Raport 5

WYNAGRODZENIA KOBIET I MCZYZN

W LATACH 19962002

Bogdan Cichomski

Pragn podzikowa Pani Profesor Urszuli Sztanderskiej i zespoowi doktorantw z Wydziau Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego Barbarze Bobrowicz, Gabrieli Grotowskiej i Bartomiejowi Rokickiemu za substantywny wkad w powstanie ostatecznej wersji tego rozdziau. Wkad ten polega midzy innymi na skorygowaniu merytorycznych niecisoci w interpretacji danych empirycznych i nadaniu tym danym uoglniajcego wymiaru analitycznego. Zaczony do tego rozdziau Aneks teoretyczny napisaa Barbara Bobrowicz z Wydziau Nauk Ekonomicznych UW. Dzikuj rwnie za udzia w analizie surowych danych i przygotowaniu materiaw empirycznych prezentowanych w tym rozdziale doktorantowi z Instytutu Socjologii UW Albertowi Izdebskiemu.

2

Spis treci

Gwne wnioski 355 5.1 Zrnicowanie wynagrodze kobiet i mczyzn w latach 19962002 5.1.1 Podstawowe rnice midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn 5.1.2 Zrnicowanie wynagrodze w Polsce 5.1.3 Czynniki rnicujce poziom wynagrodze 5.1.4 Zmiany struktury pracujcych kobiet i mczyzn jako determinanta ich

wynagrodze 5.2 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug wyksztacenia w latach 19962002 5.3 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug grup zawodowych w latach 1996 2002 5.4 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug sektora wasnoci w latach 1996 2002 5.5 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug sektora ekonomicznego w latach 19962002 5.6 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug sekcji PKD 5.7 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug wielkoci zakadu pracy 5.8 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug wieku 5.8 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug wojewdztw

Aneks tabelaryczny Aneks teoretyczny rdo danych Literatura Spis tablic i rysunkw

3

Gwne wnioski

Na podstawie bada prowadzonych w okresie 19962002 wrd ogu penoza-trudnionych Polakw stwierdzono, e kobiety otrzymuj przecitnie nisze wy-nagrodzenia ni mczyni1. Dodatkowo odnotowano prawidowo wyraajc si tym, e w kolejnych latach badania dystans midzy przecitnymi wynagrodzeniami kobiet i mczyzn w Polsce zmniejsza si.

Wrd wielu czynnikw wpywajcych na nierwnoci wynagrodze w niniej-szych analizach uwzgldniono zarwno cechy spoeczno-demograficzne, jak i charakterystyki zakadw pracy badanych. Wczeniejsze badania prowadzone w tej dziedzinie oraz wyniki prezentowanych analiz wyranie pokazuj, e czyn-niki te zupenie niezalenie od pci odgrywaj du rol w ksztatowaniu si po-ziomu wynagrodze pracujcych. Poniej skrtowo omwiono podstawowe usta-lenia opisujce relacje midzy przecitnymi wynagrodzeniami kobiet i mczyzn w takich aspektach rnicujcych penozatrudnionych, jak: region kraju, wiek, poziom wyksztacenia, wykonywany zawd oraz sektor wasnoci, sektor ekonomiczny, sekcja dziaalnoci i wielko zakadu pracy. O poziomie nierwnoci wynagrodze kobiet i mczyzn w bardzo duym stopniu decyduje wykonywany zawd. Najwiksze nierwnoci w zakresie wynagrodze kobiet i mczyzn wystpiy w grupie zawodowej robotnikw przemysowych i rzemielnikw. W tej grupie zawodowej przecitne wynagrodzenie kobiet sta-nowio w analizowanym okresie rednio okoo 65% przecitnego wynagrodzenia m-czyzn. Najmniejsze rnice w wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn stwierdzono wrd pracownikw biurowych; w analizowanym okresie otrzy-mywali oni wynagrodzenia w zblionej wysokoci niezalenie od pci.

Poziom wyksztacenia w wyrany sposb wpywa na wystpujce nierwnoci wynagrodze kobiet i mczyzn. W podzbiorowoci osb z wyksztaceniem za-sadniczym zawodowym wystpowa najwikszy dystans midzy przecitnymi wynagrodzeniami kobiet i mczyzn w tej podzbiorowoci kobiety, prze-citnie biorc, otrzymuj okoo 70% tego, co mczyni. Najmniejsza rozpi-to wynagrodze wystpowaa wrd osb z wyksztaceniem rednim; w tej kategorii badanych przecitne wynagrodzenie kobiet stanowio okoo 80% przecitnego wynagrodzenia mczyzn.

Nierwnoci wynagrodze kobiet i mczyzn s w pewien sposb zalene od sektora wasnoci. W sektorze publicznym dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn s wysze ni w sektorze prywatnym.

Baz danych, wykorzystan w tym opracowaniu, s wyniki reprezentacyjnego, cyklicznego badania GUS Ba-

danie struktury wynagrodze wedug zawodw, zrealizowanego w latach 1996, 1998, 1999, 2001 i 2002.

4

Sektor ekonomiczny w powanym stopniu decyduje o puapie nierwnoci wynagrodze wystpujcych midzy pciami. Mona powiedzie, uredniajc wyniki dla analizowanych okresw, e w sektorze rolniczym kobiety otrzymuj wynagrodzenia tej samej wysokoci co mczyni. W sektorze usug kobiety otrzymuj wynagrodzenia o okoo 12% nisze ni mczyni, w sektorze prze-mysowym za o okoo 23%. Bardziej szczegowa analiza, tzn. uwzgldnie-nie zrnicowania penozatrudnionych wedug sekcji dziaalnoci gospodarczej ich zakadu pracy, uwypukla wpyw bran na ukad nierwnoci wynagrodze midzy pciami. Okazuje si, e w sekcji rybowstwa i rybactwa kobiety otrzy-muj zwykle wysze wynagrodzenia ni mczyni.

Odnotowano rwnie, e wielko zakadu pracy w wyrany sposb okrela nierwnoci wynagrodze wystpujce midzy pciami. W najmniejszych za-kadach pracy kobiety osigaj wynagrodzenia wysze od wynagrodze m-czyzn, natomiast w najwikszych dystans dzielcy kobiety od mczyzn pod wzgldem otrzymywanych wynagrodze jest najwikszy kobiety otrzymuj wynagrodzenia na poziomie 70% wynagrodze mczyzn. Zaleno ta jest wyrana: im wikszy zakad pracy, tym bardziej niekorzystna dla kobiet jest re-lacja ich wynagrodze do wynagrodze mczyzn.

Analizy pokazay, e najwikszy dystans pomidzy zarobkami kobiet i m-czyzn wystpowa w wojewdztwie lskim; w tym regionie przecitne wyna-grodzenie kobiet stanowio 3/4 przecitnego wynagrodzenia mczyzn. Naj-mniejsze dysproporcje wynagrodze stwierdzono w wojewdztwach lubuskim i podkarpackim, w ktrych wynagrodzenie kobiet stanowio ponad 90% prze-citnego wynagrodzenia mczyzn.

Dla zobrazowania rnic zarobkw kobiet i mczyzn posugujemy si w analizie statystykami wynagrodze brutto. Do ich obliczenia przyjto sum: - wypat z wynagrodze osobowych za badany miesic z uwzgldnieniem wypat dokonanych za okresy dusze ni miesic w przeliczeniu na jeden miesic (na przykad 1/3 premii kwartalnej, 1/12 nagrd i premii rocznych); - wypat z zysku do podziau i z nadwyki bilansowej w spdzielniach oraz dodatkowego wynagrodzenia rocznego dla pracownikw jednostek sfery budetowej (1/12 wysokoci wypat za rok kalendarzowy poprzedzajcy badanie), a take honorariw (1/12 wysokoci wypat za 12 miesicy poprzedzajcych badanie).

Dane o wynagrodzeniach podaje si w ujciu brutto, tj. cznie z zaliczkami na poczet podatku dochodowego od osb fizycznych oraz (od 1999 roku) ze skadkami na obowizko-we ubezpieczenia spoeczne (emerytalne, rentowe i chorobowe) pacone przez ubezpieczonego pracownika.

Dane o wysokoci wynagrodzenia brutto dotycz penozatrudnionych, ktrzy otrzymali wynagrodzenia za cay miesic, bez zatrudnionych w organizacjach: spoecznych, politycznych, zwizkw zawodowych i innych.

5

5.1 Zrnicowanie wynagrodze kobiet i mczyzn w latach 19962002

Wyniki bada spoecznych i dane publikowane przez urzdy statystyczne pokazuj, e jedn z konsekwencji zmian ustrojowych w Polsce po 1998 roku jest wzrost nierwnoci wynagrodze za prac. Jest on szczeglnie widoczny, gdy porwnujemy rozkad wynagrodze z ostatnich lat z pacami zatrudnionych w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych ubiegego wieku (Cichomski 2001; Rutkowski 1996). Na tle tych zmian istotne s odpowiedzi na trzy oglne pytania: czy zwikszanie si nierwnoci wynagrodze dotyczy rwnie wzrostu rnic midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn oraz czy trend pogbiania si nierwnoci wynagrodze w Polsce polega rwnie na tym, e zwikszaj si rnice wysokoci pac wewntrz populacji zarwno kobiet, jak i mczyzn? I wreszcie, interesuje nas, czy mona wyrni cechy pracujcych, ktre powoduj, e zrnicowanie pac ronie.

5.1.1 Podstawowe rnice midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn W 2002 roku kobiety w Polsce uzyskiway rednie wynagrodzenie na poziomie

2015,8 z, a mczyni na poziomie 2425,0 z. W latach 19962002 kobieta zarabiaa przecitnie o 20,816,9% mniej ni mczyzna. Rnica ta malaa. Warto zauway, e nie odbiegao to od obrazu rnic zarobkowych midzy kobietami i mczyznami w wikszoci krajw OECD czy Unii Europejskiej. W 2002 roku pace kobiet pozostaway nadal nisze od pac mczyzn rednio o 16% na przepracowan godzin we wszystkich krajach OECD (OECD 2002).

rednia arytmetyczna parametr ten jest sum wysokoci wynagrodze dzielon przez licz-b obserwacji.

Mediana wynagrodze bya w tym czasie nisza dla kobiet o 17,3%11,0%. Gdy rednie wynagrodzenie pozostaje wysze od mediany a tak wanie byo w tych latach wrd osb obu pci oznacza to, e wicej ni poowa zatrudnionych otrzymuje wynagrodzenia mniejsze od przecitnego. W mniejszoci s zatem ci, ktrych zarobki przekraczaj poziom przecitny2. Powyej redniej pacy zarabia mniej ni poowa zatrudnionych, lecz ich zarobki s na tyle wysokie, e podcigaj wysoko redniej arytmetycznej pac.

Mediana parametr ten okrela rodkow warto w rozkadzie wynagrodze w taki sposb, e przynajmniej 50% badanych osiga wynagrodzenia od niej nie wiksze i rwnoczenie co

2 rednie wynagrodzenie ma tak wysoko, jaka wynika z rwnego podziau cakowitej kwoty wynagrodze

midzy wszystkie osoby zatrudnione, mediana za wskazuje, ile zarabia osoba przecitna (a dokadniej rodkowa), tj. taka, ktr tyle samo osb dzieli od osoby najmniej zarabiajcej, co od zarabiajcej najwicej.

6

najmniej 50% badanych osiga wynagrodzenia od niej nie mniejsze. W przeciwiestwie do redniej arytmetycznej, na ktr wpywaj skrajnie due lub mae wartoci, mediana jest miar przecitn, niewraliw na wartoci skrajne.

Ponadto, poniewa relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn pozostawaa nisza ni relacja ich przecitnych wynagrodze, mona sdzi, e kobiet zarabiajcych poniej redniej byo stosunkowo mniej ni mczyzn. Zatem w porwnaniu do mczyzn kobiety zarabiay mniej, ale te mniej wrd nich byo osb zarabiajcych poniej przecitnej. To z kolei wiadczy o tym, e wrd kobiet zjawisko bardzo wysokich pac byo rzadsze ni wrd mczyzn.

Tabl. 5.1.1. Relacja przecitnej wysokoci i mediany wynagrodze brutto kobiet i mczyzn

Rok Wyszczeglnienie 1996 1998 1999 2001 2002 Przecitne wynagrodzenie brutto kobiet w tys. z 747,2 1162,1 1591,9 1988,8 2015,8 Przecitne wynagrodzenie brutto mczyzn w tys. z 943,3 1440,9 1990,9 2429,9 2425,0 Relacja przecitnego wynagrodzenia brutto kobiet do przecitnego wynagrodzenia brutto mczyzn w procentach 79,2 80,6 80,0 81,8 83,1 Mediana wynagrodzenia brutto kobiet w tys. z 1688,8 Mediana wynagrodzenia brutto kobiet w tys. z 1964,4 Relacja mediany wynagrodzenia brutto kobiet do mediany wynagrodzenia brutto mczyzn w procentach 82,7 83,3 83,1 86,0 89,0

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw oraz na podstawie danych publikowanych w Roczniku Statystycznym z okresu 19972004.

Ponadto obie relacje, tj. wynagrodze przecitnych i mediany wynagrodze, midzy kobietami a mczyznami zwikszay si, co wiadczy o malejcych rnicach wynagrodze midzy pciami. Mona zatem powiedzie, e zarobki kobiet zbliay si do poziomu zarobkw mczyzn. Poniewa jednak owo zblienie nastpio raczej w przypadku mediany ni redniej wynagrodze, mona sdzi, e kobiety nadrabiajc dystans pacowy do mczyzn, czyniy to raczej dziki ograniczeniu odsetka kobiet zarabiajcych poniej przecitnej dla swojej pci ni dziki jednoczesnemu zwikszaniu pac we wszystkich grupach czy szybszemu wzrostowi pac wysokich. Prawdopodobnie proces ten zachodzi pod wpywem kilku czynnikw jednoczenie poprawa poziomu wyksztacenia kobiet w ostatnich latach bya wysza ni poprawa wyksztacenia mczyzn. Po wtre, wiele miejsc nisko wynagradzanej pracy, ktr tradycyjnie wykonyway kobiety, zostao zlikwidowanych, gwnie w trakcie restrukturyzacji przemysw wkienniczego, odzieowego, spoywczego i innych. Po trzecie, kobiety majc na wzgldzie wykonywanie obowizkw rodzinnych, w tym wypenianie funkcji opiekuczych wycofuj si z rynku pracy, jeli wynagrodzenia tam uzyskiwane nie kompensuj wzrostu kosztw prowadzenia gospodarstwa domowego, powodowanego pjciem do pracy. Mona powiedzie, e s bardziej wraliwe na niski poziom wynagrodze za prac, szczeglnie jeli s matkami i maj dzieci. W takich przypadkach rezygnuj z aktywnoci zawodowej, a w konsekwencji udzia nisko zarabiajcych kobiet maleje.

7

Chocia przecitne wynagrodzenia kobiet byy w kolejnych latach wyranie nisze od przecitnych wynagrodze mczyzn, to rwnoczenie obserwowalimy wyrany trend zmniejszania si rnicy wynagrodze obu pci, szczeglnie po 1999 roku. I tak mediana wynagrodze kobiet wzrosa z 82,7% w 1996 roku do 83,1% mediany wynagrodze mczyzn w trzy lata pniej, ale kolejne trzy lata przyniosy jej zwikszenie ju do 89,0%.

82,7 83,3 83,186,0

89,0

50,0

55,0

60,0

65,0

70,0

75,0

80,0

85,0

90,0

95,0

100,0

1996 1998 1999 2001 2002rok

proc

ent

Rys. 5.1.1.R. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn (%)

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Bardziej szczegowe analizy relacji wynagrodze kobiet i mczyzn wedug grup decylowych, przedstawione w tablicy 5.1.2, przynosz interesujce rezultaty.

Tabl. 5.1.2. Relacja najwyszych wynagrodze brutto kobiet do wynagrodze brutto m-czyzn w grupach decylowych (%)

Rok Decyle wynagrodze brutto 1996 1998 1999 2001 2002

I 91,0 92,4 91,9 93,6 98,9 II 87,2 87,7 87,0 88,0 92,0 III 85,3 85,3 85,4 86,6 89,4 IV 84,4 84,4 84,2 86,1 88,8 V 82,7 83,3 83,1 86,0 89,0 VI 80,7 81,9 81,7 85,6 88,8 VII 78,3 80,5 80,3 83,8 86,6 VIII 74,8 78,7 78,1 81,4 83,7 IX 71,8 75,9 75,8 77,8 78,5

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

8

Po pierwsze, w kadym badanym okresie dystans midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn pogbia si w kolejnych grupach decylowych. Im wysza grupa decylowa, tym zarobki kobiet bardziej rni si od zarobkw mczyzn. W warstwie dochodw najniszych kobiety otrzymuj prawie 100% wynagrodze mczyzn, natomiast w warstwie najwyszej tylko 79%. To pozwala zauway, e o ile wrd nisko zarabiajcych kobiet i mczyzn rnice s stosunkowo mae, o tyle wrd wysoko zarabiajcych nadal pozostaj bardzo wysokie (cho zmniejszyy si). Jest tak dlatego, e najlepiej zarabiajcy mczyni maj bardzo wysokie pace, a kobiet jest zdecydowanie mniej wrd wysoko zarabiajcych. W efekcie zarobki w populacji mczyzn s bardziej zrnicowane ni zarobki w populacji kobiet.

Po drugie, zaobserwowany poprzednio oglny proces zmniejszania si dystansu wynagrodze kobiet i mczyzn wystpuje w kadej decylowej grupie dochodowej. wiadczy to o do rwnomiernym rozkadaniu si tendencji do wyrwnywania zarobkw midzy pciami. Zarwno wysoko, jak i nisko zarabiajce kobiety zbliyy si pod wzgldem wysokoci wynagrodze do mczyzn z odpowiadajcych im przedziaw pac.

5.1.2 Zrnicowanie wynagrodze w Polsce Jedn z najczciej stosowanych metod badania nierwnoci dochodowych,

szczeglnie przydatn do ledzenia trendw i porwnywania dochodw poddanych procesom inflacji, jest analiza podziau puli wynagrodze pomidzy warstwy do-chodowe ulokowane na dziesiciopunktowej (decylowej) lub piciopunktowej (kwin-tylowej) skali pozycyjnej. Miara ta pozwala odpowiedzie na czsto zadawane pytanie, jak cz cakowitego funduszu wynagrodze otrzymuj najlepiej wynagradzani (grna warstwa decylowa lub kwintylowa), a jak najgorzej patni (dolne warstwy dochodowe).

Kwintyle wartoci w uporzdkowanym rozkadzie wynagrodze dzielce zbiorowo na pi rwnych grup. Na przykad w pierwszej grupie kwintylowej znajduje si 20% badanych o najniszych zarobkach. Decyle wartoci w uporzdkowanym rozkadzie wynagrodze dzielce zbiorowo na dziesi rwnych grup. Na przykad w pierwszej grupie decylowej znajduje si 10% badanych o najniszych zarobkach.

Syntetyczn, uoglnion miar tak zdefiniowanych nierwnoci, czsto stosowan w publikacjach statystycznych, jest wspczynnik Giniego. Wysoko tego wspczynnika w latach 19962002 rosa, i to zarwno wrd ogu osb obu pci, jak i wrd osb jednej pci (rys. 5.1.2.R).

Wspczynnik Giniego jest statystyczn miar koncentracji (nierwnoci) wynagrodze i do-chodw mieszczc si w przedziale od 0 do 1. Warto 1 wskazuje na perfekcyjn nierwno, tj. jedna osoba posiada ca pul wynagrodze danej populacji (grupy). Warto 0 wskazuje na perfekcyjn rwno, tj. wszyscy ludzie maj tyle samo. Im wiksza warto wspczynnika, tym wiksza nierwno (koncentracja) wynagrodze.

9

Oto gwne wyniki analizy wysokoci wspczynnika Giniego: 1. Nierwnoci w wynagrodzeniach Polakw rosy prawie systematycznie

i w 2002 roku osigny warto o 15,8% wysz ni w 1996 (proporcja wspczynnikw Giniego: .315/.272 = 1.158).

0,272

0,288 0,296

0,309 0,315

0,245

0,26 0,268

0,284 0,285

0,284

0,297 0,307

0,321 0,333

0,2

0,25

0,3

0,35

1996 1998 1999 2001 2002 rok

wsp

cz

ynnik

G

inie

go

ogem kobiety mczyni

Rys. 5.1.2.R. Nierwnoci wynagrodze brutto wrd kobiet i mczyzn oraz wrd ogu badanych (wspczynnik Giniego) rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

2. Nierwnoci wynagrodze w zbiorowoci zatrudnionych kobiet byy i s zdecydowanie nisze ni w zbiorowoci mczyzn. Na przykad w 2002 roku stanowiy 85,6% (proporcja wartoci wspczynnika Giniego kobiet w stosunku do mczyzn =.285/.333), a w roku 1996 86,3% (proporcja .245/.272).

3. Po 2001 roku systematyczny wzrost nierwnoci w wynagrodzeniach ogu pracujcych Polakw jest w wikszej mierze spowodowany nasilajcym si zrni-cowaniem wynagrodze w zbiorowoci mczyzn ni w zbiorowoci kobiet. W tej ostatniej grupie warto wspczynnika Giniego utrzymaa si na poziomie z 2001 roku, gdy tymczasem dla mczyzn wspczynnik nierwnoci wzrs po roku 2001 o 3,7%.

10

0,61 0,60 0,59 0,57 0,54 0,55 0,55 0,54 0,52 0,49

1,75 1,80 1,84 1,87 1,90

2,02 1,98 2,02 2,07 2,15

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

1996 1998 1999 2001 2002 1996 1998 1999 2001 2002

rok rok

Propo

rcja

P10/mediana P90/mediana

Rys. 5.1.3.R. Relacja wynagrodze brutto dolnej (P10) i grnej (P90) grupy decylowej do me-diany wynagrodze wrd kobiet i mczyzn (proporcja)

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Nierwnoci wynagrodze mona analizowa rwnie z perspektywy dystansu dzielcego decylowe warstwy najlepiej i najgorzej wynagradzanych kobiet i mczyzn od rednich wynagrodze, jakie uzyskuj. Taka analiza odpowiada na pytanie, czy w kolejnych latach najbogatsi (grny decyl wynagrodze) stawali si coraz bogatsi, a najbiedniejsi (dolny decyl) coraz biedniejsi, poniewa ich dochody coraz bardziej oddalay si od dochodw przecitnych (dokadnie od mediany). Wyniki tej analizy przedstawiono na rys. 5.1.3.R.

Oto podstawowe rezultaty: 1. W latach 19962002 obserwujemy zbliony wzrost rozwarstwienia

wynagrodze zarwno wrd pracujcych kobiet, jak i mczyzn: wzrosa rnica midzy kwot wynagrodze grnej warstwy decylowej a wynagrodzeniami rednimi i rwnoczenie zwiksza si dystans w stosunku do mediany dochodw warstwy najniszej.

2. Jednake wrd kobiet rozwarstwienie wynagrodze jest relatywnie nisze ni w zbiorowoci mczyzn. Na przykad w 2002 roku wynagrodzenie kobiet z gr-nego decyla stanowio 190% mediany, a z dolnego 54%. W zbiorowoci mczyzn proporcje te wynosz odpowiednio 215 i 49%.

Podobne wyniki otrzymujemy take wtedy, gdy porwnujemy dystanse midzy wynagrodzeniami najniszej i najwyszej grupy decylowej w podzbiorowociach ko-biet i mczyzn (rys. 5.1.4.R).

W analizowanym okresie nierwnoci w wysokoci otrzymywanych wynagrodze kobiet i mczyzn charakteryzoway si systematyczn tendencj zwykow. W roku 1996 10% najlepiej zarabiajcych kobiet osigao 4,7 razy wysze wynagrodzenia ni 10% najmniej zarabiajcych, a w roku 2002 warto tego wskanika dla kobiet wyniosa 5,96. W populacji zatrudnionych mczyzn jego warto zwikszya si odpowiednio z 6,1 do 8,33.

11

4,70 4,99 5,34

5,79 5,96

6,06 6,48

7,01 7,59 8,33

1996 1998 1999 2001 2002 rok

kobiety mczyni

Rys. 5.1.4.R. Relacja przecitnych wynagrodze brutto z X grupy decylowej do I grupy decy- lowej wedug pci rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw. 5.1.3 Czynniki rnicujce poziom wynagrodze

Zanim przejdziemy do omwienia rnic w wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn, powicimy nieco uwagi czynnikom rnicujcym poziom wynagrodze. Do waniejszych czynnikw decydujcych o poziomie wynagrodze naley zaliczy: wyksztacenie, wykonywany zawd, sta pracy pracownika oraz cechy miejsca pracy wielko przedsibiorstwa, w ktrym si pracuje, sektor gospodarki i brana, wreszcie, gdzie jest ono ulokowane w jakim regionie, w miecie czy na wsi, a take w miecie jakiej wielkoci.

Najoglniej ujmujc, poziom wynagrodze jest warunkowany stopniem zrwnowaenia rynku gdy chtnych do podjcia danej pracy jest wielu, a samej pracy stosunkowo mao, nadwyka poszukujcych pracy nad popytem na ni prowadzi do zmniejszenia wysokoci wynagrodze. Odwrotnie rzecz si ma, kiedy pracodawcy poszukuj w okrelonych miejscach okrelonych kwalifikacji, a osb dysponujcych nimi jest niewiele. Rnice w zrwnowaeniu rynku pracy w wielu przekrojach decyduj o indywidualnych moliwociach uzyskiwania wynagrodze. Ukadaj si one jednak w pewne charakterystyczne przekroje mona np. wyodrbni zawody albo brane gospodarki, ktre cechuje nadmiar popytu na prac nawet w warunkach oglnego niedoboru tego popytu w skali caej gospodarki. Usytuowanie kobiet i mczyzn na rynku pracy wpywa zatem na ich moliwoci zarobkowe i wspdecyduje o proporcjach pac midzy nimi.

I tak, rnice w wysokoci wynagrodze zale od szeroko rozumianych kwalifikacji, te za wi si i z wyksztaceniem, i z dowiadczeniem zawodowym (staem pracy), z wykonywanym zawodem, a nawet z konkretnymi umiejtnociami. Generalnie, im wysze kwalifikacje, tym pracownik moe korzystniej wpywa na wyniki ekonomiczne przedsibiorstwa-pracodawcy, a to z kolei jest podstaw

12

wypacania wyszych wynagrodze. Okrela si takie rnice jako spowodowane wysokoci kapitau ludzkiego (human capital).

Z drugiej strony, na rynku pracy wysze zarobki osigaj osoby dobrze ulokowane, tj. w takich dziedzinach, ktre si silnie rozwijaj, s powizane z nowo-czesnymi technologiami, a zarazem ciesz si duym popytem, co pozwala osiga wysokie wyniki ekonomiczne i wypaca wysokie wynagrodzenia. Z kolei firmy mog odnosi sukcesy tylko dziki zatrudnianiu odpowiednich osb fachowcw. Zatem zdolno do wykonywania pracy w tych firmach (odpowiednie, cile dostosowane do potrzeb pracodawcy kwalifikacje) determinuje osiganie wysokich wynagrodze. Praca w dynamicznie rozwijajcych si firmach (branach, sektorach), w przeciwiestwie do pracy wykonywanej w firmach (branach, sektorach) przeywajcych trudnoci, pozwala uzyskiwa relatywnie wysokie wynagrodzenia.

Po trzecie, poniewa gospodarka rozwija si nierwno w przekroju terytorialnym (tumacz to liczne teorie powicone zrnicowaniu regionalnemu), wic i lokalne rynki pracy rni si istotnie midzy sob pod wzgldem oferowanych wynagrodze. Przepyw kapitau i aktywnych zawodowo osb jest midzy lokalnymi rynkami ograniczony, a w konsekwencji bardzo wolno wyrwnuj si warunki pracy (wysoko wynagrodze, poziom bezrobocia i zatrudnienia) midzy nimi lub w ogle do tego nie dochodzi. Dzieje si tak m.in. dlatego, e koszty przeniesienia si ludzi lub firm w inne miejsce mog przewysza korzyci, jakie udaje si w ten sposb uzyska.

Nie sposb te w tych rozwaaniach pomin roli pastwa i instytucji publicznych w ksztatowaniu rynku pracy, co rwnie moe wpywa na powstawanie rnic. Generalnie, oddziaywanie pastwa i jego regulacji sprzyja raczej zmniejszaniu rozpitoci dochodowych progresywne podatki czy wiadczenia socjalne dla ubogich to tylko dwa z wielu przykadw. Polityka wyrwnywania dochodw dokonuje si przede wszystkim poza wynagrodzeniami, jednake pastwo jako uczestnik rynkw i ich regulator wpywa te na popyt na prac, na sposb zawierania umw o prac, na ksztatowanie wynagrodze w sektorze publicznym, ktry stanowi znaczca cz rynku pracy i na wiele innych aspektw.

Te wszystkie czynniki wpywajce na wysoko pac nie dotycz, przynajmniej bezporednio, pci. Jeli jednak kobiety zajmuj korzystne z wyej przedstawionego punktu widzenia miejsca na rynku pracy, to bdzie to sprzyjao osiganiu przez nie re-latywnie wysokich pac, jeli za nie, to ich pace w porwnaniu z pacami mczyzn pozostan stosunkowo niskie. Z tym problemem wie si zagadnienie mobilnoci na rynku pracy, dotyczce oczywicie rwnie kobiet i mczyzn. Przez mobilno rozumie si zdolno do zmiany swojego pooenia na rynku np. w zakresie kapitau ludzkiego poprzez doksztacenie si, wyuczenie nowych umiejtnoci, w zakresie miej-sca pracy poprzez zmian pracodawcy na takiego, ktry wypaca wysze wynagrodzenia (uwzgldniajc to, e trzeba okaza si zdolnym do pokonania konkurentw ubiegajcych si o t prac), jak rwnie poprzez zmian miejsca zamieszkania na takie, w ktrym na rynku pracy panuj stosunkowo korzystne warunki. Mobilno kobiet na rynku pracy wpywa wic rwnie na to, czy ich zarobki s stosunkowo wysokie, czy

13

te nie, w stosunku do zarobkw mczyzn osiganych dziki ich mobilnoci. Podobnie dzieje si w przypadku kadej innej grupy ludnoci aktywnej zawodowo.

Zatem, eby sprawdzi, czy rnice midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn powoduje ich niekorzystne usytuowanie na rynku pracy, trzeba przeanalizowa, gdzie, w jakim charakterze, przy jakich kwalifikacjach wykonuj swoj prac i czy osigaj tam takie same, czy te inne zarobki ni mczyni. Trzeba rwnie przeanalizowa, czy wynagrodzenia rni si trwale midzy osobami o rnych poziomach wyksztacenia, w rnych zawodach, o rnym dowiadczeniu zawodowym, pracujcymi w rnych firmach, dziaach, sektorach i rnych regionach kraju. Jeli dana cecha wspwystpuje z wysokimi trwaymi rnicami wynagrodze, to mona zastanowi si, czy kobiety nie maj aby cech odpowiadajcych za nisze wynagrodzenia.

Zrnicowanie wynagrodze wedug poziomu wyksztacenia Zacznijmy od cechy, ktra prawie we wszystkich krajach odpowiada za

zrnicowanie perspektyw zarobkowych, tj. od wyksztacenia. Wyksztacenie jest pod wieloma wzgldami cech atrakcyjn dla pracodawcw, opaca si im wic wyej je wynagradza. Pracownicy z kolei zainwestowali w wyksztacenie wysiek, opaty zwizane z edukacj, czas, a take utrat potencjalnych zarobkw, ktre mogliby otrzymywa, gdyby pracowali, zamiast uczy si. Poszukuj zatem pracy, ktra zrekompensuje im poniesione nakady. Bez tej moliwoci ksztacenie si byoby znacznie mniej atrakcyjne i tym samym mniej popularne.

Wyksztacenie badanych sklasyfikowano nastpujco: wysze do tej kategorii zaliczono osoby legitymujce si przynajmniej dyplomem licencjata; rednie do tej kategorii zaliczono osoby legitymujce si wiadectwem ukoczenia szkoy redniej i nieposiadajce dyplomu licencjata lub innego powiadczajcego ukoczenie studiw wyszych; zasadnicze zawodowe do tej kategorii zaliczono osoby legitymujce si wiadectwem ukoczenia zasadniczej szkoy zawodowej i nieposiadajce wiadectwa ukoczenia szkoy redniej; podstawowe do tej kategorii zaliczono osoby legitymujce si najwyej wiadectwem ukoczenia gimnazjum lub szkoy podstawowej i nieposiadajce wiadectwa ukoczenia szkoy redniej lub zasadniczej zawodowej.

Przeprowadzone analizy, wykorzystujce statystyki wynagrodze brutto osb penozatrudnionych w latach 19962002, przedstawiono w poniszej tabeli.

Tabl. 5.1.3. rednie wynagrodzenie penozatrudnionych wedug wyksztacenia

Rok Poziom wyksztacenia 1996 1998 1999 2001 2002

Wynagrodzenie w zotych Wysze 1224,89 1925,58 2700,98 3292,11 3367,40 rednie 839,17 1282,13 1754,31 2109,84 2081,77

14

Zasadnicze zawodowe 756,14 1102,41 1483,42 1750,71 1723,74 Podstawowe 707,99 1025,78 1373,56 1617,86 1589,14

Wynagrodzenie osb z wyksztaceniem podstawowym =100 Wysze 173,0 187,7 196,6 203,5 211,9 rednie 118,5 125,0 127,7 130,4 131,0 Zasadnicze zawodowe 106,8 107,5 108,0 108,2 108,5 Podstawowe 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Gwne wnioski z analiz s nastpujce: 1. W latach 19962002 obserwujemy wyrany wpyw wyksztacenia na poziom

otrzymywanych wynagrodze; im wysze wyksztacenie pracownika, tym, przecitnie biorc, wysze otrzymywa on wynagrodzenie. Podkreli rwnie naley, e w analizowanym okresie rs dystans wysokoci wynagrodze penozatrudnionych z wyksztaceniem podstawowym do wynagrodze pozostaych penozatrudnionych.

2. Najwikszy dystans w wysokoci wynagrodze wystpowa midzy osobami z wyksztaceniem podstawowym a osobami z wyksztaceniem wyszym; na przykad w roku 1996 osoby z wyksztaceniem wyszym otrzymyway, rednio biorc, 1,73 razy wysze wynagrodzenia ni osoby z wyksztaceniem podstawowym, a w roku 2002 rednia wysoko wynagrodze osb z wyksztaceniem wyszym bya ju 2,12 razy wysza od wynagrodze osb z wyksztaceniem podstawowym. Taki trend wiadczy przede wszystkim o tym, e rs popyt na prac osb z wyszym wyksztaceniem, a w lad za nim podnosia si te stopa zwrotu z edukacji. Trzeba pamita, e do pokane rnice zarobkw odpowiadaj z grubsza dziewiciu latom ksztacenia ponadpodstawowego i stosownie do tego powiconemu czasowi, wysikowi i kosztom finansowym tej edukacji. Popyt na wysokie kwalifikacje wie si z radykaln restrukturyzacj, jaka nastpuje w polskiej gospodarce od okoo pitnastu lat. Wziwszy pod uwag przemiany w strukturze zatrudnienia i wyksztacenia w krajach OECD, proces wzrostu zapotrzebowania na prac wysoko kwalifikowan bdzie si jeszcze nasila.

3. W tych latach rosy rwnie wynagrodzenia z tytuu dysponowania wyksztaceniem rednim w porwnaniu do wynagrodze z tytuu wyksztacenia podstawowego, jednak dziao si to w mniejszej skali wynagrodzenia osb z wyksztaceniem rednim byy w 1996 roku o 18,5% wysze od wynagrodze osb z wyksztaceniem podstawowym, a w 2002 wysze o 31,0%. W grupie wyksztacenia redniego mieszcz si osoby z wyksztaceniem rednim oglnym, rednim zawodowym i policealnym. Tylko dwie ostatnie grupy, z racji swojego wyksztacenia, dysponuj przygotowaniem zawodowym i dziki temu osigaj zwykle wysze zarobki ni osoby z wyksztaceniem rednim oglnym. W obrbie wyksztacenia redniego wystpuje znaczne zrnicowanie pac wanie z racji dysponowania lub niedysponowania kwalifikacjami zawodowymi.

4. Przecitne wynagrodzenia osb z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym niewiele rniy si od przecitnych wynagrodze osb z wyksztaceniem podstawowym i ten may dystans (6,88,5%) utrzymywa si w tym okresie z

15

niewielkimi tylko zmianami. Mona domniemywa, e uzyskanie zawodowych, elementarnych (zasadniczych) kwalifikacji niewiele tylko poprawiao sytuacj osb z wyksztaceniem podstawowym. Stabilne i mae rnice wynagrodze w tym przypadku mog odzwierciedla sytuacj, w ktrej praca prosta jest eliminowana z gospodarki wprowadza si technologie wymagajce wyszych kwalifikacji i zastpujce pracownikw przy czynnociach prostych przez maszyny i urzdzenia.

Zrnicowanie wynagrodze wedug stau pracy Obok wyksztacenia istotn zmienn wyjaniajc poziom umiejtnoci

pracowniczych jest dowiadczenie. Przez prac ludzie nabywaj dodatkowych kwalifikacji. Wikszo z nich jest przydatna w firmie, w ktrej pracowali, co okrela si mianem kapitau ludzkiego specyficznego, czyli w skrajnym ujciu dostosowanego do potrzeb jednego tylko pracodawcy, a w mniej rygorystycznych zaoeniach dostosowanego do wymaga wskiego krgu firm dziaajcych w podobny sposb w tej samej dziedzinie produkcji. Z drugiej strony, pracujc zdobywa si take umiejtnoci przydatne u wielu pracodawcw, zwane kapitaem ludzkim oglnym. Pracujcy przez wiele lat powinni cechowa si wikszymi umiejtnociami zawodowymi zarwno specyficznymi dla danego pracodawcy, jak i oglnymi. Pracodawcy, wynagradzajc prac, s gotowi paci wicej za umiejtnoci, ktre maj pracownicy. Wyszy poziom umiejtnoci pracownikw przyczynia si bowiem do dobrych rezultatw dziaania firmy. Ponadto, nabycie kwalifikacji oglnych poprzez dowiadczenie moe skania do poszukiwania takiego pracodawcy, ktry je wyej wynagrodzi. By zapobiec odejciom dobrych, dowiadczonych pracownikw do innych pracodawcw, firmy s gotowe wicej paci, by ich zatrzyma, a kiedy ich brakuje by ich zatrudni.

Patrzc od innej strony, praca w jednej firmie, na jednym stanowisku lub na stanowiskach zblionych, powoduje, e czowiek ogranicza swoje dowiadczenie zawodowe do krgu do wskich problemw zawodowych. Z biegiem lat natomiast traci cz wiedzy i umiejtnoci oglnych wyniesionych ze szkoy, szczeglnie jeli ich nie uywa. Ta wiedza staje si przestarzaa, w czci zapomniana. Mwimy, e kapita ludzki oglny deprecjonuje si. Po latach pracy zwykle umiejtnoci specyficzne rosn, a oglne malej. Jeli dana osoba traci miejsce pracy albo zostaje ono zasadniczo zmodernizowane, to jej umiejtnoci ludzkie specyficzne przestaj mie zastosowanie i nie bdzie moga liczy na wysokie wynagrodzenie. Zatem dowiadczenie jednostronne moe sta na przeszkodzie zwikszaniu wynagrodzenia w miar wzrostu stau pracy. Podsumowujc zwikszanie stau pracy powinno raczej skutkowa wzrostem wynagrodze, ale w przypadku duych zmian na rynku pracy, zmian technologicznych itp., jego rola moe by ograniczona.

Tabl. 5.1.4. rednie wynagrodzenie penozatrudnionych wedug ich stau pracy

Sta pracy Rok

16

1996 1998 1999 2001 2002

Wynagrodzenia w z Do 4 lat 645,91 1041,25 1475,55 1811,59 1735,11 Od 5 do 9 lat 755,57 1221,65 1749,22 2253,99 2189,68 Od 10 do 14 lat 807,18 1224,12 1703,11 2179,39 2215,58 Od 15 do 19 lat 860,39 1303,70 1774,92 2177,36 2204,03 Od 20 do 24 lat 876,26 1342,97 1835,58 2233,11 2270,06 Od 25 do 29 lat 926,26 1403,91 1905,90 2242,73 2279,14 30 lat i wicej 1035,62 1591,11 2148,00 2535,46 2614,32

Wynagrodzenia osb ze staem pracy do 4 lat = 100 Do 4 lat 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Od 5 do 9 lat 117,0 117,3 118,5 124,4 126,2 Od 10 do 14 lat 125,0 117,6 115,4 120,3 127,7 Od 15 do 19 lat 133,2 125,2 120,3 120,2 127,0 Od 20 do 24 lat 135,7 129,0 124,4 123,3 130,8 Od 25 do 29 lat 143,4 134,8 129,2 123,8 131,4 30 lat i wicej 160,3 152,8 145,6 140,0 150,7 rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Nasze badanie pokazuje wpyw stau pracy na wysoko wynagrodze (w tabl. 5.1.4). Gwne ustalenia pynce z tych analiz s nastpujce:

W latach 19962002 wystpowaa pozytywna zaleno midzy dugoci stau pracy a wysokoci otrzymywanych wynagrodze; wyraao si to prawidowoci, e im duszy sta pracy badanych, tym, przecitnie biorc, wysze ich wynagrodzenia. Szczeglnie wyrane byo to w 1996 i 1998 roku, a pniej ta tendencja ulega osabieniu. Niemniej jednak w kadym z analizowanych okresw osoby o najduszym stau pracy osigay przecitnie biorc najwysze wynagrodzenia.

Rys. 5.1.5.R. Zmiany wysokoci wynagrodze powodowane dugoci stau pracy rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

100

110

120

130

140

150

160

170

Do 4 lat Od 5 do 9lat

Od 10 do14 lat

Od 15 do19 lat

Od 20 do24 lat

Od 25 do29 lat

30 lat i wicej

sta

Wynagrodzenia osb o stau do 4 lat = 100

19961998199920012002

17

Jeli w 1996 roku pracownicy ze staem pracy ponad 30 lat zarabiali o 60,3% wicej od pracownikw ze staem do 4 lat, to w 2002 roku ju tylko o 50,7%. Takie do nage osabienie roli stau pracy w ksztatowaniu wysokoci wynagrodze, jakie zaszo w latach 19962001, wystpuje w gospodarkach, w ktrych maleje znaczenie dowiadczenia, a to zwykle wie si z procesami restrukturyzacyjnymi, ktre w ogle nie mog (lub mog tylko w niewielkim stopniu) opiera si na wiedzy skumulowanej w gospodarce przed restrukturyzacj. W takim okresie wikszej wagi nabiera kapita ludzki oglny, pochodzcy z nowszej edukacji szkolnej. Moe dochodzi do swoistego wypierania roli kapitau ludzkiego zdobytego dziki dowiadczeniu przez kapita oglny uzyskany podczas ksztacenia si. Sprzyja temu procesowi wchodzenie na rynek nowych generacji, wyej wyksztaconych zasobw pracy, co rzeczywicie wystpio w Polsce w zwizku z wyem demograficznym oraz ze wzrostem poziomu skolaryzacji.

Zrnicowanie wynagrodze wedug grup zawodw Trudne, jeli nie cakiem niemoliwe, jest przeanalizowanie w krtkim tekcie

wpywu zawodw na poziom wynagrodze. Liczba zawodw jest bardzo dua, by zatem pozna ich znaczenie dla ksztatowania pac (a take wyjanienia innych zjawisk na rynku pracy), zwykle dokonuje si ich grupowania. Podstawowy podzia obejmuje 10 grup o niejednakowej liczebnoci, a dziesita, poniewa dotyczy zawodw wojskowych, w statystykach jest zwykle pomijana (objta tajemnic).

Zawd to zbir zada (zesp czynnoci) wyodrbnionych w wyniku spoecznego podziau pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczeglne osoby i wymagajcych odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiejtnoci) zdobytych w wyniku ksztacenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi rdo dochodw. Specjalno jest wynikiem podziau pracy w ramach zawodu, zawiera cz czynnoci o podobnym charakterze (zwizanych z wykonywan funkcj lub przedmiotem pracy), wymagajcych pogbionej lub dodatkowej wiedzy i umiejtnoci. Wyodrbnienie zawodw i specjalnoci ma charakter umowny i dynamiczny. Umowno polega na tym, e trudno jednoznacznie przesdzi, co ju jest, a co jeszcze nie jest zawodem, podobnie jak rozstrzygn, czy pewne wyodrbnione czynnoci wykonywane przez pewn grup pracownikw naley zaliczy do okrelonego zawodu, czy do specjalnoci. Poniewa podzia pracy si zmienia, niektre dawniej osobne zawody zaczynaj wykonywa te same osoby. Czciej jednak dochodzi do pogbiania specjalizacji i wwczas rodz si nowe zawody. Zawody opisuje si i ujmuje w midzynarodowe i krajowe klasyfikacje, ktre okrelaj, jakie rodzaje czynnoci skadaj si na dany zawd, jakie s niezbdne kwalifikacje i wyksztacenie wymagane do wykonywania danego zawodu. W latach 60. polska klasyfikacja liczya ok. 2400 zawodw, aktualna klasyfikacja za obejmuje: 10 grup wielkich, 30 grup duych (jako wewntrzny podzia grup wielkich), 116 grup rednich (jako wewntrzny podzia grup duych) i 387 grup elementarnych (jako wewntrzny podzia grup rednich), przy czym grupy elementarne obejmuj 1636 zawodw i specjalnoci.

Tabl. 5.1.5. rednie wynagrodzenie wedug 9 grup zawodowych

Grupa zawodowa Rok

18

1996 1998 1999 2001 2002

Wynagrodzenia w zotych Parlamentarzyci, wysi urzdnicy i kierownicy 1545,47 2700,17 3975,02 4898,13 5191,62 Specjalici 1006,07 1615,16 2293,48 2869,12 2972,29 Technicy i inny redni personel 868,80 1330,37 1831,36 2245,71 2275,73 Pracownicy biurowi 773,68 1204,36 1635,45 1986,60 1992,55 Pracownicy usug osobistych i sprzedawcy 591,34 904,96 1217,69 1475,62 1348,37 Rolnicy, ogrodnicy i rybacy 660,18 1007,14 1283,78 1445,62 1489,60 Robotnicy przemysowi i rzemielnicy 815,15 1170,32 1585,70 1894,76 1869,92 Operatorzy i monterzy maszyn i urzdze 831,75 1243,81 1673,61 1981,72 1983,29 Pracownicy przy pracach prostych 576,81 828,69 1110,60 1310,11 1305,13

Wynagrodzenia pracownikw przy pracach prostych = 100 Parlamentarzyci, wysi urzdnicy i kierownicy 267,9 325,8 357,9 373,9 397,8 Specjalici 174,4 194,9 206,5 219,0 227,7 Technicy i inny redni personel 150,6 160,5 164,9 171,4 174,4 Pracownicy biurowi 134,1 145,3 147,3 151,6 152,7 Pracownicy usug osobistych i sprzedawcy 102,5 109,2 109,6 112,6 103,3 Rolnicy, ogrodnicy i rybacy 114,5 121,5 115,6 110,3 114,1 Robotnicy przemysowi i rzemielnicy 141,3 141,2 142,8 144,6 143,3 Operatorzy i monterzy maszyn i urzdze 144,2 150,1 150,7 151,3 152,0 Pracownicy przy pracach prostych 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Poniewa wykonywanie okrelonego zawodu wymaga odpowiednich kwalifikacji, due grupy zawodowe cechuje zwykle ten sam poziom wyksztacenia koniecznego do wykonywania zawodu, na przykad grup specjalistw tworz gwnie osoby z wyszym wyksztaceniem, a pracownikw przy pracach prostych z wyksztaceniem podstawowym. Nic wic dziwnego, e rnice wynagrodze ukadaj si w przypadku zawodw podobnie do hierarchicznej struktury wysokoci wynagrodze wedug wyksztacenia.

Oto gwne rezultaty: Wykonywany zawd bardzo wyranie rnicowa wynagrodzenia badanych

w okresie 19962002. Najnisze wynagrodzenia w analizowanym okresie otrzymywali pracownicy przy pracach prostych, niewiele wysze (o 2,512,6%) pracownicy usug osobistych i sprzedawcy oraz rolnicy, ogrodnicy i rybacy (o 10,321,5%), przy czym ci ostatni zwykle stali w hierarchii pacowej wyej cho zaobserwowalimy pewien wyjtek w roku 2001, kiedy pracownicy usug osobistych i sprzedawcy byli wyej wynagradzani do rolnikw, rybakw i ogrodnikw.

Wysze wynagrodzenia w granicach 4075% w stosunku do wynagrodze robotnikw zatrudnionych przy pracach prostych uzyskiwali robotnicy przemysowi, rzemielnicy, operatorzy maszyn i urzdze, pracownicy biurowi i technicy, czyli grupy zawodowe w wikszoci dysponujce wyksztaceniem co najmniej rednim. W tych grupach zawodowych dokona si zdecydowany awans pacowy pracownikw biurowych i w efekcie ich wynagrodzenia przybliyy si znacznie do wynagrodze redniego personelu technicznego (technicy i inny redni personel). Obie te grupy

19

cechowaa znaczna dynamika wynagrodze realnych w cigu 6 lat (19962003) wzrosy one ok. 2,6 razy, a pace pracownikw zatrudnionych przy pracach prostych 2,26 razy. Moe to wskazywa na relatywny rozwj popytu na prac biurow i ograniczanie popytu na proste prace we wszystkich dziaach gospodarki w zwizku z przechodzeniem do mniej pracochonnych technologii wytwarzania.

Wyranie wysze wynagrodzenia ni technicy i inny redni personel otrzymywali specjalici, najczciej dysponujcy wyszym wyksztaceniem, najwysze za parlamentarzyci, wysi urzdnicy i kierownicy. Wysoko wynagrodze w tej grupie zawodowej bya 2,6 razy wysza ni wysoko wynagrodze pracownikw przy pracach prostych w roku 1996, a na koniec analizowanego okresu, tj. w 2002 roku, przecitne wynagrodzenie w grupie zawodowej parlamentarzystw, wyszych urzdnikw i kierownikw byo blisko cztery razy wysze ni w grupie otrzymujcej najnisze wynagrodzenia.

Warto zauway, e wzrost rozpitoci wynagrodze wedug wielkich grup zawodowych postpowa szybko w cigu zaledwie szeciu lat doszo do zwikszenia rozpitoci pac midzy grup najwyej a najniej zarabiajc o bez maa 50%. Ten wzrost rozpitoci pacowych wystpi w trakcie intensywnej, cho stopniowo malejcej inflacji. Inflacja nie uszczuplia w tym okresie realnej wartoci wynagrodze, aczkolwiek w 2001 roku ulegy zmniejszeniu rednie pace realne w wikszoci grup z wyjtkiem parlamentarzystw i wyszych urzdnikw. Zahamowanie wzrostu pac realnych nie przyszo nagle, lecz w caym badanym okresie realne wynagrodzenia rosy coraz wolniej, co jest uzasadnione skuteczn polityk dezinflacji, jak rwnie oddziaywaniem zwikszonego bezrobocia na warunki zatrudnienia wikszoci kategorii zawodowych w Polsce.

Jeli popatrze na zmiany wynagrodze z punktu widzenia zmian w popycie na prac i w poday pracy, to trzeba bdzie uzna, e popyt na prac w grupie wysoko postawionych kierownikw i urzdnikw oraz parlamentarzystw cechowa si wyran tendencj wzrostow. Dlatego wanie nasilenie restrykcyjnej polityki monetarnej jej nie dotkno. Wielkimi przegranymi tych lat (pomimo wzrostu wynagrodze realnych) byli wykonawcy najprostszych zawodw: pracownicy zatrudnieni przy pracach prostych, pracownicy obsugi osobistej, sprzedawcy oraz robotnicy przemysowi i rolni.

Zrnicowanie wynagrodze wedug wielkoci zakadu pracy

Tabl. 5.1.6. rednie wynagrodzenie wedug wielkoci zakadu pracy

Rok Wielko zakadu pracy 1996 1998 1999 2001 2002

Wynagrodzenia w z Do 9 osb 620,42 971,04 1330,96 1677,25 1680,89 Od 10 do 49 osb 733,12 1129,75 1579,01 1948,55 1945,98 Od 50 do 99 osb 797,86 1238,50 1715,12 2098,49 2150,66

20

Od 100 do 249 osb 819,93 1349,03 1824,60 2209,62 2265,47 Od 250 do 499 osb 836,37 1354,56 1836,14 2230,82 2281,85 Od 500 do 999 osb 837,07 1369,77 1879,06 2249,77 2358,70 Powyej 1000 osb 1044,75 1540,66 2143,58 2795,49 2729,88

Wynagrodzenia w zakadach pracy zatrudniajcych do 9 osb = 100 Do 9 osb 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Od 10 do 49 osb 118,2 116,3 118,6 116,2 115,8 Od 50 do 99 osb 128,6 127,5 128,9 125,1 127,9 Od 100 do 249 osb 132,2 138,9 137,1 131,7 134,8 Od 250 do 499 osb 134,8 139,5 138,0 133,0 135,8 Od 500 do 999 osb 134,9 141,1 141,2 134,1 140,3 Powyej 1000 osb 168,4 158,7 161,1 166,7 162,4 rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

W badanym okresie wystpowaa wyrana pozytywna zaleno midzy wielkoci zakadu pracy a wysokoci otrzymywanych wynagrodze. Najnisze wynagrodzenia otrzymyway osoby pracujce w najmniejszych zakadach pracy, najwysze osoby pracujce w najwikszych zakadach pracy. Rnice w wysokoci wynagrodze w zalenoci od wielkoci firm-pracodawcw mona wytumaczy kilkoma przyczynami. Mae firmy zajmuj zwykle odpowiednio niewielk cz rynku, przez co dziaaj w silnie konkurencyjnym rodowisku. Dc do utrzymania si na rynku, ograniczaj koszty produkcji, w tym wysoko pac; w lad za tym mog stabilizowa czy nawet obnia ceny na swoje produkty. Im wiksza firma, tym potencjalnie lepsze usytuowanie na rynku i wiksza rola niecenowej konkurencji. Zatem i pace mog, a nawet powinny by wysze, gdy pozwala to stabilizowa kadry i wykorzystywa ich dowiadczenie. Poza tym mae przedsibiorstwa z reguy cechuj si krtszym okresem dziaania upadoci s wrd nich znacznie czstsze ni wrd firm duych. Niska stabilno tych przedsibiorstw wrcz zachca do polityki kadrowej nastawionej na krtk perspektyw. Gdy zajdzie potrzeba uzyskania dodatkowych kwalifikacji pracowniczych, pracownicy s wymieniani przez rynek, a nie w drodze doskonalenia i awansu wewntrznego.

Dystans w wysokoci otrzymywanych wynagrodze, dzielcy penozatrudnionych pracujcych w zakadach pracy rnej wielkoci, nie ulega zasadniczym zmianom. Na przykad w 1996 roku wynagrodzenia osb pracujcych w najwikszych zakadach pracy przewyszay przecitnie wynagrodzenia osb pracujcych w najmniejszych zakadach 1,68 razy, a w roku 2002 relacja przecitnych wynagrodze penozatrudnionych w tych dwch kategoriach wielkoci zakadu pracy wyniosa 1,62.

5.1.4 Zmiany struktury pracujcych kobiet i mczyzn jako determinanta ich wynagrodze

Proces pogbiania si nierwnoci w sferze wynagrodze w Polsce w ostatnich latach wystpi chocia z rnym nasileniem w caej populacji pracujcych w wielu przekrojach (analizy powyej). Na tym tle istotne staje si pytanie, czy i w jakim

21

stopniu zaobserwowane nierwnoci s rezultatem zrnicowania wynagrodze kobiet w stosunku do wynagrodze mczyzn i czy kolejne lata transformacji systemowej w Polsce przyniosy zmiany w poziomie relatywnego dystansu zarobkw kobiet do zarobkw mczyzn.

Pojawienie si tendencji do zmniejszania dysproporcji midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn skania do pytania o to, jakie czynniki sprzyjay tej sytuacji. Hipotetycznie mogo by ich wiele po pierwsze, kobiety bardziej ni w przeszoci mogy charakteryzowa si takimi cechami opisujcymi ich kapita ludzki, ktre s stosunkowo lepiej wynagradzane, poniewa sprzyjaj wyszej produktywno-ci i tym samym s stosunkowo korzystne dla pracodawcy. Chodzi tu gwnie o wyksztacenie i skumulowane dowiadczenie zawodowe. Po drugie, kobiety mogy czciej podejmowa prac w sektorach, dziaach gospodarki, ktrych dynamiczny rozwj prowadzi do zwikszania zatrudnienia, implementacji nowych technologii, osigania dobrych wynikw ekonomicznych, w zwizku z czym mogy uzyskiwa szybszy wzrost wynagrodze. Po trzecie, kobiety w kadej z tych sytuacji mogy w swoim miejscu pracy uzyskiwa wikszy wzrost wynagrodze, co wskazywaoby na zmniejszenie nieuzasadnionych rnic pac to za sugerowaoby zanik zjawiska dyskryminacji.

Wyksztacenie Przeprowadzone analizy wskazuj, e jednym z waniejszych czynnikw

(hipoteza pierwsza) zdolnych wpyn na zmniejszenie si dystansu dzielcego wynagrodzenia kobiet i mczyzn mogy by zmiany struktury penozatrudnionych wedug wyksztacenia. Poziom wyksztacenia pracujcych rs, i to zarwno wrd mczyzn, jak i kobiet, ale wrd kobiet wyszy by pocztkowy poziom wyksztacenia i ponadto wrd zatrudnionych kobiet udzia majcych wysze wyksztacenie zwiksza si szybciej ni wrd zatrudnionych mczyzn.

Jak stwierdzono wczeniej, osoby o wyszych kwalifikacjach uzyskuj przecitnie biorc wysze wynagrodzenia ni pozostae osoby. Zatem wiksza wrd kobiet ni wrd mczyzn dynamika wzrostu udziau osb z wyszym wyksztaceniem spowodowaa zmiany w ksztacie rozkadu wynagrodze w ten sposb, e mediana wynagrodze kobiet przesuna si w wikszym stopniu w gr ni mediana wynagrodze mczyzn. W rezultacie dystans wynagrodze kobiet i mczyzn zmala.

22

17,6

20,922,2

26,4 28,2

13,014,5 15,3

17,9 18,6

1996 1998 1999 2001 2002rok

proc

ent

KobietyMczyni

Rys. 5.1.6.R. Udzia osb z wyszym wyksztaceniem wrd penozatrudnionych wedug pci (%) rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Grupy zawodowe Wyniki zawarte w tabl. 5.1.7 wyranie pokazuj, e w badanym okresie wrd

penozatrudnionych kobiet zdecydowana wikszo naley do grup pracownikw umysowych, a wrd mczyzn wikszo naley do grup pracownikw fizycznych. Zatem dysproporcje wynagrodze wystpujce midzy kobietami a mczyznami nie mog wynika bezporednio z rnic w wykonywanych zawodach.

Trzeba te zauway, e osoby obu pci w 2002 roku czciej ni w roku 1996 wykonyway zawody nalece do grup lepiej opacanych. Ubyo pracownikw przy pracach prostych, rolnikw, ogrodnikw i rybakw, robotnikw przemysowych i rze-mielnikw. Byy to zarazem grupy, ktrych zarobki pozostaway stosunkowo niskie. Ubyo te, cho w nieco mniejszym stopniu, operatorw i monterw maszyn i urzdze, ktrzy zarabiali stosunkowo lepiej, przy czym ubytek ten okaza si mniejszy wrd mczyzn. Te zmiany wi si z restrukturyzacj gospodarki. Od pocztku lat 90. zachodziy intensywne przeobraenia jej struktury spadaa liczba zatrudnionych w rolnictwie oraz w mniejszym stopniu w przemyle, rosa za w usugach. Polska gospodarka dostosowywaa si do innego etapu rozwoju, ktry kraje rozwinite przeszy wiele lat wczeniej.

Wzrosa, i to silnie, liczba wiadczcych usugi osobiste oraz sprzedawcw, a wic liczba osb w zawodach, w ktrych pace s i byy bardzo niskie (sigay tylko 102103% pac pracownikw zatrudnionych przy pracach prostych). Wysoki udzia pracujcych kobiet w grupie zawodowej pracownikw wiadczcych usugi osobiste i sprzedawcw (w 2002 roku 10,2% przy 7,7% mczyzn) mg by jedn z przyczyn duych rnic w przecitnych wynagrodzeniach kobiet i mczyzn, ale szybsze podnoszenie odsetka pracujcych mczyzn w tej grupie zawodowej (o 114% przy 17% dla kobiet) mogo przyczynia si do zmniejszania rnic przecitnych pac midzy osobami obu pci w latach 19962002. Z kolei zmniejszenie si udziau kobiet

23

bdcych parlamentarzystami, wyszymi urzdnikami i kierownikami powodowao, e kobiet osigajcych najwysze zarobki byo stosunkowo niewiele.

Tabl. 5.1.7. Struktura zawodowa wedug pci (%)

Rok 1996 1998 1999 2001 2002 Grupa

zawodowa Kobiety Mczy

ni Kobiety Mczy

ni Kobiety Mczy

ni Kobiety Mczy

ni Kobiety Mczy

ni Parlamentarzyci, wysi urzdnicy i kierownicy

4,6 5,7 4,2 5,9 3,8 5,6 4,2 5,9 4,0 6,0

Specjalici 21,9 10,2 21,8 10,6 22,5 11,6 24,2 13,2 24,7 13,0 Technicy i inny redni personel 20,3 9,5 22,1 10,0 21,8 9,8 21,9 10,4 21,3 9,7

Pracownicy biurowi 17,3 4,7 16,7 5,4 17,3 5,6 17,4 6,1 16,6 6,2

Pracownicy usug osobistych i sprzedawcy

8,7 3,6 9,4 4,6 9,3 5,5 8,9 6,2 10,2 7,7

Rolnicy, ogrodnicy i rybacy 0,2 0,7 0,1 0,5 0,1 0,4 0,3 0,5 0,1 0,3

Robotnicy przemysowi i rzemielnicy

9,5 37,5 9,0 34,6 8,5 34,3 7,1 30,3 7,5 29,7

Operatorzy i monterzy maszyn i urzdze

4,9 20,2 4,2 20,2 4,4 19,9 4,1 19,9 4,0 20,0

Pracownicy przy pracach prostych 12,7 8,1 12,4 8,1 12,3 7,2 11,9 7,5 11,6 7,6

Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

5.2 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug wyksztacenia w latach 19962002

Kapita ludzki wyranie rnicuje poziom wynagrodze nie tylko na wiecie, lecz rwnie w Polsce. Powyej (5.1.2) przedstawiono statystyki pokazujce, e w Polsce poziom wyksztacenia, jako zasadniczy skadnik kapitau ludzkiego, wpywa na moliwoci zarobkowe i e powodowane nim zrnicowanie niemal systematycznie ronie. Rosnca stopa zwrotu z wyksztacenia jest zacht do zdobywania go zwiksza si wic odsetek modych ksztaccych si w szkoach rednich i wyszych, a w lad za tym podnosi jako zasobw pracy. Poniewa wyksztacenie kobiet, rednio biorc, jest wysze ni wyksztacenie mczyzn, a ponadto szybciej ronie, mona oczekiwa, e jest te podstawowym czynnikiem zmniejszajcym przecitne rnice pac na rynku pracy. Powstaje jednak pytanie, czy kobiety tak samo wyksztacone jak mczyni zarabiaj tyle samo.

24

Okazao si, e w analizowanym okresie w kadej kategorii wyksztacenia wynagrodzenia kobiet pozostaway wyranie nisze od wynagrodze mczyzn (tabl. 5.2.1).

Tabl. 5.2.1. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn wedug wyksztacenia (%)

ROK Poziom wyksztacenia 1996 1998 1999 2001 2002

Wysze 77,2 71,7 71,5 76,0 79,2 rednie 79,9 79,6 80,2 82,3 85,1 Zasadnicze zawodowe 70,9 70,7 69,6 69,6 70,1 Podstawowe 74,4 73,6 72,6 72,3 74,7

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Z analiz wynika, e w najbardziej niekorzystnej sytuacji znajduj si kobiety z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym, poniewa ich przecitne wynagrodzenie stanowio zaledwie 70% przecitnego wynagrodzenia mczyzn z tym samym poziomem wyksztacenia. Warto rwnie podkreli, e w cigu analizowanego okresu sytuacja tej grupy kobiet nie ulega zmianie.

Z kolei najmniejsze dysproporcje midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn stwierdzono wrd osb ze rednim wyksztaceniem. Dla tej grupy wyksztacenia odnotowano rwnie wyrane zmniejszenie si dystansu wynagrodze midzy pciami. W roku 1996 kobiety ze rednim wyksztaceniem otrzymyway wynagrodzenie stanowice jedynie 71% wynagrodze mczyzn, natomiast w roku 2002 przecitne wynagrodzenie kobiet ze rednim wyksztaceniem stanowio ju 85% przecitnych wynagrodze mczyzn z tym poziomem wyksztacenia. Zmniejszay si te rnice zarobkw kobiet i mczyzn z wyszym wyksztaceniem (proporcja wzrosa z 77,2% do 79,2%). Zatem to, e przybywao pracujcych kobiet ze rednim i wyszym wyksztaceniem oraz e osigay one wynagrodzenia coraz bardziej zblione do wynagrodze mczyzn, przyczyniao si do oglnego spadku dysproporcji zarobkw midzy osobami obu pci.

Zaobserwowano zwizek pomidzy poziomem wynagrodze a wyksztaceniem i sektorem wasnoci. Z danych wynika (tabl. 5.2.2), e duo wiksze dysproporcje midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn wystpuj w sektorze publicznym ni w prywatnym, i to prawie na kadym poziomie wyksztacenia. Wyjtek stanowi kobiety z wyksztaceniem wyszym, ktrych zarobki w sektorze publicznym s znacznie korzystniejsze.

Tabl. 5.2.2. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn wedug wyksztacenia i sektora wasnoci (%)

Rok Sektor wasnoci Poziom wyksztacenia 1996 1998 1999 2001 2002 Wysze 79,0 76,0 75,6 80,9 83,4 Publiczny rednie 76,5 76,2 76,2 78,7 79,3

25

Zawodowe 68,1 65,3 63,4 62,5 61,8 Podstawowe 69,3 66,9 65,1 63,7 63,2 Wysze 82,5 81,8 80,0 78,7 77,1 rednie 82,2 82,5 83,0 83,7 84,6 Zawodowe 76,9 74,8 73,8 73,4 73,9 Prywatny

Podstawowe 85,0 81,7 79,6 79,5 81,8

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Szczeglnie szanse kobiet z najniszym wyksztaceniem (podstawowym i zasadniczym zawodowym) na lepsze wynagrodzenie (w relacji do mczyzn) s wysze w sektorze prywatnym ni w publicznym (rnice midzy sektorami dla tych grup edukacyjnych sigaj nawet 1516%).

Co wicej, kolejne lata przynosz systematyczny i wyrany spadek wynagrodze zatrudnionych w sektorze publicznym kobiet z wyksztaceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym w porwnaniu z wynagrodzeniami mczyzn (w 2002 roku otrzymyway okoo 6263% wynagrodze mczyzn, a w sektorze prywatnym odpowiednio 74% i 82%). W sektorze prywatnym rwnie pogbiaa si nierwno wynagrodze midzy kobietami a mczyznami z niskim poziomem wyksztacenia, ale ta rnica rosa wolniej (o ok. 4%, gdy w sektorze publicznym o 79%). W sektorze prywatnym rs, i to szybko (o 7%), dystans pacowy kobiet do mczyzn z wyszym wyksztaceniem. Zatem kobiety wyej wyksztacone zbliay si pod wzgldem uzyskiwanych wynagrodze do mczyzn, jeli pracoway w sektorze publicznym. Praca w sektorze prywatnym powodowaa, e ich zarobki w stosunku do zarobkw mczyzn obniay si. Tylko kobiety z wyksztaceniem rednim, niezalenie od sektora, poprawiay swoj pozycj pacow wzgldem mczyzn.

Szczegowe analizy (Aneks, tabl. A.5.3.1) pokazay rwnie, e najwiksze rnice midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn wystpuj przy kadym poziomie wyksztacenia w przemyle, mniejsze s w usugach, a najmniejsze w rolnictwie. Trzeba sobie jednak zdawa spraw, e w rolnictwie jest bardzo mao osb pracujcych najemnie, tote niskie rnice pacowe z tego sektora waciwie prawie wcale nie wpywaj na wyniki przecitne. Natomiast przesunicia zatrudnienia z przemysu do usug same w sobie zmniejszaj nierwnoci wynagrodze kobiet do mczyzn.

Niezalenie od tego, ktry sektor ekonomiczny bierzemy pod uwag, wszdzie najwiksze rnice zarobkw kobiet w stosunku do mczyzn dotyczyy wyksztacenia zasadniczego zawodowego. Najmniejsze za rnice wystpoway midzy kobietami i mczyznami z wyksztaceniem rednim w usugach i rolnictwie oraz z wyksztaceniem wyszym w przemyle.

Dystans midzy zarobkami kobiet i mczyzn z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym rs w rolnictwie i przemyle, mala za w usugach. Przesunicia zatrudnienia kobiet do usug s wic pewnego rodzaju szans na uzyskanie porwnywalnego do mczyzn wynagrodzenia w tym dziale; trzeba jednak pamita,

26

e poziom pac w usugach dla osb nisko kwalifikowanych pozostaje niszy ni przemyle.

Naley rwnie zwrci uwag na zrnicowanie wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn wwczas, gdy prcz wyksztacenia w analizach wykorzystano dodatkowo informacje o wielkoci zakadu pracy (dane w Aneksie, tabl. A.5.3.2). Okazuje si bowiem, e wrd osb z wyksztaceniem rednim w najmniejszych zakadach pracy, tj. zatrudniajcych do 9 osb, przecitne wynagrodzenia kobiet przewyszay w caym analizowanym okresie przecitne wynagrodzenia mczyzn. Ponadto w tej zbiorowoci zaobserwowano tendencj do wzrostu dysproporcji w wysokoci wynagrodze, tym razem na korzy kobiet. W roku 1996 kobiety z wyksztaceniem rednim w zakadach pracy zatrudniajcych do 9 osb otrzymyway wynagrodzenia o 3% wysze ni mczyni z tym samym wyksztaceniem i pracujcy w zakadach tej samej wielkoci. W roku 2002 dystans ten si zwikszy i kobiety otrzymyway wynagrodzenia o 11% wysze ni mczyni. Rwnie w przypadku osb z wyksztaceniem podstawowym pracujcych w najmniejszych zakadach pracy mona mwi o zrwnaniu wynagrodze kobiet i mczyzn w latach 19992002.

Podczas gdy kobiety uzyskiway wynagrodzenia porwnywalne z wynagrodzeniami mczyzn (a nawet wysze) w najmniejszych zakadach (do 9 zatrudnionych), to najwiksze rnice zarobkw wystpiy w duych firmach. I tak, kobiety z wyksztaceniem wyszym mogy liczy w najmniejszych zakadach na wynagrodzenia sigajce prawie 99% wynagrodze mczyzn tam uzyskiwanych, ale w zakadach najwikszych, zatrudniajcych powyej 1000 osb, ich pace stanowiy zaledwie 73% pac mczyzn. Analogiczne proporcje dla kobiet z wyksztaceniem podstawowym wynosiy odpowiednio 103% i 66%. Wziwszy pod uwag, e to najwiksze firmy oferuj najwiksze zarobki i e to w nich wystpuj najwiksze rnice pac kobiet i mczyzn o tym samym poziomie wynagrodze, wycigamy wniosek, e zdobywanie wysokich kwalifikacji formalnych przez kobiety nie jest w stanie spowodowa spadku rnic pacowych w stosunku do mczyzn, jeli duy udzia w zatrudnieniu bd mie wielkie zakady pracy. Widocznie mechanizmy awansu pacowego w duych organizacjach gospodarczych nie pozwalaj kobietom uzyska wynagrodze porwnywalnych do wynagrodze mczyzn, i to bez wzgldu na ich poziom wyksztacenia. Mao tego, wida wyrane zmiany w ksztatowaniu wynagrodze, ktre prowadz do wzgldnej poprawy pozycji pacowej wyksztaconych kobiet (z wyszym wyksztaceniem) wzgldem mczyzn w mniejszych zakadach pracy, zatrudniajcych do 100 osb i jednoczenie do jej pogorszenia si w wikszych zakadach pracy (100 zatrudnionych lub wicej). Jeli wic kobiety z wyszym wyksztaceniem poprawiay swoj pozycj zarobkow w badanym okresie, to wycznie dziki zatrudnieniu w mniejszych firmach, a te gorzej opacay swoich pracownikw.

27

5.3 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug grup zawodowych w latach 19962002

Podstawowym czynnikiem rnicujcym wysoko otrzymywanych wynagrodze jest bez wtpienia zawd. Panuje powszechna zgoda co do tego, e to zoono wykonywanej pracy, potrzebne umiejtnoci oraz odpowiedzialno wynikajca z wykonywanej pracy powinny przesdza o wysokoci wynagrodze, oczywicie, jeli wystpuje rwnowaga poday osb o wymaganych kwalifikacjach i popytu na ich prac. Gdy w jakie czci rynku pracy wykonuje si zajcia zawodowe bardzo zoone i odpowiedzialne, ale osb chtnych do ich podjcia jest wiele, to oczywicie mechanizm rynkowy bdzie powodowa, e pace pozostan stosunkowo niskie. Odwrotna sytuacja brak pracownikw do jakich prac prostych wpynie na wzgldne podwyszenie ich wynagrodze.

Tabl. 5.3.1. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto m-czyzn wedug 9 grup zawodowych (%)

Rok Grupa zawodowa 1996 1998 1999 2001 2002

Parlamentarzyci, wysi urzdnicy i kierownicy 79,8 77,4 78,1 79,5 78,9

Specjalici 78,8 75,9 74,9 79,1 82,5 Technicy i inny redni personel 76,2 72,8 70,5 72,2 72,8

Pracownicy biurowi 95,6 97,8 98,1 101,1 101,9

Pracownicy usug osobistych i sprzedawcy 70,9 75,9 77,4 71,9 89,5

Rolnicy, ogrodnicy, lenicy i rybacy 87,3 91,7 94,0 87,8 91,6

Robotnicy przemysowi i rzemielnicy 70,1 68,7 64,9 65,0 63,9

Operatorzy i monterzy maszyn, urzdze 86,5 85,9 85,6 82,2 85,5

Pracownicy przy pracach prostych 82,8 85,5 85,4 87,2 89,5 Ogem 82,7 83,3 83,1 86,0 89,0

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Analizujc szczegowo rnice w wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn, dochodzimy do oglnego wniosku, e prawie we wszystkich grupach zawodowych wystpuj znaczce rnice pomidzy nimi. Najmniejsze dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn wystpoway w caym analizowanym okresie w oglnej kategorii pracownikw biurowych. Rwnoczenie zmniejszay si one systematycznie z upywem lat, by w 20012002 osign nawet niewielk przewag wynagrodze kobiet. Rwnie w grupie pracownikw zatrudnionych przy pracach prostych odnotowano systematyczne zmniejszanie si dysproporcji wynagrodze kobiet i mczyzn.

28

Najwiksze dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn wystpoway w caym analizowanym okresie wrd robotnikw przemysowych i rzemielnikw, i to wanie w tej grupie mona odnotowa dalsze, systematyczne ich zwikszanie. I tak, w roku 1996 przecitne wynagrodzenie kobiet z tej grupy stanowio 70% przecitnego wynagrodzenia mczyzn, a w roku 2002 jedynie 64%.

Generalnie rnice zarobkw powikszay si w zawodach silniej zwizanych z dziaalnoci przemysow i pracami wymagajcymi umiejtnoci technicznych. Coraz mniej w stosunku do mczyzn zarabiay kobiety z grup: robotnicy przemysowi i rzemielnicy, technicy i inny redni personel, operatorzy i monterzy maszyn i urzdze (relacje wynagrodze kobiet do mczyzn w latach 19962002 spady w tych grupach odpowiednio o 8,8%, 4,5% i 1,2%). Rosy natomiast pace kobiet w porwnaniu do pac mczyzn przede wszystkim w grupach: pracownicy usug osobistych i sprzedawcy (relacja podniosa si o 26,2%), zatrudnieni przy pracach prostych (o 8,1%), pracownicy biurowi (o 6,6%) i specjalici (o 4,7%). Ze wzgldu na wysoki udzia tych grup zawodowych w zatrudnieniu kobiet, sigajcy cznie a 63,1% (odpowiednio 10,2%, 11,6%, 16,6% i 24,7%), poprawa relacji pacowych, ktra w nich nastpia, musiaa wpyn te na oglny spadek dysproporcji wynagrodze kobiet i mczyzn.

Uwzgldnienie bardziej szczegowego podziau na 26 grup zawodowych daje moliwo pogbienia analiz wpywu pozycji zawodowej na rnicowanie wynagrodze kobiet i mczyzn (dane przedstawiono w Aneksie, tabl. A.5.2.1). Okazuje si, e w grupach nauczycieli praktycznej nauki zawodu oraz wrd pracownikw biurowych dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn systematycznie malej, wskutek czego w latach 20012002 mediana wynagrodzenia kobiet przewyszya w tych kategoriach zawodowych median wynagrodzenia mczyzn. W caym analizowanym okresie najwikszy dystans wynagrodze kobiet do wynagrodze mczyzn utrzymywa si w nastpujcych kategoriach zawodowych: parlamentarzyci, politycy, wysi urzdnicy, specjalici nauk fizycznych, matematycznych i technicznych oraz redni personel techniczny.

Podzia na 26 grup zawodowych daje rwnie moliwo przedstawienia rnic w wysokoci otrzymywanych wynagrodze wrd osb pracujcych w zawodach zdo-minowanych przez kobiety lub mczyzn (dane przedstawiono w Aneksie, tabl. A.5.2.2). Do tzw. kobiecych grup zawodowych naley zaliczy grup pracownikw obrotu pieninego i obsugi klienta oraz redni personel w rolnictwie i ochronie zdrowia. W badanym okresie w tych grupach zawodowych kobiety stanowiy ponad 85% pracownikw. Do tzw. mskich grup zawodowych naley zaliczy: grnikw i robotnikw budowlanych (udzia kobiet w tej grupie zawodowej by niky: od 2,0 do 3,6%), nastpnie grup robotnikw obrbki metali i mechanikw maszyn i urzdze (od

29

3,1% do 4,5% kobiet) oraz kierowcw i operatorw pojazdw i maszyn samojezdnych (tutaj kobiety stanowiy od 5,3% do 6,9%). Jak pokazay analizy (dane zawarte w Aneksie, tabl. A.5.2.1), zarwno w grupach zawodowych, w ktrych dominoway kobiety, jak i w tych, w ktrych dominowali mczyni, przecitne wynagrodzenia kobiet byy nisze od przecitnych wynagrodze mczyzn. W badanym okresie najmniejszy dystans midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn wystpowa w zdominowanej przez mczyzn grupie zawodowej kierowcw i operatorw pojazdw i maszyn samojezdnych, a najwikszy w grupie zawodowej zdominowanej przez kobiety redniego personelu w rolnictwie i ochronie zdrowia. Takie proporcje wynagrodze s do charakterystyczne dla wielu krajw; znaczne skupienie kobiet w okrelonych sektorach, sekcjach, grupach zawodowych zwykle powoduje wziwszy pod uwag dodatkowo presj bezrobocia nasilenie konkurencji midzy nimi i relatywny spadek pac.

Uwzgldnienie w analizach oprcz przynalenoci zawodowej badanych informacji o ich poziomie wyksztacenia modyfikuje nieco uzyskane wyniki (dane przedstawiono w Aneksie, tabl. A.5.2.3). Okazuje si, e najmniejsze dysproporcje w wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn pojawiaj si wrd osb z wyszym wyksztaceniem w grupie rolnikw, ogrodnikw i rybakw, ale nie ma to ze wzgldu na znikomo zatrudnienia w tej kategorii adnego znaczenia dla przecitnych relacji wynagrodze kobiet do mczyzn.. Prawie w kadej grupie zawodowej pojawia si tendencja: im lepsze wyksztacenie badanych, tym mniejsze dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn.

Poprawa proporcji wynagrodze kobiet do wynagrodze mczyzn obja niemal wszystkie poziomy wyksztacenia w grupach zawodowych, w ktrych licznie pracoway kobiety. W szczeglnoci dotyczy to kadego poziomu wyksztacenia zatrudnionych przy wykonywaniu usug osobistych i sprzedawcw, w mniejszym stopniu przy pracach prostych. Natomiast wzgldna poprawa moliwoci zarobkowania kobiet w grupie specjalistw wystpia tylko wrd majcych wysze wyksztacenie, a w grupie technikw i redniego personelu waciwie w ogle nie wystpia.

Przeprowadzono rwnie szczegowe analizy cznego wpywu penionej roli zawodowej w rnych sektorach ekonomicznych na rnice w poziomie wynagrodze kobiet i mczyzn (Aneks, tabl. A.5.2.4).

Sektory ekonomiczne obejmuj nastpujce sekcje gospodarki: rolniczy obejmuje: rolnictwo, owiectwo i lenictwo oraz rybowstwo i rybactwo; przemysowy obejmuje: grnictwo i kopalnictwo, przetwrstwo przemysowe, wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz, wod oraz budownictwo; usugowy obejmuje nastpujce sekcje PKD: handel i naprawy, hotele i restauracje, transport, gospodarka magazynowa i czno, porednictwo finansowe, obsuga nieruchomoci i firm; nauka, administracja publiczna i obrona narodowa; obowizkowe ubezpieczenia spoeczne i zdrowotne, edukacja, ochrona zdrowia i opieka spoeczna, pozostaa dziaalno usugowa komunalna, spoeczna i indywidualna.

30

Okazao si midzy innymi, e najwiksze dysproporcje w wysokoci wynagro-dze kobiet i mczyzn wystpuj wrd pracownikw usug osobistych i sprzedawcw zatrudnionych w sektorze rolniczym i przemysowym. Rwnoczenie zatrudnienie tej grupy zawodowej w sektorze usug przynioso kobietom w 2002 roku najwikszy wzrost wynagrodze w relacji do wynagrodze mczyzn.

W przypadku grupy zawodowej pracownikw biurowych (w ktrej odnotowano najmniejsze dysproporcje midzy pciami w zakresie wysokoci wynagrodze) stwierdzono, e w sektorze rolniczym w kadym z analizowanych okresw przecitne wynagrodzenia kobiet przewyszay przecitne wynagrodzenia mczyzn (w zalenoci od roku badania od 4% do 30%). W sektorze usug kobiety przecitnie otrzymyway wynagrodzenia tej samej wysokoci co mczyni, natomiast w sektorze przemysowym przecitne wynagrodzenia otrzymywane przez pracownice biurowe byy wyranie nisze ni przecitne wynagrodzenia mczyzn. Warto rwnie zwrci uwag na fakt, e w grupie zawodowej, w ktrej wystpoway najwiksze dysproporcje, tj. robotnikw przemysowych i rzemielnikw, odnotowano due zrnicowanie dysproporcji wedug sektora ekonomicznego. Okazao si bowiem, e dysproporcje wynagrodze wedug pci s najwiksze w sektorze przemysowym, szczeglnie za w grupie robotnikw przemysowych i rzemielnikw (kobiety z tej grupy otrzymuj jedynie okoo 2/3 wysokoci wynagrodzenia mczyzn).

Nierwnoci dochodowe wewntrz populacji kobiet i osobno wewntrz populacji mczyzn w zalenoci od zawodu ksztatoway si podobnie, tzn. im wysza grupa zawodowa, tym dystans dzielcy 10% najlepiej zarabiajcych od 10% najgorzej zarabiajcych by wikszy, czyli im grupa zawodowa bya przecitnie wyej usytuowana pod wzgldem poziomu wynagrodze, tym wiksze ich rnice wystpoway wewntrz kadej grupy. Wszelako w przypadku kobiet skala tych nierwnoci bya mniejsza ni w przypadku mczyzn (tabl. A.5.2.5). Zarwno w przypadku kobiet, jak i mczyzn obserwujemy narastanie nierwnoci wrd tych, ktrzy wykonuj prac umysow. Wrd osb wykonujcych prac fizyczn obserwujemy stabilizacj lub nawet niewielki spadek nierwnoci dochodowych.

Mona przypuszcza, e zmniejszanie si rozpitoci wynagrodze w grupach zawodowych stosunkowo gorzej wynagradzanych nie ma bezporedniego zwizku z pci. Polsk gospodark cechuj bowiem rozwizania instytucjonalne sprzyjajce stosunko-wo maym rozpitociom pac niskich (poniej mediany) i wikszym powyej mediany. Wynika to gwnie z oddziaywania regulacji dotyczcych pac minimalnych i z istnienia wiadcze spoecznych (zasikw dla bezrobotnych, zasikw pomocy spoecznej), ktre powoduj, e najnisze pace nie schodz poniej okrelonego poziomu, nawet jeli s osoby zdolne do wykonywania nisko produktywnej pracy (np. niej produktywnej od pac minimalnych uzupenionych o wysoko skadek ubezpiecze spoecznych i podatkw). Tego typu ograniczenia nie wystpuj po stronie pac wysokich. Dodatkowo, na niewielkie zrnicowanie pac poniej mediany wpywa stosunkowo dua poda pracy osb nisko kwalifikowanych, podczas gdy bardzo wysokie wynagrodzenia wypaca si osobom o do rzadkich kwalifikacjach. Maa rozpito umiejtnoci zawodowych wielkiej rzeszy nisko kwalifikowanych

31

osb sprzyja utrzymywaniu maych rnic pac midzy nimi, dua rozpito umiejtnoci w maej populacji osb majcych bardzo wysokie, czsto bardzo specyficzne kwalifikacje, skutkuje nawet wielkim zrnicowaniem wynagrodze. Fakt, e pace kobiet cechuj mniejsze rozpitoci, moe wiadczy o tym, e kobiety do rzadko znajduj si w tej ostatniej grupie.

5.4 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug sektora wasnoci w latach 19962002

Ju wczeniej odnotowano poredni wpyw sektora wasnoci na dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn. Punktem wyjcia do dalszych analiz s ponisze dane o zmianach, jakie zaszy w tym zakresie w kolejnych latach.

Naley przede wszystkim zauway, e chocia w sektorze publicznym do 1999 roku utrzymyway si znacznie wiksze ni w prywatnym nierwnoci midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn, to dwa nastpne lata przyniosy w nim wzrost relatywnych wynagrodze kobiet do poziomu obserwowanego w sektorze prywatnym (rys. 5.4.1.R).

79,6 79,9

78,5

82,483,1

82,8

81,6 82,0

83,384,2

75,0

76,0

77,0

78,0

79,0

80,0

81,0

82,0

83,0

84,0

85,0

1996 1998 1999 2001 2002rok

proc

ent

PublicznyPryw atny

Rys. 5.4.1.R. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn wedug sektora wasnoci (%) rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Wiksze rnice midzy wynagrodzeniami otrzymywanymi przez kobiety i m-czyzn w sektorze publicznym dobrze ilustruj dane zawarte w Aneksie (tabl. A.5.4.1). Na przykad w 2002 roku w sektorze publicznym najwysze wynagrodzenie kobiety zamykajcej grup 10% kobiet najmniej zarabiajcych stanowio 84,2% wynagrodzenia mczyzny zamykajcego grup 10% mczyzn najmniej zarabiajcych, wwczas gdy wynagrodzenie kobiety otwierajcej grup 10% najwicej zarabiajcych kobiet stanowio 73,2% wynagrodzenia mczyzny otwierajcego grup 10% najwicej zarabiajcych mczyzn. W sektorze prywatnym te dysproporcje byy

32

wyranie mniejsze i wynagrodzenia relatywne wyniosy odpowiednio: 94,9% dla pierwszego decyla oraz 85,3% dla dziewitego decyla.

Analizujc rnice wynagrodze w przekroju sektorw gospodarki, trzeba sobie zdawa spraw z tego, e mog one powstawa wskutek zdecydowanie odmiennej struktury zatrudnienia w obu sektorach. W sektorze publicznym dominuj w zatrudnieniu usugi nierynkowe, z bardzo charakterystycznym popytem na prac w zawodach medycznych, nauczycielskich, administracji, policji, transporcie komunalnym itp., ale mieci si w nim te zatrudnienie w niesprywatyzowanych usugach rynkowych, np. kolejowych, pocztowych i w przemyle, np. wydobywczym wgla kamiennego. Nie jest to popyt cechujcy ca gospodark. Dominacja zatrudnienia kobiet w nisko wynagradzanej ochronie zdrowia i owiacie silnie wpywa na rnice midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn w skali caego sektora.

Mona spojrze na to zjawisko rwnie z innej strony. Zatrudnienie w sektorze publicznym z racji sabo zdefiniowanych funkcji wacicielskich, niskiego zagroenia konkurencj i co si z tym wie upadoci pracodawcw, jest stosunkowo bezpieczne w tym sensie, e ryzyko utraty pracy pozostaje w nim mniejsze. Nisze pace w sektorze mona traktowa z tego punktu widzenia jako kompensat mniejszego ryzyka. Nie tumaczy to wszak, dlaczego pracujcy w tym samym sektorze mczyni uzyskuj pace wysze od kobiet, gdy oni rwnie s w mniejszym stopniu zagroeni ryzykiem utraty pracy, a pac za to nisz cen. Jedynie wysoka poda pracy kobiet do tych stosunkowo bezpiecznych sektorw moe by przyczyn utrzymywania ich stosunkowo niskich pac.

Bliszy ogld struktury zatrudnienia w sektorach w przekroju sekcji gospodarki pozwala wyjani powysze wtpliwoci (tabl. A.5.4.2). W takich sekcjach, jak handel i naprawy, ochrona zdrowia i opieka spoeczna oraz pozostaa dziaalno usugowa w sektorze publicznym dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn byy we wszystkich uwzgldnionych w analizie okresach mniejsze ni w sektorze prywatnym. W sekcjach: wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz i wod, hotele i restauracje oraz edukacja, wynagrodzenia s wprawdzie nisze wrd kobiet ni wrd mczyzn, ale ta dysproporcja jest mniejsza ni w sektorze prywatnym. W przypadku budownictwa poziom nierwnoci w wymiarze wynagrodze kobiet i mczyzn w sektorze publicznym i prywatnym by podobny. Naley podkreli, e w sekcji rybowstwo i rybactwo stwierdzono wysze wynagrodzenia kobiet ni mczyzn niezalenie od sektora wasnoci.

Istotne rnice na niekorzy kobiet uksztatoway si natomiast gwnie w se-kcji grnictwa i kopalnictwa (w sektorze publicznym relacja mediany wynagrodze mczyzn do kobiet sigaa 64,9%, w prywatnym 78,9%) oraz porednictwa finansowego (odpowiednio w publicznym wspomniana relacja wyniosa 70,4%, a w prywatnym 74,6%). Te wielkie dysproporcje w wymienionych dwch sekcjach zawayy na tym, e rednio biorc relacja pac kobiet do mczyzn w sektorze publicznym uksztatowaa si poniej analogicznej proporcji w sektorze prywatnym.

33

Wziwszy pod uwag struktur zatrudnienia zdecydowan dominacj sektora publicznego w sekcji grnictwa i kopalnictwa, mona przyj, e niekorzystne dla kobiet relacje wynagrodze w sektorze publicznym w stosunku do prywatnego uksztatoway si gwnie pod wpywem wysokich zarobkw mczyzn w grnictwie i duego ich zatrudnienia w tej sekcji oraz duego zatrudnienia kobiet w sekcjach usug publicznych stosunkowo nisko wynagradzanych. Wyjanienie dysproporcji pac w porednictwie finansowym wymagaoby odrbnych, pogbionych analiz.

Szczegowe analizy pokazay rwnie, e na poziom nierwnoci dochodowych kobiet i mczyzn w poszczeglnych sektorach wasnoci wpyw ma take wielko zakadu pracy (dane przedstawiono w Aneksie, tabl. A.5.4.3 i tabl. A.5.4.4). Okazao si mianowicie, e w mniejszych zakadach pracy, tj. takich, ktre zatrudniaj do 500 osb, dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn s mniejsze w sektorze publicznym ni w sektorze prywatnym. Doda mona, e w zakadach zatrudniajcych do 50 osb w sektorze publicznym zaobserwowano w analizowanym okresie tendencje do zmniejszania si rnic w wynagrodzeniach kobiet i mczyzn. Na przykad w publicznych zakadach pracy zatrudniajcych do 9 osb w roku 1996 przecitne wynagrodzenie kobiet stanowio 94% przecitnych wynagrodze mczyzn, a w 2002 roku w tego typu zakadach kobiety otrzymyway wynagrodzenia przecitnie o 6% wysze ni mczyni.

Wiksze dysproporcje w wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn w sektorze publicznym mona czciowo wyjani za pomoc udziau penozatrudnionych w najwikszych zakadach pracy. Jak wczeniej stwierdzono, wielko zakadu pracy wpywa na wysoko otrzymywanych wynagrodze im wikszy zakad pracy, tym wysza przecitna wysoko wynagrodze. Jak pokazay analizy (dane w Aneksie, tabl. A.5.4.3), w sektorze publicznym w badanym okresie udzia mczyzn pracujcych w duych zakadach pracy by duo wyszy ni kobiet, natomiast w sektorze prywatnym udzia kobiet i mczyzn pracujcych w zakadach pracy obejmujcych ponad 1000 penozatrudnionych by w analizowanym okresie zbliony. Powizanie tych informacji z danymi o sekcjach, w ktrych pracuj wyej wynagradzani mczyni, wskazuje gwnie na grnictwo i kopalnictwo, a take na transport, gospodark magazynow i czno, w ktrej to sekcji pace kobiet i mczyzn niewiele si rniy w sektorze publicznym (99,2%, na niekorzy kobiet), ale w sektorze prywatnym byy zdecydowanie wysze wrd kobiet (118,8%), co musi wpywa na przecitne proporcje pac kobiet i mczyzn w obu sektorach.

W wietle przedstawionych danych trzeba ostronie podchodzi do interpretacji zmian, jakie nastpiy w proporcjach wynagrodze kobiet i mczyzn w sektorze publicznym po roku 1999 (rys. 5.4.1.R). Zmiany te bowiem mogy wynika nie tylko (nie gwnie) z relatywnej poprawy zarobkw kobiet w tym sektorze, lecz take z kurczenia si liczby wysoko opacanych miejsc pracy mczyzn w restrukturyzowanych przedsibiorstwach, szczeglnie grniczych.

34

5.5 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug sektora ekonomicznego w latach 19962002

Jak wspominano we wczeniejszych rozdziaach, sektor ekonomiczny w duym stopniu warunkuje nierwnoci wynagrodze kobiet i mczyzn.

Okazuje si, e w sektorze rolniczym wynagrodzenia kobiet i mczyzn s na zblionym poziomie. Chocia na przykad w latach 1996 i 2001 kobiety uzyskiway nisze wynagrodzenia ni mczyni pracujcy w tym sektorze, to w latach 1998, 1999 i 2002 wynagrodzenia kobiet przewyszay wynagrodzenia mczyzn. Trzeba przy tym pamita, e udzia zatrudnionych najemnie w rolnictwie jest obecnie znikomy i nawet bardzo korzystne proporcje pac w tym dziale nie wpywaj znaczco na wyniki analizy proporcji pac midzy pciami w skali caej gospodarki.

W sektorze usugowym przecitne wynagrodzenie kobiet ksztatowao si wyranie niej ni przecitne wynagrodzenie mczyzn. Naley jednak doda, e w tym sektorze obserwujemy systematyczn tendencj do zacierania si rnic pomidzy wynagrodzeniem kobiet i mczyzn, z wyjtkiem kobiet zatrudnionych w charakterze robotnikw przemysowych i rzemielnikw, rolnikw, ogrodnikw i rybakw, oraz technikw i redniego personelu, jak rwnie grupy mao licznej, ale znaczcej dla rozpitoci wynagrodze parlamentarzystw, wyszych urzdnikw i kierownikw. W usugach, w ktrych ponadproporcjonalnie reprezentowane s kobiety, najgbsze dysproporcje wystpuj pomidzy wynagrodzeniami pracujcych kobiet oraz mczyzn z wyszym wyksztaceniem. Pace kobiet stanowi tu zaledwie 81,7% pac mczyzn.

98,8 102,5108,5

89,1

105,2

76,0 77,4 76,2 76,3 77,5

86,9 86,4 87,0 89,293,5

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

1996 1998 1999 2001 2002rok

proc

ent

RolniczyPrzemysow yUsugow y

Rys. 5.5.1.R. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn wedug sektora ekonomicznego (%) rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

35

Najwiksze dysproporcje pomidzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn utrzy-myway si w sektorze przemysowym. Przecitne wynagrodzenie kobiet stanowio w nim tylko 3/4 wynagrodzenia mczyzn. Co wicej, nie odnotowano w nim tendencji do zmniejszania si rnic. Jak pokazuj analizy szczegowe, na stopie nierwnoci wynagrodze kobiet i mczyzn w przemyle wpywaj przede wszystkim rnice w wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn zatrudnionych w sekcji grnictwa i kopalnictwa.

5.6 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug sekcji PKD

Poziom nierwnoci wynagrodze kobiet i mczyzn jest w pewnym stopniu uwarunkowany przez gazie gospodarki. Przeprowadzone analizy nierwnoci wy-nagrodze kobiet i mczyzn z uwzgldnieniem informacji o sekcji gospodarki ujawniy nastpujce fakty:

W sekcji rybowstwa i rybactwa przecitne wynagrodzenia kobiet przewyszay przecitne wynagrodzenia mczyzn w analizowanych okresach.

W takich sekcjach, jak rolnictwo, owiectwo i lenictwo, budownictwo, transport, gospodarka magazynowa i czno, obsuga nieruchomoci i firm, nauka dystans dzielcy wynagrodzenia kobiet i mczyzn by niewielki, a w niektrych okresach objtych analiz stwierdzono nawet, e to wynagrodzenia kobiet byy wysze ni wynagrodzenia mczyzn.

Najwiksze dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn wystpoway w badanym okresie w sekcji grnictwa i kopalnictwa (w tej sekcji przecitne wynagrodzenia kobiet stanowiy okoo 2/3 przecitnych wynagrodze mczyzn).

Ponadto w analizowanym okresie odnotowano systematyczne zmniejszanie si dysproporcji wynagrodze kobiet i mczyzn w sekcji transport, gospodarka magazynowa i czno zmiana bya na tyle dua, e pod koniec analizowanego okresu wynagrodzenia kobiet przewyszyy w tej sekcji nieznacznie wynagrodzenia mczyzn.

Rwnie w sekcji ochrony zdrowia i opieki spoecznej stwierdzono systematyczny spadek dysproporcji wynagrodze kobiet i mczyzn.

Tabl. 5.6.1. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn wedug sekcji PKD (%)

Rok Sekcja PKD 1996 1998 1999 2001 2002

Rolnictwo, owiectwo i lenictwo 97,6 100,2 105,8 88,3 105,0 Rybowstwo i rybactwo 115,0 130,3 131,3 114,9 110,3 Grnictwo i kopalnictwo 64,4 65,5 66,5 64,8 65,6 Przetwrstwo przemysowe 78,6 78,4 77,8 77,6 78,7 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz, wod 87,7 87,3 91,0 88,5 92,9

36

Budownictwo 95,5 69,9 98,7 102,6 106,1 Handel i naprawy 80,4 84,1 81,3 80,8 79,3 Hotele i restauracje 79,0 80,8 79,9 82,3 87,6 Transport, gospodarka magazynowa i czno 96,1 99,1 99,5 101,1 101,4 Porednictwo finansowe 79,8 77,9 76,1 78,8 73,0 Obsuga nieruchomoci i firm; nauka 90,6 94,2 99,3 96,8 110,8 Administracja publiczna i obrona narodowa 80,6 90,7 92,3 93,6 87,8 Edukacja 91,0 91,2 89,8 95,6 94,9 Ochrona zdrowia i opieka spoeczna 87,2 88,4 91,3 92,8 93,1 Pozostaa dziaalno usugowa komunalna, spoeczna i indywidualna 92,1 89,5 89,4 91,6 87,6

Ogem 82,7 83,3 83,1 86,0 89,0

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

5.7 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug wielkoci zakadu pracy

Wielko zakadu pracy w sposb bardzo wyrany wpywa na poziom nierwnoci w wysokoci wynagrodze otrzymywanych przez kobiety i mczyzn. W caym analizowanym okresie obserwujemy wyran prawidowo wyraajc si tym, e dystans w przecitnych wynagrodzeniach kobiet i mczyzn zwiksza si wraz ze wzrostem liczby penozatrudnionych.

Tabl. 5.7.1. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto mczyzn wedug wielkoci zakadu pracy (%)

Rok Wielko zakadu pracy 1996 1998 1999 2001 2002

Do 9 osb 100,9 106,6 112,9 125,9 122,1 Od 10 do 49 osb 100,4 98,2 100,0 105,8 108,5 Od 50 do 99 osb 94,3 91,1 90,8 95,7 97,5 Od 100 do 249 osb 90,0 86,9 88,0 88,1 87,9 Od 250 do 499 osb 85,2 81,1 81,2 80,1 81,4 Od 500 do 999 osb 82,9 77,7 76,6 78,2 80,5 Powyej 1000 osb 65,6 69,5 68,5 69,6 73,6 rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

W najmniejszych zakadach pracy w roku 2002 kobiety otrzymyway wynagrodzenia przecitnie a o 22% wysze ni mczyni pracujcy w tego rodzaju przedsibiorstwach, natomiast w tyme roku w najwikszych zakadach pracy przecitne wynagrodzenie kobiet byo o ponad 26% nisze od wynagrodzenia mczyzn.

Bardziej szczegowe wyniki analiz, przedstawione w Aneksie (tabl. A.5.7.1), pokazuj wyranie, e w najmniejszych zakadach pracy wynagrodzenia kobiet przewyszaj zazwyczaj wynagrodzenia mczyzn. I nie polega to wycznie na tym,

37

e warto rodkowa wynagrodze kobiet jest wysza ni warto rodkowa wynagrodze mczyzn, ale e nawet w sidmej lub smej grupie decylowej wynagrodzenia kobiet s wysze ni wynagrodzenia mczyzn. Oczywicie wraz ze wzrostem wielkoci zakadu pracy obserwujemy zwikszajce si rnice midzy rozkadem wynagrodze kobiet i mczyzn na niekorzy kobiet. wiadczy to o tym, e kobiety atwiej zajmuj wysoko opacane stanowiska w maych firmach, natomiast awans pacowy w firmach duych przychodzi im z trudem. Dzieje si tak po czci dlatego, e due przedsibiorstwa s ulokowane w przemyle, zatrudniaj robotnikw przemysowych i technikw, a w tych grupach zawodowych kobiety pod wzgldem pac osigaj mniejsze sukcesy. Bez gbszych bada nie sposb orzec, czy wynika to z pewnych stereotypw rl zawodowych, czy z innych przyczyn.

5.8 Wynagrodzenia kobiet i mczyzn wedug wieku

Z braku danych o stau pracy, mona posuy si wiekiem zatrudnionych dla zbadania, jak zmieniaj si pace wraz z kumulowaniem dowiadczenia. Okazuje si, e wiek badanych w pewnym stopniu wpywa na poziom dysproporcji w wysokoci wynagrodze kobiet i mczyzn. Rnice midzy wynagrodzeniami kobiet i mczyzn na pocztku kariery zawodowej ksztatoway si na przecitnym poziomie relacja wynagrodze wynosia ok. 89% dla osb w wieku 1529 lat, po czym malaa o 23 punkty procentowe, by po 55. roku ycia ulec wyranej redukcji. Najmniejsze dysproporcje wynagrodze kobiet i mczyzn wystpoway wrd pracownikw w wieku od 55 do 64 lat. Pogorszenie relacji zarobkw kobiet do mczyzn w rodkowych przedziaach wieku ma zapewne zwizek z ograniczeniem intensywnoci pracy w okresie zwikszonych obowizkw macierzyskich, a take z powrotem do pracy zawodowej po okresie przerwy (powodowanej tymi samymi przyczynami), ktra zmniejszya dowiadczenie kobiet i negatywnie wpyna na ocen ich kwalifikacji i zaangaowania w pracy. Zjawisko to jest powszechnie znane w wiecie i nosi nawet nazw kary za macierzystwo. Dopiero po wielu latach dalszej pracy udaje si kobietom powrci do wczeniejszych relacji pacowych.

Tabl. 5.8.1. Relacja mediany wynagrodze brutto kobiet do mediany wynagrodze brutto m-czyzn wedug wieku (%)

Rok Wiek badanych 1996 1998 1999 2001 2002 15 do 24 lat 81,9 83,3 84,9 88,0 89,4 25 do 29 lat 81,8 81,7 82,2 87,1 89,9 30 do 34 lat 81,4 80,5 80,0 83,0 87,0 35 do 44 lat 81,8 81,2 80,8 83,6 86,2 45 do 54 lat 84,9 84,0 84,1 86,1 88,3 55 do 59 lat 90,5 90,5 91,6 92,9 96,2 60 do 64 lat 80,8 83,4 85,9 88,8 98,6 65 lat i wicej 60,1 52,3 61,1 76,3 83,9

38

rdo: obliczenia wasne na podstawie Badania struktury wynagrodze wedug zawodw.

Dla porzdku trzeba doda, e najwiksze dysproporcje wynagrodze wystpo-way wrd pracujcych w wieku 65 lat i wicej, jednak kategoria powyej 65. roku ycia to dla obu pci wiek em