GRAMATYKA I ORTOGRAFIA

w szkole

Fonetyka Części mowy Fleksja Składnia Leksykologia Frazeologia Słowotwórstwo

Sprawdziany z każdego działu Ortografia

WYDANIE SPECJALNE

NA EGZAMIN

NA SPRAWDZIAN

DO POWTÓREK

DO PRAC DOMOWYCH

„Gramatyka i ortografia w szkole” to zbiór zagadnień z najważniejszych działów gramatyki (mię-dzy innymi z leksykologii, części mowy, słowotwórstwa, fleksji, składni) oraz ortografii z łatwymi do zapamiętania przykładami. Każdy omawiany dział zakończony jest sprawdzianem.

Wydanie specjalne jest pomyślane w ten sposób, że można się z niego uczyć nie tylko do klasó-wek, kartkówek, czy wykorzystywać wiedzę z niego do odrabiania prac domowych, ale stanowi świetne kompendium wiedzy dla przygotowujących się do egzaminów (egzamin po 8 klasie, egzamin gimnazjalny, matura). 

Zapraszamy do korzystania! Redakcja

2

Wydawca:Agencja Wydawnicza AGA PRESS Sp. z o.o.Redaktor naczelna: Magdalena Bogdańska-MaciakZespół i współpracownicy:Ewa Mackiewicz, Ola Siewko, Agnieszka WyganowskaStudio DTP:Remigiusz Cichocki (kierownik)Ka Leszczyńska

Adres redakcji: e-mail: redakcja@victor.com.pl03-812 Warszawa, ul. Kamionkowska 45Biuro Reklamy:reklama@cogito.com.plMagdalena Głogowska (dyrektor) 510 273 659Dział sprzedaży:Małgorzata Nadziejko-Stefanowicz (dyrektor) malgorzata.nadziejko@cogito.com.pltel./faks 22 610 11 64

Agnieszka Wyganowska (kolportaż) kolportaz.cog@gmail.com tel./faks 22 610 11 64Ewa Kowalewska (prenumerata) prenumerata@cogito.com.pl tel. 22 610 11 71Sklep internetowy: www.edukram.pledukram@edukram.plDruk: Elanders Polska Sp. z o.o. PŁOŃSK

„GRAMATYKA I ORTOGRAFIA W SZKOLE”

Zdjęcia użyte w wydaniu: Ingram Publishing

...„Poradnik skutecznej nauki”, a także miesięczniki – „Cogito” i „Kumpla” oraz dwutygodniki – „Victora” i „Victora Juniora”!

Nasze wydania dostępne są w kioskach, empikach lub na: www.edukram.pl. Nie możesz znaleźć naszych wydań? Zadzwoń do Działu Prenumeraty: tel. 22 610 11 71,

lub napisz na: prenumerata@cogito.com.pl.

1

Zrozum!daj!apamiętaj!

Poradnik skutecznej nauki

Wyd

anie

sp

ecja

lne

2/20

16

G R U P A

ISSN

150

6-24

9X

i

ndek

s 26

5128

Pismo specjalistyczneCena: 15 zł

(w tym 5% VAT)

1-5.indd 1

2016-10-03 11:06:38

GRUPA „COGITO” POLECA…

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych, zastrzega sobie prawo do skrótów, adiustacji, redagowania nadsyłanych tekstów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść zamieszczanych reklam i ogłoszeń. Wydawca dwutygodnika „Victor” ostrzega, że sprzedaż aktualnych i archiwalnych numerów naszego pisma po cenie niższej lub wyższej niż wydrukowana na okładce jest działaniem bezprawnym,

przynoszącym szkodę wydawcy. W związku z tym osoby dokonujące nielegalnej sprzedaży „Victora” będą pociągnięte do odpowiedzialności karnej i cywilnej.

STREFA I: FONETYKA 1. Wprowadzenie, czyli to musisz wiedzieć . . . . . 62. Ważne o głoskach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83. Upodobnienia i uproszczenia grup

spółgłoskowych – o co tu chodzi? . . . . . . . . . . 104. Akcentuję i intonuję . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125. Sprawdź się z fonetyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

STREFA II: CZĘŚCI MOWY I FLEKSJA 1. Wprowadzenie, czyli to musisz wiedzieć . . . . 142. Rzeczowniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163. Czasowniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204. Przymiotniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245. Liczebniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266. Zaimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287. Przyimki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308. Przysłówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319. Wykrzykniki, spójniki, partykuły . . . . . . . . . . 3210. Sprawdź się z części mowy i fleksji . . . . . . . . 34

STREFA III: SKŁADNIA 1. Wprowadzenie, czyli to musisz wiedzieć . . . . 362. Podmiot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393. Orzeczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404. Dopełnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415. Okolicznik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426. Przydawka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447. Analiza gramatyczna i logiczna

zdania pojedynczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458. Związki wyrazowe w zdaniach . . . . . . . . . . . . . 469. Zdania złożone współrzędnie . . . . . . . . . . . . . . 4810. Zdanie złożone podrzędnie . . . . . . . . . . . . . . 5011. Zdania wielokrotnie złożone . . . . . . . . . . . . . 5412. Mowa niezależna i zależna . . . . . . . . . . . . . . . 5513. Imiesłowowy równoważnik zdania . . . . . . . . 5614. Sprawdź się ze składni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

STREFA IV: SŁOWOTWÓRSTWO 1. Wprowadzenie, czyli to musisz wiedzieć . . . . 602. Kategorie słowotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633. Wyrazy złożone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644. Neologizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655. Sprawdź się ze słowotwórstwa . . . . . . . . . . . . . 66

STREFA V: LEKSYKOLOGIA 1. Antonimy, synonimy, homonimy . . . . . . . . . . 672. Wyrazy neutralne

i nacechowane uczuciowo . . . . . . . . . . . . . . . . 683. Skróty i skrótowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 694. Treść i zakres znaczeniowy wyrazu . . . . . . . . . 705. Style i stylizacja językowa . . . . . . . . . . . . . . . . . 716. Sprawdź się z leksykologii . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 STREFA VI: FRAZEOLOGIA 1. Zwroty, wyrażenia, frazy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742. Sprawdź się z frazeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

STREFA VII: Powtórka z ortografii 1. Pisownia „ó” i „u” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 762. Pisownia „ż” i „rz” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763. Pisownia „h” i „ch” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 774. Wielka czy mała litera? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775. Co napisać: ą, ę czy om, on, en, em? . . . . . . . . 786. Pisownia om, on, em, en . . . . . . . . . . . . . . . . . . 797. Jak dzielić wyrazy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 798. Znaki interpunkcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 STREFA VIII: Odpowiedzi do sprawdzianów . . . . . . . . 82

4

GRAMATYKA I ORTOGRAFIA W SZKOLESPIS TREŚCI

FONETYKAStrefa

I

1. WPROWADZENIE, CZYLI TO MUSISZ WIEDZIEĆ

6

C Z Y M S Ą NA R Z Ą DY M OW Y ? To narządy, dzięki którym możemy mówić. Które narządy są narządami mowy? Przede wszystkim: • płuca z tchawicą• krtań z wiązadłami głosowymi• jama gardłowa • jama nosowa• jama ustna z językiem, zębami, dziąsłami, pod-

niebieniem twardym i miękkim oraz wargami.W jaki sposób wyko-rzystujemy narządy mowy? Wymawiamy dźwięki, układamy je w sylaby i  zdania, po prostu porozumiewa-my się.

C Z Y M J E S T L I T E R A ?Litera to graficzny (pisany) znak gło-ski, np. w wyrazie czapla jest 6 liter: c-z-a-p-l-a.

C Z Y M J E S T G Ł O S K A ?Głoska to pojedynczy dźwięk mowy, najmniej-sza mówiona i słyszalna część wypowiedzi, np. w wyrazie mapa są 4 głoski: m-a-p-a. Głoski dzielimy na:

samogłoski spółgłoski

G Ł O S K A A L I T E R A Liczba głosek i liter w jednym wyrazie często jest inna. Ale uwaga! Albo liter i głosek jest tyle samo, np. egzamin (7 głosek, 7 liter), albo liter jest więcej, np. chrzan (4 głoski, 6 liter). Nie może być odwrotnie – mniej liter niż głosek!

C Z Y N N O Ś Ć M ÓW I E N I ACzynność mówienia związana jest z oddychaniem. Na pewno zauważyłeś, że mówisz tylko wtedy, gdy wydychasz powietrze, czyli na tzw. wydechu. Gło-ski powstają właśnie dzięki pracy narządów mowy. Wydychane z płuc powietrze przechodzi pewną drogę. W zależności od tego, jakie dźwięki wy-mawiamy, narządy mowy odpowiednio kierują powietrzem. Jak się to odbywa? Najpierw powietrze z płuc przez tchawicę trafia do krtani. W krtani znajdują się wiązadła głosowe – dwa elastyczne mięśnie, mogące się do siebie zbli-żać i oddalać. Jeśli wiązadła są rozsu-nięte, powietrze, wydobywając się z płuc, przepływa między nimi swo-bodnie. Jeśli są zbliżone do siebie, powietrze wpra-wia je w drganie. Następnie powie-trze, przechodząc przez jamę gar-dłową, wydostaje się na zewnątrz organizmu albo przez jamę ustną albo przez jamę nosową. Od czego to zależy? Od tego, jakie głoski wypowiadamy: ustne czy nosowe.

Dwuznak to dwie połączone litery, tworzące jeden dźwięk, np. cz, sz, rz, dz, dź, dż, ch.

Narządy artykulacyjne to narządy mowy w jamie ustnej.

Ruchome narządy artykulacyjne to: wargi językpodniebienie miękkie

Nieruchome narządy artykulacyjne to: zęby dziąsła podniebienie twarde

Zbiór wszystkich liter w języku ułożony w ustalonej kolejności to alfabet.

C Z Y M J E S T F O N E T Y K A ? Fonetyka bada zjawiska dźwiękowe w mo-wie. To nauka o głoskach. Fonetyka wyjaśnia też, jaką funkcję pełnią poszczególne narzą-dy mowy. Ogólnie zapamiętaj, że fonetyka zajmuje się dźwiękową stroną języka.

8

FONETYKAStrefa

I

2. WAŻNE O GŁOSKACH

S A M O G Ł O S K I Jest ich 8: a, ą, e, ę, o, i, u, y.Wszystkie samogłoski są dźwięczne. Przy wyma-wianiu samogłosek słyszymy tylko jedną głoskę, a narządy mowy w jamie ustnej są rozwarte. Sa-mogłoska sama może tworzyć sylabę.

P O D Z I A Ł S A M O G Ł O S E Kustne – a, e, o, i, u, y nosowe – ą, ę

Sylaba składa się z samogłoski lub z samogłoski i jednej lub kilku spółgłosek, np. wan-na, fo-ne-ty-ka, zgu-bi-łem, U-la.

S P Ó Ł G Ł O S K I To pozostałe głoski, czyli: b, c, ć, d, f, g, h, j, k, l, ł, m, n, ń, p, r, s, ś, t, w, z, ź, ż, sz, cz, ch, dz, dż, dź, rz.Przy wymawianiu spółgłosek słyszymy dodatkowy dźwięk: b – be, j – jot, r – er, a narządy mowy w różnym stopniu zbli-żają się do siebie.Spółgłoski są niesamodzielne – nie mogą tworzyć sylaby. Ale uwaga na wyjątki! Brr! Pst!

JA K D Z I E L I M Y G Ł O S K I ? samogłoski spółgłoski

S Y L A BA ( Z G Ł O S K A )Część wyrazu stworzona przez samogłoskę, np. ma-ma, cie-lę. Wymawiasz ją przy nieprzerwa-nym oddechu.

P O D Z I A Ł S P Ó Ł G Ł O S E K1 Spółgłoski

ustne nosowe

2 Spółgłoski

dźwięczne bezdźwięczne

3 Spółgłoski

twarde miękkie

WA Ż N E O G Ł O S K A C H

Z b i e r z w s z y s t k i e i n f o r m a c j e o p o d z i a ł a c h s p ó ł g ł o s e k !ustne nosowe

twarde miękkie twarde miękkie

dźwięczne b, d, g, w, z, ł, l, r b’, g’, w’, ź, l’, j’ m, n m’, n’

bezdźwięczne p, t, c, k, f, s, h, sz, ch p’, ć, k’, f’, ś, ch

Z a p a m i ę t a j !Samogłoski • wymawiamy je przy rozwartych narządach

mowy• są zgłoskotwórcze, czyli same tworzą sylabę• są dźwięczne• przy ich wymawianiu język nie dotyka zębów

ani warg, powietrze nie ma w jamie ustnej żadnych przeszkód

Spółgłoski • wymawiamy je przy różnym stopniu zbliżenia

narządów mowy • samodzielnie nie mogą tworzyć sylaby• są bezdźwięczne lub dźwięczne • przy ich wymawianiu język dotyka lub zbliża

się do zębów, warg lub do podniebienia, tworząc różne szczeliny lub zwarcia

P O D Z I A Ł S P Ó Ł G Ł O S E K1 . Spółgłoski ustne i nosowe • Spółgłoski ustne skojarz z ustami. Spółgłoski ustne to takie, przy którym wymawianiu powietrze

przechodzi przez usta, np. b, p, k, s.• Spółgłoski nosowe skojarz z nosem. Spółgłoski nosowe to takie, przy wymawianiu których powie-

trze przechodzi przez usta i przez nos. W języku polskim są 4 spółgłoski nosowe: m, n oraz miękkie m’ i n’. Pozostałe spółgłoski są ustne.

2 . Spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne • Spółgłoski dźwięczne to głoski, przy wymawianiu których drgają wiązadła głosowe. Jak to sprawdzić?

Wystarczy przyłożyć palec do krtani. Jeśli odczujemy drganie, wiemy, że spółgłoska jest dźwięczna. • Spółgłoski bezdźwięczne – to głoski, przy wymawianiu których nie drgają wiązadła głosowe.

3 . Spółgłoski twarde i miękkie • Spółgłoski miękkie to takie, przy wymawianiu których środkowa część języka jest zbliżona do podnie-

bienia twardego. W efekcie daje to zmiękczenie spółgłosek. Jakie to są spółgłoski? Np. ś, ź, ć dź, ń, k’, l’.• Spółgłoski twarde powstają, gdy język jest oddalony od podniebienia twardego, np. s, z, c, dz, n.

Patrz na miejsce artykulacji!Ten podział wskazuje na miejsce, w którym narządy mowy w jamie ustnej stykają się ze sobą. Spółgłoski mogą być:wargowe, np. b, p, m przedniojęzykowo-zębowe, np. d, t, c, n środkowojęzykowe, np. ź, ś, dź, ń tylnojęzykowe, np. g, k, h

Patrz na stopień zbliżenia narządów mowy! Narządy mowy w jamie ustnej zbliżając się do siebie, tworzą zwarcia lub szczeliny. Spółgłoski mogą być: zwarte, np. b, p, d, t, g, kszczelinowe, np. w, f, z, s, h zwarto-szczelinowe, np. dz, c, czpółotwarte, np. m, n, l, ł, r

D L A D O C I E K L I W Y C H ! Istnieją jeszcze 2 inne podziały spółgłosek.

9

3. UPODOBNIENIA I UPROSZCZENIA GRUP SPÓŁGŁOSKOWYCH – O CO TU CHODZI?

FONETYKAStrefa

I

U P O D O B N I E N I A G RU P S P Ó Ł G Ł O S KOW Y C H

Czym są upodobnienia grup spółgłoskowych? Sprawa dotyczy dwóch spółgłosek sąsiadujących ze sobą, np. spółgłoski dźwięcznej i bezdźwięcznej. Upodobnienie to zmiana jednej z nich, dostoso-wanie się do drugiej w ten sposób, że w wymowie spółgłoski stają się do siebie podobne: albo obie są dźwięczne albo obie są bezdźwięczne. Ich pisownia się nie zmienia.

Ja k d o c h o d z i d o u p o d o b n i e n i a ? Wyraz łódka wymawiamy: [łótka] . Dlaczego? Już w trakcie wymawiania dźwięcznej spół-głoski d, narządy mowy są przygotowane do wymówienia bezdźwięcznej spółgłoski k i po prostu przestają drgać. Spółgłoska dźwięczna d upodabnia się do bezdźwięcznej k i zamiast łódka mówimy [łótka]. To upodobnienie po-lega na utracie dźwięczności przez spółgłoskę d pod wpływem bezdźwięcznego k.

Ja k i e m o g ą by ć u p o d o b n i e n i a ?udźwięcznienia ubezdźwięcznienia

Udźwięcznienie skojarz z hasłem: spółgłoska nabiera dźwięczności.

Jak je rozpoznasz? Głoskę bezdźwięczną wymawiasz dźwięcznie pod wpływem sąsiadującej głoski dźwięcznej, np. w wyrazie prośba dźwięczne b sprawia, że bez-dźwięczne ś wymawiasz jak dźwięczne ź i wyraz brzmi: [proźba].

Ubezdźwięcznienie skojarz z hasłem: spółgło-ska traci dźwięczność.

Jak je rozpoznasz? Głoskę dźwięczną wymawiasz bezdźwięcznie pod wpływem sąsiedniej spółgłoski bezdźwięcz-nej, np. w wyrazie twój bezdźwięczne t sprawia, że dźwięczne w zamienia się w bezdźwięczne f i twój wymówisz jako [tfój].

Z w ró ć u wa g ę , w k t ó rą s t ro n ę d z i a ł a u p o d o b n i e n i e !

Opcja: upodobnienie wsteczne W wyrazie ławka: w traci dźwięczność pod wpływem bezdźwięcznego k. Skojarz kierunek upodobnienia: k wpływa na wławka (mówimy: łafka) ←Jest to upodobnienie wsteczne. Dlaczego? Prze-biega w kierunku odwrotnym niż cały wyraz, jakby „do tyłu”. I tak to zapamiętaj!

Opcja: upodobnienie postępowe W wyrazie trzask: rz traci dźwięczność pod wpływem bezdźwięcznego t.Skojarz kierunek upodobnienia: t wpływa na rzTrzask (mówimy: tszask) →Jest to upodobnienie postępowe. Dlaczego? Przebiega w tym samym kierunku co cały wyraz.

10

U P O D O B N I E N I A I U P RO S Z C Z E N I A G RU P S P Ó Ł G Ł O S KOW Y C H

G d z i e w y s t ę p u j ą u p o d o b n i e n i a ?

wewnątrz wyrazu między wyrazami

U P RO S Z C Z E N I A G RU P S P Ó Ł G Ł O S KOW Y C HC z y m j e s t u p ro s z c z e n i e ? Sprawa dotyczy grupy spółgłosek występujących w wyrazie obok siebie. Uproszczenie to opuszczenie w wymowie jakiejś spółgłoski, swoisty skrót, np. zamiast warszawski mówimy [warszaski], zamiast krakowski – [krakoski], zamiast jabłko – [japko].

Uproszczenia są dopuszczalne w języku mówionym. Nigdy w pisowni! Możemy zamiast: piętnaście, pierwszy, pięćdziesiąt, sześćset, strzała, trzeba, powiedzieć: [pietnaście], [pierszy], [pieńdziesiont], [szejset], [stszała], [tszeba]. Ale nigdy nie wolno tak pisać!

I j e s z c z e j e d n o ! Z w ró ć u wa g ę n a m i e j s c e z a c h o d z e n i a z m i a n !

Opcja: upodobnienie wewnątrz wyrazuTo wszystkie upodobnienia, które, jak sama na-zwa wskazuje, zachodzą wewnątrz wyrazu.

Opcja: upodobnienie między wyrazamiZasada działania upodobnienia jest taka sama, ale spółgłoski upodobniające się do siebie po-chodzą z dwóch sąsiadujących wyrazów. Tu pod uwagę bierz: ostatnią spółgłoskę pierwszego wyrazu i pierwszą spółgłoskę następnego wy-razu, np. jak dobrze – dźwięczne d powoduje udźwięcznienie bezdźwięcznego k, dlatego po-wiemy: [jag dobrze].

Z w ró ć u wa g ę n a u b e z d ź w i ę c z n i e n i a n a ko ń c u w y ra z u !W języku polskim większość spółgłosek dźwięcznych na końcu wyrazu traci dźwięcz-ność, np. miód wymawiamy jako [miót], chleb jako [chlep]. Jak nazywa się to zjawisko? Jest to ubezdźwięcznienie w wygłosie. Wygłos to po prostu koniec wyrazu.

Z a p a m i ę t a j !

A l e u wa g a n a b ł ę dy !

Łącz wszystkie powyższe informacje. Dlaczego? Bo nie możesz powiedzieć tylko, że np. w wyrażeniu posiedź chwilę zachodzi ubezdźwięcznienie dź pod wpływem ch, co powoduje wymowę: [posieć chwilę]. Musisz podać pełną charakterystykę upodobnienia. Jak ona brzmi? Jest to ubezdźwięcznienie międzywyrazowe wsteczne. I to jest dopiero poprawna odpowiedź!Inny przykład? Chwilę – w wyrazie zachodzi upodobnienie ubezdźwięczniające wewnątrzwyrazowe postępowe, dlatego wymawiamy wyraz jako [chfilę].

Nie wszystko da się uprościć! Np. połączenia trz, drz w wyrazach trzysta, drzewo mogą być wymawiane jako [tszysta], [dżżewo], a nigdy jako [czysta], [dżewo].

11

4. AKCENTUJĘ I INTONUJĘ...FONETYKA

Strefa I

A k c e n t m o ż e by ć :

C Z Y M J E S T A K C E N T ? To wyróżnienie jednej z sylab w wymawianym wyrazie lub jednego wyrazu w zdaniu. Jest to po prostu mocne zaznaczenie, nacisk na sylabę albo na wyraz w zdaniu.Jak wyróżniamy sylabę lub wyraz? Za pomocą intonacji, czyli zmiany wysokości głosu.

A k c e n t w y ra z ow yTo mocniejsze wymówienie jednej z sylab w wyrazie. Którą sylabę wyróżnić? W języku polskim akcent jest stały. Oznacza to, że pada na drugą sylabę od końca wyrazu. Skojarz jego nazwę: to akcent paroksytoniczny. Zapamiętaj przy-kłady: ma-ma, A-lek-san-der, od-po-wie-dzial-ny, od-po-wia-dać.

Ale uwaga! Są wyjątki! Akcent może padać na trzecią sylabę od końca. Kiedy?• w 1. i 2. osobie liczby mnogiej czasu przeszłego cza-

sowników, np. czy-ta-li-śmy, o-glą-da-li-ście, wi--dzie-liś-my,

• we wszystkich osobach liczby pojedynczej i 3. oso-bie liczby mnogiej trybu przypuszczającego czasow-ników, np. czy-ta-ła-bym, u-mył-by, ma-lo-wał-by, czy-ta-li-by,

• w niektórych formach liczebników, np. czte-rys-ta, o-siem-set, dzie-więć-set,

• w niektórych wyrazach obcego pochodzenia, zakoń-czone na -ika, -yka, np. fi-zy-ka, ma-te-ma-ty-ka, gra--ma-ty-ka, re-pu-bli-ka, mu-zy-ka. Akcent może padać na czwartą sylabę od końca. W jakich przypadkach? • w 1. i 2. osobie liczby mnogiej trybu przypuszcza-

jącego czasowników, np. czy-ta-li-byś-my, czy-ta-li--byś-cie.

A k c e n t z d a n i ow yTo mocniejsze wymówienie wyrazu w zdaniu. Który wyraz wyróżnić? Akcent zdaniowy zależy od tego, którą informację zdania uznasz za naj-ważniejszą. Pomyśl, co chcesz przekazać odbiorcy? Która in-formacja zawarta np. w zdaniu:Majka na pewno pożyczy mi tę książkę. jest najważniejsza? Czy to, że to Majka, a nie Aga pożyczy ci książkę. Czy to, że jesteś pewny, że Majka pożyczy książkę? W zależności od tego, którą opcję wybierzesz, powiesz: Majka na pewno pożyczy mi tę książkę. albo: Majka na pewno pożyczy mi tę książkę.

C Z Y M J E S T I N T O NA C JA ? To podnoszenie lub obniżanie tonu głosu przy wyma-wianiu wyrazów lub zdań. Po co jest intonacja? Dzięki intonacji odróżniamy zdania pytające od oznajmujących i rozkazujących. Intonacja pozwala zaznaczyć stosunek emocjonalny do wyrażanych w zdaniu treści.

Skojarz różne rodzaje intonacji! W zdaniu oznajmującym intonacja opada. Np. Byłem w sklepie. Znak rozpoznawczy: kropka na końcu zdania.

W zdaniu rozkazującym intonacja opada wyraźniej niż w zdaniu oznajmującym. Np. Ubierz się ładnie! Znak rozpoznawczy: wykrzyknik na końcu zdania.

W zdaniu pytającym intonacja wznosi się. Np. Idziesz do kina?Znak rozpoznawczy: Znak zapytania na końcu zdania.

zdaniowy

wyrazowy

12

5. SPRAWDŹ SIĘ Z FONETYKIS P R AW D Ź S I Ę Z F O N E T Y K I

1. W podanych wyrazach określ rodzaj upodobnienia.

zabawka, babka, ważka, prośba

2. Określ, czy podane zdania są prawdziwe czy fałszywe.

A. Sylaba to zgłoska. B. Litera to zgłoska. C. Litera to sylaba. D. Ilość głosek w wyrazie równa się zawsze

liczbie liter.

3. W podanych wyrazach podkreśl sylabę akcentowaną.

matematyka widzieliśmy czytałbymgramatyka muzyka

4. Policz głoski i litery w podanych wyrazach.

Wyraz Liczba głosek Liczba liter chrzan wrakmarzyć czapladzikdżdżysty mrocznyciasnychrabąszcz

5. Które z wymienionych narządów artykulacyjnych są ruchome?

Wargi, zęby, język, dziąsła, podniebienie mięk-kie, podniebienie twarde.

6. Czym jest miejsce artykulacji? A. Miejsce artykulacji to miejsce w jamie

nosowej, przez którą swobodnie przepły-wa powietrze.

B. Miejsce artykulacji to inaczej jama ustna człowieka.

C. Miejsce artykulacji to miejsce w jamie nosowej, gdzie drgają wiązadła głosowe.

D. Miejsce artykulacji to miejsce w jamie ustnej, w którym narządy mowy zbliżają się do siebie, tworząc zwarcie lub szczelinę.

7. Spółgłoski dźwięczne to: A. głoski, przy których wymawianiu drgają

wiązadła głosowe; B. wszystkie głoski; C. tylko głoski d oraz b; D. spółgłoski nosowe.

8. Połącz hasła w pary.

Samogłoski samodzielnie nie mogą tworzyć sylaby.

Spółgłoski są zgłoskotwórcze, czyli same tworzą sylabę.

9. Z jakim hasłem skojarzysz ubezdźwięcz-nienie?

A. Spółgłoska traci nosowość. B. Spółgłoska staje się dźwięczna. C. Spółgłoska staje się miękka. D. Spółgłoska traci dźwięczność.

10. Które z wymienionych wyrazów tracą dźwięczność na końcu wyrazu, czyli w wygłosie?

Rosół, drut, mit, miód, czołg, chleb.

11. W którym z punktów wymienione są tylko narządy artykulacyjne?

A. Wargi, język, jelito. B. Zęby, dziąsła, oczy. C. Podniebienie twarde, wargi, język. D. Wargi, oczy, podniebienie miękkie.

12. W której grupie liter występują same dwuznaki?

A. sz, rz, dż, r. B. dz, rz, ch, sz. C. cz, ch, rz, ó. D. dz, dź, i, dź.

13. Ułóż podane wyrazy w kolejności alfabetycznej.

Zbieg, zbieżny, zgrany, zapadnięty, zapomniany, znój, zapomniał, zapomniała, zgrzytał, zgrzał się, zgromił, zagrzmiał. 13