WUL 191014 zam 326 Monografia Imperium Brytyjskie tytulowa wersja … · 2019. 12. 20. · Nial...

WUL_191014_zam_326_Monografia_Imperium Brytyjskie_tytulowa_wersja_1_krzywe.indd 1 25.11.2019 11:38

88

WUL_191014_zam_326_Monografia_Imperium Brytyjskie_tytulowa_wersja_1_krzywe.indd 3 25.11.2019 11:38

Krystyna Kujawińska Courtney, Zbigniew Bednarek – Uniwersytet Łódzki Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych

Katedra Studiów Brytyjskich i Krajów Wspólnoty Brytyjskiej 90-131 Łódź, ul. Narutowicza 59a

RECENZENTAleksandra Budrewicz

REDAKTOR INICJUJĄCYWitold Szczęsny

SKŁAD I ŁAMANIEMunda – Maciej Torz

KOREKTA TECHNICZNAAnna Sońta

PROJEKT OKŁADKIAgencja Reklamowa efectoro.pl

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/99292376-stock-illustration-vector-map-of-british-empire

Zasięg Imperium Brytyjskiego w 1886 r.

© Copyright by Authors, Łódź 2019© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2019

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ŁódzkiegoWydanie I. W.08383.17.0.K

Ark. wyd. 12,5; ark. druk. 14,625

ISBN 978-83-8142-295-6e-ISBN 978-83-8142-296-3

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego90-131 Łódź, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.ple-mail: [email protected]

tel. (42) 665 58 63

The British Empire

The British Empire once was Worldwide And the proud monarchs glowed with monarchy pride Of their great Empire where the sun never set Though such empires they are made of tears by death An empire that stretched far from Britain’s shore But empires do not last forever more It lasted perhaps a century of years The British Empire built of blood and tears The invading soldiers under constant attack And the fearless rebels won their Nations back Another empire became history The conqueror’s greed is spiritual poverty And the British Empire is now of the past And nothing save for Nature seems to last.

Francis Duggan

SPIS TREŚCI

Krystyna Kujawińska Courtney

Uwag kilka na temat Brytyjskiego Imperium wczoraj i dziś 9

Marta Wiszniowska-Majchrzyk

Imperium (wciąż) odpisuje 19

Agnieszka Miksza

Myśl imperialna i bohaterka Jean Rhys: pomiędzy Wielką Brytanią

a Karaibami 39

Zbigniew Bednarek

Koncepcje i strategie polityczne Wielkiej Brytanii oraz ich przemiany

do 1956 r. 47

Łukasz Jan Korporowicz

Komitet Sądowy Tajnej Rady (Judicial Committee of the Privy Council)

– sądowy relikt Imperium Brytyjskiego? 65

Anna Kalinowska

Informacja i propaganda. Wczesne angielskie publikacje prasowe

a Pierwsze Imperium Brytyjskie 81

Grzegorz Zinkiewicz

Brytyjski socjalizm końca XIX wieku a kwestia Imperium:

John Ruskin i William Morris 97

Spis treści

Monika Sosnowska

Definiowanie brytyjskości/inności na przykładzie dziewiętnastowiecz-

nych freak shows 111

Izabela Plesiewicz-Świerczyńska

Traktat brytyjsko-japoński (Nichi-Ei Dōmei) jako potwierdzenie stref

wpływów Imperium Brytyjskiego i Japonii w Azji Południowo-Wschod-

niej na początku XX wieku 125

Maria Łukowska

Na podbój Imperium i świata. Brytyjki jako prekursorki kultury podróży

i turyzmu 133

Przemysław Deles

Na obrzeżach Imperium barbarzyńców? Brytyjczycy podróżujący

po ziemiach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego

w latach 1813–1915 177

Prace cytowane 195

Indeks nazwisk 227

***

Wszystkie tłumaczenia, o ile nie wskazano inaczej, są dokonane przez Autorów

poszczególnych prac.

9

Krystyna Kujawińska CourtneyUniwersytet Łódzki, Łódź

Uwag kilka na temat Brytyjskiego Imperium wczoraj i dziś

R ozważania na temat brytyjskiej myśli imperialnej w kontekście współczesności narodziły się parę lat temu w Katedrze Studiów Brytyjskich i Krajów Wspólnoty. Nieformalne dyskusje, wypływa-jące również z prowadzonych zajęć oraz z pracy z kołem naukowym, stały się inspiracją do powstania niniejszego zbioru esejów. Zainteresowanie tą te-matyką nasiliło się w 2016 r. kiedy po narodowym referendum (51,9 procent głosujących „za”) Brytyjczycy postanowili opuścić Unię Europejską.

Interdyscyplinarny charakter esejów jest odbiciem złożoności bada-nego zagadnienia, które koncentruje się wokół problematyki kultury, sto-sunków międzynarodowych oraz polityki. Prezentowane prace, napisane przez pracowników Katedry, reprezentujących rozmaite dyscypliny nauko-we (m.in. filologie, socjologie, dziennikarstwo i stosunki międzynarodowe) oraz przez zaproszonych badaczy, przedstawiają jedynie wybrane aspekty tej tak bardzo obszernej tematyki, której korzenie sięgają szesnastego wie-ku. Z czasem brytyjskie imperium stało się największym tworem tego typu w dziejach świata.

Chociaż po raz pierwszy określenia „imperium, nad którym nigdy nie za-chodzi słońce” („the empire on which the sun never sets”) użył Karol V Habs-burg w kontekście początków hiszpańskiej ekspansji kolonialnej, tj. wtedy gdy terytoria, którymi zarządzał obejmowały, obok Półwyspu Iberyjskie-go, południowej części Półwyspu Apenińskiego, Austrii i Niderlandów,

10


także liczne kolonie hiszpańskie w Ameryce Północnej. Określenie to od-żyło w dziewiętnastym wieku, gdy używano go głównie w kontekście bry-tyjskiego imperium, największego imperium w nowożytnej historii świata. U szczytu swojej potęgi zajmowało ono około 36 milionów km2, czyli około ¼ powierzchni naszej planety. Na jego obszarze obejmującym ziemie leżące na wszystkich kontynentach żył co piąty mieszkaniec naszego globu.

Nial Ferguson cytuje w swojej monografii artykuł z czasopisma „St James’s Gazette” (1880), który z dumą donosił, że w owym czasie królo-wa rządziła: „jednym kontynentem, stoma półwyspami, pięciuset przyląd-kami, tysiącem jezior, dwoma tysiącami rzek, dziesięcioma tysiącami wysp”. Okoliczność tę uświetniono wydaniem specjalnego znaczka pocztowego, na którym umieszczono mapę światowych posiadłości Wielkiej Brytanii z ko-mentarzem: „Posiadamy bardziej rozlegle Imperium od tego, jakie kiedykol-wiek istniało” (2007: 226).

Prace zawarte w niniejszym tomie zajmują się kwestiami imperialnymi, sięgając do średniowiecza. W czasie panowania króla Henryka II Plantage-neta (1133–1189) wtedy jeszcze Anglia, a nie Wielka Brytania, kontrolowała, z przerwami, część Szkocji, Walii, Północnej Irlandii oraz północnej Francji, tj. Normandii, Akwitanii i Andegawenii. Tym zagadnieniem, czyli okresem średniowiecza widzianym w kontekście współczesnej spuścizny polityczno--kulturowej, zajął się Łukasz Jan Korporowicz, który przedstawia początki oraz rozwój działalności Komitetu Sądowej Tajnej Rady (Judicial Committee of the Privy Council), powstałego po podboju Anglii przez Normanów jako Sąd Królewski. W skład Rady wchodzili magnaci, przedstawiciele najwyż-szych warstw duchowieństwa oraz wybrani urzędnicy, mający za zadanie doradztwo królowi w sprawach legislacyjnych, administracyjnych i sądow-niczych. Ponieważ wraz z upływem czasu Rada przekształciła się w instytu-cje, które obecnie tworzą podstawę systemu politycznego Wielkiej Brytanii, autor eseju traktuje Komitet Sądowy Tajnej Rady (Judicial Committee of the Privy Council) jako sądowy relikt Imperium Brytyjskiego.

Kwestie związane z budową Pierwszego Imperium są także tematem tekstu Anny Kalinowskiej, która analizuje ten okres w kontekście informacji i propagandy. Pierwsze próby przekazania informacji o korzyściach polity-ki imperialnej zarówno dla Wielkiej Brytanii, jak też pierwszych kolonii, były propagowane na łamach wczesnej prasy, spełniającej wówczas funkcję podobną do naszych współczesnych mediów. O zagadnieniach związanych

11


z powstaniem polityki imperialnej i jej roli społeczno-politycznej pisze także Zbigniew Bednarek, który w swojej pracy skupił się na wybranych aspek-tach ekonomiczno-kulturowych oraz ideologicznych podstawach zarówno powstania, jak i rozwiązania Imperium Brytyjskiego.

W przeciwieństwie do sposobów, dzięki którym powstawały na świecie imperia kolonialne tworzone przez państwa absolutystyczne, takie jak np. Hiszpania, Portugalia czy Francja, Brytyjczycy budowali swoje imperium w oparciu przede wszystkim o stopniowy wysiłek indywidualnych przedsię-biorców czy też ich zrzeszeń. Najbardziej znanym przykładem jest obecność Brytyjczyków w Indiach, którzy zrzeszeni w Kompanii Wschodnioindyjskiej już od 1600 r. prowadzili w Indiach przede wszystkim działalność handlową (w 1707 r. kompania zmieniła nazwę na Brytyjska Kompania Wschodnio-indyjska). Z czasem, gdy Kompania zdobyła kontrolę nad Bengalem, stała się ona także główną wojskową, polityczną i kulturową potęgą, podporząd-kowującą sobie lokalnych władców (Smith 1998: 52). W swojej pracy Iza-bella Plesiewicz-Świerczyńska ukazała dialog międzykulturowy uwikłany w kontekst polityczno-społeczny i ekonomiczny. Za przykład posłużyła jej Japonia, która nie była, co prawda, częścią Imperium, ale sojusz z Wielką Brytanią wywarł bez wątpienia wpływ na rozwój tego kraju, również na po-czątku dwudziestego wieku.

Wypada tutaj odwołać się do opinii Roberta Milesa, który w kontekście idei imperialistycznych trafnie zwraca uwagę na znaczenie związków po-między rasą, etnicznością i kolonializmem z jednej strony, a kapitałem i kla-są z drugiej (1989: 110–111). Przykładem takiego typu myślenia był wiersz Brzemię białego człowieka, który powszechnie uznano za wyraz imperialnej ideologii. Utwór, napisany przez Rudyarda Kiplinga opublikowano po raz pierwszy w 1899 r.:

Dźwigaj brzemię białego człowiekaProwadź dzikie wojny w imię pokoju--- Nakarm nienasycone usta GłoduSpraw aby ustały chorobyA kiedy cel jest bliskoI wierzysz, że uda Ci się pomócWidzisz jak lenistwo i barbarzyńska GłupotaSprawiają, że twe nadzieje rozpadają się w nicość

12


Dźwigaj brzemię białego człowieka---Wyślij daleko najlepszych przedstawicieli swojej rasy---Poślij swych synów na zesłanie,Aby służyli potrzebom podbitych narodów,Aby usługiwali w nałożonym na siebie zobowiązaniu,nieodpowiedzialnym i dzikim ludomKtóre mają w sobie coś z diabła i coś z dziecka1.

Tytuł wiersza stał się na przestrzeni czasu usprawiedliwieniem kolonializmu i imperializmu, o czym na gruncie polskim pisze w książce pod tym samym tytułem m.in. Kazimierz Dziewanowski (1996), podkreślając, że Kipling po-minął polityczne i ekonomiczne uwarunkowania imperializmu, odwołując się tylko do kwestii moralnych2.

Chociaż niektórzy badacze traktują wiersz Kiplinga jako antykolonialną satyrę, trudno zgodzić się z tą opinią w kontekście innych jego dzieł, zwłasz-cza powieści Kim. Pisarz przedstawia w niej brytyjskie imperium jako gwa-ranta stabilności, porządku i pokoju w Indiach, gdzie spędził wiele lat swoje-go życia. Uważał, że brytyjska obecność w krajach skolonizowanych pomaga w walce z głodem, dostarcza opieki medycznej, znosi niewolnictwo, i tworzy podstawy cywilizacji. Bez wątpienia Kipling był apologetą imperialnej ideo-logii, którą, tak jak wielu innych jej zwolenników, widział w kontekście m.in. wartości politycznych, religijnych, moralnych, rasowych podpartych darwi-nizmem, frenologią, a później także eugeniką. Uznawał brytyjską wyższość kulturową, polityczną i ekonomiczną, która zobowiązywała Wielką Bryta-nię do paternalistycznej pomocy w stosunku do mniej ucywilizowanych, w jego opinii, części świata.

Odmienne podejście do brytyjskiej myśli imperialistycznej mieli m.in. tacy myśliciele jak John Ruskin i William Morris. Obecność w ich pracach idei socjalistycznych przedstawia esej Grzegorza Zinkiewicza. Można się do-rozumiewać, że m.in. dzięki ideologii socjalistycznej i sloganowi „Pax Brita-

1 Wolne własne tłumaczenie fragmentów wiersza.2 Chociaż data opublikowania wiersza zaświadcza, że Kipling widział poruszoną te-

matykę imperialną w kontekście amerykańskiego podboju Filipin i innych kolonii hiszpańskich, określenie „brzemię białego człowieka” wkrótce stało się międzynaro-dowym sloganem światowej polityki imperialistycznej, uzasadniającym kolonializm jako misję humanitarną.

13


nica” wiele dawnych kolonii brytyjskich jest obecnie w dużo lepszej sytuacji ekonomicznej, politycznej i kulturowej niż kraje, w których istnieją pozosta-łości kolonialne innych państw. Wystarczy na przykład porównać aktualne życie codzienne w Belize z tym w Meksyku3.

Pytania dotyczące tożsamości, a więc także kwestie związane z proble-matyką Innych/Odmiennych rozbrzmiewały coraz natarczywiej w dziewięt-nastowiecznych dyskursach kolonialnych i imperialnych. Przedstawianie Innych/Odmiennych coraz liczniej obecnych w kulturze brytyjskiej oraz konstruowanie ich jako gorszych, zacofanych, a nawet upośledzonych było mocno osadzone na opozycjach binarnych. Ujawniały one ideologiczne i hi-storyczne funkcjonowanie z jednej strony wyobrażenia i mitu brytyjskiej supremacji, a z drugiej strony wyobrażenia i mitu cywilizacyjnej niższości ludów skolonizowanych. Esej Moniki Sosnowskiej bada te procesy, mierząc się z dyskursami Inności/Odmienności w relacji do klasy, zagadnień kultu-rowych i innych hierarchii społecznych na gruncie dziewiętnastowiecznych teatrów londyńskich.

Pojawienie się postkolonializmu, którego korzenie są mocno związane ze studiami postmodernistycznymi, w drastyczny sposób zmieniło już w dru-giej połowie dwudziestego wieku podejście do zjawiska kolonializmu oraz imperializmu. To w dalszym ciągu rozwijające się naukowe podejście ana-lizuje oraz wyjaśnia nie tylko kulturowe pozostałości kolonializmu i impe-rializmu, lecz także studiuje konsekwencje wykorzystywania, kontrolowania i zasiedlania dawnych kolonii oraz eksploatacji ludności tubylczej i jej ziemi. Mimo odzyskania niepodległości w wielu dawnych krajach kolonialnych funkcjonują stosunki społeczne, polityczne i kulturowe, podtrzymujące dawne relacje pomiędzy kolonizatorami i kolonizowanymi.

Postkolonializm jest często traktowany jako podstawa oskarżania koloni-zatorów. M.in. Frantz Fanon, prekursor tych studiów, podsumował je, twier-dząc, że to Europa „jest dosłownie tworem Trzeciego Świata”, w tym sensie, że to skarby i siła robocza pochodząca z kolonii, „pot i krew Murzynów, Arabów, Indian i Żółtych” napędzały bogactwo Europy [Wielkiej Brytanii]

3 Ponadto jeszcze nie tak dawno niektóre kolonie brytyjskie na Karaibach broniły się przed niepodległością, o czym zaświadcza m.in. przeprowadzona w 2011 r. ankieta na Jamajce, w której około 60% obywateli zadeklarowało chęć powrotu do statusu brytyjskiej kolonii.

14


(1985: 64–68). Rozważania dotyczące złożoności kolonialnych i postkolo-nialnych podmiotów i tożsamości na gruncie polityki, ekonomii, kultury, w tym zwłaszcza literatury, przedstawia w swoim eseju Marta Wiszniowska--Majchrzyk. Interpretując wybrane dzieła, głównie twórców reprezentują-cych kulturę dawnych kolonii brytyjskich, autorka lokalizuje i określa ich wartości ideologiczne, kulturowe i polityczne, które odnoszą się głównie do takich kategorii jak tożsamość, migracja, zakorzenienie, uchodźstwo i hybrydowość obecne w wielorakich historiach brytyjskiego kolonializmu i jego wpływu na obecną rzeczywistość postkolonialną. Podobna problema-tyka jest tematem eseju Agnieszki Mikszy, która również koncentruje się na kwestiach literackich. Według Gayatri Chakravorty Spivak, to właśnie „ba-danie narratywizacji i instytucjonalizacji pozycji podmiotu [czyli zarówno kolonizatorów, jak i kolonizowanych] staje się kluczowe” w kontekście badań postkolonialnych (2012: 60).

W niniejszym tomie szczególną rolę odgrywają prace przedstawiające wybrane zagadnienia związane z brytyjskim imperializmem w dziewiętna-stym wieku. Utracenie hegemonii przemysłowej w świecie stało się jedną z przyczyn nasilenia brytyjskiej ekspansji kolonialnej w ostatnich dziesię-cioleciach tego okresu. Różnorodne były motywy i przyczyny natężenia i intensyfikacji tej polityki; wśród nich zasadniczą funkcję spełniały takie czynniki jak ekonomia, demografia, polityka i kultura (Marr 2010: 5–35). Ważnym aspektem brytyjskiego kolonializmu i związanych z nim strate-gii i taktyki imperialnej były opisy podbitych terenów przedstawiające je w kontekście idei posłannictwa cywilizacyjnego Wielkiej Brytanii. Praca Marii Antoniny Łukowskiej ukazuje, często marginalizowany, wkład kobiet w odkrywanie oraz popularyzowanie ideałów wspólnego wewnątrzimpe-rialnego świata. Odkrywanie terenów leżących poza głównymi brytyjskimi zainteresowaniami kolonialnymi jest przedmiotem eseju Przemysława De-lesa. W pracy tej autor przedstawia opisy ekonomiczne, polityczne i kultu-rowe ziem polskich dokonane przez Brytyjczyków na przełomie dziewięt-nastego i dwudziestego wieku.

Rozmiary tego zbioru esejów nie pozwoliły, niestety, na ujęcie innych, istotnych tematów, które szerzej ukazują doświadczenia brytyjskiej ma-chiny kolonialnej i postkolonialnej napędzane przez wydarzenia społecz-ne, kulturowe oraz polityczne. Ze względów od nas niezależnych musie-liśmy zrezygnować z prac dotyczących m.in. kwestii językowych, studiów

15


poświęconym zagadnieniom niewolnictwa i nowoczesnego społeczeństwa brytyjskiego, w którym w dalszym ciągu słychać echa dawnych ideologii imperialnych. Zbyt mało miejsca poświęcono kwestiom kulturowym sensu stricto. Do chwili obecnej tożsamość angielska, a może dokładniej brytyj-ska, stanowi część składową wielu krajów stanowiących w przeszłości część Imperium, gdyż spełniało ono kulturotwórczą i mitotwórczą rolę w najbar-dziej odległych częściach świata i w przeszłości, i obecnie. Jest to, można się dorozumiewać, jedna z przyczyn współczesnego zjawiska wielonarodo-wości i wieloetniczności obecnych w Zjednoczonym Królestwie. W naszej pracy pominęliśmy również eseje poświęcone rozpadowi rozległego brytyj-skiego imperium kolonialnego. Pozostały z niego niewielkie terytoria na-zwane terytoriami zamorskimi (overseas territories), które choć nie stano-wią integralnej części Wielkiej Brytanii, pozostają pod jej kontrolą i są od niej zależne.

Główne Imperium Brytyjskie rozpadło się właściwie bezkrwawo, prze-kształcając się we Wspólnotę Narodów, za której podstawę traktuje się Sta-tut Westminsterski (1931) oraz narastające na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku ruchy narodowo-wyzwoleńcze4. Chociaż członkowie Wspólnoty Narodów posługują się własnym ustawodawstwem oraz realizu-ją własną politykę w kwestiach zagranicznych i wewnętrznych, wielu z nich uznaje królową Elżbietę II za głowę państwa na zasadzie unii personalnej. Niektóre z państw członkowskich, tak jak to było w przeszłości, są zwią-zane z Wielką Brytanią mniej lub bardziej ścisłą współpracą w kwestiach gospodarczych, kulturalnych, naukowych, prawnych, edukacyjnych, i poli-tycznych.

Z perspektywy współczesności trudno przedstawiać czas Imperium Bry-tyjskiego jako tylko okres świetności i rozwoju, oparty na cnotach moral-nych, takich jak uczciwość i konsekwentne wykorzystywanie regulacyjnej roli ludzkiego myślenia, praw logiki i poszanowania ludzkiej wartości. Nie-mniej jednak, jak przedstawiają niniejsze eseje, Imperium odegrało zasadni-czą rolę w ukształtowaniu dzisiejszego świata, formułując wstępne warunki do określenia zasad demokracji i współpracy międzynarodowej, a nawet za-gadnień związanych z wielokulturowością.

4 Od roku 1967 działa Stały Sekretariat Wspólnoty Narodów z siedzibą w Londynie. Wspólnota Narodów posiada własną charakterystyczną flagę.

16


A Few Remarks on the British Empire – Past and Present

Summary

This collection of papers is devoted to the various aspects of British Empire, its origins, existence and legacy. An interdisciplinary character of the studies is re-f lected in a variety of contexts and perspectives informed by discourses on cul-ture, international relations, and politics. Issues such as the emergence and car-rying out of the imperial policy, importance of propaganda, a unique shape and character of the British Empire, as well as an in-depth discussion regarding its legal and political justification play a prominent role. At the same time, much to our regret, a plethora of other, equally important fields, linguistics and cultural studies in particular, are either underrepresented or excluded for reasons beyond our control.

Of special interest are gender issues studied from different angles, including the beginnings of women’s travel narratives that originated in Great Britain. Re-lated to this are the accounts written by British travelers in Poland under the Russian partition, a subject of paramount importance in light of the centennial anniversary of the restoration of Poland’s sovereignty. In a similar vein, British presence in the territories of Poland under partitions is the focus of one of the essays.

Another field of study are legal and political facets of the British Empire and its aftermath. Here, too, one can observe a great diversity in the treatment of topics and choice of approaches: from the rather obscure legal body known as the Judi-cial Committee of the Privy Council, the perception of which as anachronistic is however strongly contested, to the wider issues connected with the imperial policy, or the relation between British socialism and the Empire present in the aesthetic rather than political postulates of the Victorian sages.

Criticism of British colonial legacy is well-known in the academia and regular publications. It could not be overlooked in this collection, either. Post-colonia-lism is explored in two papers approaching it from a literary perspective. Never-theless, the actuality and continuity of imperial heritage that surfaces in almost every dimension of the contemporary world – from ethics and morality, through logic and the methods of reasoning, to the current formulations of the universal


human rights as expressed and warranted by the UNO and state constitutions, proves that the sun has never set on the British Empire. The most tangible evi-dence to support that claim is the Commonwealth of Nations, an association of otherwise sovereign states that in virtually every corner of the world keep British lineage alive.

19

Marta Wiszniowska-MajchrzykUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa

Imperium (wciąż) odpisuje

T he Empire writes back” stało się znakiem firmowym literatury postkolonialnej. Powiedzenie, którego autorem jest Salman Rush-die (Zabus 1997) zyskało wraz z nim olbrzymią popularność. Dalsze funkcjonowanie zapewnił terminowi zbiór esejów pod tym samym tytułem (Ashcroft 1989). Ów zbiór esejów opisuje okres po odzyskaniu niepodległości oraz sięga wstecz do początków procesu kolonizacji krajów wchodzących w skład imperium brytyjskiego (bez USA), czyli państw le-żących na kontynencie afrykańskim, Australii, Bangladeszu, Kanady, Ka-raibów, Indii, Malezji, Malty, Nowej Zelandii, Pakistanu, Singapuru, wysp południowego Pacyfiku, Sri Lanki. Można przyjąć, iż głównym przedmio-tem opisu jest zderzenie kultur – kultury kolonizatorów i kultury tubylców, czego konsekwencje są dalekosiężne i skomplikowane.

Pod szyldem „imperium odpisuje” zwykło się grupować literaturę rozli-czeniową, pisaną przez autorów pochodzących z byłych kolonii, z których wielu, ukończywszy szkoły w miejscu urodzenia, wyjechało na studia do Wielkiej Brytanii, gdzie obecnie mieszka. W ten sposób zakwestionowana została dalsza część tytułowego powiedzenia – „The Empire writes back to the centre” (Imperium odpisuje do centrum). Bowiem pisarze już znajdują się w owym centrum. Atmosfera wystawiania rachunku za czasy kolonialne prowadziła między innymi do tego, że „imperium” zaczęto pisać małą literą, mimo że jest to nazwa własna. Inną formą postkolonialnego protestu było

„

20

Marta Wiszniowska-Majchrzyk

zrewolucjonizowanie języka angielskiego przez wprowadzanie do powieści języków oryginalnych, wielu nowych zwrotów, łamanie reguł gramatycz-nych i słowotwórczych.

Trawestując nieco ów znak firmowy, wskazujemy na ciągłość i stałość pewnego zjawiska. Literackie opisy imperium, czy też przyszłego albo by-łego imperium, pojawiły się, zanim ono samo zostało nazwane. Można się spierać, że jakaś protoidea imperium towarzyszyła wszystkim (?) wyprawom odkrywców, handlarzy, a przede wszystkim wojskom udającym się poza granice swego kraju. Autorka klasycznej pozycji o literaturze kolonialnej i postkolonialnej, Ellke Boehmer (1995), rozpoczyna zamieszczoną w niej tablicę chronologiczną od daty 1757 – bitwy pod Plassey, w wyniku której pokonany zostaje dotychczasowy władca Bengalu, a na tronie osadzony Mir Jafar Ali. Zaś, w następnym roku sprawca tej zmiany, Robert Clive, zostaje gubernatorem Bengalu.

Lecz tablicę chronologiczną sporządzoną przez Boehmer otwiera nie pod-bój czy bitwa, ale Robinson Crusoe, powieść Daniela Defoe opublikowana w roku 1719 i, dodajmy gwoli prawdy, książka dla dorosłych, znacznie później relegowana na półki z literaturą dziecięcą. Przypuszczając, iż usytuowanie tego tekstu literackiego przed wydarzeniami historycznymi było zamia-rem Boehmer, wypada stwierdzić, że literatura okazuje się równie istotna, je-śli nie ważniejsza od katalogu bitew, obalonych monarchów i osadzonych na ich miejsce ludzi nowej władzy oraz innym politycznym szachów. Literatura, w sposób różny niż historia, opowiada dzieje imperium, od czasów kiedy jesz-cze nominalnie nie istniało, do naszych czasów, kiedy już istnieć przestało. Aczkolwiek długi cień imperium jest wciąż aktualny, o czym świadczy publi-kacja pod redakcją M. Buchholtz (2009), która bada literaturę i kulturę anglo-języczną w okresie postkolonialnym, zaś najwcześniejsze pomniki literatury omawiane w zbiorze pochodzą również z osiemnastego stulecia.

Na gruncie literatury niemożliwe wydaje się uzyskanie odpowiedzi, od kiedy możemy mówić o imperium. Zgodnie z zasadą, że flag followed trade, czyli najpierw rozwijano handel, a potem następowała kolonizacja, z całym spektrum opcji – kolonia, dominium, protektorat, itp. W ten sposób pojęcie imperium (i piśmiennictwo z nim związane) rozszerza się tak znacznie, że na pewno nie da się opisać go w jednym szkicu. Samo słowo „imperium” weszło do słownika języka angielskiego już w końcu wieku trzynastego, zaś w osiemnastym zaczęto go używać w opozycji do Wielkiej Brytanii w celu

21

Imperium (wciąż) odpisuje

określenia terytoriów zamorskich pozostających w różnych formach zależ-ności od imperium, konieczna była także obecność monarchy (OED).

Zamysł niniejszego szkicu wiąże się z opisywaniem imperium, jednocześ-nie starając się wyjść poza standardowe nazwiska i spojrzeć na problematykę kolonialną i postkolonialną przez pryzmat sztuki pisarskiej następujących pi-sarzy: Joseph Conrad (1857–1924), V.S. Naipaul (ur. 1932), laureat literackiej Nagrody Nobla w roku 2001 i David Dabydeen (ur. 1957). W uzasadnieniu wyboru wymienionych pisarzy należy powiedzieć o popularności tematyki dzieł Conrada, olbrzymiej literaturze krytycznej, wreszcie niespodziewanym ataku ze strony nigeryjskiego pisarza Chinuy Achebe który, wiele lat po śmier-ci Conrada, postawił pisarza w centrum postkolonialnego sporu o intencje i oskarżył go o dosyć długi katalog poważnych przewinień (będzie o tym mowa później). Z pozostałymi pisarzami Conrada łączy nie tylko przyjęcie obywatelstwa brytyjskiego, ale, co ważne dla pisarza, fakt, że angielski był dla nich językiem obcym, którego nauczyli się w różnych okresach życia. Conrad przyjął obywatelstwo brytyjskie w roku 1886, zaś w 1894 r. osiedlił się na stałe i niebawem rozpoczął karierę pisarską. V.S. Naipaul urodzony w Trinidadzie, studiował w University College w Oksfordzie, w roku 1955 zamieszkał na sta-łe w Anglii. Urodzony w Gujanie David Dabydeen przybył do Anglii już jako dwunastolatek i po ukończeniu szkoły zaczął studia w Cambridge, potem uzyskał doktorat na Uniwersytecie Londyńskim, wykładał na wielu uczel-niach, został profesorem na Uniwersytecie w Warwick, dyrektorem Centrum Studiów Karaibskich. Naipaul i Dabydeen są „produktem” angielskiego sy-stemu kształcenia, tak w koloniach, jak i w Wielkiej Brytanii. Zapewne dla-tego obaj oni uznają Conrada za ważnego pisarza, do doświadczeń którego odwołuje się Naipaul, a Dabydeen wchodzi z nim w dialog.

Pisarzy tych łączy bycie owym „Innym”, zewnętrznym obserwatorem wobec przedstawianego świata, ale także bycie częścią tego świata. Histo-rycznie umiejscowieni są w różnych okresach trwania imperium. Conrad był świadkiem jego apogeum i kronikarzem pierwszych (?) pęknięć poja-wiających się na fasadzie imperium. Naipaul jest świadkiem definitywnego końca imperium (proces dekolonizacji kolonii, powstanie Commonwealthu czyli Krajów Wspólnoty Brytyjskiej), Dabydeen kronikarzem czasów post-kolonialnych. Wybranych pisarzy charakteryzuje także świadomość przy-należności do dwóch światów – dwóch ojczyzn – kraju pochodzenia i osied-lenia (wybranego?).

WUL 191014 zam 326 Monografia Imperium Brytyjskie tytulowa wersja … · 2019. 12. 20. · Nial...

Documents

Transcript of WUL 191014 zam 326 Monografia Imperium Brytyjskie tytulowa wersja … · 2019. 12. 20. · Nial...