy istnieją 3 lub więcej z 15 wymienionych poniżej

kryteriów w okresie ostatnich 12 miesięcy, przy czym przynajmniej jedno z nich – w ciągu ostatnich 6

miesięcy”.4

W tak rozumianym zaburzeniu zachowania wyróżniono cztery kategorie:

� Zachowania agresywne wobec ludzi i zwierząt, które powodują zagrożenie fizyczne lub wyrządzają krzywdę innym ludziom lub zwierzętom. Zaliczamy do nich:

♦ dokuczanie innym, grożenie, zastraszanie, tyranizowanie innych, ♦ częste wszczynanie bójek, walk fizycznych, ♦ używanie przedmiotów, które mogą spowodować poważne obrażenia fizyczne innych osób (np. kij,

cegła, nóż, broń),

♦ dopuszczanie się fizycznego okrucieństwa wobec ludzi, ♦ przejawianie okrucieństwa fizycznego wobec zwierząt, ♦ dokonywanie kradzieży przy bezpośrednim kontakcie z poszkodowanym (np. wyrywanie torebki,

wymuszenie pieniędzy, kradzieże kieszonkowe),

♦ zmuszanie do kontaktów seksualnych. � Niszczenie własności:

♦ umyślne dokonywanie podpalenia z zamiarem spowodowania poważnej szkody, ♦ świadome niszczenie cudzej własności.

� Oszustwo lub kradzież: ♦ włamywanie się do czyjegoś domu, innego budynku, samochody, ♦ częste kłamanie w celu uzyskania jakichś korzyści, przywilejów lub by uniknąć zobowiązań, ♦ kradzież rzeczy o znacznej wartości bez konfrontowania się z poszkodowanym (kradzieże sklepowe,

lecz bez włamania, fałszerstwo),

� Poważne naruszenie obowiązujących zasad, reguł, nakazów i praw: ♦ częste przebywanie w nocy poza domem, wbrew zakazom rodziców – przed ukończeniem 13 r. ż. ♦ przynajmniej dwukrotna ucieczka na noc z domu rodziców bez zamiaru powrotu, ♦ częste wagarowanie, jeszcze przed ukończeniem 13 r. ż.

Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń, wyróżnia się:

3 Popielarska (red.): Psychiatria wieku rozwojowego, s. 177 - 180 4 op. cit. s. 172

- typ dziecięcych zaburzeń (childhood – onset type) – przynajmniej jedno kryterium charakterystyczne dla

zaburzeń zachowania, przed ukończeniem 10 lat,

- typ młodzieńczych zaburzeń (adolescent – onset type) – zaburzenia pojawiły się powyżej 10 r. ż.,

z początkiem wieku młodzieńczego.

Wymienione typy różnią się między sobą pod względem charakterystycznych cech zaburzeń zachowania,

prognozy oraz częstości ich występowania zależnie od płci.

Oba typy zaburzeń mogą mieć różny stopień nasilenia:

� łagodny (lekki) – występuje minimum lub niewiele więcej przejawów zaburzeń ponad liczbę konieczną do

postawienia diagnozy. Dane zaburzenie zachowania powoduje jedynie niewielkie szkody (np. wagary

szkolne, drobne kłamstwo),

� umiarkowany – gdy liczba zaburzeń zachowania i ich wpływ na innych są pośrednie między lekkim

a znacznym (np. wandalizm, kradzieże bez konfrontacji z ofiarą),

� znaczny (poważny) – gdy występuje znacznie więcej przejawów zaburzeń zachowania niż minimum

potrzebne do rozpoznania lub problemy z zachowaniem powodują poważne straty , krzywdzą inne osoby

(kradzież w konfrontacji z ofiarą, użycie broni, okrucieństwo fizyczne).5

II) ZABURZENIA OPOZYCYJNO – BUNTOWNICZE (ODD)

Występują wówczas, gdy mamy do czynienia z zespołem negatywistycznego, wrogiego

i buntowniczego zachowania utrzymującego się co najmniej 6 miesięcy, w czasie których występują cztery lub

więcej z następujących cech:

- często wpada w złość,

- często kłóci się z dorosłymi,

- często aktywnie buntuje się lub odmawia stosowania się do życzeń lub zasad osób dorosłych,

- często umyślnie dokucza innym,

- często obwinia innych za swoje własne błędy lub nieodpowiednie zachowanie,

- często bywa przewrażliwione lub łatwo wyprowadzane z równowagi przez innych,

- bywa często złe i urażone,

- bywa często złośliwe i mściwe.6

Pierwsze oznaki ODD pojawiają się już w wieku przedszkolnym. Jednak nie jest możliwe ocenianie

w tym wieku, czy jest to jeszcze norma, czy też są to zachowania zaburzone. Po okresie przedszkolnym

zachowania te często wyraźnie zmniejszają się. Jeżeli jednak utrzymują się one jeszcze w wieku szkolnym,

a tym samym utrudniają funkcjonowanie dziecka, możemy mówić z dużym prawdopodobieństwem o zespole

ODD.

Występowanie ODD określa się na 1,7 do 9,9 %. Występuje u około trzeciej części dzieci

z zaburzeniami zachowania i zaburzeniami emocjonalnymi. Czasami zaburzenia opozycyjno - buntownicze są

wstępem do zaburzeń zachowania.

Aby określić zaburzenia zachowania u dzieci, należy zwracać uwagę na kilka wskaźników:

• stopień trwałości patologicznych objawów zachowania (za przejaw zaburzeń zachowania można więc uznać

te formy, które utrzymują się dłużej),

• intensywność objawów (duża ich liczba oraz natężenie są kryteriami, które mogą wskazywać na rzeczywiste

zaburzenia zachowania),

• częstość występowania patologicznych objawów zachowania (one jedynie wskazują na istnienie problemu

zaburzeń zachowania).

Kryteria te winny być analizowane w każdym przypadku diagnozowania dziecka w aspekcie zaburzeń

zachowania wraz z uwzględnieniem wieku dziecka, jego indywidualnych właściwości, a także środowiska,

w jakim się ono rozwija.

Bardzo trudno jest rozpoznać u dzieci zaburzenia zachowania, ponieważ znajdują się one ciągle

w stanie rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego.

Należy więc uwzględnić, czy dane zachowanie mieści się w granicach normy wiekowej i fazy rozwojowej oraz

obowiązujących stylów zachowania w jego środowisku naturalnym uwarunkowanym czynnikami kulturowymi

panującymi w danej rodzinie i najbliższym otoczeniu.

Określony objaw zachowania nie zawsze należy traktować jako symptom zaburzeń zachowania, ale na pewno

winien być wskazówką, iż istnieje problem, który wymaga podjęcia próby jego rozwiązania.

Aby zapobiegać zaburzeniom zachowania, należy najpierw poznać i zrozumieć przyczyny

występowania objawów charakteryzujących zaburzenia zachowania. Należy dobrze poznać środowisko rodzinne

dziecka, atmosferę jego domu, rozważyć jego dotychczasowe doświadczenie życiowe. Ponadto trzeba także

5 Popielarska (red.): Psychiatria wieku rozwojowego, s. 172 – 173 6 op. cit. s. 173

ocenić, które z aktualnie przeżywanych sytuacji są dla dziecka szczególnie trudne, a także wyjaśnić, jak odbiera

ono i przeżywa swoją sytuację w domu i w szkole.

W związku z powyższym, nie możemy więc wszystkim dzieciom wykazującym zaburzenia zachowania

zaproponować tego samego sposobu postępowania wychowawczego. Każde dziecko należy bowiem oceniać

indywidualnie i w zależności od wcześniejszych jego doświadczeń i aktualnej sytuacji stosować określone

metody oddziaływania wychowawczego.

Im wcześniej rozpoznane zostaną objawy prowadzące do patologicznego zachowania, tym łatwiej

i skuteczniej będzie można dziecku pomóc. Niekiedy do pokonania patologicznych zachowań wystarczy

zlikwidowanie niekorzystnych sytuacji. Jednak gdy zaburzenia zachowania są utrwalone, dziecko wymaga

dłuższej, głębokiej psychoterapii, w której powinno wziąć udział wraz z całą rodziną. 7

M. Jarosz uważa, iż zachowania dewiacyjne dzieci i młodzieży są reakcją na sytuację, w której przyszło

im żyć, której nie akceptują i którą chcą zmienić. Zachowania te są swoistą manifestacją zaburzeń we

wchodzeniu w określone role społeczne i protestem przeciw przyjętej drodze osiągania społecznie

akceptowanych celów życiowych.

Dzieci charakteryzujące się zaburzeniami w zachowaniu wyróżniają się wśród rówieśników

trudnościami w funkcjonowaniu w sferze poznawczej, behawioralnej i edukacyjnej.

Natomiast rozwój zaburzeń w zachowaniu, z całą pewnością, jest w znacznym stopniu uzależniony od

interakcji, zachodzących między dzieckiem a otoczeniem społecznym. 8

Opracowanie:

mgr Agnieszka Bartosik

7 S. M. B. Pecyna, S. J. E.: Rodzinne uwarunkowania zachowań dziecka w świetle psychologii klinicznej.

Warszawa 1998, s. 200 - 212

8 P. Huget: Rodzinne uwarunkowania zaburzeń w zachowaniu u dzieci, W: (red.) B. Urban: Dewiacje wśród

młodzieży, uwarunkowania i profilaktyka. Kraków 2001, s. 193 - 195