Z dZiejów grudZiĄdZkich

roZrywek umysŁowych

Krzysztof OleszczykNa przełomie lat osiemdziesiątych

i dziewięćdziesiątych XX wieku, wraz z postępującymi zmianami gospodarczy-mi, zaistniała możliwość indywidualnej działalności gospodarczej i wydawniczej. Pierwszy skorzystał z niej Marian Chylew-ski. Jego Agencja Wydawnicza HIT w la-tach 1989–1991 wydawała Hit-Krzyżówki Panoramiczne i Mały Hit-Krzyżówki Pa-noramiczne – pierwsze pisma wypełnione w całości krzyżówkami panoramicznymi. Jej następcą było Wydawnictwo SUPER, wydające w latach 1991–1995 pisma: Przebój-Krzyżówki Panoramiczne, Prze-bój na bis-Krzyżówki Panoramiczne, Mały przebój-Krzyżówki Panoramiczne, Bit--Krzyżówki Panoramiczne i Oto-Krzyżówki Panoramiczne. Skupiały one najznako-mitszych autorów i prezentowały wysoki poziom merytoryczny. W latach 1993–1996 w Grudziądzu ukazywały się wydawnictwa Piotra Fandreya: Gwar, Mały Gwar, Gwar Dzieciom, Gwar Młodzieżowy i Krzyżówki z herbem, a także pisma Wydawnictwa Roz-um: Krzyżówki Prima, Awans, Fuks.

Po zakończeniu działalności wydawniczej i ustaniu działalności klubu „Enigma” kolejne ożywienie ruchu szaradziarskiego dało się zauważyć w ostatnich latach. I tak jak wcześniej, związane jest to z osobą Mariana Chylewskiego, jego pracą z młodzieżą, ale przede wszystkim z ogólnopol-skimi imprezami szaradziarskimi. Jako dyrektor Domu Kultury w Łasinie, Chylewski zorganizował w roku 2008 i 2009 otwarte, cieszące się ogromną popularnością i rozgłosem medialnym mistrzostwa tego miasta. Jest on także głównym animatorem Szaradziarskich Mistrzostw Grudziądza, które odbywają się od 2010 roku.

Krzysztof Oleszczykportrety szaradzistów Ewa Oleszczyk

Publikacja z okazji V Szaradziarskich Mistrzostw Grudziądza (9–10 maja 2014), oparta na artykule Krzysztofa Oleszczyka w Kalendarzu Grudziądzkim, 2012.

– 2 –

Popularność rozrywek umysłowych w Grudziądzu i okolicznych miej-scowościach rozpoczyna się w początkach drugiej połowy XIX wieku wraz z rozwojem regionalnej prasy. Mówiąc o rozrywkach umysłowych, należy jednak odróżniać rozrywki prasowe – przeznaczone dla licznego grona rozwiązujących je czytelników – od barokowej czy renesansowej poesis artificiosa, poezji kunsztownej, znanej także jako poesis curiosa czy ludus poeticus, która charakteryzowała się użyciem pewnych chwytów formalnych (opartych na zamyśle merytorycznym, gramatycznym czy figuralno-geo-metrycznym), zmuszających odbiorcę do poszukiwania zaszyfrowanych w utworze znaczeń, jakże odmiennych od tych najprostszych, narzuca-jących się samoistnie przy lekturze. Przykładami takiej poezji są wiersze obrazkowe, akrostychy, anagramy, palindromy, raki, rebusy i inne tego typu utwory. Warto dodać, że dział poezji kunsztownej zajmował niegdyś pocze-sne miejsce na uniwersytetach i w kolegiach. Tak było również w kolegium jezuickim w Grudziądzu, istniejącym w latach 1622–1780, i działającym przy nim teatrze szkolnym.

Zabawy literowe i słowne to prawdopodobnie obfita – niestety za-chowana nielicznie – twórczość panegiryczna związana z dość częstymi odwiedzinami Grudziądza przez dwór królewski. Szkoda, że nie została

ona zbadana i opisana, choćby ta jej część, która znajduje się w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Poezję kunsztowną tworzyli w Grudzią-dzu także poeci i muzycy tam urodzeni lub przebywający w mieście tylko okresowo. Niewątpliwie najwybitniejszym z nich był Piotr z Grudziądza, magister Akademii Krakowskiej, muzyk i poeta, żyjący w XV wieku i działający w krajach Europy Środkowej, znany również jako autor akrostychów i abecedariuszy. I tak Józef Chociszewski

– 7 –

Roman Skowron (ur.1942), ekonomista, autor zadań diagramowych, działacz Federacji Klubów Szaradzistów;

Franciszek Zimny (ur.1943), mistrz meblarski, autor krzyżówek i pomy-słowych zadań diagramowych;

Weiss Jerzy (1927–1994), wojskowy, redaktor, szaradzista, uczęszczał do Oficerskiej Szkoły Wojskowej w Jeleniej Górze. W latach pięć-dziesiątych redaktor prasy wojskowej (redakcja Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych). Współpracownik i autor krzyżówek drukowa-nych przez Zdzisława Nowaka i Alfreda Nowakowskiego. W latach sześćdziesiątych działacz Stowarzyszenia Szaradzistów Polskich. W latach osiemdziesiątych (1980–1988) redaktor i sekretarz Biura Wydawnictw SDPRL. Barwna postać życia szaradziarskiego. Zbieracz tematycznych ciekawostek, smakosz, bibosz, rubaszny facecjonista. Autor krzyżówek, zadań diagramowych i rebusów. Używał pseudoni-mów: Siew, Klips, Oracz, Szczerbiec.

Wspomnieć należy także takie postacie jak: Danuta Gus, Krzysztof Klabuhn, Teresa Szczepańska, Eugeniusz Szrepfer, Jerzy Tadych, Ewa Weinert i Henryk Wyszomierski.

Klub wydawał rozmaite publikacje, w tym jednodniówki: trzy Enigmy, W krainie łamigłówek, Pomyśl i rozwiąż, Z Enigmy krzyżówki dla mądrej główki. Zysk z niektórych tytułów (8 mln zł w latach 1983–1984) klub prze-kazał na rzecz budowy Pomnika Żołnierza Polskiego.

Grudziądzcy szaradziści otrzymali nagrodę Złotego Sfinksa dla najlepiej działającego klubu w latach 1984–1986, a Marian Chylewski – tytuł Zasłużonego Szaradzisty. Także młodzież klubu zdobywała w latach 1984–1986 tytuły Mistrza Polski Szkół Średnich.

Piotr Fandrey, Irena Preiss, Marian Chylewski, Jerzy Weiss

– 3 –

na przykład w jego motecie Veni vere illustrator pierwsze litery trzech z czterech głosów (w kolejności: drugi, pierwszy, czwarty) tworzą akrostych Petrus VVilhelmi de Grudencz, a kilka kolejnych wierszy ukrywa imię kompozytora.

Powróćmy jednak do znacznie popularniejszych rozrywek umy-słowych zamieszczanych w prasie. Ich początki na ziemi grudziądzkiej związane są akurat nie z głównym miastem tego regionu, lecz z pobliskim Chełmnem. Tam wydawniczą działalność prasową prowadził Józef Choci-szewski (1837–1914). Ten nauczyciel i pisarz ludowy był także wybitnym działaczem społecznym i kulturalnym, popularyzatorem mowy polskiej, dziejów narodowych i obyczajów, a przy tym wydawcą ponad trzystu po-

zycji bibliograficznych w łącz-nym nakładzie kilku milionów (!) egzemplarzy. W wielu jego książkach i czasopismach mniej lub bardziej obszernie prezentowane były zabawy szaradziarskie. Podobnie działo się w wydawanych w latach sześćdziesiątych XIX wieku w Chełmnie czasopi-smach: w Polskim Kalendarzu Katolickim (1863), w Przyja-cielu Ludu (1862–1864, zada-nia matematyczne, zagadki, rebusy literowe), w Przyjacielu Dzieci i Młodzieży (1867, zagadki, łamigłówki, rebu-sy), w Katoliku (1868–1869, zagadki, szarady, łamigłówki matematyczne). Wielu czy-telników miały w Grudziądzu działy rozrywek zamieszcza-ne w czasopismach toruń-skich (Przyjaciel, lata osiem-dziesiąte XIX wieku) i w prasie warszawskiej.

– 6 –

Początkiem wielkiego rozkwitu szaradziarstwa w Grudziądzu stała się wymyślona i zorganizowa-na przez Mariana Chylewskiego, ówczesnego dyrektora Domu Kultury w Golubiu-Dobrzyniu, „Biesiada Szaradzistów” w miejscowym zamku. Zapoczątkowała ona cykl podobnych, odbywających się do dziś imprez, które z kolei zainspirowały powstawanie licznych klubów szaradzistów, w tym Grudziądzkiego Klubu Szaradzistów „Enigma”. Powołano go do życia 26 marca 1981 roku z inicjatywy Mariana Chylewskiego i Jerzego Marchewki. Klub aktywnie działał w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych, stając się współzałożycielem Federacji Klubów Szaradzistów i organizatorem imprez ogólnopolskich: dwóch rajdów szaradziarskich w Rogóźnie-Zamku (1984 i 1985), VIII Ogólnopolskiej Biesiady Szaradziarskiej (1986), Memoriału im. Ireny Preiss (1990) i Ogólnopolskiego Turnieju Kompozycji Krzyżówki (1991). Czołowymi działaczami i autorami „Enigmy” byli:Marian Chylewski (ur.1953), zasłużony działacz kultury i wybitny działacz

szaradziarski, magister pedagogiki kulturalno-oświatowej, autor pracy magisterskiej Rozrywki umysłowe w życiu społecznym, dyrektor do-mów kultury w Golubiu-Dobrzyniu, Rogóźnie i Łasinie; współzałożyciel Federacji Klubów Szaradzistów i klubu „Enigma”, organizator wielu imprez ogólnopolskich i lokalnych, czołowy autor i wydawca pism szaradziarskich;

Piotr Fandrey (1950–2002), major wojska polskiego, autor krzyżówek i za-dań diagramowych, wydawca pism z krzyżówkami panoramicznymi, prezes klubu, współorganizator znaczących imprez szaradziarskich;

Franciszek Jagiełło (ur.1942), nauczyciel, autor krzyżówek i zadań dia-gramowych;

Irena Preiss (1936–1988), szefowa produkcji Zakładów Graficznych w Gru-dziądzu, sekretarz klubu, sekretarz Federacji Klubów Szaradzistów, autorka różnorodnych zadań szaradziarskich;

– 5 –

szarad wzorowanych na radosnej twór-czości Wierzyńskiego, podwórkowych balladach Jurandota czy „przemysło-wej” twórczości futurystów. Wymyślił niezwykle popularną odmianę sza-rady, którą – od swego pseudonimu – nazwał ariadą. Tworzył oryginalne poetyckie koncepty, pisał szaradowe wiersze-obrazki. Pomimo moich usil-nych wieloletnich starań jego nazwisko wciąż pozostaje zagadką.

W latach powojennych grudziądz-cy szaradziści musieli się zadowalać bądź to ogólnopolską prasą specja-listyczną, bądź działami rozrywek w prasie bydgoskiej (Ziemia Pomorska, Gazeta Pomorska, Żołnierz Polski Północnej), a z czasem i toruńskiej (Nowości). Działy szaradziarskie w pra-sie grudziądzkiej związały się z prasą zakładową, były to: Gazeta Stomilu (1954–1989), Gazeta Zakładów Agromet--Unia (1975–1981), Nasz Głos Pomorskiej Odlewni i Emalierni (1974–1981).

– 4 –

Pojawienie się rozrywek umysłowych w prasie grudziądzkiej trudno byłoby oddzielić od osoby Antoniego Stefańskiego (1865–1929), wydawcy, redaktora i pisarza. Ten wielki popularyzator tego typu zabawy był autorem kilku tomików poświę-conych szaradziarstwu i twórcą interesujących działów prasowych. W 1903 roku sprowadził go do Grudziądza Wiktor Kulerski. Stefański zainspirował kilka działów rozrywek umysłowych w miejscowej prasie, by wymienić ukazujące się w początkach XX wieku Gościa Świątecznego i Przyjaciela Dzia-twy – dodatki do Gazety Grudziądzkiej.

Po pierwszej wojnie światowej działy rozrywek ukazywały się w Chełm-nie (Przyjaciel Ludu) i w Grudziądzu. W latach dwudziestych XX wieku były to: Mównica Publiczna, Goniec Nadwiślański (dział Dla rozrywki w Dodatku Ilustrowanym) czy wydawany w Zakładzie Misyjnym w Górnej Grupie Ka-lendarz Słowa Bożego, a w latach trzydziestych – w Echu Świata i Gazecie Grudziądzkiej (dział Uczmy się bawiąc w dodatku Przyjaciel Młodzieży). W Grudziądzu wychodziło specjalistyczne pisemko Świat zadań umysło-wych. W roku 1935 ukazało się sześć jego numerów. Na ośmiu stronach redaktor A. Chełmowski drukował krzyżówki, rebusy literowe, wizytówki, logogryfy, uzupełnianki i zadania liczbowe.

W tamtym czasie w Grudziądzu mieszkało kilku uznanych szaradzi-stów – w latach dwudziestych Stanisław Kamiński, a tuż przed wojną dwaj wojskowi: podchorąży Zygmunt Grajewski i wachmistrz Ambroży Sawicki. Do dziś nie rozszyfrowano niestety nazwiska najwybitniejszego szaradzisty Grudziądza, skrywającego się pod pseudonimem Ariusz Droski. Mieszkał on w Grudziądzu do roku 1935 i był jednym z najznakomitszych twórców

Antoni Stefański