Wpływ funduszy europejskich na gospodarkę polskich regionów i ...

MINISTERSTWO ROZWOJU REGIONALNEGO

WARSZAWA 2010

Wpływ funduszy europejskich na gospodarkę polskich regionów

i konwergencję z krajami UE Raport 2010

WPŁYW FUNDUSZY EUROPEJSKICH NA GOSPODARKĘ POLSKICH REGIONÓW I KONWERGENCJĘ Z KRAJAMI UE

2

Opracował zespół w składzie: Jacek Białek, Janusz Chojna, Robert Dzierzgwa, Beata Grabowska, Lucyna Przybylska, Agnieszka Siłuszek, Piotr Strzęboszewski, Stanisław Sudak, Ewa Więckowska

pod kierunkiem: Piotra Żubera – dyrektora Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej Akceptował: Jarosław Pawłowski – Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego Opracowanie techniczne: Jarosław Morawski Ewa Perzanowska-Przychodzka Wydawca:

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego ul. Wspólna 2/4, 00-926 Warszawa

ISBN 978-83-7610-275-7

Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej tel. (+48) 22 461 39 07, www.funduszeeuropejskie.gov.pl Egzemplarz bezpłatny

Raport 2010

3

Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................................................ 5 Wpływ polityki spójności na gospodarkę polskich regionów i konwergencję z krajami UE – konkluzje ..... 6 I. Napływ środków z funduszy strukturalnych i funduszu spójności do Polski i ich oddziaływanie

na sytuację makroekonomiczną kraju i regionów.................................................................... 19 1. Ocena sytuacji makroekonomicznej kraju w latach 2004-2009 ........................................... 19 2. Wpływ funduszy europejskich na sytuację makroekonomiczną Polski w latach 2004 – 2009

i w perspektywie do 2015 r. ........................................................................................... 25 3. Wykorzystanie środków europejskich z uwzględnieniem kierunków interwencji ................... 31 4. Tendencje rozwoju społeczno-gospodarczego polskich regionów ....................................... 37 5. Wpływ funduszy europejskich na sytuację makroekonomiczną regionów

w latach 2004 – 2009 i w perspektywie do 2015 r. ........................................................... 43 II. Wpływ funduszy europejskich na potencjał społeczno-gospodarczy polskich regionów

oraz przemiany strukturalne i efektywnościowe...................................................................... 47 1. Infrastruktura środowiskowa, komunalna i energetyki....................................................... 47 2. Infrastruktura transportowa............................................................................................ 60 3. Infrastruktura społeczna ................................................................................................ 75 4. Rozwój zasobów ludzkich ............................................................................................... 83 5. Konkurencyjna gospodarka oparta na wiedzy ................................................................... 93 6. Zdolności instytucjonalne administracji .......................................................................... 115

III. Środki strukturalne Unii Europejskiej a zróżnicowanie przestrzenne........................................ 125 IV. Kluczowe problemy wykorzystania środków europejskich dla rozwoju polskiej gospodarki ........ 136 V. Załącznik statystyczny........................................................................................................ 142 Spis map, tabel i wykresów ...................................................................................................... 154


4

Raport 2010

5

Wprowadzenie Rośnie wykorzystanie funduszy unijnych. Ich dostępność umożliwiła zrealizowanie szeregu inwestycji, zarówno podnoszących efektywność produkcji, jak i w zakresie infrastruktury komunalnej i transportowej. Polityka spójności i jej fundusze przyczyniły się też do złagodzenia spowolnienia gospodarczego, jakie miało miejsce w Polsce w rezultacie światowego kryzysu finansowego i gospodarczego. Szacuje się, że około połowa wzrostu wypracowanego w Polsce PKB w 2009 r. została osiągnięta dzięki funduszom unijnym z polityki spójności. Beneficjentami środków są przedsiębiorcy, samorządy, indywidualni obywatele, w tym rolnicy. Można przypuszczać, że w przypadku braku tych środków, znaczna część projektów nie byłaby zrealizowana, a niektóre z nich byłyby podjęte o wiele później. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przedstawia kolejny raport prezentujący stan liczbowy i wartość podjętych projektów oraz ich wpływ na rozwój kraju. Dokonane analizy i oceny dotyczą w większości lat 2004 - 2009, jednak w odniesieniu do regionów nie ma jeszcze wielu danych za lata 2008 - 2009. Niemniej analizy uwzględniają także zróżnicowania wewnętrzne kraju. Jako rok odniesienia przyjęto przedakcesyjny rok 2003. Analizy obejmują zmiany sytuacji gospodarczej i społecznej, jakie nastąpiły w tym okresie, oraz wpływ środków unijnych na te procesy. Pokazują postępy w konwergencji gospodarczej, społecznej i terytorialnej Polski wobec UE-27 i jej poszczególnych krajów. Raport analizuje wpływ funduszy unijnych na podstawowe kategorie makroekonomicze, odnosi się do stanu zatrudnienia i kapitału ludzkiego, konkurencyjności przedsiębiorstw i sfery B+R, infrastruktury transportowej i ochrony środowiska, infrastruktury społecznej, a także wpływu funduszy unijnych na rozwój obszarów wiejskich i miast. Bazując na danych systemu KSI SIMIK, raport podsumowuje projekty realizowane w poszczególnych kategoriach interwencji w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004 - 2006, jak też Narodowej Strategii Spójności 2007 - 2013, w tym pokazuje skalę udziału środków unijnych. Podnosi również kwestie związane z procedurami pozyskiwania i wydatkowania środków, jak też dotyczące usprawnień tych procedur, tak aby nie stanowiły barier w wykorzystaniu funduszy. Uwagi te i oceny będą przydatne dla realizacji polityki spójności w dalszych latach realizacji NSRO 2007 - 2013, jak i mogą być pomocne w kształtowaniu tej polityki w perspektywie budżetowej 2014 - 2020. Przedstawienie i analiza funduszy została zobrazowana licznymi tabelami i wykresami, a także przykładami wybranych projektów z różnych dziedzin. W prezentacji efektów funduszy wykorzystano informacje ze sprawozdania z realizacji NPR 2004 - 2006, sprawozdania z realizacji NSRO 2007 - 2013, jak też z okresowych sprawozdań z poszczególnych programów operacyjnych. Narzędziem analitycznym były także trzy modele makroekonomiczne, szacujące wpływ funduszy unijnych na gospodarkę. Ponadto, szereg informacji i ocen pochodzi z dokonanych wielu ewaluacji głęboko analizujących poszczególne obszary . W załącznikach do raportu zamieszczono szereg tablic statystycznych uzupełniających dane zawarte w tekście głównym, dla kraju i regionów, jak też w odniesieniu do UE - 27.


6

Wpływ polityki spójności na gospodarkę polskich regionów i konwergencję z krajami UE – konkluzje

1. Makroekonomiczne skutki wdrażania funduszy unijnych • Polityka spójności dobrze spełnia swoje założenia i funkcje. Polska jest największym

beneficjentem tej polityki spośród nowych krajów UE, stąd podlega szczególnie uważnej obserwacji. Nasze doświadczenia mają wpływ na realizowany kształt europejskiej polityki spójności, a polskie stanowisko liczy się w dyskusji nt. polityki spójności i jej roli w pespektywie 2014 – 2020. Choć okres korzystania z funduszy unijnych nie jest jeszcze zbyt długi, to jednak ich spożytkowanie jest już widoczne w wielu obszarach gospodarki. Rezultaty można obserwować zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym. Wykorzystanie funduszy miało też wpływ na złagodzenie w Polsce skutków światowego kryzysu finansowego i gospodarczego. Warto również pamiętać, że z polityki spójności wobec krajów Europy Środkowo-Wschodniej korzystają również kraje Europy Zachodniej – w tym płatnicy netto do budżetu UE. Przeprowadzone badania ewaluacyjne wskazują, że przeciętnie blisko połowa środków finansowych pozyskanych przez Polskę jest przeznaczana na zakupy materiałów, technologii, dóbr i usług z krajów UE – 15. Uwzględniając powyższe, Polska opowiada się za kontynuacją polityki spójności w następnym okresie budżetowym, z możliwością jej modyfikacji, traktując ją jako politykę rozwojową dla całej Unii Europejskiej.

• Analizy i badania potwierdzają, że zarówno cele rozwojowe, jak i środki finansowe przewidziane w ramach NSRO na lata 2007 – 2013 zostały zaprogramowane właściwie. I choć obserwuje się zmianę uwarunkowań sytuacji społeczno – gospodarczej na świecie i w kraju, zaostrzyły się niektóre wyzwania, to generalnie cele NSRO zachowały swoją aktualność.

• Lata 2004-2009 to okres intensywnego wykorzystywania przez Polaków możliwości, jakie stworzyła polityka spójności i związane z nią instrumenty finansowe oraz prawno-organizacyjne. Polityka spójności i jej fundusze przyczyniły się do zwiększenia tempa konwergencji Polski z krajami UE-27. W początkowym okresie efekty wykorzystania środków unijnych były stosunkowo nieznaczne, co wynikało głównie z ich ograniczonej dostępności w pierwszych latach. Dokonany w latach 2004 – 2009 postęp w konwergencji Polski z krajami UE-27 mierzony zmniejszającym się dystansem do średniego poziomu PKB na mieszkańca w PPS wyniósł 11,9 pp. (wzrost z poziomu 48,9% w 2003 r. do 60,8% w 2009 r.) i należy do jednych z największych w UE.

W okresie 2004 – 2009 wzrost gospodarczy w Polsce znacznie przewyższał średnie tempo w Unii Europejskiej, przy czym w latach 2004 – 2008 wzrost ten wynosił średnio w roku 5,4%, natomiast w 2009 r. uległ spowolnieniu do 1,7% - na skutek oddziaływania globalnego kryzysu finansowego. W przeciwieństwie do wszystkich pozostałych krajów członkowskich UE, Polskę ominęła recesja w okresie 2008 – 2009. Warto zauważyć pozytywny wpływ funduszy unijnych na tempo wzrostu gospodarczego w Polsce, a tym samym na łagodzenie skutków światowego kryzysu finansowego i gospodarczego. Ocenia się, że ponad połowa wzrostu gospodarczego w 2009 r. została osiągnięta dzięki funduszom unijnym. Szacunki dokonywane na podstawie modeli ekonometrycznych wskazują, że średnio w latach 2004-2009 dynamika PKB była wyższa dzięki wykorzystaniu funduszy o około 0,5 pp. rocznie, natomiast średnioroczna stopa wzrostu PKB w latach 2004-2015 powinna być wyższa o około 0,6 pp.1

• W latach 2004-2015 Polska będzie mogła uzyskać z funduszy unijnych łącznie 80,1 mld euro2. Finansowane środkami z UE nakłady infrastrukturalne oraz bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw znacząco przyczyniają się do ożywienia aktywności inwestycyjnej w Polsce, prowadząc do podniesienia tempa wzrostu nakładów brutto na środki trwałe oraz zwiększenia stopy inwestycji. Wsparcie ze źródeł wspólnotowych przełoży się corocznie na dodatkowe 4-5 pp. wzrostu tempa nakładów brutto na środki trwałe w latach 2010-2014 oraz zwiększenie poziomu inwestycji w

1 Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych – Narodowego Planu

Rozwoju 2004-2006 i Narodowej Strategii Spójności 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym, IBS, Warszawa 2010

2 W ramach NPR środki z funduszy unijnych przeznaczone dla Polski wynosiły 12,8 mld euro, zaś w ramach NSRO – 67,3 mld euro (nie licząc środków ze Wspólnej Polityki Rolnej).

Raport 2010

7

2014 r. o ponad 30% w porównaniu ze scenariuszem bez funduszy, a więc stopę inwestycji większą o ponad 4 pp.

• Fundusze unijne wywołują zauważalny wzrost zatrudnienia i spadek bezrobocia. W horyzoncie do 2013 r. realizacja instrumentów NPR 2004-2006 oraz NSS 2007-2013 przyczyni się do osiągnięcia wskaźnika zatrudnienia w populacji 15-64 na poziomie około 64%, co oznacza wartość wyższą o ok. 1,5 – 3,5 pp. niż w scenariuszu bez funduszy.

• Fundusze unijne mają – chociaż bardzo ograniczony - wpływ na strukturę sektorową polskiej gospodarki. W latach 2004-2009 większe zmiany zaszły w strukturze sektorowej pracujących niż w strukturze wytworzonego PKB. Odnotowano niewielkie oddziaływanie funduszy na wzrost udziału dominującego w gospodarce sektora usługowego oraz znaczące zmniejszenie udziału sektora rolniczego; udział sektora przemysłowego w wartości dodanej brutto (WDB) był dosyć stabilny w tym okresie, z tendencją do lekkiego wzrostu, natomiast znacząco wzrósł udział pracujących w przemyśle i budownictwie3. Zakłada się, że w latach 2010-2015 wpływ funduszy unijnych na strukturę gospodarki Polski będzie narastał, w tym - wpływ na wzmocnienie sektora przemysłowego. Będzie to wynikiem przyjętych w NPR 2004-2006 oraz NSS 2007-2013 proporcji pomiędzy trzema głównymi kategoriami interwencji, w szczególności wysokimi nakładami na rozbudowę infrastruktury podstawowej, co stymuluje popyt na usługi firm budowlanych oraz sekcji przetwórstwa przemysłowego wspierających budownictwo. Z drugiej strony, sektor przemysłowy jest także ważnym odbiorcą wsparcia kierowanego bezpośrednio do przedsiębiorstw. Na wdrażaniu w Polsce instrumentów finansowych polityki spójności relatywnie mniej skorzystają sektor rolniczy i sektor usług rynkowych. Wpływ funduszy unijnych na wartość dodaną brutto i zatrudnienie w każdym z nich będzie w całym badanym okresie pozytywny, jednak skala oddziaływania będzie niższa niż w przypadku sektora przemysłowego.

• Interwencja publiczna współfinansowana w latach 2004-2015 ze środków wspólnotowych wpływa także na stan finansów publicznych. W długim okresie fundusze europejskie prowadzą do trwałej i istotnej poprawy stabilności finansów publicznych, mierzonej poziomem deficytu w relacji do PKB, jednak w krótkim okresie mogą stanowić jedną z przyczyn pogorszenia sytuacji w tym zakresie. W latach 2008-2009 nastąpiło pogłębienie nierównowagi finansów publicznych w Polsce, na co wpłynęło między innymi spowolnienie wzrostu PKB oraz wcześniejsze reformy obniżające poziom dochodów sektora. Znaczące pogorszenie wskaźników finansowych miało miejsce w każdym z podsektorów, ale relatywnie największe - w podsektorze instytucji samorządowych na szczeblu lokalnym (kilkukrotny wzrost deficytu do ponad 14 mld zł). Na wzrost deficytu w tym podsektorze miały wpływ m. in. realizowane inwestycje, w tym przy współudziale środków unijnych. Z wyliczeń opartych na modelach wynika, że począwszy od 2010 r. można oczekiwać pozytywnego wpływu funduszy europejskich na deficyt finansów publicznych, co powinno przełożyć się na poprawę relacji długu publicznego do PKB. Dodatkowo, w tym kierunku działa umacnianie złotego spowodowane napływem funduszy europejskich, dzięki czemu dług nominowany w walutach obcych staje się niższy w wyrażeniu złotowym.

• Terytorialny charakter polityki spójności przyczynia się do szybszego nadrabiania dystansu rozwojowego regionów słabiej rozwiniętych wobec regionów bogatszych oraz spowolnienia wzrostu wewnątrzkrajowego zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego. W okresie 2004 – 2009 polskie regiony zbliżyły się jako całość do poziomu PKB per capita Unii Europejskiej. Proces ten zachodził nierównomiernie w wymiarze terytorialnym. Najbardziej dynamiczne były te województwa, w obrębie których znajdują się duże metropolie i silne centra rozwoju.

• Realna konwergencja gospodarki polskiej jako całości zachodzi jednocześnie z procesem polaryzacji rozwoju tj. zwiększaniem się różnic w poziomie rozwoju społeczno – gospodarczego pomiędzy liderami wzrostu gospodarczego (przede wszystkim województwem mazowieckim i dolnośląskim) a regionami Polski Wschodniej i innymi słabszymi ekonomicznie regionami. Należy jednak zauważyć, że w ostatnim okresie zmniejszyło się tempa ich narastania. Wskaźniki statystyczne mierzące rozmiary tych zróżnicowań pomiędzy województwami wskazują na ich zwiększenie w 2008 r. w porównaniu z 2003 r., ale też na niewielki ich spadek w relacji do 2007 r.; przykładowo relacja pomiędzy najwyższym i najniższym poziomem PKB na mieszkańca

3 W okresie 2004-2009 udział sektora usługowego zwiększył się do 66,5% (tj. o 0,5 pp.) w WDB i do 55,6% (tj. o 2,3 pp.) w

liczbie pracujących ogółem; udział sektora rolniczego zmniejszył się w produkcji do 3,6% (tj. o 0,8 pp.) w WDB, natomiast w pracujących do 13,3% (tj. o 4,9 pp.); udział sektora przemysłowego zwiększył się nieznacznie do 29,9% w WDB (tj. o 0,3 pp.), a do 31,1% (tj. o 2,6 pp.) w pracujących.


8

wynosiła 2,20 w 2003 i 2004 r., 2,37 w 2007 r., a 2,28 w 2008 r. Również inne współczynniki zmienności, wykazujące wzrost w latach 2004-2007, uległy niewielkiemu obniżeniu w 2008 r.

• O ile do końca 2009 r. wpływ polityki spójności na niwelowanie różnic regionalnych był jeszcze niewielki, to na przestrzeni najbliższych lat, wraz z zaangażowaniem w najniżej rozwiniętych regionach dużych środków związanych z realizacją NSS 2007-2013, skumulowane oddziaływanie instrumentów polityki spójności powinno przełożyć się na spowolnienie procesów dywergencyjnych. Dzięki wykorzystaniu środków szacowany wzrost współczynnika zmienności poziomu PKB na mieszkańca będzie o połowę mniejszy niż w scenariuszu bez funduszy. Można zatem stwierdzić, że oddziaływanie funduszy pozwoli o połowę ograniczyć naturalny proces różnicowania regionów. Fundusze unijne stanowić będą swoistą przeciwwagę dla obserwowanych dotąd tendencji wzrostu nierówności w podziale dochodu na poziomie regionalnym, spowalniając tempo wewnętrznej polaryzacji kraju.

• Należy zauważyć, że rosnące wsparcie ze środków unijnych przynosi gospodarce istotne impulsy rozwojowe, ale nie zastąpi czynników rozwoju endogenicznego. Ważne jest zatem kreowanie warunków dynamizujących własne możliwości rozwojowe. Analiza wskaźników produktywności w regionach w ostatnich latach wykazuje, że regiony o niskiej wydajności pracy nie nadrobiły dystansu do najbardziej konkurencyjnych regionów. Wzrost zróżnicowania regionów w zakresie wydajności pracy może stanowić przyczynę kontynuacji procesów dywergencji w przyszłości.

• Bardziej efektywne wykorzystanie środków unijnych wymaga lepszej koordynacji przedsięwzięć inwestycyjnych – projektów podejmowanych w ramach krajowych programów operacyjnych i projektów realizowanych w ramach regionalnych programów operacyjnych. Obecnie, w przypadku wielu takich projektów brak jest działań koordynujących, które tworzyłyby wspólny system lub sieć (np. transportową) składającą się z linii krajowych uzupełnianych liniami regionalnymi. Tego typu działanie pożądane jest także w przypadku innych obszarów czy dziedzin życia gospodarczego, np. w odniesieniu do inicjatyw odnoszących się do ochrony środowiska. Szczególna rola w tym zakresie przypada samorządom terytorialnym. Koordynacja przedsięwzięć i ich finansowania pozwoliłaby w większym stopniu odpowiadać i wdrażać w praktyce tzw. zintegrowane podejście do rozwoju, odchodzące od polityk sektorowych, a wieloaspektowo kreować procesy rozwojowe. Mogłoby to istotnie wpłynąć na dobre programowanie i wdrażanie zamierzeń inwestycyjnych oraz racjonalne korzystanie z możliwego finansowania unijnego. Realizacja takiego modelu wymaga dopracowania rozwiązań o charakterze systemowym, gwarantujących współpracę szczebla centralnego ze szczeblem samorządowym.

• Wdrażanie polityki spójności przyczyniło się do upowszechniania – w całym sektorze publicznym – nowoczesnych standardów zarządzania i konwergencji instytucjonalnej. Dokonywane jest bowiem wdrożenie zasad - charakterystycznych dla polityki spójności - dotyczących programowania, wskaźników, monitorowania i ewaluacji do polityki rozwoju i systemu zarządzania rozwojem. Zasady te znalazły swe umocowanie w regulacjach prawnych (m.in. w ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju) i dokumentach rządowych. Proces ten już obecnie przyczynił się do wzmocnienia programowania strategicznego, wdrażania wieloletniego zarządzania strategicznego i finansowego, poprawy sprawności i jakości funkcjonowania administracji oraz kształtowania kultury administracyjnej związanej z zarządzaniem środkami publicznymi. Ma też wpływ na wzrost znaczenia wymiaru terytorialnego w politykach rozwojowych i rozwoju zintegrowanego społeczeństwa.

2. Infrastruktura środowiskowa, komunalna i energetyki

• W ramach NPR na infrastrukturę środowiskową, komunalną i energetyki wydatkowano około 25,2% udzielonego dofinansowania ogółem.

• Środki UE pozwoliły na istotną intensyfikację działań – m.in. ze strony samorządów, administracji rządowej czy też przedsiębiorców - na rzecz ochrony środowiska. Równocześnie umożliwiły one osiągnięcie znacznie szybszego tempa w zakresie uzupełniania istniejących braków w wyposażeniu w infrastrukturę podstawową4. Znaczna część projektów dotyczących rozwoju infrastruktury środowiskowej i działalności gospodarczej na rzecz środowiska naturalnego wzmacnia potencjał rozwojowy gmin i regionów będących (pośrednio lub bezpośrednio) beneficjentami realizowanych

4 Przy współudziale środków z funduszy unijnych do końca 2009 r. m.in. wybudowano lub zmodernizowano łącznie 249

oczyszczalni ścieków, 6260 km sieci wodociągowej oraz 14380 km sieci kanalizacyjnej.

Raport 2010

9

projektów. Projekty te przyczyniły się do: powstania nowych terenów inwestycyjnych oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Należy również zaznaczyć, że budowa sieci wodno-kanalizacyjnej oraz zmniejszenie presji, jaka jest wywierana na środowisko przez infrastrukturę komunalną i zakłady przemysłowe, prowadzi dodatkowo do wyższego zapotrzebowania na działki budowlane znajdujące się w sferze oddziaływania analizowanej infrastruktury oraz do wzrostu wartości sprzedawanych przez mieszkańców nieruchomości. Ponadto, lokalizacja nowych podmiotów gospodarczych i napływ mieszkańców na tereny objęte infrastrukturą „środowiskową” powodują wzrost przychodów budżetów gmin.

• Należy podkreślić, że konieczność dostosowania infrastruktury ochrony środowiska do standardów UE to najbardziej palące zobowiązanie odnoszące się do: uporządkowania gospodarki ściekowej w aglomeracjach, zagospodarowania odpadów komunalnych, zwiększenia udziału energii produkowanej ze źródeł odnawialnych oraz ograniczenia presji wywieranej na środowisko przez najbardziej uciążliwe zakłady przemysłowe. Pełne dostosowanie do wymogów UE w zakresie ochrony środowiska jest procesem długotrwałym i będzie wymagać nakładów znacznie przewyższających alokację dostępną w ramach NPR i NSRO. Na przedsięwzięcia ze sfery infrastruktury ochrony środowiska realizowane w zakresie Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, przewidziano środki rzędu wysokości 8,8 mld euro (tj. 13,5% alokacji na lata 2007-2013). Generalnie, można postawić tezę, że projekty współfinansowane ze źródeł unijnych, choć nie pozwalają na rozwiązanie najistotniejszych problemów w omawianej sferze, to jednak prowadzą do znacznie szybszego – niż w przypadku scenariusza zakładającego brak tych środków - zbliżenia się do wyznaczonych celów.

• Z uwagi na dominację - w ramach NPR - rozproszonego podejścia do programowania – w większości działań przedmiotem finansowania była szeroka gama przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska. Choć powyższe rozwiązanie jest korzystne, jeśli chodzi o płynność absorpcji funduszy unijnych, to równocześnie skutkuje ono rozproszeniem efektów podejmowanych działań interwencji i znacząco utrudnia kompleksowe rozwiązanie problemów środowiskowych w określonej dziedzinie lub na określonym obszarze objętym interwencją (bardziej efektywne wydaje się przyjęcie w kolejnych latach modelu programowania skoncentrowanego na szczególnie istotnych problemach środowiskowych albo najbardziej wrażliwych obszarach – na co wskazują niektóre doświadczenia realizacji „środowiskowych” aspektów SPO WKP oraz Funduszu Spójności).

• Wyniki badań ewaluacyjnych5 wskazują, że w przypadku większości programów realizowanych w ramach NPR realizacja założonych efektów rzeczowych w obszarze gospodarki wodno - ściekowej przebiegała bez większych trudności. Problemy odnotowano natomiast w przypadku osiągnięcia docelowego poziomu wskaźników w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi, wykorzystania odnawialnych źródeł energii, czy też ochrony przeciwpowodziowej. W odniesieniu do niektórych działań – m.in. gospodarki osadami ściekowymi- postęp w rozwiązywaniu kluczowych problemów ochrony środowiska jest niewielki, co wynika w znacznym stopniu z braku zintegrowanego ponadlokalnego podejścia do rozwiązywania problemów w tym zakresie.

Autorzy badań ewaluacyjnych sugerują, że przedmiotem wsparcia w zakresie infrastruktury ochrony środowiska powinny być przede wszystkim przedsięwzięcia związane z budową kompleksowych zakładów zagospodarowania odpadów – przy czym podkreślają, że wskazana jest szeroka promocja najbardziej efektywnych (modelowych) przedsięwzięć dotyczących ochrony środowiska.

Na podstawie obserwacji kilkunastu – zrealizowanych w ramach Funduszu Spójności oraz ZPORR - projektów dotyczących zagospodarowania odpadów komunalnych można wnioskować, że zakłady tego typu odgrywają – szczególnie gdy powstają w mniejszych gminach - istotną rolę stymulatorów rozwoju społeczno-gospodarczego, nie tylko tworząc miejsca pracy i przyczyniając się do rozwoju komplementarnej infrastruktury transportowej, ale również stanowiąc istotne źródło dochodów.

• Projekty realizowane w ramach NPR przyczyniły się w istotnym stopniu do spadku emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych przez duże zakłady przemysłowe – prowadząc do wyeliminowania problemu punktowego przekroczenia norm jakości powietrza na skutek działania przemysłu. Nie osiągnięto natomiast znaczącego postępu jeśli chodzi o przeciwdziałanie tzw. niskiej emisji zanieczyszczeń.

5 „Ocena efektów inwestycji środowiskowych finansowanych w ramach NPR 2004-2006” Fundeco S.C. Warszawa, sierpień 2010.


10

W przypadku działań dotyczących ochrony przeciwpowodziowej, potrzebna jest spójna koncepcja ochrony przeciwpowodziowej w ujęciu zlewniowym, jak i kompleksowe podejście do zagadnień ochrony przeciwpowodziowej i szeroko pojmowanej ochrony wód – zgodnie z założeniami Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Powodziowej. Z uwagi na nasilającą się skalę ekstremalnych zjawisk pogodowych oraz olbrzymie potrzeby w analizowanym obszarze, oprócz inwestycji nastawionych na modernizację wałów przeciwpowodziowych, wskazane wydają się dalsze inwestycje w zbiorniki przeciwpowodziowe, rozwój systemu terenów zalewowych, a także działania ukierunkowane na zwiększanie pojemności retencyjnej zlewni.

• Analiza dynamiki wydatkowania środków na ochronę środowiska przez jednostki samorządowe wskazuje, że gminy utrzymały poziom wydatkowania środków własnych na działania środowiskowe, przeznaczając je w okresie wdrażania NPR na wkład własny do projektów współfinansowanych ze środków UE. Chociaż większość beneficjentów projektów współfinansowanych w ramach NPR uznała, że przedsięwzięcia te byłyby realizowane również bez wsparcia środkami UE, to jednocześnie podkreślali, że wpływ tego wsparcia pozwalał na poszerzenie zakresu rzeczowego projektów, przyspieszenie ich realizacji, jak też wdrażanie nowoczesnych rozwiązań.

• W ramach rekomendacji dotyczących produkcji energii ze źródeł odnawialnych należy wskazać na konieczność wspierania rozwoju najbardziej efektywnych przedsięwzięć, tj. budowy elektrowni wodnych oraz biogazowni, przy równoczesnym wspomaganiu działań ograniczających poziom niskiej emisji z indywidualnych źródeł spalania (głównie poprzez rozwój sieci ciepłowniczych na obszarach o gęstej zabudowie). Należy również dążyć do intensyfikacji przedsięwzięć mających na celu zwiększenie efektywności energetycznej w zakresie wytwarzania i przesyłu energii elektrycznej i cieplnej. Relatywnie wysoka- na tle innych krajów UE- energochłonność gospodarki prowadzi do wysokiego poziomu kosztów działalności gospodarczej. Należy podkreślić, że –pomimo możliwości jakie w ramach NPR stworzono dla wspomnianych przedsięwzięć - ich skala ich była stosunkowo niewielka.

• W ramach NSRO 2007-2013 projekty z zakresu infrastruktury energetycznej realizowane są przede wszystkim poprzez projekty współfinansowane z Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko oraz Regionalnych Programów Operacyjnych. Projekty te mają przyczynić się do osiągnięcia celu 3 NSRO tj. Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski poprzez dywersyfikację źródeł energii oraz ograniczenie negatywnej presji sektora energetycznego na środowisko naturalne. Na inwestycje te - mające na celu m.in. podwyższenie sprawności wytwarzania, przesyłania i dystrybucji energii, wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, a także poprawę bezpieczeństwa energetycznego państwa – przeznaczono ogółem ponad 2,2 mld euro (czyli około 3,4% całej alokacji NSRO 2007-2013).

3. Infrastruktura transportowa

• W NPR kwota przeznaczona na projekty dotyczące infrastruktury transportowej stanowiła 36,8% udzielonego dofinansowania ogółem, a w NSRO w latach 2007-2009 przekazano beneficjentom realizującym tego rodzaju projekty 31,5% płatności ogółem (na lata 2007-2013 przewidziano 34,8% środków NSRO).

• Ocena współfinansowanych ze środków UE projektów w sferze infrastruktury transportowej powinna przyjąć za punkt wyjścia fakt ograniczonego czasu ich realizacji oraz olbrzymią skalę potrzeb inwestycyjnych w tym wymiarze w Polsce. Jak podkreślają autorzy przeprowadzonej ewaluacji „podstawowe braki w sieci były tak duże, że pomimo nominalnie największych (względem innych krajów) przewidywanych transferów (zarówno w okresie 2004 -2006, jak w toku dotychczasowej realizacji NSRO 2007-2013) niemożliwie było zrealizowanie ogółu najpilniejszych potrzeb w oparciu o fundusze strukturalne. Stworzyło to, w stopniu większym niż w innych krajach akcesyjnych, konieczność wyboru inwestycji przewidzianych do wsparcia spośród długiej listy priorytetów”6.

6 Tomasz Komornicki, z zespołem „Ocena wpływu inwestycji infrastruktury transportowej realizowanych w ramach polityki

spójności na wzrost konkurencyjności regionów”, przygotowana przez Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Polska Akademia Nauk. Warszawa, wrzesień 2010.

Raport 2010

11

Ponieważ w momencie akcesji Polski do UE sieć wzajemnych powiązań polskich aglomeracji była wysoce niewystarczająca z punktu widzenia potrzeb gospodarczo-społecznych, nie należało oczekiwać głębokich zmian w tym zakresie w krótkim okresie implementacji NPR 2004-2006. Realizowane przy wsparciu UE projekty przyniosły jedynie niewielką poprawę, co w znacznym stopniu związane było z ich rozproszeniem. Ocenia się, że wzmocnienie spójności krajowego systemu osadniczego stanie się możliwe jedynie dzięki realizacji dużych projektów inwestycyjnych (jako najbardziej efektywne w tym względzie należy ocenić projekty finansowane z Funduszu Spójności).

• Analiza projektów realizowanych w ramach Narodowego Programu Rozwoju 2004-2006 oraz wnioski zawarte w przygotowanych na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego badaniach ewaluacyjnych7 wskazują, że w ujęciu regionalnym głównymi beneficjentami inwestycji w zakresie infrastruktury transportowej były przede wszystkim: obszary położone w pasie Polski centralno-wschodniej (Konin-Łodź-Warszawa-Siedlce), Dolny Śląsk, obszary położone w pasie górnośląsko-krakowskim (Gliwice-Tarnów), Pomorze Wschodnie (obszar od Gdyni po powiaty elbląski i braniewski) oraz pas w którym przebiega linia kolejowa Warszawa-Gdynia8.

Należy przy tym podkreślić, że do największych inwestycji współfinansowanych z funduszy UE należały projekty koncentrujące się na głównych transeuropejskich korytarzach transportowych (w większości przypadków pokrywających się z siecią TEN-T). Możliwe jest bowiem osiągnięcie znaczących korzyści z tytułu położenia na międzynarodowych szlakach komunikacyjnych łączących wschód i zachód kontynentu. Należy jednak pamiętać o zagrożeniach wynikających ze znacznego nasilenia procesów gospodarczych w krajach Europy Środkowo – Wschodniej, któremu towarzyszył wzrost natężenia ruchu drogowego i negatywny wpływ na stan środowiska naturalnego.

• Poziom koncentracji środków był w transporcie kolejowym wyższy niż w przypadku transportu drogowego, jednak większość środków przeznaczonych na inwestycje kolejowe skierowano na modernizację istniejących sieci, nie podejmując nowych projektów inwestycyjnych. Pełne efekty tych działań ujawnią się dopiero po ich zakończeniu (tj. zakończeniu przebudowy całej długości modernizowanych szlaków), tj. dopiero za kilka lat.

W przypadku infrastruktury drogowej, większość środków UE służyła budowie autostrad i dróg ekspresowych, a w następnej kolejności dróg krajowych. Wyraźnie mniejszy był natomiast zakres (przy znacznym rozproszeniu przestrzennym) inwestycji na drogach wojewódzkich i powiatowych.

• W sferze transportu miejskiego dominowały inwestycje finansowane w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. W wielu miastach środków UE przeznaczono na zakup taboru komunikacji miejskiej, który jest oceniany jako mniej „prorozwojowy” od inwestycji w „twardą” infrastrukturę. Projekty w zakresie transportu miejskiego nie przyniosły oczekiwanego wzrostu udziału transportu publicznego w przewozach osób w miastach, choć zdaniem ekspertów przyczyniły się jednak do spowolnienia spadku tego udziału.

• Zbyt mały był wpływ inwestycji drogowych realizowanych w ramach NPR na wzrost przepustowości – było to przede wszystkim wynikiem niewielkiego udziału dróg dwujezdniowych w sieci drogowej - a modernizacja jednopasmowych dróg krajowych i wojewódzkich okazała się w tym zakresie niewystarczająca. Zbyt mało inwestycji zostało podjętych również w obszarach metropolitalnych – na drogach dojazdowych charakteryzujących się największą ilością wąskich gardeł. W związku z powyższym, należy podkreślić konieczność intensyfikacji działań nastawionych na wzrost udziału dróg dwujezdniowych, przede wszystkim na obszarach metropolitalnych oraz na drogach dojazdowych do największych miast.

• Wpływ realizacji projektów współfinansowanych z funduszy UE na skrócenie czasu dojazdu samochodem do stolic poszczególnych województw nie był - w zdecydowanej większości

7 j.w. 8 Do końca 2009 r. w ramach realizacji projektów NPR 2004-2006 z zakresu infrastruktury transportowej zbudowano

i zmodernizowano łącznie ponad 282 km autostrad oraz 4704 km dróg innego typu niż autostrady tj. ekspresowych, krajowych, powiatowych i gminnych (w tym przebudowano i rozbudowano 601,1 km dróg krajowych oraz zbudowano 144,7 km tego rodzaju dróg). W zakresie inwestycji w transport kolejowy zmodernizowano i przebudowano 439 km linii kolejowych. Dokończono budowę pierwszej linii warszawskiego metra (odcinek o długości blisko 4 km) oraz zbudowano 15 obiektów wpływających na dostępność portów.


12

przypadków - zbyt duży (największą poprawę osiągnięto w województwie wielkopolskim, a najmniejszą - pomimo realizacji kilkunastu projektów drogowych – w województwie lubuskim).

W zakresie integracji transportowej aglomeracji i ich zaplecza, poprawę odnotowano przede wszystkich w strefach zewnętrznych aglomeracji, ponieważ inwestycje liniowe zwiększały dostępność na linii obszary pozaaglomeracyjne – przedmieścia, podczas gdy wewnątrz największych miast następowało zwiększenie kongestii. Wyniki badań ewaluacyjnych wskazują na konieczność zwiększenia wsparcia dla projektów związanych z transportem kolejowym, które pozwalają na lepszą integrację w wymiarze aglomeracji z ich zapleczem.

W perspektywie kolejnych lat za kluczowy priorytet w sferze inwestycji transportowych - w tym współfinansowanych ze środków UE - należy uznać ukończenie budowy spójnej sieci drogowej (obejmującej autostrady i drogi ekspresowe) i kolejowej łączącej największe miasta, a w przyszłości większego wsparcia należy udzielić również krajowemu transportowi lotniczemu.

• Z niepokojem należy odnotować fakt, że w niektórych przypadkach istotną barierę realizacji projektów w omawianym obszarze stanowiły braki w zakresie ich „przygotowania instytucjonalnego”, co powodowało opóźnienia w realizacji tego typu projektów. Ponadto budowie niemal każdej drogi towarzyszą napięcia społeczne mogące prowadzić do długotrwałych opóźnień – i to mimo zapisów tzw. „specustawy drogowej” z 10 kwietnia 2003 r., upraszczającej nabywanie terenów inwestycyjnych.

• Pewną barierą w realizacji inwestycji drogowych mogą stać się problemy w sferze planowania przestrzennego. Niewielki jest w naszym kraju odsetek miast posiadających miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Istnieje zagrożenie, że z uwagi na brak odpowiednich rezerw terenu dany projekt inwestycyjny może napotykać trudności realizacyjne.

• Na poziomie dokumentów strategicznych takich jak – przyjęta przez Radę Ministrów w lipcu 2010 r.- Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie 2010-2020” czy też przygotowywana obecnie Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, zakłada się przedefiniowanie hierarchii priorytetów inwestycyjnych w transporcie, pod kątem nadania wyższej rangi inwestycjom prowadzącym do wzrostu dostępności pomiędzy największymi ośrodkami metropolitalnymi oraz w obrębie ich obszarów funkcjonalnych. Równocześnie duże znacznie będzie miała rozbudowa powiązań infrastrukturalnych łączących główne ośrodki miejskie obszarów peryferyjnych z głównymi węzłami metropolii sieciowej.

Priorytetowe znaczenie będą posiadać również inwestycje (w zakresie infrastruktury transportowej lądowej i wodnej) służące poprawie dostępności polskiej przestrzeni w wymiarze europejskim, przy czym nie będą się one ograniczać do inwestycji tranzytowych (zwłaszcza w sferze infrastruktury drogowej). Ponadto, istotna jest rozbudowa i modernizacja głównych lotnisk międzynarodowych znajdujących się w sieci TEN-T oraz lotnisk regionalnych.

• Należy też zwrócić uwagę na uwarunkowania makroekonomiczne. Zwolnienie tempa wzrostu odnotowane w Polsce w 2009 r. oraz jego długoterminowe reperkusje – w postaci wzrostu deficytu sektora finansów publicznych i długu publicznego, mogą być czynnikami warunkującym skalę inwestycji publicznych w sferze infrastruktury. Z kolei na poziomie Unii Europejskiej niezbędna konsolidacja finansów publicznych w poszczególnych krajach może wpływać ujemnie na zakres pomocy strukturalnej w ramach kolejnej wieloletniej perspektywy finansowej. Czynniki te mogą mieć znaczenie dla dalszej dynamiki postępów w omawianej dziedzinie.

4. Infrastruktura społeczna

• Środki przeznaczone na infrastrukturę społeczną łącznie stanowiły w NPR 2,9% udzielonego dofinansowania ogółem, zaś w NSRO w latach 2007-2009 - 4,3% płatności ogółem (podobny udział przewiduje się w całym okresie NSRO).

W obszarze infrastruktury społecznej realizacja przedsięwzięć stymulujących jej rozwój przebiegała pomyślnie i, jak wykazuje sprawozdanie z wykonania zadań przewidzianych w ramach ZPORR, często wielokrotnie przewyższała założone wskaźniki wykonania. Dotyczyło to zwłaszcza sfery ochrony zdrowia.

Raport 2010

13

Najwięcej projektów o najwyższej łącznej wartości realizowało woj. śląskie i dolnośląskie, gdzie modernizowano lub doposażano regionalną i lokalną infrastrukturę społeczną, głównie w zakresie usług medycznych, ale też np. edukacyjnych.

Nieliczne badania ewaluacyjne wpływu wsparcia z funduszy strukturalnych w zakresie modernizacji i rozbudowy infrastruktury społecznej na realizację celów rozwojowych regionów9 wskazują na przewagę liczebną projektów zrealizowanych na obszarach wiejskich, ale pod względem wartości – na korzystniejszą sytuację miast – największe strumienie środków zostały zaabsorbowane przez ośrodki miejskie.10

• Zaobserwowano pozytywne zmiany wskaźników wchodzących w skład Syntetycznych Mierników Rozwoju (SMR). Poprawę dostępu do infrastruktury społecznej zanotowano w przypadku: liczby ZOZ-ów, liczby komputerów w szkołach, czy wskaźników dotyczących sportu i rekreacji (np. wzrosła istotnie liczba klubów sportowych). Poprawę wykorzystania infrastruktury zanotowano przede wszystkim w przypadku dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym, jak też liczby widzów w kinach. Ocena mierników wykazała najlepszą sytuację w woj. małopolskim, które zajęło czołową pozycję w obszarach edukacji i kultury oraz wysokie miejsce w turystyce i sporcie. W przypadku dostępu do ochrony zdrowia najwyższą pozycję osiągnęło woj. śląskie11. Natomiast woj. świętokrzyskie o najniższej pozycji pod względem poziomu infrastruktury społecznej, uzyskało najwyższą wartość nakładów na te projekty (w przeliczeniu na mieszkańca). Wysoko (druga pozycja) pod względem poziomu infrastruktury, jak i wartości projektów, lokuje się woj. zachodniopomorskie.

• Badanie terenowe w trzech wybranych województwach wykazało, że inwestycje w infrastrukturę społeczną w niektórych przypadkach, szczególnie na poziomie społeczności lokalnych (gmin, wiosek) generują impuls rozwojowy (wzrost aktywności liderów lokalnych, mobilizację i integrację społeczności, inicjatywy związane z dodatkowym wykorzystywaniem stworzonej infrastruktury itp.). Wybudowane lub zmodernizowane obiekty, zwłaszcza w obszarze kultury i sportu, nierzadko wychodzą poza swoją standardową rolę i stają się centrami społecznymi, wykorzystywanymi przez różne grupy społeczności lokalnych.

W skali regionalnej przesłanki do przyszłego rozwoju tworzą głównie duże inwestycje w infrastrukturę szkół wyższych – rozbudowę bazy badawczej i dydaktycznej.

Pod wpływem realizacji projektów zwiększyła się zarówno dostępność do nowoczesnego sprzętu diagnostycznego i terapeutycznego (szpitale wojewódzkie, kliniczne i specjalistyczne), jak również wprowadzono udogodnienia i poprawiono zarządzanie w lokalnych placówkach ochrony zdrowia.

Najnowsze badania ewaluacyjne przeprowadzone w 2010 r.12 potwierdzają związek interwencji z poprawą dostępności do usług medycznych.

• Wydatki na projekty związane z rozbudową infrastruktury społecznej były również pozytywnie skorelowane z poprawą jakości kształcenia wyrażoną poprawą wyników egzaminów końcowych (gimnazjalnych i maturalnych) w badanym okresie. Rezultat ten można potwierdzić w oparciu o analizę struktury projektów realizowanych na poziomie krajowym i regionalnym, jak również w oparciu o opinie respondentów, którzy podkreślali rosnącą atrakcyjność programów edukacyjnych dla uczniów, w tym przedsięwzięć finansowanych ze środków unijnych (np. zajęcia pozaszkolne, koła zainteresowań, wymiany zagraniczne).

Ważnym czynnikiem, korzystnie oddziaływującym na poprawę dostępności do edukacji, były projekty stypendialne zrealizowane w większości badanych miast.

9 Raport z takiego badania, przeprowadzonego przez firmę Policy & Action Group Unicolsult Sp z o.o., wydany w 2009 r., dotyczył

zakończonych przedsięwzięć (według stanu na dzień 30.09.2008 r.), polegających na budowie lub modernizacji infrastruktury społecznej w obszarach: ochrony zdrowia, edukacji, kultury, turystyki, sportu i rekreacji, dofinansowanych w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR), SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, a także w ramach Programów Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG IIIA. Badanie przeprowadzono na 22 wybranych projektach zrealizowanych w trzech województwach: łódzkim, małopolskim i warmińsko-mazurskim.

10 Policy & Action Group Unicolsult Sp z o.o.: Ocena wpływu wsparcia z funduszy strukturalnych w zakresie modernizacji i rozbudowy infrastruktury społecznej na realizację celów rozwojowych regionów. Raport z badania ewaluacyjnego, Warszawa, 28.05.2009 r.

11 Woj. śląskie miało w badanym okresie drugą lokatę pod względem liczby osób pracujących w ochronie zdrowia na wsi. 12 Projekt końcowy badania pogłębiono badaniem 5 miast: Warszawy, Lublina, Poznania, Zielonej Góry i Rybnika. Ocenia on

wpływ interwencji polityki spójności na poprawę dostępu do usług publicznych (kultura, edukacja, zdrowie).


14

• Zrealizowano relatywnie niewielką liczbę projektów z zakresu kultury i rekreacji finansowanych w ramach polityki spójności. Poprawił się jednakże dostęp do kultury w ujęciu lokalnym.

• Skala interwencji unijnych w obszarze infrastruktury społecznej stanowiła około 7% wartości wszystkich projektów zrealizowanych w Polsce w ramach perspektywy programowania 2004-2006.

Tylko największe inwestycje, głównie w dziedzinie szkolnictwa wyższego i kultury, bezpośrednio nawiązywały do celów rozwojowych regionów. Większość projektów stanowiły projekty o lokalnym zasięgu oddziaływania, odpowiadające na bieżące potrzeby. Miały zatem ważne znaczenie dla społeczności lokalnych.

5. Zasoby ludzkie

• Środki przeznaczone na rozwój kapitału ludzkiego w NPR stanowiły 13,9% dofinansowania ogółem, natomiast w NSRO przeznaczono na ten cel do 2009 r. 24,2% wszystkich płatności (w perspektywie 2007-2013 na projekty te przewiduje się 14,3% środków NSRO) .

Polityka spójności, realizowana w Polsce w latach 2004-2009, objęła swym zasięgiem m.in. budowę otwartego, opartego na wiedzy społeczeństwa poprzez zapewnienie warunków do rozwoju zasobów ludzkich w drodze kształcenia, szkolenia i pracy.

Przedsięwzięcia z zakresu aktywnej polityki rynku pracy oraz integracji zawodowej i społecznej, a także rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy miały za zadanie zarówno wzrost zatrudnienia, jak i poprawę jego jakości oraz zmianę struktury sektorowej; w wymiarze regionalnym – konwergencję regionów Polski słabiej rozwiniętych do bogatszych poprzez techniczne uzbrojenie pracy i podniesienie jakości zasobów pracy w tych regionach.

• Podjęte działania przyniosły w większości przypadków pozytywne efekty. Ogólny trend zmian na rynku pracy w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej jest zdecydowanie pozytywny. Polityka spójności przyczyniła się do zahamowania spadku, a w ostatnich latach do wzrostu współczynnika aktywności zawodowej, którego niski poziom jest jednym z poważniejszych zagrożeń dla nowego kraju. Szybko rosnące zatrudnienie, któremu sprzyjało powstawanie nowych miejsc pracy, rosnąca liczba ofert pracy i ich atrakcyjność, utrwalały pozytywne zmiany na rynku pracy w Polsce. Liczba pracujących rosła systematycznie od 2004 r., osiągając apogeum wzrostu w 2007 r. W 2008 r. gospodarka narodowa liczyła ponad 14 mln osób zatrudnionych.

• Przemiany, jakie zaszły w strukturze zatrudnienia dotyczą przede wszystkim spadku zatrudnienia w rolnictwie i wzrostu w usługach, a więc spełniają w tym względzie założenia dokumentów strategicznych. Polityka spójności pozytywnie oddziałuje na osiąganie konwergencji na regionalnych rynkach pracy. Dane pochodzące z makromodeli służących ocenie wpływu polityki spójności pozwoliły stwierdzić, że jej realizacja przyspiesza tempo zbieżności wojewódzkich rynków pracy w zakresie wskaźnika zatrudnienia ogółem i w podziale na płeć. Znaczny bezpośredni wpływ działań finansowanych z funduszy unijnych na zatrudnienie można zaobserwować w przedsiębiorstwach, które otrzymały wsparcie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. Niemal cały wzrost liczby miejsc pracy w tej grupie przedsiębiorstw można przypisać przyznaniu dotacji, przy czym 77% miejsc pracy utworzonych dzięki projektom Priorytetu II SPO WKP można zaklasyfikować jako miejsca trwałe. Wyniki badań sugerują, że przedsiębiorstwa, które otrzymały dotację w ramach SPO WKP, stwarzały osobom długotrwale bezrobotnym większą szansę na reintegrację zawodową. W 2009 r. nastąpił lekki spadek tempa zatrudnienia.

• Mimo że zatrudnienie nie osiąga wskaźnika bliskiego średniej unijnej, jednak Polska odnotowała w minionym sześcioleciu najszybszy spadek stopy bezrobocia (o 11,5 pp.) i jej niższy od średniej unijnej poziom w 2009 r. (8,2%, wobec 8,9% w UE-27) oraz najsilniejszy spadek odsetka długotrwale bezrobotnych. Nastąpiło przy tym od dawna oczekiwane zmniejszenie odsetka bezrobotnej młodzieży, a zwłaszcza poszukującej pracy przez 12 miesięcy i dłużej.

Programy ukierunkowane na podnoszenie poziomu wykształcenia poprzez wsparcie finansowe bezpośrednio kierowane do ucznia czy studenta, przyczyniły się do poprawy sytuacji w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych. Polska młodzież w wieku 15-24 lat zajmuje trzecie miejsce w Unii Europejskiej pod względem odsetka uczących się osób. Rosnąca rola wykształcenia wyższego oraz malejąca – zasadniczego zawodowego i niższego oznacza systematyczny i trwały

Raport 2010

15

trend rosnący kwalifikacji zdobywanych przez kolejne roczniki młodego pokolenia. Korzystnie przy tym zmienia się poziom wykształcenia kobiet.

• Podsumowując należy podkreślić, że większość wskaźników odnoszących się do regionalnych rynków pracy i ich jakości pokazuje, iż mimo dużego wkładu finansowego środków wspólnotowych, zbyt wolny jest jeszcze rozwój tych rynków w województwach słabszych gospodarczo.

6. Konkurencyjna gospodarka oparta na wiedzy • W NPR środki przeznaczone na wspieranie sektora produkcyjnego stanowiły 18,4%

dofinansowania ogółem (z czego 1,2% przeznaczono na B+R), a w NSRO 2007-2009 płatności skierowane na rozwój B+R, innowacji i przedsiębiorczości wyniosły łącznie około 24%. Natomiast wsparcie społeczeństwa informacyjnego kształtowało się w ramach NPR na poziomie około 1% dofinansowania ogółem, zaś w NSRO – 1,7%.

• W ramach NPR siła oddziaływania polityki spójności na rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy była dość ograniczona. Niewielki był nakład wydatków na badania, rozwój technologiczny i działania innowacyjne. W rezultacie wykorzystanie funduszy europejskich oddziaływało wprawdzie pozytywnie na ich beneficjentów (co wyrażało się m.in. wzrostem zatrudnienia, konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw realizujących projekty dofinansowywane ze środków UE), jednak w skali kraju efekty ( zwłaszcza w obszarze B+R i innowacyjności) można uznać za umiarkowane.

• Kierunki alokacji środków europejskich w ramach wdrażania NSRO wskazują na eliminowanie podstawowych słabości cechujących poprzedni okres programowania: (a) odsetek wydatków strukturalnych przeznaczonych na wsparcie rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy znacząco się zwiększył, (b) znacznie większa niż w NPR część środków na wsparcie konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy jest przeznaczana na sferę badań, rozwoju technologicznego i innowacji, a także na budowę społeczeństwa informacyjnego (udział badań, rozwoju technologicznego i innowacyjności wzrósł w NSRO w stosunku do NPR o 4,8 pp, do 7% wg liczby projektów, o 20,5 pp, do 28,5% wg wartości i o 27,1 pp, do 39,3% wg dofinansowania UE), (c) w obu tych obszarach wzrosło znaczenie wydatków na badania, wdrożenia i technologie, przy zmniejszeniu udziału wydatków infrastrukturalnych. Stwarza to przesłanki do zwiększenia skali oddziaływania polityki spójności na rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w obecnej perspektywie finansowej, w tym również w sferach B+R, innowacyjności i społeczeństwa informacyjnego.

• Pozytywne tendencje można odnotować w płaszczyźnie oddziaływania funduszy europejskich na spójność wewnętrzną w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Wprawdzie głównymi beneficjentami wsparcia pozostają województwa o największym potencjale gospodarczym i badawczo-rozwojowym, jednak udział Polski Wschodniej zwiększył się w NSRO w porównaniu z NPR zarówno wg liczby projektów, jak i ich wartości oraz wielkości dofinansowania UE. Wiąże się to z większą aktywnością podmiotów z Polski Wschodniej w pozyskiwaniu projektów dotyczących badań i rozwoju, innowacyjności i przedsiębiorczości, jednak przy mniejszej niż w NPR aktywności w pozyskiwaniu środków europejskich na rozwój społeczeństwa informacyjnego.

• Rosnącą rolę konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w wykorzystaniu funduszy europejskich można uznać za zjawisko zbieżne z prawidłowościami rozwojowymi – po ukierunkowaniu w początkowym etapie podstawowej ich części na zaspokojenie szeroko pojmowanych potrzeb infrastrukturalnych i redukowanie w tym zakresie dystansu w stosunku do UE, punkt ciężkości zaczyna się przesuwać na pobudzanie przekształceń jakościowych. Sprawia to jednak, że efektywność polityki spójności staje się w rosnącym stopniu uzależniona nie tylko od narzędzi i instrumentów właściwych tej polityce, lecz również od sprawności innych polityk, decydującej o zdolności potencjalnych i faktycznych beneficjentów do efektywnej absorpcji wsparcia ze środków europejskich. Faktyczny rezultat będzie uzależniony nie tylko od dostępności środków, lecz również od kondycji jednostek badawczo-rozwojowych, ich zdolności do współpracy ze sferą gospodarki oraz postaw proinnowacyjnych w przedsiębiorstwach. Stąd dla powodzenia polityki spójności w pobudzaniu konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w obecnej perspektywie finansowej i w następnych okresach programowania kluczowe znaczenie ma nie tylko efektywność tej polityki, lecz również reformy sektora badawczo-rozwojowego, skuteczne wdrażanie strategii proinnowacyjnego rozwoju kraju czy warunki prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce.


16

• Na rozważenie zasługuje kwestia selektywności polityki spójności, wyrażająca się priorytetowym traktowaniem obszarów i kierunków strategicznych. Przytoczone w opracowaniu wyniki badań ewaluacyjnych wskazują, że szanse przedsiębiorstw z branż wysokich technologii na uzyskanie dotacji były dotychczas podobne jak pozostałych przedsiębiorstw, a więc nie stosowano preferencji dla branż priorytetowych z punktu widzenia jakościowych przekształceń struktury gospodarki. Ważnym pytaniem jest więc, czy w przyznawaniu dotacji nie należałoby wprowadzić preferencji dla wybranych branż wysokich technologii. Tego rodzaju podejście jest już stosowane m.in. w polityce inwestycyjnej (pomoc publiczna dla dużych projektów inwestycyjnych) i wdrażane w polityce proeksportowej (branżowe projekty promocyjne w ramach PO IG). Innym rozwiązaniem mogłoby być wprowadzenie instrumentów wsparcia adresowanych wyłącznie do branż opartych na wiedzy. Oba te rozwiązania mogłyby się przyczynić do przyspieszenia przekształceń strukturalnych i rozwoju konkurencyjnej gospodarki.

• Badania ewaluacyjne za jedną z podstawowych słabości uznają w tym zakresie nadmierne rozproszenie środków przez dofinansowanie licznych projektów o małej wartości. Pożądanym kierunkiem działania byłoby koncentrowanie bezpośredniego wsparcia przedsiębiorstw na projektach relatywnie dużych, o znacznej skali oddziaływania, realizowanych w wiodących branżach opartych na wiedzy, czemu powinno towarzyszyć zwiększenie udziału wsparcia pośredniego, nakierowanego na rozwój instytucji otoczenia biznesu, jak również udziału projektów związanych z kreowaniem postaw proinnowacyjnych, dyfuzją innowacji i technologii, tworzeniem powiązań przedsiębiorstw oraz między przedsiębiorstwami i sferą B+R. W tym kontekście zwraca się m.in. uwagę na konieczność wsparcia parków naukowo-technologicznych, w tym w lokalizacjach o największych szansach rozwojowych i takich, których założyciele sami partycypują w przedsięwzięciu w skali na tyle wysokiej, że gwarantuje to ich zainteresowanie i dbałość o rozwój. Podobnie w przypadku klastrów - za niezbędne uznaje się przeciwdziałanie rozproszeniu środków i ich koncentrację na ograniczonej liczbie klastrów dysponujących największym potencjałem, które mają rzeczywistą szansę osiągnąć międzynarodową konkurencyjność. W wymiarze regionalnym, Regionalne Strategie Innowacji powinny wykazywać większe ukierunkowanie na indywidualne przewagi komparatywne poszczególnych regionów oraz preferować projekty ze znacznym udziałem przedsiębiorstw (dla stymulowania transferu wiedzy) i projekty nakierowane na współpracę nauki z przedsiębiorstwami.

• W obszarze budowy społeczeństwa informacyjnego wykorzystanie środków europejskich służy rozwiązywaniu głównych kwestii problemowych, zwłaszcza w tych przypadkach, gdy niewystarczający lub niemożliwy do zastosowania okazuje się mechanizm rynkowy. Dotyczy to zwiększenia dostępu do szerokopasmowego Internetu (w szczególności tam, gdzie rozbudowa sieci jest nieopłacalna dla prywatnych operatorów), rozwoju e-administracji i zakresu oferowanych przez nią usług publicznych oraz działań edukacyjnych służących ograniczaniu zasięgu zjawiska wykluczenia cyfrowego. W rezultacie fundusze europejskie są w tym obszarze nie tylko instrumentem przezwyciężania barier i skracania dystansu rozwojowego w stosunku do innych krajów UE, lecz również istotnym czynnikiem zmniejszania wewnętrznych dysproporcji w wymiarze przestrzennym i regionalnym przez interwencję nakierowaną na obszary wiejskie i województwa Polski Wschodniej. Obok wyrównywania szans terenów peryferyjnych, coraz istotniejszym kierunkiem wykorzystania środków europejskich w obszarze społeczeństwa informacyjnego powinny być działania edukacyjne. Badania GUS wykazują bowiem, że wśród przyczyn wykluczenia cyfrowego maleje znaczenie czynnika ekonomicznego, zaś rośnie rola braku odpowiednich umiejętności.

7. Zróżnicowania przestrzenne • Analiza wszystkich projektów realizowanych i zrealizowanych przy współfinansowaniu ze środków

unijnych pokazała, zarówno w ramach NPR jak i NSRO, że projekty dotyczące obszarów miejskich pod względem liczby i wartości kilkakrotnie przewyższają projekty dotyczące obszarów wiejskich. Jednocześnie należy pamiętać, że poza projektami, które są przypisane do konkretnego miejsca i które można dzięki temu analizować w grupie „projektów miejskich” lub „wiejskich” istnieje jeszcze cały szereg projektów dotyczących większego obszaru – gminy, powiatu, województwa, czy wręcz całego kraju. Analizując projekty pod względem ich sumarycznej wartości w grupach tematycznych w miastach pierwsze trzy miejsca zajmują działania dotyczące budowy społeczeństwa informacyjnego, badań, rozwoju technologicznego, innowacji i przedsiębiorczości oraz transportu. Na obszarach wiejskich

Raport 2010

17

badania, rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość plasują się na miejscu trzecim, pierwsze dwa przypadają natomiast działaniom transportowym i z zakresu ochrony środowiska.

• Większość projektów z obszaru badań, rozwoju technologicznego, innowacji i przedsiębiorczości była realizowana w miastach, a szczególnie w metropoliach. W miastach realizowano projekty o wartości 16 razy większej od wartości takich projektów na wsiach. Projekty z zakresu B+R i przedsiębiorczości zlokalizowane na terenach wiejskich w większości dotyczyły terenów okalających największe miasta. To pokazuje, że miasta coraz mniej należy traktować jako tereny zamknięte w granicach administracyjnych, a coraz bardziej jako tereny ściśle powiązane z ich obszarami funkcjonalnymi.

• Wpływ tych projektów na rozwój był generalnie punktowy – zrealizowane inwestycje podnosiły potencjał jednostek realizujących projekty, natomiast – w ocenie badań ewaluacyjnych – nie obserwowano silnych procesów dyfuzyjnych albo są one jeszcze trudne do oceny. Efektywności nie podnosiło znaczne rozdrobnienie projektów (duża liczba relatywnie niewielkich inwestycji). Badania ewaluacyjne pokazują także, że najwyższe parametry dodatkowości i efektywności wsparcia uzyskuje się poprzez wspieranie firm mikro, natomiast maksymalizację zatrudnienia - poprzez wspieranie firm średnich (tam powstaje najwięcej trwałych miejsc pracy).

• Projekty dotyczące budowy społeczeństwa informacyjnego generalnie dotyczą albo całych jednostek samorządu terytorialnego (gmin/powiatów/województw) albo miast. Projekty rozległe przestrzennie, szczególnie te wojewódzkie, są projektami o dużej wartości. Dotyczą m.in. utworzenia sieci szerokopasmowego dostępu do Internetu, rozbudowy systemu e-usług dla społeczeństwa czy informacji przestrzennej/turystycznej. Projekty gminne, choć są projektami o zdecydowanie mniejszej wartości, stanowią ważne uzupełnienie komunikacyjnej dostępności tych obszarów, budowy kapitału ludzkiego, rozwoju telepracy, systemów nauczania itp. Największe projekty miejskie były realizowane głównie przez jednostki naukowo-dydaktyczne, administrację publiczną i zakłady opieki zdrowotnej. Wśród wszystkich projektów należy też wskazać na stosunkowo dużą liczbę działań na rzecz rozwoju e-administracji.

• Projekty transportowe i komunikacyjne, z racji swojego liniowego charakteru, w większości trudno jest przypisać do obszarów miejskich lub wiejskich. Podsumowując opisane w rozdziale działania podejmowane w tym obszarze uwagę należy zwrócić przede wszystkim na projekty miejskie. Dzięki środkom unijnym zrealizowano szereg projektów dotyczących rozwoju komunikacji publicznej, która ma podstawowe znaczenie w sytuacji postępującego rozwoju miast. Szczególnie ważne są projekty, które dotyczyły tworzenia zintegrowanych systemów transportowych oraz sieci transportowych wykraczających poza granice miast (m.in. w Kielcach, Trójmieście, Łomży, Suwałkach, gdzie zrealizowano projekty łączące miasta z ich obszarami funkcjonalnymi). Pilnej poprawy wymaga integracja polityki przestrzennej z działaniami transportowymi, ponieważ obecnie w większym stopniu stanowią one odpowiedź na zachodzące procesy przestrzenne niż aktywnie je kształtują. Na obszarach wiejskich działania transportowe miały głównie wymiar lokalny – dotyczyły budowy i rozwoju powiązań centrów i wsi, a zatem przyczyniały się do podniesienia jakości życia. Większy nacisk powinien zostać położony na rozwój połączeń peryferiów (nie tylko wsi, ale także mniejszych miast) z centrami w skali regionalnej, co mogłoby mieć istotne znaczenie dla procesów rozwojowych.

• Należy podkreślić rolę inwestycji związanych ze środowiskiem w rozwoju obszarów wiejskich. Dzięki środkom unijnym sukcesywnie udaje się tam zaspokoić potrzeby w zakresie podstawowej infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej. Na obszarach wiejskich działania ukierunkowane były i są głównie na budowę i rozbudowę tej infrastruktury, podczas gdy w miastach - na modernizację lub rozbudowę. Problemem, który staje się coraz bardziej aktualny i który dotyka wsi i mniejszych miast jest dalsze utrzymanie i remonty nowo-wybudowanej infrastruktury. To te nakłady będą bowiem decydowały o trwałości rezultatów polityki spójności.

• W odniesieniu do projektów rewitalizacji obszarów miejskich i wiejskich zwraca uwagę fakt, że w większości nie są to projekty rewitalizacyjne, a techniczne – remontowe i budowlane. Choć należy odnotować ich pozytywny wpływ na jakość przestrzeni publicznej (m.in. odnowione budynki użyteczności publicznej, w miastach parki i ogródki jordanowskie, a na obszarach wiejskich centra wsi), to jednak większy nacisk powinien być położony na wieloaspektowość działań, a szczególnie na aspekt aktywizacji społecznej i gospodarczej rewitalizowanych obszarów. Uwagę zwraca także generalnie brak projektów miejskich ukierunkowanych na działania rewitalizacyjne w starych dzielnicach śródmiejskich i osiedlach o zabudowie blokowej. W zakresie infrastruktury społecznej dokonano dużej liczby inwestycji remontowych i budowlanych oraz zakupów wyposażenia w głównej mierze do szkół i zakładów opieki zdrowotnej. W kontekście


18

tzw. „zapóźnienia cywilizacyjnego” szczególnego znaczenia nabierają te inwestycje na obszarach wiejskich: w ramach NSRO zrealizowano ponad 90 projektów dotyczących ośrodków zdrowia i ponad 130 dotyczących obiektów edukacyjnych (polegających na remontach, doposażeniu szkół, budowie infrastruktury sportowej; część projektów polegała także na inwestycjach w nowoczesną naukę języków i technologie informatyczne). Na uwagę zasługują także projekty, dzięki którym powstały placówki wychowania przedszkolnego (ok. 30 projektów w ramach NSRO).

• W obszarze turystyki i kultury zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich zrealizowano szereg projektów infrastrukturalnych (remontów, modernizacji i budowy obiektów turystycznych i kulturalnych) i promocyjnych. Na obszarach wiejskich zrealizowano kilkadziesiąt projektów przyczyniających się do rozwoju ich bazy noclegowej. Na szczególną uwagę zasługują dwa rodzaje projektów. Po pierwsze, regionalne projekty zakładające inwestycje w sieciowe produkty turystyczne i kulturalne (m.in. zintegrowany system informacji turystycznej w woj. pomorskim, wielkopolskim i warmińsko-mazurskim), ponieważ potencjalnie one, a nie projekty punktowe, mogą przynieść największe efekty. Ich liczba była niewielka w ramach NPR, ale wzrosła w ramach NSRO. Po drugie, projekty wykorzystujące endogeniczny potencjał danego miejsca/regionu – np. inwestycje w uzdrowiskowe miasta Dolnego Śląska, krzyżackie zabytki Pomorza, klasztorny zespół Ojców Paulinów w Częstochowie, turystyczne adaptacje obiektów przemysłowych Górnego Śląska czy inwestycje w rozwój turystyki biznesowej w Poznaniu i Wrocławiu.

• Projekty dotyczące zasobów ludzkich zarówno na obszarach wiejskich, jak i miejskich były adresowane do grup znajdujących się w trudniejszej sytuacji na rynku pracy (absolwentów, kobiet i osób w wieku przedemerytalnym) i zagrożonych marginalizacją (bezrobotnych, osób niepełnosprawnych, uczniów pochodzących z ubogich rodzin lub z terenów peryferyjnych) głównie w ramach NPR. W ramach NSRO, poza wymienionymi powyżej, zrealizowano także szereg projektów stanowiących inwestycje w kadry. Na obszarach wiejskich osobną grupę projektów stanowią te adresowane do rolników, ukierunkowane na wspomaganie procesu ich przechodzenia do innych sektorów gospodarki. Badania ewaluacyjne pokazują, że po akcesji Polski do UE intensyfikacji uległ spadek zatrudnienia w rolnictwie13. Trudno mierzalne, ale obserwowalne są także zmiany w mentalności (np. większa aktywność mieszkańców mniejszych miast i wsi spowodowana napływem środków unijnych).

***

Polityka spójności w istotny sposób przyczyniła się do rozwoju kraju i poprawy poziomu życia ludności. Należy jednak zaznaczyć, że projekty – zwłaszcza w ramach NPR - realizowane przy współudziale środków unijnych częstokroć stanowiły odpowiedź na bieżące potrzeby mieszkańców, a w mniejszym stopniu wynikały z lokalnych i regionalnych strategii działań prorozwojowych. Obserwowanym problemem była także punktowość i brak komplementarności inwestycji. Wydaje się, że dzięki minionej i obecnej perspektywie finansowej będzie możliwe uzupełnienie istotnych braków (będących wynikiem tzw. „zapóźnienia cywilizacyjnego”), zwłaszcza w infrastrukturze środowiskowej i transportowej, jak też poprawa innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. W nowym okresie finansowania celowe i pożądane będzie większe skupienie na inwestycjach realizujących cele Strategii „Europa 2020” i stanowiących długofalowe priorytety polskiej polityki rozwojowej. Sprzyjać to będzie podnoszeniu konkurencyjności i dalszej konwergencji gospodarczej Polski z Unią Europejską.

13 „Wpływ polityki spójności na poziom i jakość zatrudnienia w Polsce”, PAG Uniconsult na zlecenie Departamentu Koordynacji

Polityki Strukturalnej MRR, Warszawa lipiec 2010.

Raport 2010

19

I. Napływ środków z funduszy strukturalnych i funduszu spójności do Polski i ich oddziaływanie na sytuację makroekonomiczną kraju i regionów

1. Ocena sytuacji makroekonomicznej kraju w latach 2004-2009 Wzrost gospodarczy Lata 2004 – 2009 były okresem dynamicznego wzrostu gospodarki Polski. Pod koniec tego okresu, tj. na przełomie 2008/2009 r. nastąpił znaczący spadek aktywności w gospodarce światowej, który miał również niekorzystny wpływ na gospodarkę Polski. Spadek światowego PKB w 2009 r. wyniósł 0,6%, przy czym w krajach rozwiniętych recesja była znacznie głębsza (minus 3,2%, w tym w UE-27 minus 4,2%). Polska uniknęła recesji i w porównaniu z innymi krajami okazała się stosunkowo odporna na skutki światowego kryzysu finansowego. Spadek aktywności gospodarczej na głównych rynkach eksportowych Polski spowodował jednakże znaczące obniżenie popytu zewnętrznego, co znalazło odzwierciedlenie w silnym spadku obrotów handlu zagranicznego, a w ślad za tym produkcji przemysłowej. Negatywne oddziaływanie zjawisk wywołanych przez kryzys będzie odczuwalne w najbliższych latach, zwłaszcza w takich dziedzinach jak rynek pracy i finanse publiczne. W okresie 2004 – 2009 wzrost gospodarczy w Polsce znacznie przewyższał średnie tempo w Unii Europejskiej, przy czym w latach 2004 – 2008 wzrost ten wynosił średnio w roku 5,4%, natomiast w 2009 r. na skutek oddziaływania globalnego kryzysu finansowego uległ spowolnieniu do 1,7%. Udział Polski w PKB całej Unii Europejskiej wzrósł z 1,9% w 2003 r. do 2,6% w 2009 r. licząc w euro, a z 3,8% do 4,6%14 licząc w PPS15. W rankingu krajów unijnych pod względem poziomu PKB Polska zajmowała ósmą pozycję w 2009 r., co oznacza przesunięcie o 2 miejsca w górę w porównaniu z 2003 r. (wyprzedziliśmy pod względem wielkości wytwarzanego PKB Szwecję i Austrię).

Wykres 1. Wzrost realny PKB w UE i w Polsce w latach 2004-2009 (rok poprzedni=100)

-5

0

5

10

2004 2005 2006 2007 2008 2009

UE27 UE16 (strefa Euro) Polska

Źródło: Eurostat

Należy podkreślić, że negatywny wpływ globalnych zjawisk kryzysowych na sytuację makroekonomiczną w Polsce okazał się słabszy niż w większości krajów UE przeżywających recesję w 2009 r., a w wielu przypadkach także w 2008 r. Mimo wyraźnie niższego niż w latach poprzednich tempa wzrostu, Polska była w 2009 r. jedynym krajem unijnym odnotowującym wzrost gospodarczy. Pozwoliło to na dokonanie znaczącego postępu w zbliżeniu się Polski do średniego poziomu rozwoju UE.

Tabela 1. Wzrost realny PKB w UE-27 i w Polsce w latach 2004-2009 (rok poprzedni=100) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 UE-27 2,5 2,0 3,2 3,0 0,5 -4,2 w tym: UE-16 (strefa Euro) 2,2 1,7 3,0 2,8 0,5 -4,1 w tym: Niemcy 1,2 0,8 3,4 2,7 1,0 -4,7 Francja 2,5 1,9 2,2 2,4 0,2 -2,6 Wielka Brytania 3,0 2,2 2,8 2,7 -0,1 -5,0 Irlandia 4,6 6,0 5,3 5,6 -3,5 -7,6 wybrane nowe państwa członkowskie: Polska 5,3 3,6 6,2 6,8 5,1 1,7 Bułgaria 6,7 6,4 6,5 6,4 6,2 -4,9 Estonia 7,2 9,4 10,6 6,9 -5,1 -13,9 Litwa 7,4 7,8 7,8 9,8 2,9 -14,7 Łotwa 8,7 10,6 12,2 10,0 -4,2 -18,0

14 Dla porównania, udział Polski w ludności UE-27 wynosił 7,1% w 2009 r. 15 PPS (purchasing parity standard) to umowne jednostki walutowe umożliwiające prezentację określonych kategorii

ekonomicznych (głównie PKB i PKB na mieszkańca) po wyeliminowaniu różnic w sile nabywczej walut krajowych.


20

2004 2005 2006 2007 2008 2009 Rep. Czeska 4,5 6,3 6,8 6,1 2,5 -4,1 Rumunia 8,5 4,2 7,9 6,3 7,3 -7,1 Węgry 4,5 3,2 3,6 0,8 0,8 -6,7 Słowacja 5,1 6,7 8,5 10,5 5,8 -4,8

Źródło: Eurostat

Konwergencja z UE-27 W latach 2004 – 2009 dokonywał się systematyczny postęp w konwergencji Polski z krajami UE-27 mierzony zmniejszającym się dystansem do średniego poziomu PKB na mieszkańca. Relacja PKB na mieszkańca w PPS w Polsce do analogicznego wskaźnika dla UE-27 zwiększyła się z poziomu 48,9% w 2003 r. do 60,8% w 2009 r., co oznacza wzrost o 11,9 pp.

Tabela 2. PKB na mieszkańca w PPS w Polsce na tle UE-27 Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 PKB per capita w PPS UE-27=100 48,9 50,6 51,3 51,9 54,4 56,4 60,8 Różnica w pp. do roku poprz. 0,6 1,7 0,7 0,6 2,5 2,0 4,4

Źródło: Eurostat

Widoczne jest przyspieszenie procesu konwergencji począwszy od 2007 r. na skutek powiększającej się różnicy między tempem wzrostu w Polsce i w UE-27. Wzrost omawianego wskaźnika był szczególnie wysoki w 2009 r. (o 4,4 pp. w porównaniu z poprzednim rokiem), co było skutkiem nie tyle wysokiego tempa wzrostu w Polsce, co raczej głębokości recesji, która dotknęła większość krajów unijnych. Kryzys gospodarczy objawiający się znaczącym spadkiem produkcji w UE-27 w 2009 r. spowodował, iż wiele krajów cofnęło się o kilka lat w procesie konwergencji do średniego poziomu rozwoju unijnego – dotyczy to np. Litwy i Łotwy (spadek o prawie 9 pp.), Estonii (spadek o ponad 5 pp.), Słowenii (spadek o prawie 5 pp.) w porównaniu z poziomem omawianego wskaźnika w 2008 r. Pomimo dokonanego postępu, Polska nadal lokuje się w ostatniej piątce krajów unijnych uszeregowanych pod względem wielkości PKB wytworzonego na mieszkańca, wyprzedzając jedynie Litwę, Łotwę, Bułgarię i Rumunię.

Wykres 2. PKB per capita w PPS UE-27=100 w 2009 r.

271

130

128

122

120

118

116

116

116

111

108

104

102

98 93 87 80 79 78 71 63 63 61 53 49 45 430

50100150200250300

Luks

embu

rg

Niderla

ndy

Irlan

dia

Austr

ia

Szwec

jaDan

iaBe

lgia

Niemcy

Wiel

ka B

rytan

ia

Finlan

dia

Fran

cja

Hiszpa

nia

Włoc

hyCy

pr

Grecja

Słowen

ia

Repu

blika

Cze

ska

Portu

galia

Malta

Słowac

ja

Eston

ia

Węg

ry

Polsk

aLit

waŁo

twa

Rumun

ia

Bułga

ria

%

Źródło: Eurostat

Niektóre państwa należące do grupy UE-15, czyli do tzw. „starych” krajów członkowskich znacząco zmniejszyły swoją przewagę w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego w relacji do średniej unijnej w okresie 2004-2009. W największym stopniu dotyczyło to Irlandii, gdzie nastąpił spadek wskaźnika PKB per capita w PPS UE-27=100 o 13 pp. z poziomu 141% w 2003 r. do 128% w 2009 r., ale także Włoch (spadek o 9 pp.), Belgii (spadek o 7 pp.), Danii i Wielkiej Brytanii (spadek o 6 pp.). W grupie państw, które osiągnęły największą poprawę wskaźnika PKB per capita w PPS w relacji do średniej unijnej, znalazł się na pierwszym miejscu Luksemburg – najbogatsze państwo UE, a następnie nowe kraje członkowskie na czele ze Słowacją, Rumunią i Polską.

Raport 2010

21

Wykres 3. Zmiana wskaźnika PKB per capita w PPS UE-27=100 w latach 2004-2009 (w pp.)

-20,0-10,0

0,010,020,030,0

Luks

embu

rg

Słowac

ja

Rumun

ia

Polsk

aCy

pr

Bułga

ria

Eston

ia

Repu

blika

Cze

ska

Łotw

aLit

wa

Słowen

ia

Hiszpa

nia

Nide

rland

y

Grec

ja

Węg

ry

Portu

galia

Niemcy

Malta

Finlan

dia

Fran

cja

Szwec

ja

Austr

ia

Wiel

ka B

rytan

iaDan

iaBe

lgia

Włoc

hy

Irlan

dia

Źródło: Eurostat

Z powyższych danych wynika, że proces konwergencji gospodarki polskiej z UE-27 przebiegał w latach 2004-2009 szybciej niż w większości pozostałych nowych krajów członkowskich (za wyjątkiem Słowacji i Rumunii). Miał na to wpływ także światowy kryzys finansowy, który pogrążył w recesji między innymi dynamicznie rozwijające się wcześniej kraje nadbałtyckie. Należy jednak pamiętać o tym, że niekorzystne tendencje w rozwoju sytuacji finansów publicznych w Polsce widoczne w okresie 2008 – 2009 i związane z tym działania rządu podyktowane m. in. wymogami unijnej procedury unikania nadmiernego deficytu mogą przyhamować postęp w konwergencji realnej Polski w najbliższych latach. Produktywność polskiej gospodarki i jej uwarunkowania strukturalne Decydującymi czynnikami przesądzającymi o tempie wzrostu gospodarczego są tendencje w kształtowaniu się zasobów pracy oraz wydajności pracy. Wydajność pracy mierzona PKB na jednego pracującego w PPS wynosiła w 2009 r. 65,3% średniej unijnej i w okresie 2004-2009 r. zwiększyła się o 5,3 pp. Postęp ten należy uznać za raczej umiarkowany, zwłaszcza w kontekście zmiany w tym samym czasie relacji PKB per capita w PPS do średniej unijnej o prawie 12 pp. Kilku nowym krajom unijnym udało się w większym stopniu zmniejszyć różnicę w poziomie produktywności w stosunku do średniej unijnej, np. Rumunii o 16,1 pp, Słowacji o 15,3 pp, a Estonii o 10 pp. W grupie nowych krajów członkowskich, wyższy wskaźnik wydajności pracy w relacji do UE-27 odnotowała w 2009 r. Słowacja (78,6%), Republika Czeska (71,8%), Węgry (70,2%), a także Malta (88,1%) i Cypr (88,8%).

Mapa 1. Wydajność pracy mierzona PKB w PPS na 1 pracującego w relacji do średniej UE-27

NiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyNiemcyRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika CzeskaRepublika Czeska

LuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburgLuksemburg

MaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaMaltaCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCyprCypr

AustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustriaAustria

SłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłoweniaSłowenia

PolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolskaPolska

ŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwaŁotwa

LitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwaLitwa

FinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandiaFinlandia

SzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecjaSzwecja

Wielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaWielka BrytaniaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandiaIrlandia

PortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugaliaPortugalia HiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpaniaHiszpania

WłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochyWłochy

BelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgiaBelgia

-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5-6,5

5,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,3-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0

2,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,72,7

-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1 6,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,46,4

2,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,62,64,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,3

15,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,315,3

6,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,0

3,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,53,5

10,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,010,0

5,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,3

0,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,40,4

-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0-4,0

-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5-9,5

3,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,67,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,2

4,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,04,0BułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgariaBułgaria

DaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDaniaDania

EstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstoniaEstonia

FrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancjaFrancja

GrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecjaGrecja

WęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgryWęgry

NiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandyNiderlandy

RumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumuniaRumunia

SłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacjaSłowacja

-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2-5,2

-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1-2,1

-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9-0,9

-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2-2,2

-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2-3,2

-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6-5,6

0,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,3

16,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,116,1

Zmiana 2004-200917

Wydajność pracy w relacji do UE-27

112 do 170 (4)101 do 112 (8)72 do 101 (7)38 do 72 (8)

Źródło: Eurostat.


22

Tabela 3. Zmiany wybranych wskaźników w latach 2004-2009 Wyszczególnienie 2003 2009 wzrost w latach 2004-2009 w pp. PKB na mieszkańca w PPS UE-27=100 48,9 60,8 11,9 PKB na pracującego16 UE-27=100 60,0 65,3 5,3 Wskaźnik zatrudnienia 15+ 44,0 50,4 6,4

Źródło: Eurostat

Poziom wydajności pracy, będący relacją pomiędzy wielkością produktu krajowego a zasobami pracy zaangażowanymi w jego wytwarzanie, zależy od wielu czynników kształtujących powyższe kategorie, w tym w znaczącej mierze od struktury gospodarki w przekroju sektorów ekonomicznych. Zmiany w strukturze gospodarki Zmiany w strukturze rodzajowej gospodarki przebiegają powoli, odbywają się na ogół w sposób nieciągły, z wahaniami wielkości udziałów określonych rodzajów działalności gospodarczych w poszczególnych latach, z uwagi na fakt ich różnej podatności na zjawiska koniunkturalne, stąd wyraźny trend zmian strukturalnych widoczny jest w dłuższym przedziale czasowym. Ponadto, z faktu odmienności struktur w sferze gospodarczej i społecznej wynika różny przebieg zjawiska zmian strukturalnych w produkcji i zasobach pracy. Zmiany w strukturze gospodarki w latach 2004-2009 w odniesieniu do WDB i pracujących w wieku powyżej 15 lat prezentuje tabela.

Tabela 4. Struktura gospodarki w przekroju sektorów ekonomicznych17 (%)

Wyszczególnienie 2003 2008 2009 Zmiana 2004-2009

WDB sektor rolniczy 4,4 3,7 3,6 -0,8 sektor przemysłowy 29,6 31,5 29,9 0,3 sektor usługowy 66,0 64,7 66,5 0,5 Pracujący (Bael, 15+, przeciętne w roku) sektor rolniczy 18,2 14,0 13,3 -4,9 sektor przemysłowy 28,5 31,9 31,1 2,6 sektor usługowy 53,3 54,1 55,6 2,3

Źródło: Eurostat

W omawianym okresie znacznie większe zmiany zaszły w strukturze sektorowej18 pracujących niż w strukturze wytworzonego WDB. Tendencje tych zmian można scharakteryzować następująco:

• nastąpił niewielki wzrost udziału dominującego w gospodarce sektora usługowego (do poziomu 66,5% WDB i 55,6% pracujących),

• udział sektor przemysłowego ustabilizował się w przedziale 30 – 32% zarówno w produkcji, jak i w zasobach pracy,

• znacząco zmniejszył się udział sektora rolniczego w liczbie pracujących (z 18,2% w 2003 r. do 13,3% w 2009 r.) i w WDB – z 4,4% w 2003 r. do 3,6% PKB w 2009 r.).

Mimo korzystnych zmian, struktura rodzajowa gospodarki w Polsce nadal odbiega od unijnej. W porównaniu z krajami UE-27, struktura pracujących w Polsce w przekroju sektorów ekonomicznych cechuje się wysokim udziałem sektora I na poziomie powyżej 13% tj. prawie 3-krotnie przewyższającym średnią unijną (5,1%), a także nieco wyższym udziałem sektora II – na poziomie 31,1% (26,1% w UE-27 w 2009 r.). Udział sektora III, który wynosił w 2009 r. 55,6%, był znacząco niższy niż analogiczny wskaźnik w UE-27 (68,8%). Podobne różnice – chociaż na nieco innym poziomie bezwzględnym – obserwuje się porównując strukturę WDB w Polsce i w UE-27: ponad dwukrotnie wyższy udział rolnictwa (3,6% w Polsce, 1,6% w UE27), wyższy w Polsce o 5,5 pp. udział sektora przemysłowego, a niższy o 7,5 pp. udział sektora usługowego. Na tle innych krajów unijnych Polska charakteryzowała się nie tylko dużym udziałem pracujących w sektorze rolniczym, ale także relatywnie niskim tempem zmniejszania się tej populacji – ponad 2-krotnie niższym niż w całej UE i kilkakrotnie niższym niż w krajach o porównywalnym poziomie rozwoju gospodarczego i znaczeniu rolnictwa (Węgry, Słowacja). Wynika z tego, że Polska, mając największe w UE zasoby siły roboczej zaangażowanej w sektorze rolniczym, najwolniej dokonuje zmian w kierunku jej przesunięcia do sektorów pozarolniczych.

16 Wydajność liczona jako WDB na 1 pracującego w gospodarce narodowej. 17 Zakres sektorów ekonomicznych: sektor I (rolniczy) - rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo oraz rybactwo; sektor II (przemysłowy) -

przemysł i budownictwo; sektor III (usługowy) - usługi rynkowe i nierynkowe. 18 Dane za 2009 r. mają charakter szacunku z danych wstępnych.

Raport 2010

23

Znacząca różnica pomiędzy wielkością udziału sektora I w produkcji (3,6%) i pracujących (13,3%) oznacza niską produktywność tego sektora, wpływając niekorzystnie na poziom produktywności całej gospodarki narodowej.

Stan finansów publicznych Skutki światowego kryzysu dla gospodarki Polski okazały się znacznie mniej dotkliwe niż w innych krajach, mimo to silne spowolnienie wzrostu PKB, wcześniejsze reformy obniżające poziom dochodów sektora instytucji rządowych i samorządowych spowodowały pogłębienie nierównowagi finansów publicznych. Znaczące pogorszenie wskaźników dotyczących finansów publicznych nastąpiło w 2008 r. i w 2009 r. Należy podkreślić, że zjawisko to miało miejsce także w UE. Zgodnie z notyfikacją fiskalną przekazaną przez polski rząd do KE w dniu 30 września 2010 r. deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych (SIRiS) w 2009 roku ukształtował się na poziomie 97,3 mld zł, co stanowiło 7,2% PKB (w 2008 r. – 3,7%), natomiast dług publiczny wyniósł 684,1 mld zł, tj. 50,9% PKB (w 2008 r. – 47,1%). Deficyt finansów publicznych zwiększył się zatem z 6,2% PKB w 2003 r. do 7,2% w 2009 r., przy czym do 2007 r. następowało jego systematyczne zmniejszanie (do poziomu 1,9% PKB). Dług publiczny wzrósł z 47,1% PKB w 2003 r. do 50,9% PKB w 2009 r., przy czym skokowy wzrost o 3,8 pp. nastąpił w 2009 r. Przyczyną znaczącego wzrostu deficytu SIRiS były pogarszające się relacje pomiędzy dochodami i wydatkami publicznymi, spowodowane wyższym wzrostem tych ostatnich. W 2009 r. dochody SIRiS realnie wzrosły o 1,2% r/r, a wydatki ogółem wzrosły o 6,5% r/r20. Zwraca uwagę zwłaszcza spadek dochodów podatkowych o 5,8% r/r w ujęciu realnym (stanowią one prawie połowę wpływów sektora). W latach 2008 i 2009 udział dochodów w PKB obniżał się, natomiast udział wydatków zwiększył się, co było przyczyną znacznego pogorszenia relacji deficytu finansów publicznych do PKB. Wzrost deficytu następował w warunkach wzrostu gospodarczego (odmiennie niż w UE), co wskazuje na to, że przyczyny tego procesu mają przede wszystkim strukturalny, a w mniejszym stopniu - koniunkturalny charakter.

Tabela 5. Sektor instytucji rządowych i samorządowych wg ESA’95 w Polsce i w UE (% PKB) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Dochody: Polska 38,5 37,2 39,4 40,2 40,3 39,5 37,2 UE27 44,1 43,9 44,4 44,8 44,9 44,6 43,9 Wydatki: Polska 44,7 42,6 43,4 43,9 42,2 43,2 44,4 UE27 47,2 46,8 46,8 46,3 45,7 46,8 50,7 Wynik: Polska -6,2 -5,4 -4,1 -3,6 -1,9 -3,7 -7,2 UE27 -3,1 -2,9 -2,5 -1,5 -0,8 -2,3 -6,8 Dług: Polska 47,1 45,7 47,1 47,7 45,0 47,1 50,9 UE27 61,9 62,2 62,8 61,4 58,8 61,6 73,6

Źródło: Eurostat, X 2010

19 Ex Post Evaluation of the ERDF in Objectives 1 & 2 (2000-2006); Work package 4: Structural Change and Globalisation, 2010 20 Sprawozdanie MF z wykonania budżetu za 2009 r.

Wpływ polityki spójności a zmiany strukturalne – wnioski z ewaluacji ex post Komisji Europejskiej Wyniki badań ewaluacyjnych ex-post okresu 2000-2006 zrealizowanych przez Komisję Europejską19 pozwalają na sformułowanie wniosków istotnych z punktu widzenia realizacji polityki spójności oraz pozostałych prorozwojowych polityk publicznych - zarówno na poziomie europejskim, jak i krajowym: Pozytywne zmiany strukturalne dokonują się w tych regionach europejskich, które posiadają umiejętność sformułowania celu strategicznego ukierunkowanego na innowacyjność oraz umiędzynarodowienie funkcjonowania (w odróżnieniu od regionów których wizje rozwoju opierają się na politykach „defensywnych”: działania osłonowe, prozatrudnienieniowe itp.) lub „zrównoważonych”: zrównoważony rozwój przestrzenny, działania prośrodowiskowe i prospołeczne itp. Interwencje publiczne, w tym w szczególności współfinansowane z funduszy strukturalnych UE, charakteryzują się większą skutecznością i efektywnością gdy wpisują się w ogólną długoterminową strategię regionu (bardziej skuteczne i efektywne niż interwencje wspierające dodatkowe cele komplementarne w stosunku do założeń strategicznych) oraz gdy następuje koncentracja środków pozwalająca na dokonanie pozytywnych zmian jakościowych w wybranym obszarze interwencji (rozproszenie środków powoduje brak widocznych efektów interwencji, gdyż nie zostaje osiągnięta „masa krytyczna” pozwalająca na zainicjowanie zmian w poszczególnych obszarach). Pozytywne strukturalne zmiany rozwojowe zależą w większym zakresie od jakości rządzenia i potencjału instytucjonalnego niż od uwarunkowań historycznych danego regionu (tj. długoterminowa wizja rozwoju regionu oparta o innowacje i umiędzynarodowienie wdrażana konsekwentnie za pomocą wysokiej jakości polityk publicznych przez kompetentne instytucje lokalne pozwala na dokonywanie pozytywnych zmian w tradycyjnych strukturach gospodarczo- społecznych). Fundusze strukturalne UE stanowią skuteczny instrument edukacyjny w zakresie programowania i realizacji polityk publicznych w regionach (interwencje realizowane w ramach europejskiej polityki spójności ugruntowują standardy prowadzenie polityk publicznych, takie jak planowanie długoterminowe, programowanie strategiczne, wieloletnie planowanie finansowe, zasada partnerstwa itp.).


24

Wykres 4. Dochody i wydatki publiczne w Polsce i w UE w latach 2004-2009 (% PKB)

Dochody Wydatki

35

37

39

41

43

45

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Polska UE27

40

42

44

46

48

50

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Polska UE27

Źródło: GUS.

Wykres 5. Dług i deficyt w Polsce i w UE w latach 2004-2009 (% PKB)

Dług Deficyt

4045505560657075

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Polska UE27

-10

-8

-6

-4

-2

0

2004 2005 2006 2007 2008 2009

Polska UE27

Źródło: GUS.

Mimo znaczącego pogorszenia wymienionych wskaźników należy podkreślić, że udział zarówno dochodów, jak i wydatków sektora instytucji rządowych i samorządowych w PKB był niższy w Polsce niż w UE-27. Dotyczy to także długu tego sektora, który w UE zwiększył się gwałtownie pomiędzy 2008 a 2009 r. (o 12 pp.), głównie z powodu skutków budżetowych uruchomienia przez rządy instrumentów antykryzysowych.

Mechanizm wyrównawczy (tzw. „janosikowe”) a dochody JST na terenie województwa mazowieckiego Jednostki samorządu terytorialnego (JST) są zasilane z budżetu państwa w formie subwencji ogólnej. Stanowi ona najważniejsze źródło dochodów budżetu samorządu terytorialnego. Dwie części subwencji ogólnej – wyrównawcza oraz równoważąca (dla gmin i powiatów) i regionalna (dla województw) – stanowią mechanizm wyrównywania dochodów JST. Część wyrównawcza otrzymywana przez JST jest uzależniona od poziomu wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) i prawnych (CIT) osiąganych na jej terenie, a także od gęstości zaludnienia (gminy), poziomu bezrobocia (powiaty) lub liczby mieszkańców (województwa). W 2010 r. część wyrównawczą subwencji ogólnej otrzymują 1984 gminy. Mechanizm ten nie jest kwestionowany przez JST. Krytyce jest natomiast poddawany drugi element stanowiący system wyrównywania dochodów JST – część równoważąca/regionalna subwencji ogólnej (zwana potocznie „janosikowym”). Wpłat do budżetu państwa na ten cel dokonują te JST, dla których wskaźnik osiąganych dochodów z podatków PIT i CIT na jednego mieszkańca przewyższa w określony sposób średnie dochody z tego tytułu w skali kraju. Obecnie wpłaty są dokonywane przez:

• 87 gmin; • 55 powiatów; • 2 województwa (mazowieckie i dolnośląskie).

Raport 2010

25

Beneficjentami wpłat są: • 1537 gminy; • wszystkie powiaty (379); • wszystkie województwa (16).

JST dokonujące wpłat nie podważają samej zasady solidaryzmu społecznego, którą urzeczywistniają uiszczane przez nie kwoty, jednak krytykują sposób ich naliczania. Wpłaty są bowiem określane na podstawie dochodów podatkowych sprzed dwóch lat, co sprawia, że nie odzwierciedlają obecnej sytuacji finansowej JST, znacznie pogorszonej w wyniku kryzysu finansowego. Wysokość wpłat jest szczególne dotkliwa dla Warszawy (w 2010 r. „janosikowe” płacone przez stolicę wynosi około 1 mld zł, co stanowi 10% jej dochodów ogółem) oraz dla woj. mazowieckiego (odpowiednio 940 mln zł i 34%). Wymienione jednostki są najbardziej aktywne w toczącej się dyskusji nad sposobem reformy przepisów o „janosikowym”.

Według oceny zarówno Ministerstwa Finansów, jak i niezależnych ekonomistów, wpływ światowego kryzysu nie był główną przyczyną pogorszenia stanu finansów publicznych. Nierównowaga finansów publicznych w Polsce ma podłoże strukturalne, co oznacza, że nawet w okresie najlepszej koniunktury gospodarczej nie udaje się zbilansować dochodów i wydatków sektora instytucji rządowych i samorządowych. W połączeniu ze skutkami światowego kryzysu doprowadziło to do wzrostu długu publicznego w Polsce. Dane o finansach publicznych w przekroju podsektorów wskazują, że w ostatnich latach znaczne pogorszenie sytuacji finansowej nastąpiło w każdym z nich. Dominujący udział w deficycie miał sektor instytucji rządowych szczebla centralnego, ale relatywnie największe pogorszenie miało miejsce w podsektorze instytucji samorządowych (kilkukrotny wzrost deficytu do ponad 14 mld zł) oraz w podsektorze instytucji funduszy ubezpieczeń społecznych, gdzie nastąpiło przejście z nadwyżki, jaka miała miejsce do 2008 r., do deficytu ponad 13 mld zł w 2009 r.

Tabela 6. Deficyt i dług publiczny sektora instytucji rządowych i samorządowych według podsektorów (wg ESA'95)

Wyszczególnienie 2006 2007 2008 2009 Wynik sektora instytucji rządowych i samorządowych w mln zł -38 476 -22 134 -46 849 -97321 % PKB -3,6 -1,9 -3,7 -7,2Wynik pods. instytucji rządowych na szczeblu centralnym w mln zł -43 200 -35 316 -49 796 -70078 % PKB -4,1 -3,0 -3,9 -5,2Wynik pods. instytucji samorządowych na szczeblu lokalnym w mln zł -2 662 510 -2 298 -14032 % PKB -0,3 0,0 -0,2 -1,0Wynik pods. instytucji funduszy ubezpieczeń społecznych w mln zł 7 386 12 672 5 245 -13211 % PKB 0,7 1,1 0,4 -1,0Zadłużenie sektora finansów publicznych w mln zł 506 036 529 370 600 829 684 073 % PKB 47,7 45,0 47,1 50,9

Źródło: Komunikat GUS, X 2010

Na wzrost deficytu w podsektorze instytucji samorządowych na szczeblu lokalnym miały wpływ m. in. inwestycje realizowane przy współudziale środków unijnych, wymagające finansowego wkładu krajowego.

2. Wpływ funduszy europejskich na sytuację makroekonomiczną Polski w latach

2004 – 2009 i w perspektywie do 2015 r.21 Zakłada się, że w okresie 2004 – 2015 wydatki związane z realizacją polityki spójności osiągną poziom ponad 98 mld euro, z czego 80,1 mld pochodzić będzie ze środków Unii Europejskiej, natomiast pozostała część finansowana będzie ze środków krajowych. Warto przy tym zaznaczyć, że w latach 2007-2010 w Polsce jednocześnie wdrażane są instrumenty finansowe z dwóch różnych okresów programowania: realizowane w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 oraz Narodowej Strategii Spójności 2007-2013. W całym okresie 2004-2015 najwięcej środków przeznaczono na wydatki związane z rozbudową infrastruktury podstawowej – alokacja na te kategorie interwencji wyniesie 58%. Prawie jedna czwarta dostępnych funduszy zostanie wykorzystana na wsparcie projektów związanych z bezpośrednim wsparciem sektora przedsiębiorstw. Pozostałą część skierowano na rozwój zasobów ludzkich.

21 W rozdziale wykorzystano wyniki badań ewaluacyjnych opracowanych w 2010 r. przez Instytut Badań Strukturalnych oraz

InGR/Prevision pt. Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych – NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym.


26

Wykres 6. Łączne wydatki wynikające z realizacji polityki spójności w ramach NPR 2004-2006 oraz NSS 2007-2013 w podziale na kategorie ekonomiczne

ŚRODKI WYKORZYSTANE ŚRODKI PRZEWIDZIANE DO WYKORZYSTANIA

0

10

20

30

40

50

60

2004 2005 2006 2007 2008 2009

mld PLN

infrastruktura podstawowa

bezpośednie wsparcie przedsiębiorstw

rozwój zasobów ludzkich

0

10

20

30

40

50

60

2010 2011 2012 2013 2014 2015

mld PLN

infrastruktura podstawowa

bezpośednie wsparcie przedsiębiorstw

rozwój zasobów ludzkich Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego we współpracy z ośrodkami naukowymi prowadzi od lat systematyczne badania nad wpływem wykorzystania środków z funduszy europejskich w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 (NPR) i Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia - Narodowej Strategii Spójności 2007-2013 (NSRO) na rozwój społeczno-gospodarczy Polski. Prezentowane oceny za lata 2004-2009 wraz z prognozami do 2015 r. są oparte na badaniach ewaluacyjnych przy wykorzystaniu trzech modeli ekonometrycznych22:

- obliczeniowego modelu równowagi ogólnej MaMor3, będącego rozbudowaną wersją modeli MaMoR wykorzystywanych w poprzednich latach przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową i Prevision do analiz efektów funduszy unijnych,

- dynamicznego, stochastycznego modelu równowagi ogólnej dużej skali EuImpactMod III, opracowanego w Instytucie Badań Strukturalnych,

- 5-sektorowego modelu Hermin polskiej gospodarki (HPL5), będącego elementem systemu modeli zbudowanego na zlecenie Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Polityki Regionalnej (DG REGIO) przez międzynarodowe konsorcjum badawcze z udziałem Wrocławskiej Agencji Rozwoju Regionalnego.

Oddziaływanie funduszy UE na kształtowanie się podstawowych wskaźników makroekonomicznych jest w tych modelach wyodrębniane przez zestawienie dwóch scenariuszy – ze środkami UE i bez zaangażowania tych środków. W latach 2004-2009 wpływ polityki spójności na rozwój społeczno-gospodarczy Polski był początkowo stosunkowo niewielki i wyraźniej ujawnił się dopiero w końcu okresu. Było to związane z mniejszą niż w obecnej perspektywie finansowej skalą napływu funduszy europejskich i harmonogramem ich wykorzystania, stopniowym uruchamianiem kolejnych programów oraz kumulacją płatności w końcowej fazie funkcjonowania NPR. Niemniej jednak, w 2009 r. fundusze europejskie oddziaływały już w istotnym stopniu na wzrost gospodarczy, aktywność inwestycyjną i rynek pracy w Polsce, a także na wewnętrzną i zewnętrzną równowagę gospodarki. Jeszcze silniejsze niż w latach 2004-2009 powinno być oddziaływanie polityki spójności na rozwój społeczno-gospodarczy Polski w prognozowanym okresie do 2015 r. Wynika to nie tylko z wielkości środków do wykorzystania, lecz również z kumulacji efektów wdrażania kolejnych programów, ujawniania się nowych płaszczyzn oddziaływania i efektów opóźnionych. W rezultacie, zgodnie z wynikami modelowych badań ewaluacyjnych, największy wpływ polityki spójności na podstawowe wskaźniki rozwoju społeczno-gospodarczego Polski jest oczekiwany w latach 2013-2015.

22 Źródła: Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych NPR 2004-

2006 i NSS 2007-2013, Raport roczny 2010, MRR, IBnGR, Prevision, Gdańsk, Warszawa, lipiec 2010; Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych – Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 i Narodowej Strategii Spójności 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników na poziomie krajowym i regionalnym, Raport roczny 2009, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2010; Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych – Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 i Narodowej Strategii Spójności 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym za pomocą modelu Hermin, Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego, Wrocław, 17 listopada 2009 r.

Raport 2010

27

Korzyści uzyskiwane przez kraje UE-15 w wyniku realizacji polityki spójności w Polsce Wyniki badań ewaluacyjnych pokazują, iż korzyści z realizacji polityki spójności w Polsce odnoszą również kraje piętnastki będące płatnikami netto funduszy strukturalnych23. W wyniku realizacji polityki spójności w Polsce do krajów „piętnastki” w okresie 2004-2015 napłynie 37,8 mld euro w postaci dodatkowego eksportu do Polski (w tym prawie połowa z tej kwoty trafi do Niemiec). Analiza wskazuje, że z każdego 1 euro wydanego przez kraje UE-15 na politykę spójności w Polsce 46 centów wraca w postaci zwiększonego eksportu wywołanego realizacją projektów współfinansowanych z funduszy unijnych. Największe korzyści z realizacji polityki spójności w Polsce odnoszą Niemcy (główny partner handlowy Polski), które uzyskują 85 centów za każde 1 wydatkowane euro. Mapa: Odniesienie dodatkowego eksportu do polski do wpłat netto24 krajów UE-15 do budżetu wspólnotowego w okresie 2004-2015, w części skierowanej do polski w ramach polityki spójności. Źródło: Ocena korzyści uzyskiwanych przez Państwa UE-15 w wyniku realizacji polityki spójności w Polsce – Aktualizacja 2010

Produkt krajowy brutto W okresie do końca 2009 r. wpływ polityki spójności na podniesienie tempa wzrostu i poziomu PKB następował głównie przez czynniki popytowe, tj. drogą zwiększenia popytu zagregowanego przez wykorzystanie środków z funduszy europejskich. Ocenia się, że dzięki wykorzystaniu tych środków tempo wzrostu PKB w 2009 r. mogło być wyższe niż w scenariuszu bez funduszy UE od 0,3 pp. (MaMoR3) do nawet 1,2 pp. (EuImpactMod III). W dłuższej perspektywie obok czynników popytowych zaczną się ujawniać także efekty podażowe, wywołane głównie przez akumulację kapitału publicznego i wsparcie dla akumulacji kapitału prywatnego, a co za tym idzie wzrost produktywności pracy25. Przyczyni się to do zwiększenia siły oddziaływania polityki spójności na przyspieszenie wzrostu gospodarczego. Największy efekt jest oczekiwany w 2013 r., gdy tempo wzrostu PKB ma być wskutek wykorzystania środków z funduszy europejskich o 0,8 do 1,1 pp. wyższe niż bez tych środków.

Wykres 7. Wpływ środków z funduszy europejskich na tempo wzrostu PKB w cenach stałych (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.)

-1,0

-0,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

MaMoR3 EuImpact Hermin

Źródło: MRR

Wykorzystanie przez Polskę funduszy unijnych w latach 2004-2015 (w ramach NPR 2004-2006 oraz NSS 2007-2013) przyspieszy proces konwergencji realnej gospodarki do krajów Unii Europejskiej. Według modelu MaMoR3, w 2009 r. różnica w poziomie PKB Polski na 1 mieszkańca w stosunku do PKB UE-27 na 1 mieszkańca była dzięki funduszom o 1,1 pp. mniejsza niż byłaby bez ich

23 Ocena korzyści uzyskiwanych przez państwa UE-15 w wyniku realizacji polityki spójności w Polsce. Aktualizacja 2010 – badanie

ewaluacyjne organizowane przez MRR zrealizowane przez Instytut Badań Strukturalnych (2010). 24 Przedstawione wartości uzyskane zostały w następujący sposób: oszacowana w ramach badania wartość dodatkowego eksportu

każdego z krajów UE-15 do Polski podzielona została przez różnicę wpłat tych krajów do budżetu wspólnotowego (przy wykorzystaniu własnych prognoz odnośnie wpłat w przyszłości) oraz wypłat z tytułu udziału tych krajów w programach i inicjatywach realizowanych w ramach polityki spójności. Różnica ta pomnożona została przez udział wydatków na realizację polityki spójności w Polsce w budżecie wspólnotowym.

25 Według modelu MaMoR3, w 2009 r. wykorzystanie środków z funduszy europejskich doprowadziło do zmniejszenia różnicy między wydajnością pracy w Polsce i średnią dla UE-27 o 0,7 pp, a w 2015 r. efekt ten ma wynieść 2,4 pp.


28

wykorzystania, a w 2015 r. ma być mniejsza o 3,9 pp.. Jeszcze silniejsze oddziaływanie funduszy na skracanie dystansu rozwojowego w stosunku do UE wynika z modelu EuImpactMod III: 1,8 pp. w 2009 r. i 4,2 pp. w 2013 r. Rynek pracy W latach 2004-2009 zarysował się pozytywny wpływ polityki spójności na rynek pracy, choć największych efektów należy spodziewać się dopiero w latach 2013-2015.

Wykres 8. Wpływ środków z funduszy europejskich na wskaźnik zatrudnienia (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.)

-10123456

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


Źródło: MRR

Wykres 9. Wpływ środków z funduszy europejskich na stopę bezrobocia (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.)

-3,0

-2,5

-2,0

-1,5

-1,0

-0,5

0,0

0,5

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


Źródło: MRR

Wykorzystanie środków z funduszy europejskich doprowadziło w 2009 r. wg modeli MaMoR3 i Hermin do wzrostu wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata o 0,5-0,6 pp. i spadku stopy bezrobocia o 0,7-1,1 pp. w stosunku do scenariusza bez funduszy UE. W latach 2013-2015 oddziaływanie polityki spójności na rynek pracy ma wyrażać się zwiększeniem wskaźnika zatrudnienia o 1,3-1,6 pp. i redukcją stopy bezrobocia o 2,1-2,5 pp. Struktura gospodarki Szacuje się, że fundusze unijne mają ograniczony wpływ na strukturę sektorową polskiej gospodarki, której zmiany należy analizować w perspektywie długookresowej. Do końca 2009 r. indukowane przez politykę spójności zmiany w strukturze sektorowej były stosunkowo niewielkie. Zakłada się, że w kolejnych latach, z uwagi na strukturę tematyczną wsparcia, wzmocniona zostanie względna pozycja sektora przemysłowego (zarówno pod względem liczby pracujących jak i produktu), nieznacznie spadnie natomiast udział sektora usługowego (w tym usług rynkowych) oraz rolnictwa. W latach 2004-2009 oddziaływanie polityki spójności na zmiany sektorowej struktury gospodarki stopniowo rosło; w końcu tego okresu jej efektem było zwiększenie udziału sektora II w wartości dodanej brutto o 0,2-0,5 pp. W latach 2010-2015 wpływ ten będzie nadal narastał, prowadząc w 2015 r. do wzrostu udziału sektora II o 0,6-1,3 pp. Wpływ funduszy unijnych na wzrost udziału sektora przemysłowego jest wynikiem przyjętych w NPR 2004-2006 oraz NSS 2007-2013 proporcji pomiędzy trzema głównymi kategoriami interwencji. Wysokie nakłady na rozbudowę infrastruktury podstawowej stymulują bowiem popyt na usługi firm budowlanych oraz wspierających budownictwo sekcji przetwórstwa przemysłowego. Z drugiej strony, sektor przemysłowy jest także ważnym odbiorcą wsparcia kierowanego bezpośrednio do przedsiębiorstw. Pozytywne oddziaływanie polityki spójności na omawiany sektor gospodarki znajduje swoje odzwierciedlenie także w jego większym niż w scenariuszu bez funduszy udziale w zatrudnieniu ogółem. Na wdrażaniu w Polsce instrumentów finansowych polityki spójności relatywnie mniej skorzystają sektor rolniczy, usługowy ogółem oraz usług rynkowych. Wpływ funduszy unijnych na wartość dodaną

Raport 2010

29

brutto w każdym z nich będzie w całym badanym okresie pozytywny, jednak skala oddziaływania będzie niższa niż w przypadku sektora przemysłowego.

Wykres 10. Wpływ środków z funduszy europejskich na strukturę wartości dodanej brutto wg głównych sektorów gospodarki (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.)

Sektor I

-0,3

-0,2

-0,2

-0,1

-0,1

0,02004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


Sektor II

0,0

0,5

1,0

1,5

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


Sektor III

-1,5

-1,0

-0,5

0,0

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015


Źródło: MRR

Aktywność inwestycyjna Finansowane środkami z UE nakłady infrastrukturalne oraz bezpośrednie wsparcie przedsiębiorstw znacząco przyczyniają się do ożywienia aktywności inwestycyjnej w Polsce, prowadząc do podniesienia tempa wzrostu nakładów brutto na środki trwałe oraz zwiększenia stopy inwestycji.

Tabela 7. Wpływ środków z funduszy europejskich na tempo wzrostu nakładów brutto na środki trwałe (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.) oraz na wielkość nakładów brutto na środki trwałe w cenach bieżących (odchylenia od scenariusza bez środków UE w %)

Tempo wzrostu nakładów brutto na środki trwałe Wielkość nakładów brutto na środki trwałe Rok MaMoR3 EuImpact Hermin MaMoR3 EuImpact a Hermin

2004 -0,8 0,7 1,3 0,0 0,7 1,2 2005 4,3 3,3 2,0 4,3 4,0 3,2 2006 1,5 6,1 4,5 5,9 9,9 7,7 2007 -0,4 4,1 1,5 5,5 13,9 9,5 2008 2,1 -2,6 -2,5 7,4 11,3 7,3 2009 -0,3 5,0 3,5 7,2 17,4 11,4 2010 1,1 3,9 2,4 8,2 21,7 14,4 2011 3,3 3,7 1,2 11,5 26,3 16,2 2012 2,0 3,7 2,6 11,4 30,4 19,5 2013 0,4 3,9 3,0 13,9 35,4 23,5 2014 1,0 -2,4 -1,0 14,6 32,1 22,6 2015 -3,8 -4,8 -2,2 10,4 25,9 19,9

a ceny stałe z 2000 r.

Źródło: MRR

W wyniku polityki spójności nakłady brutto na środki trwałe były w 2009 r. o 7,2-17,4% wyższe niż w scenariuszu bez środków z funduszy europejskich; w latach 2013-2014 – gdy efekt ten osiągnie maksimum – wpływ ten będzie dwukrotnie wyższy. Polityka spójności ma istotne znaczenie zwłaszcza dla nakładów inwestycyjnych sektora publicznego. Przy wynikającym z modelu


30

Hermin wzroście tych nakładów ogółem o około 20% w latach 2012-2014 w stosunku do scenariusza referencyjnego bez funduszy UE, w sektorze publicznym implementacja tych funduszy zwiększy nakłady brutto na środki trwałe aż o 100-120% - w szczególności w efekcie znaczących inwestycji infrastrukturalnych, podczas gdy w sektorze prywatnym nawet w szczytowym okresie transferów ich stymulujący wpływ na wartość wydatków inwestycyjnych nie przekroczy 10%. Finanse publiczne Interwencja publiczna współfinansowana w latach 2004-2015 ze środków wspólnotowych wpływać będzie także na kształtowanie się wartości innych wskaźników makroekonomicznych niż tych opisanych powyżej. W długim okresie fundusze europejskie prowadzą do trwałej i istotnej poprawy stabilności finansów publicznych, mierzonej poziomem deficytu w relacji do PKB, jednak w krótkim okresie mogą stanowić przyczynę pogorszenia tego wskaźnika. Mechanizm oddziaływania środków UE na deficyt sektora finansów publicznych w relacji do PKB dokonuje się trzema kanałami:

(1) pozytywny wpływ na PKB powoduje, że taki sam deficyt staje się mniejszy w relacji do PKB, (2) zwiększenie PKB i innych strumieni (np. dochodów firm i ludności, konsumpcji) oznacza wzrost

bazy podatkowej, a w konsekwencji zwiększenie dochodów publicznych i niższy deficyt sektora finansów publicznych,

(3) konieczność zapewnienia współfinansowania dla transferów unijnych prowadzi do zwiększenia deficytu.

W początkowym okresie wykorzystania środków z funduszy europejskich (w latach 2004-2007) wpływ konieczności współfinansowania mógł przeważać (w świetle wyników uzyskanych za pomocą modelu MaMoR3) nad pozytywnymi efektami związanymi ze wzrostem PKB i bazy podatkowej. W 2009 r. łączne oddziaływanie było już jednak - według większości zastosowanych modeli - pozytywne (środki z funduszy europejskich działały w kierunku poprawy wyniku sektora finansów publicznych w relacji do PKB o 0,1 pp. wg modelu EuImpactMod III lub nawet o 0,6 pp. według modelu Hermin). W prognozowanym okresie skala efektów pozytywnych ma narastać, osiągając maksimum w latach 2013-2015.

Tabela 8. Wpływ środków z funduszy europejskich na wynik sektora finansów publicznych w relacji do PKB i dług publiczny w relacji do PKB (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.)

Wynik sektora finansów publicznych w relacji do PKB Dług publiczny w relacji do PKB Rok

MaMoR3 EuImpact Hermin MaMoR3 EuImpact Hermin 2004 -0,1 0,0 0,0 -0,2 -0,1 -0,1 2005 -0,2 0,0 0,0 -0,3 -0,3 -0,3 2006 -0,3 0,1 0,0 -0,7 -0,8 -0,8 2007 -0,2 0,2 0,1 -0,7 -1,0 -1,4 2008 0,0 0,2 0,3 -0,7 -1,0 -1,6 2009 0,0 0,1 0,6 -0,4 -1,7 -2,1 2010 0,1 0,2 0,8 -1,4 -2,1 -2,6 2011 0,4 0,3 1,1 -1,5 -2,6 -3,1 2012 0,6 0,4 1,4 -1,6 -3.0 -3,6 2013 0,9 0,4 1,7 -1,8 -3,4 -4,2 2014 1,3 0,5 1,7 -1,9 -3,3 -4,3 2015 1,5 0,4 1,6 -2,0 -3,1 -4,1

Źródło: MRR.

Mniejszy w wyniku napływu środków z UE deficyt sektora publicznego przekłada się na poprawę relacji długu publicznego do PKB. Dodatkowo w tym kierunku działa umacnianie złotego spowodowane napływem funduszy europejskich, dzięki czemu dług nominowany w walutach obcych staje się niższy w wyrażeniu złotowym. W konsekwencji pozytywny wpływ polityki spójności na dług publiczny w relacji do PKB wyraża się wskaźnikiem niższym o 0,4-2,1 pp. w 2009 r. i 2,0-4,1 pp. według prognozy na 2015 r.

Raport 2010

31

3. Wykorzystanie środków europejskich z uwzględnieniem kierunków interwencji

Wraz przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej rozpoczęto implementację działań związanych realizacją celów polityki spójności. W jej wymiarze finansowym rosły transfery z budżetu UE do budżetu krajowego. Początkowo napływ ten był niewielki z uwagi na niski poziom zaawansowania wdrażania poszczególnych programów operacyjnych. Dopiero od 2007 r. zanotowano znaczący poziom napływu środków z UE sięgający ponad 6 mld euro rocznie, co stanowiło prawie 2% PKB. Średnio w latach 2004-2009 środki funduszy europejskich na realizację polityki spójności stanowiły prawie 4% dochodów sektora finansów publicznych oraz ponad 1,5% PKB w Polsce.

Tabela 9. Transfery z budżetu UE na realizację polityki spójności w Polsce w latach 2004-2009 (w mln euro)

2004 2005 2006 2007 2008 2009 PHARE 365 333 222 1 0 0 SAPARD 118 339 0,01 0 35 0 ISPA 209 229 265 353 340 153 Fundusz Spójności 0 0 256 940 1 332 2 269 Fundusze Strukturalne 841 775 1 625 3 448 3 498 3 727 PROW 287 662 1 150 1 551 847 1 044

Transfery z budżetu UE łącznie (w mln euro) 1 820 2 339 3 518 6 292 6 051 7 193 PKB (w mln zł, ceny bieżące) 924 538 983 302 1 060 031 1 176 737 1 275 432 1 343 657 PKB (w mln euro, ceny bieżące) 204 092 244 602 271 803 311 306 363 371 310 313

Transfery z budżetu UE jako % PKB 0,89% 0,96% 1,29% 2,02% 1,67% 2,32%Dochody sektora finansów publicznych ogółem (w mln zł) 357 270 384 502 419 875 486 174 513 994 539 735

Dochody sektora finansów publicznych ogółem (w mln euro) 78 868 95 647 107 660 128 617 146 437 124 650

Transfery z budżetu UE jako % dochodów sektora finansów publicznych ogółem 2,31% 2,45% 3,27% 4,89% 4,13% 5,77%

Nakłady inwestycyjne ogółem (w mln zł, ceny bieżące) 120 467 131 055 154 880 191 714 217 260 220 684

Nakłady inwestycyjne ogółem (w mln euro, ceny bieżące) 26 593 32 601 39 713 50 718 61 897 50 966

Transfery z budżetu UE jako % nakładów inwestycyjnych ogółem26 6,84% 7,17% 8,86% 12,41% 9,78% 14,11%

Źródło: Obliczenia własne MRR na podstawie danych MF

Polska z początkiem 2004 r. przystąpiła do realizacji działań wynikających z pełnego członkostwa w UE. W wyniku przystąpienia do realizacji europejskiej polityki spójności opracowano jednolity dokument programujący - Narodowy Plan Rozwoju na lata 2004-2006. Dokument ten programował pomoc strukturalną dla Polski oraz określił cele i kierunki wykorzystania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. W latach 2004-2006 Polska uzyskała możliwość skorzystania z kwoty 12,8 mld euro unijnego wsparcia, z tego na realizację siedmiu programów operacyjnych27 pozyskano kwotę ponad 8,2 mld euro, na współfinansowanie dwóch Inicjatyw Wspólnotowych (Interreg III A oraz Equal) prawie 0,4 mld euro oraz na działania w ramach Funduszu Spójności (wspierającego największe projekty w dziedzinie środowiska i inwestycje transportowe) kwotę prawie 4,2 mld euro. Po intensywnych negocjacjach perspektywy finansowej 2007-2013 udało się Polsce pozyskać 67,3 mld euro. Od 2008 r. rozpoczęto wdrażanie 5 krajowych oraz 16 regionalnych programów operacyjnych implementowanych w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013. Do końca 2009 r. podpisano umowy na realizację prawie 29 tys. projektów o łącznej wartości ponad 114,9 mld zł28. Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006 W okresie od uruchomienia programów operacyjnych w ramach Narodowego Planu Rozwoju wdrażano ponad 88,6 tys. projektów, z których większość została już zakończona. Pomimo zamknięcia większości programów operacyjnych realizowanych w ramach NPR, decyzją KE Polska będzie mogła implementować projekty współfinansowane ze środków Funduszu Spójności jeszcze w 2012 roku.

26 Bez środków z EFS 27 SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, SPO Rozwój Zasobów Ludzkich, SPO Transport, Zintegrowany Program

Operacyjny Rozwoju Regionalnego, SPO Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich, SPO Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb, PO Pomoc Techniczna. 28 Według stanu bazy KSI SIMIK wygenerowanej na dzień 24.08.2010 roku.


32

Udział poszczególnych rodzajów projektów według wartości kształtuje się następująco: projekty o największej wartości to projekty z zakresu infrastruktury podstawowej – ponad 58,9 mld zł. Ich udział stanowi ponad 57,7% wartości projektów implementowanych w ramach NPR 2004-2006. Na drugim miejscu jest sektor produkcyjny – 29,9%, a na trzecim rozwój zasobów ludzkich - łączna wartość projektów z tego zakresu stanowi ponad 11,1% wartości projektów ogółem. Wartość projektów związanych z pomocą techniczną stanowiła 1,25% wartości projektów ogółem.

Tabela 10. Wartość i struktura realizowanych projektów wg głównych kategorii klasyfikacji wydatków strukturalnych w ramach NPR 2004-200629 (zł)

Wartość projektów Wartość dofinansowania Struktura wartości

Struktura wsparcia

Sektor produkcyjny 30 530 741 681,96 10 700 920 611,32 29,90% 18,38%Zasoby ludzkie 11 342 025 043,62 8 098 368 463,02 11,11% 13,91%Infrastruktura podstawowa 58 947 870 641,00 38 519 451 981,76 57,74% 66,16%Pozostałe (pomoc techniczna) 1 274 889 401,32 899 116 547,02 1,25% 1,54%Łącznie 102 095 526 767,90 58 217 857 603,13 100,00% 100,00%

Źródło: Obliczenia własne MRR na podstawie Bazy SRP

Wartość dofinansowania sięgała 57% wartości projektów ogółem. Struktura udzielonego wsparcia na realizację projektów w ramach NPR 2004-2006 kształtuje się następująco: na realizację projektów związanych z rozwojem infrastruktury wydatkowano ponad 66% funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, na sektor produkcyjny ponad 18%, zasoby ludzkie pochłonęły 14%, a pomoc techniczna ponad 1,5%. Struktura realizowanych projektów według podkategorii klasyfikacji wydatków strukturalnych pokazuje główne obszary, w których realizowane są projekty o największej łącznej wartości. Należą do nich przede wszystkim infrastruktura transportowa, infrastruktura środowiskowa, rolnictwo oraz wsparcie dla przedsiębiorstw (MŚP, duże).

Tabela 11. Wartość realizowanych projektów wg podkategorii klasyfikacji wydatków strukturalnych w ramach NPR 2004-2006

Obszar interwencji Wartość projektów (w zł) Struktura Rolnictwo (11) 9 453 753 591,88 9,26% Leśnictwo (12) 55 229 667,97 0,05% Promowanie adaptacji i rozwoju obszarów wiejskich (13) 2 515 007 174,26 2,46% Rybactwo (14) 1 584 144 232,52 1,55% Duże przedsiębiorstwa (15) 4 556 220 886,71 4,46% Małe i średnie przedsiębiorstwa (16) 9 601 060 068,65 9,40% Turystyka (17) 1 443 546 292,99 1,41% B+R (18) 1 321 779 766,98 1,29% Polityka rynku pracy (21) 3 402 009 458,96 3,33% Wykluczenie społeczne (22) 1 135 065 952,90 1,11% Kształcenie zawodowe (23) 4 296 101 062,74 4,21% Szkolenia dla przedsiębiorstw (24) 2 189 978 002,47 2,15% Działania na rzecz kobiet na rynku pracy (25) 318 870 566,55 0,31% Infrastruktura transportowa (31) 32 112 969 063,40 31,45% Infrastruktura telekomunikacyjna i społeczeństwo informacyjne (32) 1 094 127 828,88 1,07% Infrastruktura energetyczna (33) 34 833 078,75 0,03% Infrastruktura środowiskowa (34) 20 504 329 497,60 20,08% Planowanie przestrzenne i rewitalizacja (35) 2 242 941 097,16 2,20% Infrastruktura społeczna (36) 2 958 670 075,20 2,90% Pozostałe (41) 1 274 889 401,32 1,25% Razem 102 095 526 767,90 100,00%


Struktura wartości dofinansowania ze środków unijnych wynikająca z podpisanych umów z beneficjentami, kształtuje się podobnie. Największa wartościowo część wsparcia jest udzielana w obszarze infrastruktury transportowej oraz środowiskowej (łącznie ponad 34,8 mld zł, tj. 59,9%), sektor MŚP jest beneficjentem ponad 6% funduszy, a rolnicy 5,2%. Udział w zakresie wsparcia z funduszy UE na kształcenie zawodowe i zwiększanie adaptacyjności pracowników wynosi ponad 5,3%. Natomiast nieznaczny zakres udzielanej pomocy kierowany jest do sektora B+R i na rozwój społeczeństwa informacyjnego i ICT, co może mieć niekorzystny wpływ na osiąganie celów Strategii Lizbońskiej.

29 Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 21 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji wydatków

strukturalnych (Dz. U. z dnia 31 grudnia 2004 r.)

Raport 2010

33

Tabela 12. Wartość dofinansowania wspólnotowego do projektów wg podkategorii klasyfikacji wydatków strukturalnych

Obszar interwencji Wartość dofinansowania (w zł) Struktura

Rolnictwo (11) 3 049 945 811,97 5,24%Leśnictwo (12) 42 279 992,63 0,07%Promowanie adaptacji i rozwoju obszarów wiejskich (13) 1 387 351 636,76 2,38%Rybactwo (14) 728 753 976,95 1,25%Duże przedsiębiorstwa (15) 647 463 734,36 1,11%Małe i średnie przedsiębiorstwa (16) 3 539 697 149,65 6,08%Turystyka (17) 616 762 872,87 1,06%B+R (18) 688 665 436,14 1,18%Polityka rynku pracy (21) 2 498 100 100,31 4,29%Wykluczenie społeczne (22) 820 962 391,71 1,41%Kształcenie zawodowe (23) 3 133 707 993,32 5,38%Szkolenia dla przedsiębiorstw (24) 1 410 996 875,35 2,42%Działania na rzecz kobiet na rynku pracy (25) 234 601 102,34 0,40%Infrastruktura transportowa (31) 21 440 564 831,96 36,83%Infrastruktura telekomunikacyjna i społeczeństwo informacyjne (32) 754 276 202,79 1,30%Infrastruktura energetyczna (33) 17 984 123,14 0,03%Infrastruktura środowiskowa (34) 13 447 484 834,86 23,10%Planowanie przestrzenne i rewitalizacja (35) 1 181 410 334,68 2,03%Infrastruktura społeczna (36) 1 677 731 654,32 2,88%Pozostałe (41) 899 116 547,02 1,54%Razem 58 217 857 603,13 100,00%


Rozkład udzielonego wsparcia według województw pokazuje znaczące różnice w pozyskanym dofinansowaniu na realizację projektów w poszczególnych regionach. Najwięcej środków na implementację projektów w ramach NPR 2004-2006 pozyskały województwa najbogatsze oraz posiadające dużą liczbę mieszkańców30.

Tabela 13. Rozkład regionalny udzielonego wsparcia w ramach NPR 2004-2006

Województwo Wartość projektów (w zł) Wartość dofinansowania (w zł)

Struktura dofinansowania

Dolnośląskie 7 997 565 008,47 4 968 147 366,95 8,5% Kujawsko-Pomorskie 4 711 793 827,09 2 389 364 245,01 4,1% Lubelskie 4 095 784 898,21 2 155 038 369,74 3,7% Lubuskie 2 320 783 533,39 1 335 350 061,32 2,3% Łódzkie 6 585 477 496,16 3 333 973 913,80 5,7% Małopolskie 5 300 485 637,82 2 951 288 360,39 5,1% Mazowieckie 16 784 043 133,58 9 281 787 941,41 15,9% Opolskie 1 809 724 099,50 1 037 544 494,46 1,8% Podkarpackie 3 410 570 460,08 1 983 287 413,13 3,4% Podlaskie 2 449 892 604,80 1 199 186 013,84 2,1% Pomorskie 5 906 935 574,82 3 204 227 195,01 5,5% Śląskie 12 656 232 691,56 7 237 458 058,48 12,4% Świętokrzyskie 2 467 235 564,32 1 188 775 895,33 2,0% Warmińsko-Mazurskie 3 678 750 914,37 2 006 020 697,69 3,4% Wielkopolskie 7 873 979 772,30 4 400 733 547,90 7,6% Zachodniopomorskie 5 537 343 329,74 3 233 161 749,18 5,6% poziom krajowy 8 508 928 221,89 6 312 512 279,49 10,8% Łącznie 102 095 526 768,08 58 217 857 603,13 100,0%


Z powyższego zestawienia wynika, że najwięcej funduszy strukturalnych i środków Funduszu Spójności pozyskały województwa: mazowieckie, śląskie, dolnośląskie oraz wielkopolskie. Ogółem beneficjenci w pięciu najbogatszych polskich województwach31 otrzymali połowę dofinansowania dostępnego w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006. Województwa Polski Wschodniej pozyskały 15% funduszy z UE.

30 Wynika to m.in. z przyjętego algorytmu podziału środków. 31 Mierzonych PKB per capita tj. mazowieckie, śląskie, dolnośląskie, pomorskie, wielkopolskie.


34

Wykres 11. Rozkład regionalny udzielonego wsparcia per capita w ramach NPR 2004-2006 (w zł)

Wartość dofinansowania per capita

1 155,58

992,89

1 323,36

900,61

1 791,24

997,30

1 003,21

1 450,18

1 551,10

929,70

1 405,34

1 909,29

1 300,81

945,00

1 300,13

1 723,49

- 500 1 000 1 500 2 000 2 500

Dolnośląskie

Kujawsko-Pomorskie

Lubelskie

Lubuskie

Łódzkie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Podlaskie

Pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie

Warmińsko-Mazurskie

Wielkopolskie

Zachodniopomorskie


W kwotach per capita dane są niekorzystne dla województw ubogich. Pięć najbogatszych województw Polski otrzymało średnio 1563 zł per capita, natomiast województwa Polski Wschodniej średnio 1055 zł. Analizując tę sytuację w kontekście kwot przekazanych na mieszkańca poszczególnych regionów oraz odnotowanego w latach 2004-2009 tempa wzrostu poszczególnych gospodarek regionalnych można stwierdzić, że fundusze strukturalne w niewielkim stopniu przyczyniły się do zmniejszenia się tempa polaryzacji w rozwoju regionalnym państwa. Analiza rozkładu regionalnego udzielonego wsparcia na podstawowe kategorie interwencji pokazuje, że regiony o większym potencjale gospodarczym tj. śląskie, mazowieckie, dolnośląskie przeznaczyły na rozbudowę infrastruktury prawie 80% środków alokowanych na poziomie województwa. Województwa Polski Wschodniej na ten cel wydały około 50% dofinansowania przeznaczonego na realizację projektów: najwięcej podkarpackie - 60,5% pozyskanego wsparcia, najmniej województwo podlaskie 39,9%. Cechą charakterystyczną w przypadku struktury alokacji środków w Polsce Wschodniej jest wyższy udział wydatków na implementację projektów z zakresu zasobów ludzkich – średnio ponad 15% - w porównaniu do regionów bogatych, gdzie udział ten był o połowę niższy i wyniósł średnio 7,4%.

Wykres 12. Struktura udzielonego wsparcia w poszczególnych województwach wg głównych kategorii interwencji – w ramach NPR 2004-2006 (w %)

Dolnośląskie

79,9%

0,4%

12,1%7,6%

Kujawsko-Pomorskie

10,9%

29,4%

0,5%

59,2%

Lubelskie

52,5%

0,7%

30,6%

16,1%

Lubuskie

12,2%

22,8%

0,9%

64,1%

Łódzkie

7,4%

18,2%

0,4%

74,0%

Małopolskie

11,3%

22,9%

0,5%

65,4%

Mazow ieckie

7,6%

14,5%

3,9%

74,1%

O polskie

11,5%

26,3%

1,0%

61,2%

Raport 2010

35

Podkarpackie

15,1%

23,7%

0,7%

60,5%

Podlaskie

13,9%

45,3%

0,9%

39,9%

Pomorskie

7,5%

23,7%

0,5%

68,2%

Ś ląskie

6,3%12,0%

0,2%

81,5%

Św iętokrzy skie

17,7%

28,0%

1,0%

53,3%


13,8%

24,9%

1,3%

60,0%

Wielkopolskie

7,9%

24,0%

0,3%

67,8%

Zachodniopomorskie

7,5%

25,2%

0,9%

66,5%

79,9%

0,4%12,1%7,6%1 - sektor produkcyjny 2 - zasoby ludzkie

3 - infrastruktura podstawowa 4 - pozostałe (pomoc techniczna)


Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-201332 Od roku 2007 finalizowano przygotowania do wykorzystania funduszy unijnych z nowej perspektywy finansowej 2007-2013. Trwały negocjacje ostatecznego kształtu programów operacyjnych, a także zakończono wybór instytucji wdrażających fundusze europejskie w nowym systemie Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013. Większość Instytucji Zarządzających koncentrowała swoje działania na opracowywaniu szczegółowych opisów priorytetów, wytycznych do działań, a także projektowaniu rozporządzeń odnośnie udzielanej pomocy publicznej w ramach poszczególnych priorytetów. W II połowie 2008 r. Instytucje Wdrażające rozpoczęły wypłacanie płatności zaliczkowych. Najwięcej środków wypłacono w programie operacyjnym Kapitał Ludzki. Szybsze uruchamianie płatności dla beneficjentów POKL wiązało się ze specyfiką tego programu, w którym środki były wypłacane na działania związane z polityką rynku pracy, a także w formie zaliczek na łagodzenie skutków notowanego od połowy 2008 r. spowolnienia gospodarczego.

Tabela 14. Wartość udzielonego wsparcia wg umów w ujęciu terytorialnym w latach 2007-200933 (w zł)

Wartość ogółem (zł) Dofinansowanie UE (zł) Struktura dofinansowania Cały kraj 14 476 351 169,66 11 617 104 777,00 16,13% Dolnośląskie 7 580 761 096,15 4 212 983 514,54 5,85% Kujawsko-Pomorskie 3 859 376 547,36 2 006 690 244,40 2,79% Lubelskie 4 255 009 561,68 2 583 724 765,10 3,59% Lubuskie 4 203 901 442,88 2 412 723 808,56 3,35% Łódzkie 5 980 891 933,82 3 619 733 339,95 5,03% Małopolskie 7 892 628 644,82 4 759 290 535,95 6,61% Mazowieckie 14 108 828 858,76 8 858 911 464,70 12,30% Opolskie 2 535 154 133,02 1 237 375 052,21 1,72% Podkarpackie 4 923 648 616,86 3 125 088 695,29 4,34% Podlaskie 3 267 351 531,91 1 984 885 834,58 2,76% Pomorskie 6 152 367 381,30 3 584 157 018,49 4,98% Śląskie 16 247 741 035,08 10 512 856 384,87 14,60% Świętokrzyskie 3 229 656 898,61 1 857 903 920,27 2,58% Warmińsko-Mazurskie 4 750 898 034,42 2 775 400 264,85 3,85% Wielkopolskie 6 527 713 790,89 3 769 506 281,20 5,23% Zachodniopomorskie 4 951 508 153,87 3 107 229 344,39 4,31% Łącznie 114 943 788 831,09 72 025 565 246,34 100,00%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KSI SIMIK

32 W ramach NSRO 2007-2013 wdrażanych jest 5 programów krajowych: PO Innowacyjna Gospodarka, PO Kapitał Ludzki, PO

Rozwój Polski Wschodniej, PO Infrastruktura i Środowisko, PO Pomoc Techniczna oraz 16 Regionalnych Programów Operacyjnych.

33 Wg stanu na dzień 31 grudnia 2009 r.


36

Łącznie umowy o najwyższej wartości podpisano w województwach śląskim oraz mazowieckim – prawie 25% wartości umów ogółem. Wynika to przede wszystkim ze specyfiki gospodarczej tych województw oraz istniejącego tam potencjału ekonomicznego. Kolejne miejsca zajęły Wielkopolskie, Małopolskie i Dolnośląskie. Umowy o stosunkowo małej wartości, a co z tym się wiąże niewielkim wsparciem zostały zawarte w województwach kujawsko-pomorskim, opolskim oraz świętokrzyskim. W roku 2009 nastąpiło istotne przyspieszenie wydatkowania funduszy - wypłacono ponad 18 mld zł. Regionami, w których dokonano największych płatności były województwa: mazowieckie, zachodniopomorskie, śląskie i lubuskie - odpowiednio ponad 3 mld zł, ponad 1,6 mld zł, prawie 1,4 mld zł oraz 1,2 mld zł. Najmniej płatności zrealizowano na obszarze województw – opolskiego, świętokrzyskiego i kujawsko-pomorskiego. Szacuje się, że środki unijne współfinansowujące liczne przedsięwzięcia miały istotne znaczenie dla łagodzenia skutków spowolnienia gospodarczego w Polsce i niemal w połowie przyczyniły się do osiągniętego w 2009 r. tempa wzrostu.

Tabela 15. Płatności na rzecz beneficjentów w ujęciu terytorialnym (w zł, stan na 31.12.2009 r.) Województwo Kwota ogółem Płatności per capita

Cały kraj 1757880402 - Dolnośląskie 882576260,4 306,17 Kujawsko-pomorskie 565900141,5 273,69 Lubelskie 775292127,8 357,20 Lubuskie 1167568034 1157,08 Łódzkie 853370299,8 332,96 Małopolskie 847117219,3 258,50 Mazowieckie 3007949893 580,49 Opolskie 437083566,2 420,13 Podkarpackie 889078443,8 423,63 Podlaskie 543058499,3 454,31 Pomorskie 762340298,4 345,02 Śląskie 1392471663 298,43 Świętokrzyskie 546777824 427,61 Warmińsko-mazurskie 668969890,3 468,66 Wielkopolskie 1286840425 380,18 Zachodniopomorskie 1639901522 968,42 Razem 18024176510 -


Płatności na rzecz beneficjentów pokazują zmiany jakie zaszły w trakcie wdrażania NSRO w wydatkach klasyfikowanych według kategorii interwencji funduszy strukturalnych. O ile w roku 2008 największych płatności dokonano w obszarze Poprawa dostępu do zatrudnienia i jego trwałości - ponad 700 mln zł oraz pomoc techniczna - 213 mln zł, to w kolejnym roku w płatnościach dominowały pozycje związane z Transportem – prawie 5,6 mld zł oraz Badaniami i rozwojem technologicznym (B+RT), innowacjami i przedsiębiorczością – ponad 4,1 mld zł. Zmiany, jakie zaszły w poziomach płatności wynikały ze zwiększenia stopnia zaawansowania implementacji działań w programie operacyjnym Innowacyjna Gospodarka oraz w przypadku obszaru Transport w RPO oraz POIS.

Tabela 16. Płatności na rzecz beneficjentów według kategorii interwencji wydatków strukturalnych34 (w zł)

Temat priorytetu Płatności Struktura I. B+R, innowacje, przedsiębiorczość 4 307 821 632,32 23,90%II. Społeczeństwo informacyjne 303 989 940,89 1,69%III. Transport 5 674 510 101,38 31,48%IV. Energia 12 428 425,99 0,07%V. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom 506 733 837,02 2,81%VI. Turystyka 196 522 498,87 1,09%VII. Kultura 324 966 656,42 1,80%VIII. Rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich 436 008 323,41 2,42%IX. Zwiększanie zdolności adaptacyjnych pracowników przedsiębiorstw i przedsiębiorców 556 132 871,43 3,09%

X. Poprawa dostępu do zatrudnienia i jego trwałości 2 566 126 481,23 14,24%XI. Poprawa integracji społecznej osób w niekorzystnej sytuacji życiowej 561 442 126,98 3,11%XII. Poprawa jakości kapitału ludzkiego 684 628 237,39 3,80%XIII. Inwestycje w infrastrukturę społeczną 778 771 509,81 4,32%XIV. Stymulowanie reform w zakresie zatrudnienia oraz integracji społecznej 186 539,67 0,00%

34 Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia 26 października 2007 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji wydatków

strukturalnych (Dz. U. z dnia 13 listopada 2007 r.)

Raport 2010

37

Temat priorytetu Płatności Struktura XV. Wzmacnianie zdolności instytucjonalnych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym 116 840 007,75 0,65%

XVI. Rekompensata za podniesione koszty rozwoju regionów peryferyjnych 0 0,00%XVII. Pomoc techniczna 997 067 319,01 5,53%Łącznie 18 024 176 509,57 100,00%


Analiza udziału wydatków dokonywanych w poszczególnych obszarach w płatnościach ogółem pokazuje, że 31,5% funduszy implementowanych w ramach NSRO wypłacono beneficjentom realizującym projekty z zakresu projektów transportowych oraz związanych z badaniami i rozwojem technologicznym, innowacjami i przedsiębiorczością (prawie 24% wydatków). Udział wydatków na „projekty miękkie” z obszaru dostępu do zatrudnienia wyniósł ponad 14%, a pomocy technicznej ponad 5,5%. Ewolucja, jaka zachodziła w płatnościach na rzecz beneficjentów w latach 2007-2009, była bezpośrednio powiązana z procesem dojrzewania systemu wdrażania NSRO. W kolejnych latach szybkość wydatkowania będzie uzależniona głównie od sprawności instytucji zaangażowanych w implementację, w tym beneficjentów realizujących projekty współfinansowane ze środków UE oraz zmian w otoczeniu regulacyjnym w poszczególnych sektorach (np. finansów publicznych, budownictwa, ochrony środowiska).

4. Tendencje rozwoju społeczno-gospodarczego polskich regionów Zróżnicowanie procesów wzrostu gospodarczego w regionach W okresie 2004 – 2009 polskie regiony rozwijały się pod względem gospodarczym i społecznym, zmniejszając – w różnym tempie – dystans do średniego poziomu unijnego. Na przebieg procesów gospodarczych w województwach w tym czasie miały z jednej strony wpływ czynniki globalne związane z koniunkturą, w tym spowolnienie gospodarki światowej w latach 2008 – 2009, a z drugiej strony – silne impulsy rozwojowe związane z włączeniem Polski po akcesji w realizację unijnej polityki spójności. Tempo wzrostu gospodarczego Polski było w całym badanym okresie wyższe niż średnie tempo wzrostu gospodarek unijnych, co pozwoliło na dalszy postęp w konwergencji zewnętrznej zarówno kraju, jak i regionów. Proces konwergencji przebiega odmiennie w poszczególnych regionach i zależy przede wszystkim od ich tempa rozwoju gospodarczego35. W latach 2004 – 2008 największy wzrost PKB (w cenach stałych) nastąpił w województwach: mazowieckim, lubuskim i pomorskim. Liderami w 2008 r. były województwa, które odnotowały wzrost gospodarczy36 powyżej 7%: podkarpackie (7,3%), łódzkie i śląskie (po 7,1%), świętokrzyskie (6,8%) oraz lubelskie (6,7%). Najniższy wzrost w 2008 r. miał miejsce w woj. opolskim (0,6%), pomorskim (2,4%) i zachodniopomorskim (2,6%). W grupie województw o najwyższym wzroście PKB w przeliczeniu na mieszkańca w 2008 r. w skali rocznej znajdowały się: łódzkie (7,5%), śląskie (7,4%), podkarpackie (7,3%), świętokrzyskie (7,1%) i lubelskie (7,0%). Należy zauważyć obecność w grupie liderów trzech regionów z Polski wschodniej, a także dwóch regionów ze znaczącym udziałem schyłkowych gałęzi przemysłu; regiony te w poprzednich latach z reguły osiągały wskaźniki wzrostu poniżej przeciętnej. Na skutek tych zmian, województwo mazowieckie, dolnośląskie i pomorskie nieco zmniejszyły swój udział w generowaniu PKB kraju w porównaniu z 2007 r. (w granicach 0,1-0,2 pp.). Zmiany te były zbyt małe, aby spowodować zmiany w rankingu regionów pod względem ich potencjału ekonomicznego. Regiony dominujące ekonomicznie generalnie miały w 2008 r. udział w tworzeniu PKB większy niż w 2003 r. (mazowieckie – o 0,6 pp., dolnośląskie - o 0,3 pp., wielkopolskie – o 0,1 pp.), za wyjątkiem woj. śląskiego, którego udział obniżył się o 0,3 pp. Udział Polski wschodniej w 2008 r. był nieco niższy niż w 2003 r., ale wyższy w porównaniu z 2007 r. Poniższy wykres odzwierciedla rolę regionów w gospodarce.

35 W czasie opracowania powyższego raportu dostępne były podstawowe dane o PKB według NTS 2 za 2008 r. oraz pełny zestaw

danych za 2007 r. 36 Polska – 5,1% r/r.


38

Wykres 13. Udział regionów w generowaniu PKB Polski w 2008 r.

21,5

13,29,3 8,1 7,4 6,2 5,5 4,7 4,0 3,9 3,8 2,8 2,7 2,3 2,3 2,3

05

10152025

Mazowieck

ieŚlą

skie

Wielkopolsk

ie

Dolnośląskie

Malopolski

eŁódzkie

Pomorskie

Kujawsko

-pomorskie

Zachodniopomors

kie

Lubelskie

Podkarpack

ie

Warmińsk

o-mazu

rskie

Święto

krzysk

ie

Lubuskie

Podlaskie

Opolskie

Źródło: GUS

PKB wytworzony w 2008 r. na mieszkańca Polski wynosił 33,5 tys. zł i wahał się od 52,8 tys. zł w woj. mazowieckim do 23,1 tys. zł w woj. podkarpackim. W czterech województwach PKB przypadający na mieszkańca przewyższał średnią krajową – były to woj.: mazowieckie (157,7% średniej krajowej, w 2007 r. – 160,1%), śląskie (108,0%, w 2007 r. – 106,1%), dolnośląskie (107,6%, w 2007 r. – 108,7%) i wielkopolskie (104,4%, w 2007 r. – 104,5%). Woj. pomorskie, które wykazywało poprzednio poziom tego miernika blisko średniej krajowej, obniżyło swoją pozycję z 98,5% w 2007 r. do 94,9% w 2008 r. Dużego postępu w zbliżeniu się do średniej krajowej dokonało woj. opolskie (o 5,5 pp. w okresie 2004-2008).

Tabela 17. PKB na mieszkańca w regionach w relacji do średniej krajowej i unijnej w 2008 r.

PKB per capita Polska=100 PKB per capita UE27=100 2008

PKB per capita w zł (c.bież.) 2003 2008

wzrost 2004-

2008 w pp.

2003 2007 w % (szac.)

wzrost 2004-

2008 w pp.

POLSKA 33 462 100,0 100,0 0,0 48,9 54,4 57 8,1Dolnośląskie 35 989 102,4 107,6 5,2 50,0 59,2 61 11,3Kujawsko-pomorskie 28 926 89,6 86,4 -3,2 43,8 47,3 49 5,5Lubelskie 23 219 70,6 69,4 -1,2 34,5 36,9 40 5,0Lubuskie 28 709 86,5 85,8 -0,7 42,3 48,2 49 6,6Łódzkie 31 140 92,2 93,1 0,8 45,1 50,0 53 7,9Małopolskie 28 878 85,8 86,3 0,5 42,0 46,7 49 7,2Mazowieckie 52 770 155,5 157,7 2,2 76,0 87,1 90 13,9Opolskie 28 379 79,3 84,8 5,5 38,8 45,2 48 9,5Podkarpackie 23 101 70,8 69,0 -1,8 34,6 36,7 39 4,7Podlaskie 24 434 75,9 73,0 -2,9 37,1 40,4 42 4,5Pomorskie 31 754 98,3 94,9 -3,4 48,1 53,6 54 6,0Śląskie 36 126 108,8 108,0 -0,9 53,2 57,8 62 8,3Świętokrzyskie 26 763 78,1 80,0 1,9 38,2 41,9 46 7,4Warmińsko-mazurskie 24 814 78,9 74,2 -4,7 38,6 40,5 42 3,7Wielkopolskie 34 934 104,7 104,4 -0,3 51,2 56,9 60 8,3Zachodniopomorskie 30 357 94,7 90,7 -4,0 46,3 48,9 52 5,4

Źródło: Eurostat, GUS, obliczenia własne

Powyższe dane świadczą o nieznacznym zmniejszaniu się w ostatnim okresie tempa narastania różnic w poziomie rozwoju społeczno - gospodarczego pomiędzy liderami wzrostu gospodarczego (przede wszystkim województwem mazowieckim i dolnośląskim) a regionami Polski wschodniej i innymi słabszymi ekonomicznie regionami. Wskaźniki statystyczne mierzące rozmiary zróżnicowań ekonomicznych pomiędzy województwami wskazują na ich zwiększenie w 2008 r. porównaniu z 2003 r., ale też na niewielki ich spadek w relacji do 2007 r.; przykładowo relacja pomiędzy najwyższym i najniższym poziomem PKB na mieszkańca wynosiła 2,20 w 2003 i 2004 r., 2,37 w 2007 r., a 2,28 w 2008 r. Również inne współczynniki zmienności, wykazujące wzrost w latach 2004-2007, uległy niewielkiemu obniżeniu w 2008 r.

Raport 2010

39

Mapa 2. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw w latach 2003 i 2008

78,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,978,9

102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4102,4

89,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,689,6

70,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,670,6

86,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,586,5

92,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,292,2

85,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,8

155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5155,5

79,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,379,3

70,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,870,8

75,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,975,9

98,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,398,3

108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8108,8

78,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,178,1

104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7104,7

94,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,794,7

Dolnośląskie

Kujawsko-Pomorskie

Lubelskie

Lubuskie

Łódzkie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Podlaskie

Pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie


Wielkopolskie

Zachodniopomorskie

80,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,080,0

69,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,069,0

108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0108,0

73,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,073,0

107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6107,6

86,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,486,4

69,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,469,4

85,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,885,8

93,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,193,1

86,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,386,3

157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7157,7

84,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,884,8

94,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,994,9

74,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,274,2

104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4104,4

90,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,790,7

Dolnośląskie

Kujawsko-Pomorskie

Lubelskie

Lubuskie

Łódzkie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Podlaskie

Pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie


Wielkopolskie

Zachodniopomorskie

PKB per capitaPolska=100

160

Udział województwa w PKB w 2008 r.w %

8,1 do 21,5 (4)4,7 do 8,1 (4)2,8 do 4,7 (4)2,3 do 2,8 (4)

PKB per capita Polska=100

160

Udział województwa w PKB w 2003 r.w %

7,8 do 20,9 (4)4,9 do 7,8 (4)2,9 do 4,9 (4)2,2 do 2,9 (4)

Źródło: GUS

Rozwój gospodarczy w latach 2004-2008 znalazł odzwierciedlenie w korzystnych zmianach wskaźnika PKB per capita w PPS w relacji do średniej unijnej, mierzącego dystans w poziomie rozwoju gospodarczego. Wskaźnik ten zwiększył się w tym czasie o ponad 8 pp. Wszystkie województwa zmniejszyły w tym okresie różnicę do średniej unijnej, przy czym największy postęp w tym zakresie nastąpił w pięciu regionach – mazowieckim (prawie 14 pp.), dolnośląskim (ponad 11 pp.), opolskim (9,5 pp.) oraz śląskim i wielkopolskim (ponad 8 pp.)37.

Mapa 3. PKB per capita w PPS UE-27=100, w przekroju województw

6,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,06,0

5,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,05,0

Dolnośląskie

Kujawsko-Pomorskie

Lubelskie

Lubuskie

Łódzkie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Podlaskie

Pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie


Wielkopolskie

Zachodniopomorskie

61616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161616161

49494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949

40404040404040404040404040404040404040404040404040404040404040404040404040404040404040404040404040

49494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949

53535353535353535353535353535353535353535353535353535353535353535353535353535353535353535353535353

49494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949494949

90909090909090909090909090909090909090909090909090909090909090909090909090909090909090909090909090

48484848484848484848484848484848484848484848484848484848484848484848484848484848484848484848484848

39393939393939393939393939393939393939393939393939393939393939393939393939393939393939393939393939

42424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242

54545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454545454

62626262626262626262626262626262626262626262626262626262626262626262626262626262626262626262626262

46464646464646464646464646464646464646464646464646464646464646464646464646464646464646464646464646

42424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242424242

60606060606060606060606060606060606060606060606060606060606060606060606060606060606060606060606060

52525252525252525252525252525252525252525252525252525252525252525252525252525252525252525252525252

11,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,311,3

5,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,55,5

6,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,66,6

7,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,97,9

7,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,27,2

13,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,913,9

9,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,59,5

4,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,74,7

4,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,5

8,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,3

7,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,4

3,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,73,7

8,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,38,3

5,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,45,4

Zmiana w latach 2004-200814

PKB per capita UE-27=100w 2008 r.

54 do 90 (5)52 do 54 (2)46 do 52 (5)39 do 46 (4)

Źródło: Eurostat

37 Za 2008 r. dla regionów szacunek własny.


40

Wykres 14. Postęp województw w latach 2004-2008 w konwergencji realnej z poziomem rozwoju gospodarczego UE-27 (rok odniesienia 2003)

Wzrost PKB per capita w PPS UE27=100 w latach 2004-200813,911,3

9,58,3 8,3 7,9 7,4 7,2 6,6 6,0 5,5 5,4 5,0 4,7 4,5 3,7

0

5

10

15

Mazowieck

ie

Dolnośląskie

OpolskieŚlą

skie

Wielkopolsk

ieŁódzkie

Święto

krzysk

ie

Małopolsk

ie

Lubuskie

Pomorskie

Kujawsko

-pomorskie

Zachodniopomors

kie

Lubelskie

Podkarpack

ie

Podlaskie

Warmińsk

o-mazu

rskie

pp.

Źródło: Eurostat, GUS, obliczenia własne

Realna konwergencja gospodarki polskiej jako całości zachodzi jednocześnie z procesem polaryzacji rozwoju tj. pogłębianiem różnic pomiędzy regionami. O ile bowiem w ostatnim dwudziestoleciu Polska zbliżyła się do poziomu produktu per capita Unii Europejskiej, to proces ten zachodził nierównomiernie w wymiarze terytorialnym. Najbardziej dynamiczne były te województwa, w obrębie których znajdują się duże metropolie - silne centra rozwoju. Można oczekiwać, że choć w najbliższych kilkunastu latach proces ten będzie kontynuowany, to fundusze unijne stanowić będą swoistą przeciwwagę dla obserwowanych dotąd tendencji wzrostu nierówności w podziale dochodu na poziomie regionalnym38. Uwarunkowania strukturalne gospodarek regionalnych Podobnie jak na poziomie kraju, decydujący wpływ na tendencje rozwoju gospodarek regionalnych mają czynniki związane z rynkiem pracy (wielkość i alokacja zasobów pracy) oraz poziomem produktywności w poszczególnych segmentach gospodarki. W latach 2004-2009 miał miejsce systematyczny wzrost pracujących w gospodarce narodowej39 od 13,6 mln w 2003 r. do 15,9 mln w 2009 r. Wzrost liczby pracujących w gospodarce narodowej wyniósł 17%. Zmiany liczby pracujących w przekroju sektorów ekonomicznych kształtowały się następująco: w sektorze usługowym przyrost wyniósł ponad 1600 tys. pracujących, w sektorze przemysłowym – ponad 1040 tys., natomiast sektor rolniczy zmniejszył się o ponad 400 tys. pracujących. Należy podkreślić, że w 2009 r. – mimo znaczącego spowolnienia aktywności gospodarczej - liczba pracujących w gospodarce narodowej ogółem zwiększyła się o prawie 70 tys., na co pozytywny wpływ miał sektor usługowy; w sektorze rolniczym i przemysłowym nastąpił bowiem spadek pracujących po około 100 tys. osób. W latach 2004-2009 najwyższy procentowy przyrost pracujących miał miejsce w regionach wysoko rozwiniętych: woj. mazowieckim (o prawie 32% tj. 600 tys.), dolnośląskim (o prawie 28% tj. 250 tys.), śląskim (o ponad 21% tj. 320 tys.), ale także w woj. warmińsko-mazurskim (o ponad 22% tj. 100 tys.). Proces przechodzenia zasobów pracy z sektora rolniczego (spadek o 16%) do sektora przemysłowego (wzrost o prawie 27%) i usług (wzrost o ponad 22%) przebiegał z różną intensywnością w poszczególnych regionach. Spadek pracujących w sektorze I miał miejsce we wszystkich regionach, przy czym w kilku miał wymiar raczej symboliczny (spadki rzędu kilku procent i kilku tysięcy pracujących (opolskie, kujawsko-pomorskie, pomorskie). W dwóch województwach spadek pracujących w sektorze I wyniósł w granicach 30% (małopolskie i zachodniopomorskie); w kilku innych – około 20% (lubuskie, łódzkie, śląskie).

38 Instytut Badań Strukturalnych „Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów

strategicznych - NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym”, Warszawa 2010.

39 Liczba pracujących w gospodarce narodowej w wieku 15+ wynosiła (według Bael, dane średnioroczne) 15868 tys. w 2009 r., a 15800 tys. w 2008 r. Natomiast wg sprawozdawczości GUS liczba pracujących w głównym miejscu pracy wg stanu na koniec roku wynosiła 13782 tys. w 2009 r., a 14037 tys. w 2008 r.

Raport 2010

41

Tabela 18. Pracujący w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów ekonomicznych (rok odniesienia 2003)

Ogółem sektor rolniczy sektor przemysłowy sektor usługowy

2009

Jednostka terytorialna

tys. 2003=100

zm. w

tys. 2004-2009

2003=100

zm. w

tys. 2004-2009

2003=100

zm. w tys.

2004-2009

2003=100 zm. w tys. 2004-2009

POLSKA 15 868 116,5 2 251 84,0 -402 126,8 1 042 122,2 1 603 Dolnośląskie 1 144 127,8 249 92,3 -7 136,7 108 128,8 147 Kujawsko-pomorskie 829 107,0 54 94,2 -8 111,6 27 108,7 35 Lubelskie 982 109,4 84 81,9 -61 126,6 45 125,5 100 Lubuskie 407 114,3 51 78,9 -8 134,3 36 110,3 22 Łódzkie 1 277 118,5 199 77,7 -47 131,0 101 126,2 142 Małopolskie 1 297 107,0 85 68,4 -90 120,6 68 117,9 107 Mazowieckie 2 479 131,9 600 85,8 -48 145,5 180 140,8 468 Opolskie 386 120,6 66 92,2 -4 141,0 41 117,9 30 Podkarpackie 887 115,5 119 85,8 -33 120,2 42 133,6 110 Podlaskie 496 115,9 68 88,0 -18 144,6 37 125,1 49 Pomorskie 789 115,4 105 92,2 -5 125,0 53 113,7 56 Śląskie 1 856 121,1 324 78,6 -12 122,8 140 122,5 194 Świętokrzyskie 583 120,7 100 90,2 -14 140,7 50 129,5 64 Warmińsko-mazurskie 563 122,4 103 90,0 -8 139,3 48 124,4 63 Wielkopolskie 1 296 99,6 -5 90,7 -22 107,8 33 97,5 -16 Zachodniopomorskie 598 109,5 52 70,2 -17 121,9 34 110,5 35

Źródło: GUS, Bael, dane średnioroczne, wiek 15+

Wzrost pracujących w sektorze II miał miejsce we wszystkich regionach, zarówno typowo rolniczych, jak i wysoko uprzemysłowionych, a najbardziej znaczący- powyżej 40% - w woj. mazowieckim, podlaskim, opolskim i świętokrzyskim. Sektor usługowy najszybciej rósł w woj. mazowieckim (o prawie 41% tj. 470 tys.) oraz podkarpackim (o prawie 34% tj. 110 tys.).

Wykres 15. Zmiany liczby pracujących w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów ekonomicznych

-200-100

0100200300400500

Dolnośląskie

Kujawsko

-pomorskie

Lubelskie

LubuskieŁódzkie

Malopolski

e

Mazowieck

ie

Opolskie

Podkarpack

ie

Podlaskie

PomorskieŚlą

skie

Święto

krzysk

ie

Warmińsko-

mazursk

ie

Wielkopolski

e

Zachodniop

omorskie

s. rolniczy s. przemysłowy s. usługowy


W konsekwencji powyższych zmian w okresie 2004 – 2009, udział sektora rolniczego w strukturze pracujących obniżył się o prawie 5 pp., natomiast oba pozostałe sektory zwiększyły swój udział w zasobach pracy. W poszczególnych województwach zmiany przebiegały w sposób zróżnicowany. W szybkim tempie powiększał się sektor usługowy w kilku regionach Polski wschodniej, charakteryzujących się jego niskim udziałem – dotyczyło to np. woj. lubelskiego (wzrost o 6,4 pp.), podkarpackiego (wzrost o 6,7 pp.) i świętokrzyskiego (wzrost o 3,3 pp.). We wszystkich województwach zwiększył się udział sektora przemysłowego. .


42

Wykres 16. Struktura pracujących w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów ekonomicznych

0%

20%

40%

60%

80%

100%

POLSKA

Dolnośląskie

Kujawsko

-pomorskie

Lubelskie

LubuskieŁód

zkie

Malopolsk

ie

Mazowieck

ie

Opolskie

Podkarpack

ie

Podlaskie

PomorskieŚlą

skie

Święto

krzysk

ie

Warmińsko-

mazursk

ie

Wielkopolski

e

Zachodniopomorskie

sektor I sektor II sektor III


Wykres 17. Zmiany w strukturze pracujących w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów ekonomicznych (pp.)

-12

-8

-4

0

4

8

POLSKA

Dolnośląskie

Kujawsko

-pomorskie

Lubelskie

LubuskieŁód

zkie

Malopolsk

ie

Mazowieck

ie

Opolskie

Podkarpack

ie

Podlaskie

Pomors

kieŚlą

skie

Święto

krzysk

ie

Warmińs

ko-mazursk

ie

Wielkopolsk

ie

Zachodniop

omorskie

sektor I sektor II sektor III


Mniej znaczące niż w przypadku pracujących były zmiany w strukturze generowanej w regionach wartości dodanej brutto ze względu na charakter tych procesów, charakteryzujących się większą inercją. W okresie 2004-2007 we wszystkich prawie regionach nastąpił spadek udziału WDB wytwarzanej w rolnictwie. Obniżenie udziału w WDB było na ogół znacznie mniejsze niż spadek udziału pracujących, co w konsekwencji podwyższyło wskaźniki wydajności pracy w rolnictwie. W kilku regionach miał miejsce znaczący wzrost udziału sektora przemysłowego. Najbardziej zróżnicowana sytuacja miała miejsce w sektorze usług, który charakteryzował się wahaniami udziałów – zarówno na plus, jak i na minus – w poszczególnych regionach. Zmiany w strukturze pracujących i WDB znalazły odzwierciedlenie w kształtowaniu się wskaźników produktywności. Dane o wydajności pracy za 2007 r., obliczane jako WDB na 1 pracującego, wskazują na jej największy wzrost w porównaniu do poziomu z 2004 r. – znacznie powyżej przeciętnego w kraju - w województwach mazowieckim, dolnośląskim, małopolskim, podlaskim i pomorskim. Najniższy wzrost wydajności odnotowano w warmińsko-mazurskim, śląskim, lubuskim, opolskim i zachodniopomorskim. Trzy z pięciu województw Polski wschodniej odnotowały wzrost wydajności poniżej średniej krajowej. Można stwierdzić, że:

regiony o niskiej wydajności pracy nie nadrobiły dystansu do najbardziej konkurencyjnych regionów,

regiony o najwyższym poziomie wydajności pracy (mazowieckie, dolnośląskie, pomorskie) zwiększyły swoją przewagę; wśród pozostałych regionów, polepszenie powyższej relacji udało się tylko w przypadku małopolskiego i podlaskiego,

ranking regionów według poziomu wydajności pracy w relacji do średniej unijnej zamykają - z najsłabszą i pogarszającą się pozycją - woj. lubelskie i podkarpackie.

Wzrost zróżnicowania regionów w zakresie wydajności pracy stanowi silną przesłankę do kontynuacji procesów dywergencji w przyszłości. Na poziom produktywności regionu decydujący wpływ ma struktura produkcji wytworzonej w danym regionie (np. w rolnictwie jest 4-krotnie niższy niż w przetwórstwie

Raport 2010

43

przemysłowym i 6-krotnie niższy niż w usługach rynkowych). Jednakże w ramach określonego rodzaju działalności występują także znaczne różnice w poziomie wydajności pracy w poszczególnych regionach, np. WDB na 1 pracującego wytworzona w sektorze I w woj. podkarpackim w 2007 r. była ponad 5-krotnie niższa niż w woj. zachodniopomorskim.

Mapa 4. Rozwój społeczno-gospodarczy województw

7,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,08,0

7,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,07,0

DolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskieDolnośląskie

Kujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-PomorskieKujawsko-Pomorskie

LubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskieLubelskie

LubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskieLubuskie

ŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkieŁódzkie

MałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskieMałopolskie

MazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckieMazowieckie

OpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskieOpolskie

PodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackiePodkarpackie

PodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskiePodlaskie

PomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskiePomorskie

ŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskieŚląskie

ŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskieŚwiętokrzyskie

Warmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-MazurskieWarmińsko-Mazurskie

WielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskieWielkopolskie

ZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskieZachodniopomorskie

9,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,39,3

5,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,6

2,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,22,2

8,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,2

6,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,5

3,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,63,6

7,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,4

4,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,84,8

5,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,35,3

6,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,16,1

8,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,78,7

4,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,3

7,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,47,4

Zmiana w latach 2004-2009 wskaźnika zatrudnienia 15+ (pp)

9,3

Zmiana w latach 2004-2008 PKB per capitaPolska=100 (pp)

3 do 5,5 (2)1 do 3 (2)0 do 1 (2)

-4,7 do 0 (10)

Źródło: GUS

5. Wpływ funduszy europejskich na sytuację makroekonomiczną regionów w latach 2004 – 2009 i w perspektywie do 2015 r.40

Wpływ funduszy europejskich na sytuację makroekonomiczną regionów w latach 2004 - 2015 r. tj. w okresie, w którym jednocześnie wdrażane są instrumenty finansowe z dwóch różnych okresów programowania (Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 oraz Narodowej Strategii Spójności 2007-2013), prezentowany jest w niniejszym rozdziale na podstawie badań ewaluacyjnych przy wykorzystaniu modeli ekonometrycznych41. Oddziaływanie funduszy UE na kształtowanie się podstawowych wskaźników makroekonomicznych jest w tych modelach wyodrębniane przez zestawienie dwóch scenariuszy – ze środkami UE i bez zaangażowania tych środków. Dane o przewidywanej alokacji środków unijnych w poszczególnych regionach wskazują, że w ujęciu nominalnym największa pula środków unijnych skierowana zostanie do województwa mazowieckiego. Natomiast biorąc pod uwagę relację środków pomocowych do PKB generowanego w regionach, największym beneficjentem będzie województwo warmińsko-mazurskie, które w latach 2004-2015 będzie dysponować środkami stanowiącymi przeciętnie 4,2% PKB, podczas gdy dla Mazowsza wskaźnik ten wyniesie według szacunków 1,5% PKB.

40 W rozdziale wykorzystano wyniki badania ewaluacyjnego opracowanego w 2010 r. przez Instytut Badań Strukturalnych pt:

„Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych - NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym”.

41 Źródła: Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013, Raport roczny 2010, MRR, IBnGR, Prevision, Gdańsk, Warszawa, lipiec 2010; „Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych – Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 i Narodowej Strategii Spójności 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników na poziomie krajowym i regionalnym, Raport roczny 2009”, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2010.


44

Mapa 5. Relacja funduszy pomocowych (wkład unijny i krajowy) do PKB w latach 2004-2015 (w %)

Kolory na mapie oraz liczby podane wytłuszczoną czcionką obrazują średni wpływ w okresie 2004-2015.

Źródło: MRR, obliczenia IBnGR i Prevision

Analiza struktury wsparcia w ujęciu per capita wskazuje na silnie redystrybucyjny charakter zarówno NPR 2004-2006, jak i NSS 2007-2013. W przeliczeniu na jednego mieszkańca, w okresie 2004-2015 największy strumień wsparcia skierowany zostanie do najsłabszych gospodarczo regionów Polski Wschodniej, przede wszystkim województw świętokrzyskiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Taka alokacja środków wynika z jednej strony z przyjętych algorytmów podziału funduszy pomiędzy regionalne programy operacyjne oraz komponent regionalny PO KL, z drugiej zaś z wdrażania odrębnego programu operacyjnego dla pięciu województw Polski Wschodniej.

Mapa 6. Alokacja środków NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 pomiędzy województwa w ujęciu bezwzględnym i per capita

Źródło: MRR, obliczenia IBS

Realizacja NPR 2004-2006 oraz NSS 2007-2013 przyczynia się do przyspieszenia rozwoju polskich regionów. Jednocześnie, finansowana ze źródeł unijnych interwencja publiczna zwiększy w horyzoncie do 2015 r. tempo konwergencji do przeciętnego poziomu rozwoju gospodarczego notowanego w 27 krajach członkowskich Unii Europejskiej. W 2009 r. PKB per capita jedynie w woj. mazowieckim (w scenariuszu uwzględniającym fundusze unijne) znajdował się na poziomie zbliżonym do wartości

1,5 - 1,9

2,2 - 2,5

3,2 - 3,5

3,6 - 4,1

2004

-200

6

2007

-201

5 0,8 2,5

2,3

0,8 2,42,2

0,9 3,73,3

1,1 4,0

3,3

0,7 2,62,3

0,7 1,9

1,7

0,4 1,71,5

0,7 2,1

1,8

0,9 3,7

3,3

1,1 4,4

3,9

0,9 2,5

2,2

0,6 2,21,9

1,0 4,23,7

1,1 4,8

4,2

1,0 1,81,6

1,1 2,8

2,4

Raport 2010

45

średniej dla Wspólnoty. Pozostałe regiony, w szczególności położone we wschodniej części kraju, znajdowały się na ponad dwukrotnie niższym poziomie rozwoju. W latach 2004-2009 wpływ polityki spójności na rozwój polskich regionów - ściśle związany ze skalą alokowanych w nich środków - był raczej niewielki w zakresie wskaźnika PKB per capita w relacji do UE-27. W dłuższym okresie interwencja finansowana ze źródeł wspólnotowych przełoży się najsilniej na rozwój Polski Wschodniej, dla której, w ujęciu per capita, przeznaczono w horyzoncie do 2015 r. najwięcej środków. W efekcie takiej alokacji dostępnych funduszy, PKB per capita w tej grupie województw osiągnie w 2015 r. poziom o ponad 4 pp. wyższy niż w scenariuszu bez funduszy polityki spójności (według modelu Mamor3); według modelu EuImpact wpływ ten może być znacznie wyższy.

Mapa 7. Wpływ funduszy na PKB per capita w PPS UE=100 (pp.)


Źródło: PreVision i IBnGR

Celem polityki spójności jest wyrównywanie różnic między regionami. Z uwagi na naturę procesów gospodarczych oraz dostępną alokację środków, w horyzoncie czasowym 2004-2015 przewiduje się relatywnie niewielki wpływ polityki spójności na zmniejszenie przestrzennego zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Poprzez kierowanie relatywnie większego strumienia środków do regionów najsłabszych, tak jak ma to miejsce w NSS 2007-2013, można jednak wpłynąć na silniejsze oddziaływanie instrumentów polityki spójności w tych właśnie województwach, co z kolei przyczynić się może do spowolnienia tempa wewnętrznej polaryzacji kraju w porównaniu ze scenariuszem bez funduszy. W scenariuszu pozbawionym wpływów funduszy nastąpiłby wzrost rozmiaru zróżnicowań międzyregionalnych mierzonych współczynnikiem zmienności poziomu produktu regionalnego brutto na mieszkańca. Według modelu Mamor3, wskaźnik wynoszący w pierwszym roku członkostwa w UE 24,3% wzrósłby bez udziału środków do 28,7% w ostatnim roku napływu środków. Jednak dzięki wykorzystaniu środków szacowany wzrost tego wskaźnika będzie o połowę mniejszy i ma wynosić 2,2 pp. Można więc stwierdzić, że oddziaływanie funduszy pozwoli o połowę ograniczyć naturalny proces różnicowania regionów. Również symulacje modelu EUImpactMod III wskazują, że realizacja polityki spójności faktycznie przyczyni się w nadchodzących latach do spowolnienia tempa wzrostu wewnątrzkrajowego zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego. Preferująca regiony najbiedniejsze przestrzenna alokacja środków (co w szczególności dotyczy NSS 2007-2013), powoduje, że w 2014 r. współczynnik zmienności PKB per capita na poziomie NTS-2 będzie niższy niż w scenariuszu bez funduszy o ponad 3 pp. Pozytywnego oddziaływania funduszy unijnych należy oczekiwać także w odniesieniu do wskaźników opisujących sytuację na rynku pracy w poszczególnych regionach, przy czym oddziaływanie funduszy na regionalne wskaźniki zatrudnienia jest zauważalnie mniejsze niż ma to miejsce w przypadku produktu regionalnego. Symulacje modelu EUImpactMod III wskazują, iż w całym horyzoncie

2,0 2,4

0,7

1,3 - 1,5

1,6 - 1,8

- 2010 2015

1,5 4,61,8

1,3 4,21,6

1,1 4,11,5

2,3 6,0

2,4

1,7 4,9

2,0

1,0 3,51,3

1,2 3,21,3

0,7 2,00,7

1,0 4,01,4

1,3 4,41,6

2,2 4,7

2,1

1,4 3,61,5

1,1 4,01,5

1,5 4,41,7

1,6 3,2

1,5

2,2 4,5

2,1


46

prognozy największego wpływu na regionalne rynki pracy należy się spodziewać w województwach Polski Wschodniej, do których skierowany zostanie ostatecznie strumień środków pomocowych o relatywnie najwyższej wartości. Również model Mamor3 szacuje najwyższy wpływ funduszy unijnych na wskaźnik zatrudnienia w województwach Polski Wschodniej oraz w lubuskim i łódzkim, czyli w regionach odnotowujących raczej niski poziom wykorzystania zasobów pracy.

Mapa 8. Wpływ funduszy na wskaźnik zatrudnienia ludności (przeciętny w roku, wiek 15-64, w pp.)


Źródło: PreVision i IBnGR

Międzyregionalne zróżnicowanie wpływu polityki spójności na podstawowe wskaźniki makroekonomiczne wynika przede wszystkim z różnej skali oddziaływania na produkt regionalny brutto, jednak za dużą część zmienności odpowiedzialne są inne czynniki. Pośród nich wymienić można nie tylko rozmiar, lecz również strukturę uzyskiwanych funduszy. Spojrzenie na kierunki wykorzystania środków pokazuje, że w większości przypadków regiony przeznaczające ponadprzeciętną ich część na infrastrukturę podstawową uzyskują mniejszy przyrost zatrudnienia przy takim samym wzroście produktu regionalnego brutto. Wynika to z faktu, że lepsza infrastruktura pozwala na bardziej efektywne wykorzystanie istniejących czynników produkcji, w tym także zatrudnionych pracowników42. Wzrost produktu i zatrudnienia oraz spadek bezrobocia nie będą jedynymi pozytywnymi efektami funduszy strukturalnych. Szereg pozytywnych zjawisk w postaci lepszej jakości infrastruktury publicznej (sportowej, komunalnej, kulturalnej, edukacyjnej), mimo że nie przełoży się w istotny sposób na zmienne makroekonomiczne to wpłynie na jakość życia mieszkańców naszego kraju. Już w tej chwili zmiany te są widoczne, choć ich ekonomiczne efekty o charakterze podażowym nadejdą dopiero w przyszłości.

42 Źródła: Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych NPR 2004-

2006 i NSS 2007-2013, Raport roczny 2010, MRR, IBnGR, Prevision, Gdańsk, Warszawa, lipiec 2010.

0,3 -0,5

0,6 -0,7

0,8 -0,8

0,8 -1,1

2010 2015

0,7 1,6 0,7

0,5 1,40,6

0,6 2,10,9

1,4 2,4

1,1

1,0 2,1

0,9

0,6 1,60,7

0,4 0,80,3

0,6 0,90,5

0,7 2,1

0,8

0,7 2,30,9

1,0 1,6

0,8

0,8 1,40,7

0,6 2,10,8

0,7 2,10,9

0,8 1,2

0,6

1,2 1,5

0,8

Raport 2010

47

II. Wpływ funduszy europejskich na potencjał społeczno-gospodarczy polskich regionów oraz przemiany strukturalne i efektywnościowe

1. Infrastruktura środowiskowa, komunalna i energetyki

Infrastruktura środowiskowa Stan środowiska naturalnego wywiera wielostronny wpływ na poziom życia mieszkańców oraz kształtowanie atrakcyjności inwestycyjnej i turystycznej regionu. Wysoki poziom zanieczyszczenia środowiska naturalnego skutkuje obniżeniem poziomu życia, w konsekwencji negatywnie oddziałując na zasoby pracy. Natomiast ochrona prawna obszarów o wysokich walorach środowiska przyrodniczego stwarza ograniczenia dla realizacji projektów inwestycyjnych43. Ponadto, z wysokim poziomem zanieczyszczeń środowiska wiążą się wymierne finansowo straty przedsiębiorstw (wynikające m.in. z konieczności ponoszenia kosztów wprowadzenia systemów utylizacji zanieczyszczeń, czy z podwyższonej absencji chorobowej). Cały okres transformacji, w tym lata 2004-2009, przyniosły wyraźny postęp w zakresie ochrony środowiska naturalnego w Polsce, prowadząc do zmniejszenia zależności wzrostu gospodarczego od różnego rodzaju presji na środowisko. Złożyły się na to m.in. takie czynniki jak: ograniczenie energo- i materiałochłonności produkcji (stanowiące rezultat restrukturyzacji przemysłu oraz zmniejszenia zużycia środków chemicznych w jego działalności), zmiany w systemie finansowania działalności proekologicznej, inwestycje w sferze gospodarki komunalnej, dostosowywanie norm środowiskowych do standardów UE oraz poprawa świadomości ekologicznej społeczeństwa. Należy jednak zaznaczyć, że – pomimo pozytywnych zmian w tym zakresie dokonujących się w ostatnich latach - energochłonność polskiej gospodarki nadal pozostawała ponad dwukrotnie wyższa od średniej zarówno dla krajów UE-15, jak i całej Unii Europejskiej. W latach 2004-2008 - energochłonność polskiej gospodarki obniżyła się o 17,3% względem poziomu z 2003 r., podczas gdy w krajach UE-27 spadek wyniósł 10,7%, a w krajach UE-15 – 10,3%. Niemniej jednak w 2008 r. energochłonność w Polsce stanowiła 229,5% średniego poziomu UE-27, wobec 247,8% w 2003 r.). Z drugiej strony, na uwagę zasługuje fakt, że w 2008 r. spośród 12 nowych krajów członkowskich Unii jedynie gospodarki Cypru, Malty oraz Słowenii były mniej energochłonne od gospodarki polskiej. Tabela 19. Energochłonność gospodarki- zużycie brutto energii w relacji do PKB (kg ekwiwalentu

ropy naftowej na 1000 euro) UE-15 = 100 UE-27 =100

2003 2008 Zmiana 2004-2008

Zmiana 2004-2008

(%) 2003 2008 2003 2008

UE-27 187,2 167,1 -20,1 -10,7 111,9 111,4 100,0 100,0UE-15 167,3 150,0 -17,3 -10,3 100,0 100,0 89,4 89,7Belgia 237,1 199,8 -37,3 -15,7 141,7 133,2 126,7 119,6Bułgaria 1 250,3 944,2 -306,2 -24,5 747,4 629,5 668,0 565,0Republika Czeska 685,8 525,3 -160,5 -23,4 410,0 350,2 366,4 314,3Dania 117,9 103,1 -14,8 -12,5 70,5 68,8 63,0 61,7Niemcy 167,2 151,1 -16,1 -9,6 99,9 100,8 89,3 90,4Estonia 708,9 570,5 -138,4 -19,5 423,8 380,4 378,7 341,4Irlandia 122,0 106,5 -15,4 -12,7 72,9 71,0 65,2 63,7Grecja 192,4 170,0 -22,5 -11,7 115,0 113,3 102,8 101,7Hiszpania 195,6 176,4 -19,2 -9,8 116,9 117,6 104,5 105,6Francja 180,8 166,7 -14,0 -7,8 108,1 111,2 96,6 99,8Włochy 151,2 142,6 -8,6 -5,7 90,4 95,1 80,8 85,3Cypr 243,0 213,4 -29,6 -12,2 145,3 142,3 129,8 127,7Łotwa 409,4 308,7 -100,6 -24,6 244,7 205,9 218,7 184,8Litwa 577,2 417,5 -159,7 -27,7 345,0 278,4 308,4 249,9Luksemburg 176,5 154,6 -21,9 -12,4 105,5 103,1 94,3 92,5Węgry 465,0 401,4 -63,7 -13,7 278,0 267,6 248,4 240,2Malta 214,4 194,9 -19,5 -9,1 128,2 129,9 114,6 116,6Niderlandy 191,5 171,6 -19,9 -10,4 114,5 114,4 102,3 102,7Austria 153,0 138,1 -14,9 -9,7 91,4 92,1 81,7 82,6Polska 463,8 383,5 -80,2 -17,3 277,2 255,7 247,8 229,5

43 Przyjmuje się, że ograniczenia związane z występowaniem obszarów chronionych są szczególnie odczuwalne w przypadku

inwestycji sektora przemysłu, podczas gdy dobry stan środowiska naturalnego sprzyja z reguły lokalizacji inwestycji usługowych czy też działalności zaawansowanej technologicznie (Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. „Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski”, 2008).


48

UE-15 = 100 UE-27 =100 2003 2008 Zmiana

2004-2008

Zmiana 2004-2008

(%) 2003 2008 2003 2008

Portugalia 198,6 181,5 -17,1 -8,6 118,7 121,0 106,1 108,6Rumunia 847,0 614,6 -232,4 -27,4 506,3 409,8 452,5 367,8Słowenia 293,0 257,5 -35,5 -12,1 175,2 171,7 156,5 154,1Słowacja 769,9 519,7 -250,2 -32,5 460,2 346,5 411,3 311,0Finlandia 266,0 217,8 -48,2 -18,1 159,0 145,2 142,1 130,3Szwecja 177,8 152,1 -25,7 -14,5 106,3 101,4 95,0 91,0Wielka Brytania 134,2 113,7 -20,5 -15,3 80,2 75,8 71,7 68,0

Źródło: Eurostat data base, obliczenia własne

Oczyszczalnie ścieków - przemysłowe i komunalne Od wielu lat dostrzegalne są efekty działań podejmowanych dla ochrony wód – następuje stopniowa poprawa ich jakości. Jest to wynikiem zarówno obniżenia „wodochłonności” gospodarki, jak również wyraźnego postępu pod względem oczyszczania ścieków. Jednakże postęp ten jest niewystarczający w stosunku do wymogów, a tym samym jakość wód jest nadal niezadowalająca i odbiega od standardów wynikających z regulacji Unii Europejskiej. Sytuacja ta jest pochodną m.in. małej ilości oczyszczalni pozwalających na trzystopniowe oczyszczanie ścieków oraz niewystarczającej ilości oczyszczalni ścieków (szczególnie na obszarach wiejskich, gdzie odsetek ludności korzystającej z oczyszczalni ścieków jest niemal czterokrotnie niższy niż w miastach). Niemniej jednak w całym kraju widoczne są efekty realizacji – przyjętego w 2003 r. - Krajowego Programu Oczyszczania Ścieków Komunalnych. Porządkowanie gospodarki wodno-ściekowej przejawiało się – obok oddawania do eksploatacji nowych oczyszczalni - rozbudową sieci wodociągowo-kanalizacyjnej, wyłączaniem z eksploatacji obiektów przestarzałych i nieefektywnych, modernizowaniem oczyszczalni oraz inwestowaniem w urządzenia do redukcji ładunków zanieczyszczeń w ściekach. Należy w tym miejscu podkreślić, że Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych, który dostosowany jest do wymogów dyrektyw UE (głównie Ramowej Dyrektywy Wodnej), zakłada wyposażenie do 2015 r. wszystkich aglomeracji powyżej 2 tys. mieszkańców w oczyszczalnie ścieków komunalnych. W okresie 2004-2009 liczba oczyszczalni ścieków ogółem w Polsce wzrosła o 211 (5,1%), tj. z 4 125 w 2003 r. do 4 336 w końcu 2009 r. Złożył się na to spadek liczby oczyszczalni przemysłowych o 181 (z 1 364 do 1 183), przy jednoczesnym wzroście liczby oczyszczalni komunalnych o 392 (tj. z 2 761 do 3 153). Tabela 20. Oczyszczalnie ścieków – przemysłowe i komunalne w województwach

2003 2009 2003 2009 zmiana 2004-2009

zmiana 2004-2009

przemysłowe komunalne przemysłowe komunalne ogółem ogółem szt. % Polska 1 364 2 761 1 183 3 153 4 125 4 336 211 5,1Dolnośląskie 97 196 89 209 293 298 5 1,7Kujawsko-Pomorskie 68 114 55 143 182 198 16 8,8Lubelskie 106 217 68 260 323 328 5 1,5Lubuskie 48 92 31 99 140 130 -10 -7,1Łódzkie 80 112 74 159 192 233 41 21,4Małopolskie 88 221 81 237 309 318 9 2,9Mazowieckie 156 230 134 272 386 406 20 5,2Opolskie 49 50 37 68 99 105 6 6,1Podkarpackie 83 184 72 222 267 294 27 10,1Podlaskie 30 96 30 113 126 143 17 13,5Pomorskie 33 213 51 217 246 268 22 8,9Śląskie 193 214 194 225 407 419 12 2,9Świętokrzyskie 40 86 39 105 126 144 18 14,3Warmińsko-Mazurskie 51 173 21 222 224 243 19 8,5Wielkopolskie 120 270 113 312 390 425 35 9,0Zachodniopomorskie 122 293 94 290 415 384 -31 -7,5

Źródło: GUS. Bank Danych Regionalnych, obliczenia własne

W analizowanym okresie przyrost oczyszczalni ścieków ogółem odnotowano w niemal wszystkich – poza lubuskim oraz zachodniopomorskim – województwach, przy czym najwyższy był on w łódzkim (41) i wielkopolskim (35). Na przyrost ten złożył się wzrost liczby oczyszczalni komunalnych we wszystkich województwach (poza zachodniopomorskim) przy równoczesnym spadku liczby oczyszczalni przemysłowych (których ilość spadła niemal we wszystkich województwach - poza pomorskim, śląskim i podlaskim).

Raport 2010

49

Odpady W okresie 2004-2009 ilość wytwarzanych corocznie odpadów (z wyłączeniem komunalnych) obniżyła się o 7,9% i w 2009 r. wyniosła 111,1mln ton. Deponowanie odpadów na składowiskach może zagrażać środowisku naturalnemu, z racji na ich uleganie niekontrolowanym procesom fizycznym, biologicznym i chemicznym. W końcu analizowanego okresu ogólna ilość odpadów zgromadzonych na składowiskach wynosiła 1740,5 mln ton i była o 2,2% niższa niż w 2003 r. Około 80% zgromadzonych na składowiskach odpadów znajdowało się w trzech województwach (śląskim, dolnośląskim i małopolskim) na południu kraju, co stanowiło wynik zlokalizowanych w tej części Polski procesów produkcyjnych w zakresie górnictwa węgla (kamiennego i brunatnego), hutnictwa i energetyki oraz wydobycia surowców mineralnych (hałdy). Należy również podkreślić, że udział trzech wspomnianych województw w wytwarzaniu odpadów stopniowo maleje (z 71,2% w 2003 r. do 65,1% w 2009 r.). Zanieczyszczenia powietrza Konsekwentnie realizowane postanowienia polityki ekologicznej, jak również procesy restrukturyzacji i unowocześnienia gospodarki, przyczyniły się do obniżenia presji na środowisko. Jakość powietrza określana jest przez ekspertów jako „dobra”, a badania stanu zanieczyszczeń powietrza wskazują, że stężenia dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku węgla są znacznie niższe od wartości dopuszczalnych (natomiast w przypadku „pyłu zawieszonego” stężenia przekraczają często wartości dopuszczalne – szczególnie w miastach). Emisja podstawowych zanieczyszczeń powietrza zmniejszyła się w 2009 r. w porównaniu z 2003 r. – w zakresie całkowitej emisji zanieczyszczeń powietrza- w analizowanym okresie odnotowano spadek emisji dwutlenku siarki (o ponad 27%), tlenku węgla (o 19,4%), amoniaku (o 11,8%) oraz pyłów (11,6%), przy jednoczesnym wzroście emisji tlenku azotu (o 2,8%) oraz dwutlenku węgla (o 2,2%). Wzrost emisji dwutlenku węgla stanowi pochodną zużycia energii wynikającą z rozwoju gospodarczego kraju. Przyjmuje się, że Polska nie będzie miała problemów z wypełnieniem postanowień Protokołu z Kioto w kwestii redukcji gazów cieplarnianych. Tabela 21. Emisja głównych zanieczyszczeń powietrza

2003 2009 Zmiana 2004-2009 (tys. ton)

Zmiana 2004-2009 (%)

Dwutlenek siarki 1 375 999 -376 -27,3 Dwutlenek węgla 317 003 323 831 6 828 2,2 tlenek węgla 3 318 2 674 -644 -19,4 Pyły 476 421 -55 -11,6 Amoniak 323 285 -38 -11,8 Tlenek azotu 808 831 23 2,8

Źródło: GUS, Mały Rocznik Statystyczny 2010, Rocznik Statystyczny 2009, obliczenia własne

W o wiele większym stopniu zmniejszyła się natomiast emisja zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych - w przypadku emisji pyłów spadek ten wyniósł 54,2% (w dziewięciu województwach co najmniej 50%, najwyższy poziom redukcji osiągnięto w województwach mazowieckim i małopolskim (po 62,3%). W przypadku zanieczyszczeń pyłowych najwyższy poziom zanieczyszczeń obserwuje się niezmiennie w województwie śląskim44. W 2009 r. udział województwa śląskiego w całkowitej emisji pyłów z tego typu zakładów wynosił 21,5% i był o 2,5 pp. wyższy niż w 2003 r. Najniższy poziom emisji występował natomiast w województwach: podlaskim, lubuskim i warmińsko-mazurskim. Pomimo odnotowanego postępu w redukcji zanieczyszczeń powietrza całkowita emisja tych zanieczyszczeń w Polsce należy do jednej z wyższych w UE-27, a największe ilości – najbardziej toksycznych - zanieczyszczeń powstają przy produkcji i wytwarzaniu energii elektrycznej, pary wodnej i gorącej wody, chemikaliów i metali. Również transport drogowy należy – z racji na wzrost liczby samochodów (osobowych i ciężarowych) do głównych emitentów zanieczyszczeń powietrza (przede wszystkim tlenków azotu, tlenku węgla i pyłów- pyłu całkowitego). Emisja gazów cieplarnianych przez transport w okresie 2004-2008 wzrosła w Polsce o ponad 30% (wobec wzrostu o zaledwie 1,3% w całej Unii Europejskiej). Infrastruktura komunalna W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się znaczącą poprawę w zakresie infrastruktury komunalnej, która wpływa na podniesienie jakości życia ludności, jak również poprawę stanu środowiska

44 Należy podkreślić, że poziom emisji zanieczyszczeń pyłowych przez zakłady szczególnie uciążliwe był w 2009 r. ponad

trzykrotnie niższy niż w 1999 r.


50

naturalnego. Przełomowym dla rozwoju inwestycji komunalnych był dwuletni okres przed przystąpieniem do UE. Dostęp do funduszy przedakcesyjnych (ISPA, PHARE, SAPARD) oraz bliska perspektywa możliwości korzystania z funduszy strukturalnych i funduszy spójności spowodowały powstanie w wielu miastach i regionach kompleksowych programów rozwoju infrastruktury komunalnej. Należy również podkreślić, że już w 2000 r. rozpoczęto intensywne prace związane z porządkowaniem zaniedbanej dotychczas gospodarki wodno-ściekowej na wsi. Dzięki upodmiotowieniu samorządów lokalnych gwałtownie wzrosło tempo rozbudowy urządzeń infrastrukturalnych. Rozbudowa i poprawa jakości sieci infrastrukturalnych stała się – szczególnie na obszarach wiejskich - naczelnym zadaniem lokalnych władz samorządowych, co przekładało się przede wszystkim na znaczny wzrost długości sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz zwiększenie liczby lokalnych oczyszczalni ścieków. Należy przy tym podkreślić, oceniając obszary wiejskie, że najlepiej pod względem wyposażenia w infrastrukturę techniczną wypadają obszary podmiejskie, najgorzej zaś tereny peryferyjne. W skali regionalnej najlepiej wyposażone są obszary zachodnie i południowe, najgorzej zaś wschodnia część kraju. W okresie 2004-2009 miał miejsce znaczący przyrost długości sieci kanalizacyjnej, który wyniósł ponad 31,3 tys. km (z około 68,9 tys. do 100,2 tys.). Tym samym długość sieci kanalizacyjnej w końcu 2009 r. była o 45,5% wyższa niż w 2003 r.45. Na poziomie województw największy przyrost długości sieci kanalizacyjnej odnotowano w: podkarpackim (ponad 4,1 tys. km – co stanowiło ponad 13% przyrostu w całym kraju), małopolskim (ponad 3,6 tys. km) oraz śląskim (ponad 3,2 tys. km), a najmniejszy w podlaskim i warmińsko-mazurskim. Tabela 22. Sieć kanalizacyjna w województwach

2003 (km)

2009 (km)

Zmiana 2004-2009

(km)

Zmiana 2004-2009

%

Udział % w zmianie 2004-2009

Polska 68 857,0 100 201,5 31 344,5 45,5 100,0 Dolnośląskie 5 899,3 7 918,9 2 019,6 34,2 6,4 Kujawsko-Pomorskie 4 107,3 6 044,5 1 937,2 47,2 6,2 Lubelskie 2 953,4 4 099,4 1 146,0 38,8 3,7 Lubuskie 1 724,4 2 565,1 840,7 48,8 2,7 Łódzkie 3 315,1 4 480,1 1 165,0 34,7 35,1 Małopolskie 5 851,7 9 487,1 3 635,4 62,1 11,6 Mazowieckie 6 593,0 9 695,4 3 102,4 47,1 9,9 Opolskie 1 627,2 2 874,5 1 247,3 76,7 4,0 Podkarpackie 7 066,8 11 182,0 4 115,2 58,2 13,1 Podlaskie 1 798,4 2 410,4 612,0 34,0 2,0 Pomorskie 4 934,1 7 308,1 2 374,0 48,1 7,6 Śląskie 7 077,7 10 300,3 3 222,6 45,5 10,3 Świętokrzyskie 2 071,0 3 040,7 969,7 46,8 3,1 Warmińsko-Mazurskie 3 882,4 4 540,0 657,6 16,9 2,1 Wielkopolskie 6 170,4 9 032,3 2 861,9 46,4 9,1 Zachodniopomorskie 3 784,8 5 222,7 1 437,9 38,0 4,6

Źródło. GUS. Bank Danych Regionalnych, obliczenia własne

Nasycenie siecią kanalizacyjną (mierzone odsetkiem ludności korzystającej z tego typu instalacji) wzrosło w latach 2004-2009 w całym kraju o 4,1 pp. W sześciu województwach: opolskim (wzrost o 7,3 pp.), podkarpackim (8,0 pp.), małopolskim (5,4 pp.), świętokrzyskim (4,7 pp.), wielkopolskim (4,9 pp.) oraz mazowieckim (4,7 pp.) poprawa w zakresie analizowanego wskaźnika była większa od średniej w kraju. W końcu 2009 r. siedem województw charakteryzowało się większym od średniego (61,5% ludności województwa w porównaniu z 57,4% w 2003 r.) odsetkiem ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej. Były to następujące województwa: pomorskie, zachodniopomorskie, śląskie, dolnośląskie, warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie oraz lubuskie. Natomiast w województwach: lubelskim i świętokrzyskim mniej niż 50% ludności miało w końcu 2009 r. dostęp do sieci kanalizacyjnej.

45 Należy jednak podkreślić, że w okresie 2000-2009 długość sieci kanalizacyjnej w Polsce wzrosła o blisko 115%, z czego w

okresie 2000-2003 o 47% (22 tys. km).

Raport 2010

51

Tabela 23. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w województwach

Ludność ogółem

2003 2009 Zmiana 2004-2009 pp. Polska 57,4 61,5 4,1 Dolnośląskie 65,2 67,8 2,6 Kujawsko-Pomorskie 59,9 63,9 4,0 Lubelskie 43,5 46,6 3,1 Lubuskie 59,6 62,8 3,2 Łódzkie 55,4 58,6 3,2 Małopolskie 46,5 51,9 5,4 Mazowieckie 56,2 60,9 4,7 Opolskie 51,4 58,7 7,3 Podkarpackie 46,9 54,9 8,0 Podlaskie 56,0 60,0 4,0 Pomorskie 72,1 74,9 2,8 Śląskie 65,9 68,6 2,7 Świętokrzyskie 42,0 46,7 4,7 Warmińsko-Mazurskie 62,9 65,7 2,8 Wielkopolskie 55,5 60,4 4,9 Zachodniopomorskie 72,1 74,5 2,4


Sieć wodociągowa W latach 2004-2009 miał miejsce znaczący przyrost długości sieci wodociągowej, który wyniósł – w skali całego kraju – ponad 35 tys. km (35 021,7 km – tj. 15,1% w stosunku do wartości odnotowanej na koniec 2003 r.46). W końcu 2009 r. długość tej sieci w całej Polsce wynosiła 267,3 tys. km (wobec 232,3 tys. km w 2003 r.). W analizowanym okresie długość sieci wodociągowej zwiększyła się najbardziej w województwach: mazowieckim (o 8 771,8 km, tj. o 29,0% stanu z 2003 r.) oraz warmińsko-mazurskim (o 2 951,8 km, tj. 28,0%), a najmniej w opolskim (o 405,6 km) oraz lubuskim (o 989,2 km). Tabela 24. Sieć wodociągowa w województwach

2003 (km)

2009 (km)

Zmiana 2004-2009

(km)

Zmiana 2004-2009

%

Udział % w zmianie 2004-2009

Polska 232 310,4 267 332,1 35 021,7 15,1 100 Dolnośląskie 12 582,4 14 110,8 1 528,4 12,1 4,4 Kujawsko-Pomorskie 19 275,3 21 556,7 2 281,4 11,8 6,5 Lubelskie 16 359,7 18 871,5 2 511,8 15,4 7,2 Lubuskie 5 153,9 6 143,1 989,2 19,2 2,8 Łódzkie 19 727,7 21 483,3 1 755,6 8,9 5,0 Małopolskie 15 141,6 17 324,2 2 182,6 14,4 6,2 Mazowieckie 30 294,2 39 066,0 8 771,8 29,0 25,0 Opolskie 6 390,6 6 796,2 405,6 6,3 1,2 Podkarpackie 12 011,1 13 139,6 1 128,5 9,4 3,2 Podlaskie 10 105,1 11 937,5 1 832,4 18,1 5,2 Pomorskie 11 758,3 13 794,0 2 035,7 17,3 5,8 Śląskie 17 605,2 19 867,9 2 262,7 12,9 6,5 Świętokrzyskie 10 725,6 12 143,1 1 417,5 13,2 4,0 Warmińsko-Mazurskie 10 556,9 13 508,7 2 951,8 28,0 8,4 Wielkopolskie 26 855,1 28 648,7 1 793,6 6,7 5,1 Zachodniopomorskie 7 767,7 8 940,8 1 173,1 15,1 3,3


Nasycenie siecią wodociągową (mierzone odsetkiem ludności województwa korzystającej z tego typu instalacji) wzrosło w latach 2004-2009 o 2,1 pp. W sześciu województwach: mazowieckim (o 4,6 pp.), małopolskim (4,5 pp.), świętokrzyskim (3,1 pp.), lubelskim (3 pp.), podkarpackim (2,3 pp.) oraz podlaskim (2,2 pp.) wzrost tego wskaźnika był wyższy od średniego dla kraju. W końcu 2008 r. aż 11 województw charakteryzowało się większym od średniego (87,2% ludności województwa w porównaniu z 85,1% w 2003 r.) odsetkiem ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej.

46 Na uwagę zasługuje fakt, że w okresie 2000-2009 długość tej sieci zwiększyła się o blisko 63,8 tys. km (63834,2 km) tj. 31,4%

stanu z 1999 r.


52

Tabela 25. Nasycenie siecią wodociągową (% ludności korzystającej z sieci) Ludność ogółem 2003 2009 Zmiana 2004-09 pp.

Polska 85,1 87,2 2,1 Dolnośląskie 90,5 91,4 0,9 Kujawsko-Pomorskie 89,3 90,6 1,3 Lubelskie 77,6 80,6 3,0 Lubuskie 87,5 89,2 1,7 Łódzkie 88,2 89,5 1,3 Małopolskie 70,8 75,3 4,5 Mazowieckie 78,5 83,1 4,6 Opolskie 94,2 94,5 0,3 Podkarpackie 73,2 75,5 2,3 Podlaskie 85,2 87,4 2,2 Pomorskie 91,3 92,6 1,3 Śląskie 92,7 93,3 0,6 Świętokrzyskie 80,4 83,5 3,1 Warmińsko-Mazurskie 86,7 88,7 2,0 Wielkopolskie 91,3 92,4 1,1 Zachodniopomorskie 92,2 93,3 1,1 Źródło. GUS. Bank Danych Regionalnych, obliczenia własne

Infrastruktura energetyczna Jednym z podstawowych wyznaczników potencjału gospodarczego kraju jest potencjał w zakresie produkcji energii elektrycznej oraz sprawność sieci przesyłowych energii i gazu ziemnego. Źródła energii są skoncentrowane na południu kraju, co wymaga przesyłania energii do wszystkich dużych ośrodków Polski centralnej i północnej na odległość 200-300 i więcej kilometrów. Polskie sieci energetyczne są słabo zintegrowane z sieciami państw sąsiednich. Znaczne obszary kraju pozbawione są dostępu do linii przesyłowych 400 kV (zwłaszcza w Polsce Wschodniej), występuje wysoki stopień dekapitalizacji majątku trwałego w sektorze energetycznym oraz nierównomierny rozwój na terenie kraju. Szeroko rozumiana infrastruktura energetyczna w Polsce powstała w większości przed rokiem 1990. Początek okresu transformacji przyniósł zmniejszenie zużycia energii na skutek ograniczeń w produkcji przemysłowej i górniczej (zwłaszcza w działach energochłonnych), zmian technologicznych oraz stagnacji w konsumpcji indywidualnej. Polskie elektrownie zaczęły dysponować nadwyżkami energii. Jednocześnie energetyka nie została początkowo objęta procesem prywatyzacji. Doprowadziło to do prawie całkowitego zatrzymania inwestycji dotyczących zarówno samych elektrowni, jak i sieci przesyłowych. Po roku 2000 zapotrzebowanie na energię elektryczną ponownie wzrastało. Należy podkreślić, że w 2009 r. produkcja energii elektrycznej brutto w Polsce wyniosła 151,7 terawatogodzin (TWh) i była zaledwie o 0,1% wyższa niż w 2003 r. (podczas gdy krajowe zużycie energii elektrycznej wyniosło 148,7 TWh. Moc zainstalowana w polskich elektrowniach wynosiła w 2008 r. około 35,6 GW, a moc osiągalna 35,3 GW. Należy jednak podkreślić, że około 25% urządzeń wytwarzających energię jest zdekapitalizowanych (funkcjonują od ponad 40 lat). Przestarzała sieć energetyczna na terenach wiejskich nie gwarantuje stałych dostaw odbiorcom indywidualnym, a ponadto utrudnia rozwój małych elektrowni (w tym opartych na odnawialnych źródłach energii). Tabela 26. Moc zainstalowana i osiągalna w elektrowniach

Moc osiągalna Moc osiągalna / moc zainstalowana (%)

Udział w mocy osiągalnej Polska=100

2003 2009 Zmiana 2004-

09 2003 2009 Zmiana

2004-2009 2003 2009 Zmiana 2004-2009

Obszar

MW MW % % % Pp. % % Pp. Polska 34 325,7 35 713,8 0,04 96,9 101,0 4,1 100,0 100,0 0,0 Dolnośląskie 2 420,7 2 712,3 0,12 84,2 99,5 15,4 7,1 7,6 0,5 Kujawsko-Pomorskie 728,8 876,1 0,20 82,8 83,8 1,0 2,1 2,5 0,3 Lubelskie 419,3 423,6 0,01 97,7 93,8 -3,8 1,2 1,2 0,0 Lubuskie 234,7 460,8 0,96 94,0 96,5 2,5 0,7 1,3 0,6 Łódzkie 4 988,7 5 072,9 0,02 98,5 100,0 1,5 14,5 14,2 -0,3 Małopolskie 2 299,4 2 091,5 -0,09 99,2 99,9 0,6 6,7 5,9 -0,8 Mazowieckie 4 835,5 5 057,8 0,05 99,6 101,8 2,2 14,1 14,2 0,1 Opolskie 1 850,8 1 850,7 0,00 100,5 100,8 0,3 5,4 5,2 -0,2 Podkarpackie 847,1 859,6 0,01 98,3 101,3 3,0 2,5 2,4 -0,1 Podlaskie 188,3 233,8 0,24 85,5 85,7 0,2 0,5 0,7 0,1 Pomorskie 1 229,3 1 359,5 0,11 101,5 100,8 -0,7 3,6 3,8 0,2

Raport 2010

53

Moc osiągalna Moc osiągalna / moc zainstalowana (%)

Udział w mocy osiągalnej Polska=100

2003 2009 Zmiana 2004-

09 2003 2009 Zmiana

2004-2009 2003 2009 Zmiana 2004-2009

Obszar

MW MW % % % Pp. % % Pp. Śląskie 7 390,8 7 359,6 0,00 97,9 99,3 1,5 21,5 20,6 -0,9 Świętokrzyskie 1 831,7 1 871,9 0,02 111,1 112,2 1,2 5,3 5,2 -0,1 Warmińsko-Mazurskie 79,8 126,7 0,59 87,0 91,8 4,8 0,2 0,4 0,1 Wielkopolskie 2 710,5 2 843,4 0,05 86,3 99,5 13,2 7,9 8,0 0,1 Zachodniopomorskie 2 270,2 2 513,7 0,11 104,2 98,6 -5,6 6,6 7,0 0,4

Źródło: GUS. Bank Danych Regionalnych.

Wytwarzanie energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych (OZE) pozostawało w całym analizowanym okresie niewielkie i wynosiło w 2008 r. 2,9% krajowej produkcji energii elektrycznej wobec 2,3% w 2003 r. W tym samym czasie udział mocy zainstalowanych w elektrowniach niekonwencjonalnych zwiększył się z 7,5% do 8,7%. Istnieją możliwości wzrostu znaczenia energii pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych, ale nie stanowią one pełnej alternatywy dla konwencjonalnej energetyki. Największy odsetek energii ze źródeł odnawialnych zanotowano w 2009 r. w województwach: warmińsko-mazurskim (blisko 42%), kujawsko kujawsko-pomorskim (36,7%,) pomorskim (27,3%) podczas gdy w wielkopolskim, łódzkim, lubelskim, mazowieckim, śląskim i świętokrzyskim odnawialne źródła energii generowały w 2009 r. poniżej 1% energii elektrycznej wytworzonej. Spełnienie celu polskiej polityki energetycznej, w zakresie 15% udziału energii odnawialnej w strukturze energii finalnej brutto w 2020 r.47 oraz sukcesywne podnoszenie tego udziału w latach następnych jest wykonalne pod warunkiem przyspieszonego rozwoju wykorzystania wszystkich rodzajów źródeł energii odnawialnej ( w szczególności energetyki wiatrowej). Skala i kierunki wykorzystania funduszy unijnych w obszarze infrastruktury środowiskowej, komunalnej i energetyki Projekty z zakresu infrastruktury środowiska (w tym również dotyczące gospodarki wodnej) realizowane są w ramach kategorii wydatków strukturalnych 34 - ochrona środowiska, w tym woda48. W omawianej kategorii w ramach NPR wdrażano łącznie 1 177 projektów o całkowitej wartości 20 504,3 mln zł przy udzielonym dofinansowaniu wspólnotowym na poziomie 13 447,5 mln zł, tj. 65,6% wartości projektów. Ilościowo projekty w obszarze infrastruktury ochrony środowiska stanowiły 1,3% liczby projektów NPR ogółem oraz ponad 20% ich wartości. Tabela 27. Struktura ilościowa i wartościowa projektów w obszarze infrastruktury ochrony

środowiska realizowanych w ramach NPR 2004-2006

Nazwa podkategorii Liczba projektów

Struktura wg ilości (%)2

Wartość projektów (w mln zł)

Struktura wg wartości (w %)

Ochrona środowiska, w tym woda 137 11,6 8 534,7 41,6 Ochrona powietrza 21 1,8 46,8 0,2 Unieszkodliwienie, utylizacja i zagospodarowanie odpadów komunalnych 39 3,3 776,1 3,8

Woda przeznaczona do spożycia przez ludzi (pobór, przechowywanie, uzdatnianie i dystrybucja) 406 34,5 2 965,1 14,5

Oczyszczanie ścieków 564 47,9 3 827,2 18,7 Pozostałe 1 10 0,8 4 354,4 21,2 Ogółem 1177 100,0 20 504,3 100,0 1 Np. podkategorie łączone 344/345

2 W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem”. Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR.

Na koniec 2009 r. zdecydowana większość projektów została zakończona, w szczególności realizowana ze środków strukturalnych UE. Wyjątkiem są projekty współfinansowane ze środków Funduszu Spójności dotyczące rozbudowy dużej infrastruktury, które będą zakończone do 2011 r. Spośród 1 177 projektów w sferze infrastruktury ochrony środowiska najwięcej (w ujęciu ilościowym) przedsięwzięć realizowano w województwie mazowieckim (131 projektów), a następnie warmińsko-

47 Cel ten został określony w ramach przyjętego przez Radę Ministrów w listopadzie 2009 r. dokumentu „Polityka energetyczna

Polski do 2030 r.”, w którym założono „wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w finalnym zużyciu energii co najmniej do poziomu 15% w 2020 r. oraz dalszy wzrost tego wskaźnika w latach następnych”.

48 Kategoria 34 ochrona środowiska (w tym woda) jest podzielona na następujące podkategorie: 341ochrona powietrza, 342 ochrona przed hałasem, 343 unieszkodliwianie odpadów, 344 woda do spożycia, 345 oczyszczalnie ścieków.


54

mazurskim (108), wielkopolskim (91) oraz dolnośląskim (90). Najmniejszą liczbę tego typu projektów odnotowano w województwach pomorskim (28), opolskim i zachodniopomorskim (po 45 projektów) oraz lubuskim (48). Tym samym, w województwie mazowieckim realizowano ponad 10% projektów w tej sferze, a w województwie pomorskim zaledwie (2,4%). Nieco odmiennie przedstawia się hierarchia poszczególnych województw pod względem wartości realizowanych projektów środowiskowych. Na pierwszym miejscu plasowało się województwo śląskie, gdzie realizowano projekty o wartości 3 642,9 mln zł (a więc 17,8% wartości wszystkich projektów tego typu), na drugim województwo mazowieckie (3 634,5 mln zł tj. 17,7%), a na trzecim zachodniopomorskie (1 999,2 mln zł tj. 9,8%). Tabela 28. Projekty z zakresu infrastruktury ochrony środowiska realizowane w ramach NPR 2004-

2006, w układzie wojewódzkim

Liczba projektów

Udział w ilości (w %)*

Wartość projektów

(w mln zł)*

Udział –w wartości

(w %)

Średnia wartość projektu (mln zł)

Udział dofinansowania UE (% wartości

projektów) Dolnośląskie 90 7,6 1 709,9 8,3 19,0 64,9 Kujawsko-Pomorskie 66 5,6 1 993,7 9,7 30,2 59,8 Lubelskie 75 6,4 251,2 1,2 3,3 59,4 Lubuskie 48 4,1 322,9 1,6 6,7 76,1 Łódzkie 63 5,4 680,3 3,3 10,8 59,0 Małopolskie 83 7,1 1 678,7 8,2 20,2 67,5 Mazowieckie 131 11,1 3 634,5 17,7 27,7 64,4 Opolskie 45 3,8 585,1 2,9 13,0 68,9 Podkarpackie 84 7,1 858,7 4,2 10,2 64,4 Podlaskie 67 5,7 255,4 1,2 3,8 56,2 Pomorskie 28 2,4 1 017,2 5,0 36,3 67,6 Śląskie 75 6,4 3 642,9 17,8 48,6 68,1 Świętokrzyskie 78 6,6 438,9 2,1 5,6 65,4 Warmińsko-Mazurskie 108 9,2 464,1 2,3 4,3 60,7 Wielkopolskie 91 7,7 971,5 4,7 10,7 61,1 Zachodniopomorskie 45 3,8 1 999,2 9,8 44,4 72,3 Polska 1 177 100,0 20 504,3 100,0 17,4 65,6

*W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości w wierszu „Polska”.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy danych MRR

Należy również zwrócić uwagę na fakt, że województwa Polski Wschodniej (warmińsko-mazurskie, podkarpackie, świętokrzyskie czy też - w mniejszym stopniu lubelskie i podlaskie) były dość aktywne jeśli chodzi o realizację projektów współfinansowanych ze środków UE w omawianej sferze. Łącznie realizowano na ich obszarze 412 projektów (tj. 35% ilości wszystkich projektów środowiskowych), jednak ich całkowita wartość stanowiła w sumie 2 268,4 mln zł, tj. zaledwie 11,1% wszystkich projektów tego typu realizowanych w Polsce. Może to sugerować, że realizowane potrzeby służyły zaspokojeniu przede wszystkim potrzeb indywidualnych lokalnych społeczności, co przekładało się na mniejszy potencjalny efekt „sieciowy”. Projekty realizowane w ramach podkategorii 341- ochrona powietrza odgrywały marginalną rolę niemal we wszystkich województwach – największy ich udział w projektach środowiskowych odnotowano w podlaskim (5,4%) oraz podkarpackim (1,4%). Projekty podkategorii 343- związanej z unieszkodliwieniem, utylizacją i zagospodarowaniem odpadów komunalnych i przemysłowych odgrywały dość istotną rolę w województwie wielkopolskim (18% wartości wszystkich projektów w zakresie infrastruktury ochrony środowiska realizowanych w województwie), łódzkim (11,4%) oraz pomorskim (10,1%). Z kolei, znaczenie projektów realizowanych w podkategorii 344 („woda przeznaczona do spożycia przez ludzi - pobór, przechowywanie, uzdatnianie i dystrybucja”) było bardzo wysokie w województwie podlaskim (72,8%), zachodniopomorskim (58,9%), a projektów realizowanych w podkategorii 345 („oczyszczanie ścieków”) w lubelskim (62,5% wszystkich inwestycji „środowiskowych” w województwie) oraz łódzkim (53,3)%. Inwestycje z zakresu infrastruktury energetycznej podejmowane są w ramach kategorii interwencji 3349 wydatków strukturalnych. Do omawianej grupy zaliczono w sumie 17 projektów o wartości 34,8

49 Kategoria ta dzieli się na następujące: 331 - elektryczność, gaz, produkty naftowe, paliwo stałe, 332 - odnawialne źródła energii

- energia słoneczna, energia wiatrowa, wodna, energia organiczna – biomasa oraz 333 - efektywne wykorzystanie energii, jej uzyskiwanie i kontrola zużycia.

Raport 2010

55

mln zł (w tym dofinansowanie wspólnotowe w wysokości 17,98 mln zł, tj. około połowy wartości projektów). Wśród projektów realizowanych w ramach infrastruktury energetycznej wartościowo dominowały projekty z kategorii Odnawialne źródła energii, w której realizowano 6 inwestycji o wartości 22,7 mln zł (65,1% wartości inwestycji). Najwięcej - 10 projektów - realizowano w podkategorii 33 („infrastruktura energetyczna”), a ich łączna wartość wynosiła 11,7 mln zł. W podkategorii: elektryczność, gaz, produkty naftowe, paliwo stałe nie realizowano żadnego projektu, a w podkategorii efektywność wykorzystania energii, jej uzyskiwania i kontrola jej zużycia sklasyfikowano 1 projekt o wartości niespełna 0,5 mln zł). Należy zwrócić uwagę, że projekty związane z infrastrukturą energetyczną realizowane są także w ramach wsparcia dla przedsiębiorczości, co w pewnym stopniu może tłumaczyć niewielką ilość i wartość projektów sklasyfikowanych w omawianej powyżej kategorii. Projekty z zakresu infrastruktury energetycznej realizowano najliczniej w województwie śląskim (6 projektów) oraz zachodniopomorskim i łódzkim (po 2 projekty), natomiast największy udział w wartości projektów w ramach infrastruktury energetycznej realizowanych w ramach NPR 2004-2006 miały województwa warmińsko-mazurskie oraz zachodniopomorskie (w obu przypadkach 32,5% wartości realizowanych w kraju projektów w zakresie infrastruktury energetycznej) oraz śląskie (22,0%), co świadczy o wysokiej koncentracji tego typu inwestycji w niewielkiej części kraju (3 województwa) i nie wskazuje na występowanie istotnych efektów sieciowych. W ramach NSRO 2007-2013 projekty z zakresu infrastruktury ochrony środowiska sklasyfikowane są w V obszarze interwencji pn. ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom50. W omawianym okresie realizowano 644 projekty o łącznej wartości 14 546,3 mln zł (których dofinansowanie wspólnotowe wynosiło łącznie wysokości 7711,6 mln zł, tj. 52,6% wartości projektów). Projekty te stanowiły 1,7% liczby projektów NSRO ogółem oraz 12,7 % ich wartości (przy czym udział w całości dofinansowania wszystkich projektów NSRO ze środków UE wynosił 10,6 %). Średnia wartość projektu w sferze infrastruktury ochrony środowiska wynosi 22,6 mln zł, a największym projektem jest należące do kategorii 46 oczyszczanie ścieków - „Oczyszczanie ścieków na Żywiecczyźnie – Faza II” o wartości 858,3 mln zł, którego zakończenie zaplanowano na koniec 2015 r. Tabela 29. Struktura ilościowa i wartościowa projektów NSRO w obszarze infrastruktury

środowiskowej

Nazwa kategorii Liczba projektów

Struktura wg ilości (%)


Struktura wg wartości

(w %) Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi 53 8,2 1 352,5 9,3 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę 59 9,2 376,7 2,6 Oczyszczanie ścieków 288 44,7 9 982 68,6 Jakość powietrza 23 3,6 1 176,9 8,1 Zintegrowany system zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń 9 1,4 796,4 5,5 Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów 7 1,1 50,5 0,3

Promowanie bioróżnorodności i ochrona przyrody (w tym NATURA 2000) 77 12,0 103,2 0,7

Zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym 90 14,0 653,8 4,5 Inne działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom 38 5,9 54,3 0,4

Ogółem 644 100 14 546,3 100 Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR.

Zakończono realizację 94 projektów o wartości 331,1 mln zł. Średnia wartość zakończonego projektu wynosiła 3,5 mln zł, a największy z dotychczas zrealizowanych projektów to zakończona w ramach kategorii 47 (jakość powietrza) w 2009 r. Rozbudowa IOS51 w celu odsiarczania spalin z bloków 1-8 w Elektrowni Połaniec (wartość projektu – 106,5 mln zł).

50 Wymieniony obszar tematyczny dzieli się na następujące kategorie interwencji: 44 - gospodarka odpadami komunalnymi i

przemysłowymi, 45 – gospodarka i zaopatrzenie w wodę pitną, 46 - oczyszczanie ścieków, 47- jakość powietrza, 48 - zintegrowany system zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń,49-dostosowanie do zmian klimatu i łagodzenie ich skutków, 50 - rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów, 51 – promowanie bioróżnorodności i ochrony przyrody (w tym NATURA 2000), 52 - promowanie czystego transportu miejskiego, 53 - zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym, 54-inne działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom.

51 Instalacja odsiarczania spalin


56

Tabela 30. Struktura ilościowa i wartościowa projektów NSRO zakończonych w obszarze infrastruktury środowiskowej


Struktura wg ilości (%)*



(w %)* Gospodarka odpadami komunalnymi i przemysłowymi 3 3,2 4,1 1,2 Gospodarka i zaopatrzenie w wodę 14 14,9 38,5 11,6 Oczyszczanie ścieków 20 21,3 134,3 40,6 Jakość powietrza 6 6,4 120,0 36,2 Zintegrowany system zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń 0 0,0 0,0 0,0 Rewaloryzacja obszarów przemysłowych i rekultywacja skażonych gruntów 1 1,1 0,7 0,2 Promowanie bioróżnorodności i ochrona przyrody (w tym NATURA 2000) 9 9,6 3,2 1,0 Zapobieganie zagrożeniom naturalnym i technologicznym 23 24,5 21,9 6,6 Inne działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom 18 19,1 8,4 2,5 Ogółem 94 100,0 331,1 100,0 *W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem”. Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR. W ujęciu ilościowym najwięcej przedsięwzięć realizowano w województwie podkarpackim (94 projekty) oraz pomorskim (70), a najmniej w województwach zachodniopomorskim (15) oraz mazowieckim i podlaskim (po 19). W przypadku wartości realizowanych w poszczególnych województwach projektów z zakresu infrastruktury środowiskowej - ponad 1/5 wartości projektów miała miejsce na obszarze województwa śląskiego (22,%) oraz pomorskiego (ponad 10,2% wartości realizowanych w kraju projektów), a najmniejszym udziałem w wartości projektów środowiskowych realizowanych na poziomie wojewódzkim charakteryzowały się województwa: podlaskie (2,8%) oraz opolskie (3,3%). W przypadku projektów zakończonych na poziomie województw, największą ilość takich przedsięwzięć odnotowano dotychczas w województwie warmińsko-mazurskim - 17 zakończonych projektów, tj. 1/3 ilości projektów rozpoczętych do końca 2009 r. (lecz jedynie 2,48% wartości projektów „środowiskowych” w województwie). Największą wartością zakończonych projektów w omawianej sferze charakteryzowało się natomiast województwo świętokrzyskie, gdzie dotychczas zrealizowano 10 projektów, które stanowiły 38% wartości wszystkich zakończonych projektów „środowiskowych” realizowanych na poziomie województw (oraz jedynie 10,6% ich ilości). Województwo świętokrzyskie zajmowało najwyższą pozycję również jeśli chodzi o zaawansowanie realizacji projektów w zakresie ochrony środowiska (do 31.12 2009 r. zrealizowano projekty, których wartość wynosiła 26,8% wartości tego typu projektów w województwie). Tabela 31. Projekty z zakresu infrastruktury ochrony środowiska realizowane w ramach NSRO

2007-2013, w układzie wojewódzkim

Ilość projektów

Struktura wg ilości (w %)



(w %)


Udział dofinansowania UE (% wartości

projektów)

Dolnośląskie 48 7,6 627,0 4,4 13,1 53,5 Kujawsko-Pomorskie 29 4,6 603,9 4,2 20,8 38,8 Lubelskie 25 4,0 529,9 3,7 21,2 35,5 Lubuskie 30 4,7 681,7 4,7 22,7 54,5 Łódzkie 48 7,6 903,1 6,3 18,8 61,6 Małopolskie 32 5,1 1042,8 7,3 32,6 60,4 Mazowieckie 19 3,0 1251,4 8,7 65,9 20,2 Opolskie 20 3,2 468,6 3,3 23,4 30,6 Podkarpackie 94 14,9 724,0 5,0 7,7 59,1 Podlaskie 19 3,0 399,6 2,8 21,0 51,1 Pomorskie 70 11,1 1467,7 10,2 21,0 55,7 Śląskie 54 8,5 3161,0 22,0 58,5 62,1 Świętokrzyskie 44 7,0 469,2 3,3 10,7 41,3 Warmińsko-Mazurskie 51 8,1 473,8 3,3 9,3 57,0 Wielkopolskie 34 5,4 726,7 5,1 21,4 56,5 Zachodniopomorskie 15 2,4 823,7 5,7 54,9 60,2 Województwa ogółem 632 100,0 14354,1 100,0 22,7 52,2 Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy danych MRR

Raport 2010

57

W 7 województwach zaawansowanie realizacji projektów pod względem ich wartości było wyższe od średniego dla wszystkich województw (gdzie zrealizowano projekty o wartości wynoszącej 2,3% wartości wszystkich zaplanowanych przedsięwzięć w obszarze ochrony środowiska). W największym stopniu zaawansowana była realizacja projektów w województwie świętokrzyskim (26,8%), a w najmniejszym stopniu w województwie lubelskim (gdzie do końca 2009 r. nie zakończono ani jednego projektu) i śląskim (gdzie zakończono projekty o wartości wynoszącej 0,2% projektów „środowiskowych” NSRO na obszarze województwa). O wiele korzystniej prezentuje się natomiast zaawansowanie pod względem odsetka liczby zrealizowanych projektów do liczby projektów zaplanowanych w NSRO 2007-2013 (wynoszące w skali wszystkich województw 14,9 %). Najwyższe było ono w województwach: warmińsko-mazurskim i wielkopolskim (gdzie ilość zrealizowanych projektów stanowiła odpowiednio 33,3% oraz 29,4% projektów rozpoczętych), a najniższe w lubelskim. W odniesieniu do struktury projektów „środowiskowych” NSRO 2007-2013, realizowanych w poszczególnych województwach, w 13 województwach największą wartość mają projekty realizowane w kategorii 46 oczyszczanie ścieków. Skala tej „dominacji” jest dość zróżnicowana, ponieważ choć we wszystkich województwach w tej grupie udział projektów należących do omawianej kategorii przekraczał 50% wartości projektów „środowiskowych”, to w przypadku województwa wielkopolskiego i śląskiego wynosił odpowiednio (94,61% oraz 91,71%), podczas gdy w warmińsko-mazurskim stanowił 51,18%, a w pomorskim 53,14%. W przypadku 2 województw – lubelskiego i mazowieckiego - największą wartość miały projekty realizowane w kategorii 47 jakość powietrza (z udziałem wynoszącym odpowiednio 40,3% oraz 40,12%), a w województwie opolskim dominowały projekty sklasyfikowane w kategorii 48. zintegrowany system zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń, stanowiące ponad 51% wartości projektów „środowiskowych” realizowanych na tym terenie.

Skala i kierunki wykorzystania funduszy unijnych w energetyce

Inwestycje z zakresu infrastruktury energetycznej podejmowane są w ramach IV obszaru tematycznego – Energia52. W omawianym obszarze realizowano w sumie 35 projektów o łącznej wartości 423,7 mln zł (w tym dofinansowanie wspólnotowe w wysokości 175,5 mln zł, tj. 41,4% wartości projektów).

Zakończonych zostało 11 projektów w zakresie infrastruktury energetycznej o wartości 22,9 mln zł (tj. 5,4% wartości wszystkich projektów w tej sferze).

Analiza struktury beneficjentów projektów „energetycznych” wskazuje, że 24 projekty - o łącznej wartości 115,4 mln zł (27,2% łącznej wartości tego rodzaju projektów) znajdują się w gestii wspólnot samorządowych, 1 projekt (o udziale w wartości wynoszącym 2,4%) realizowany jest przez wojewódzką jednostkę organizacyjna, 1 projekt przez organ władzy administracji rządowej (wartość tego projektu stanowi jednak 18,7% wartości wszystkich dotychczas rozpoczętych projektów energetycznych NSRO), przedsiębiorstwa prowadzą 3 projekty (o udziale w wartości ogólnej sięgającym 45,7%), kolejne 3 projekty realizowane są przez Zakłady Opieki Zdrowotnej, a 2 przez uczelnię wyższą. Największym projektem w zakresie infrastruktury energetycznej jest Termomodernizacja obiektów użyteczności publicznej na terenie powiatów: białogardzkiego, drawskiego, koszalińskiego, szczecineckiego i świdwińskiego (o wartości blisko 79,2 mln zł).

Wśród projektów realizowanych w ramach infrastruktury energetycznej, zarówno pod względem ilościowym, jak i wartościowym dominowały projekty z kategorii „efektywność energetyczna, produkcja skojarzona (kogeneracja), zarządzanie energią”, w której realizowano 31 przedsięwzięć o łącznej wartości 277,5 mln zł (65,5% wartości inwestycji energetycznych). W kategorii „gaz ziemny” realizowano jeden projekt, którego wartość wynosiła jednak blisko 144 mln zł (tj. niemal 34% wartości wszystkich analizowanych przedsięwzięć w obszarze IV. Energia). Ponadto, w kategorii „energia odnawialna (słoneczna)” realizowano dwa projekty, a w kategorii „energia odnawialna (biomasa)” jeden projekt. Łączna wartość projektów w kategoriach dotyczących energii odnawialnej nie przekraczała w sumie 1% wszystkich projektów „energetycznych”. Do końca 2009 r.

52 Obejmują następujące kategorie interwencji: 33. energia elektryczna, 34. energia elektryczna (sieci TEN-E), 35. gaz ziemny, 36.

gaz ziemny (sieci TEN-E), 37. produkty ropopochodne, 38. produkty ropopochodne (sieci TEN-E), 39. energia odnawialna: wiatrowa, 40. energia odnawialna: słoneczna, 41. energia odnawialna: biomasa, 42. energia odnawialna: hydroelektryczna, geotermalna i pozostałe, 43. efektywność energetyczna, produkcja skojarzona (kogeneracja), zarządzanie energią.


58

nie został natomiast uruchomiony ani jeden projekt w pozostałych kategoriach interwencji wyodrębnionych w obszarze IV. Energia.

Spośród 35 uruchomionych dotychczas w ramach NSRO projektów z obszaru „Energia”, 2 realizowane są na poziomie krajowym, a ich łączna wartość wynosi aż 37,5% wszystkich tego typu projektów (tj. blisko 159 mln zł). Na poziomie województw realizowane są natomiast 33 projekty o łącznej wartości 264,7 mln zł.

Tabela 32. Projekty z zakresu infrastruktury energetycznej w przekroju wojewódzkim ilość Wartość (tys. zł) Udział % w wartości % dofinansowania z UE

Dolnośląskie 1 12,1 4,6 30,7 Kujawsko-Pomorskie 0 0,0 0,0 0 Lubelskie 3 65,4 24,7 53,8 Lubuskie 9 39,9 15,1 63,1 Łódzkie 0 0,0 0,0 0,0 Małopolskie 0 0,0 0,0 0,0 Mazowieckie 0 0,0 0,0 0,0 Opolskie 0 0,0 0,0 0,0 Podkarpackie 0 0,0 0,0 0,0 Podlaskie 0 0,0 0,0 0,0 Pomorskie 0 0,0 0,0 0,0 Śląskie 14 30,5 11,5 59,6 Świętokrzyskie 1 8,4 3,2 40,9 Warmińsko-Mazurskie 3 2,2 0,8 47,1 Wielkopolskie 0 0,0 0,0 0,0 Zachodniopomorskie 2 106,2 40,1 47,7 Ogółem 33 264,7 100,0 51,9 Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy danych MRR.

Jak wskazuje powyższa tabela, realizowane na poziomie województw projekty „energetyczne” podjęto dotychczas w 7 województwach, podczas gdy w 9 nie zanotowano tego typu przedsięwzięć. Największą ilość projektów (14) odnotowano w województwie śląskim (jednak ich łączna wartość stanowiła 11,5% projektów tego typu realizowanych przez wszystkie województwa), a największy udział w ujęciu wartościowym w projektach energetycznym realizowanych na poziomie województw miało zachodniopomorskie (40,1%), podczas gdy największy odsetek dofinansowania ze środków UE (63,1% przeciętnej wartości projektu) osiągały przedsięwzięcia realizowane w województwie lubuskim. Efekty rzeczowe projektów z zakresu infrastruktury ochrony środowiska i infrastruktury energetycznej realizowanych przy współudziale środków unijnych (NPR 2004-2006 oraz NSRO 2007-2013) Założenia Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 opierają się na paradygmacie zakładającym, że procesy rozwoju społeczno-gospodarczego nie powinny prowadzić do narastania presji na środowisko, przy czym szczególnego znaczenia przeświadczenie to nabiera w kontekście przedsięwzięć finansowanych ze środków publicznych. W oparciu o posiadane dane można stwierdzić znaczący wpływ projektów realizowanych w ramach NPR 2004-2006 na stan infrastruktury ochrony środowiska. Na szczególne podkreślenie zasługują efekty działań w takich obszarach jak: - budowa wodociągów i kanalizacji, - budowa oczyszczalni ścieków i stacji uzdatniania wody. W rezultacie realizacji projektów w ramach NPR 2004-2006 do końca 2009 r. m.in. wybudowano lub zmodernizowano łącznie 249 oczyszczalni ścieków (w tym w wyniku działań finansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oddano do użytku 161 oczyszczalni, a w wyniku wsparcia ze środków Funduszu Spójności przeprowadzono budowę lub modernizację 88 tego typu instalacji). W zestawieniu z ogólnym przyrostem liczby oczyszczalni ścieków odnotowanym w całym kraju w latach 2004-2009 – która wzrosła o 211 - wskazuje to na kluczową rolę projektów współfinansowanych ze środków UE w omawianej sferze. Należy również podkreślić, że w omawianym okresie znacząco wzrosła (o ponad 41%) przepustowość oczyszczalni ścieków z podwyższonym usuwaniem biogenów, co wskazuje na znaczną poprawę – w wyniku realizacji projektów NPR- zdolności oczyszczalni do coraz bardziej zaawansowanego oczyszczania ścieków. W końcu analizowanego okresu oczyszczalnie ścieków wybudowane i

Raport 2010

59

zmodernizowane w wyniku działań NPR stanowiły 5,7% liczby funkcjonujących w Polsce przemysłowych i komunalnych oczyszczalni ścieków łącznie (4336).

Biogaz – tania energia z odpadów i ścieków Metan powstający samoczynnie na składowiskach oraz w procesach oczyszczania ścieków stanowi zagrożenie dla ludzi i środowiska. Z punktu widzenia zmian klimatycznych gaz ten ma dużo większy wpływ na powstawanie efektu cieplarnianego niż CO2. Jednocześnie stanowi on potencjalnie cenne źródło odnawialnej energii elektrycznej lub cieplnej. W roku 2009 ogólna produkcja biogazu w dofinansowanych instalacjach wyniosła prawie 25 mln m3. Większość instalacji nie osiągnęła jeszcze pełnej wydajności, dlatego ilość pozyskiwanego biogazu w kolejnych latach będzie się zwiększać. Dla porównania objętość ta stanowi szacunkowo 0,6% poziomu wydobycia gazu ziemnego w Polsce oraz 0,2% poziomu ogólnego zużycia tego surowca w kraju. Pozyskany biogaz umożliwia całoroczne ogrzanie ok. 12 tys. domów jednorodzinnych o przeciętnej powierzchni 80 m2.

Stacja przygotowania biogazu na składowisku w Tychach (ZPORR)

Oczyszczalnie przydomowe – racjonalna i tania alternatywa do budowy sieci kanalizacyjnej W kilkunastu gminach odstąpiono od budowy sieci kanalizacyjnej na rzecz przydomowych oczyszczalni ścieków. Głównym motywem decyzji były czynniki ekonomiczne, wynikające z niekorzystnych warunków terenowych oraz rozproszonego charakteru zabudowy. Analiza przedrealizacyjna wykazała, że rozwój zbiorczych systemów kanalizacyjnych w takich warunkach, wiązałby się z wysokimi kosztami budowy i eksploatacji w przeliczeniu na jednego nowo przyłączonego mieszkańca. Decyzja okazała się bardzo trafna. Wybudowane oczyszczalnie charakteryzują się niskimi kosztami eksploatacji. Osiągnięte efekty cieszą się dużym zainteresowaniem innych gmin.

Nadziemny moduł oczyszczania

Zakłady zagospodarowania odpadów – miejsca pracy i dodatkowe dochody budżetów gmin Budzące tak wiele kontrowersji wśród społeczności lokalnych zakłady zagospodarowania odpadów okazały się dla kilku gmin przysłowiowym „strzałem w dziesiątkę”. Budowa zakładu to od 15 do 150 nowych miejsc pracy, dodatkowe wpływy do budżetów gmin w wysokości kilkuset tysięcy złotych w skali roku oraz rozwój infrastruktury transportowej i społecznej. Jednocześnie, zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych oraz lokalizacja w miejscach oddalonych od zabudowy ogranicza do minimum ewentualne negatywne oddziaływania i uciążliwości.

Kluczem do sukcesu okazały się dobrze przeprowadzone konsultacje społeczne, których pokłosiem była optymalna lokalizacja przedsięwzięć oraz niekiedy pakiet dodatkowych działań kompensacyjnych w sferze społecznej na rzecz mieszkańców.

Linia do sortowania odpadów ZZO EkoDolina (Fundusz Spójności)

Projekty współfinansowane ze środków UE doprowadziły do budowy i modernizacji 6 260 km sieci wodociągowej (na co złożyła się budowa i modernizacja 4 134 km tej sieci w ramach działań finansowanych z EFRR oraz budowa 1 284 km i modernizacja 832 km tej sieci w oparciu o środki Funduszu Spójności). Ponieważ w latach 2004-2009 długość sieci wodociągowej w Polsce wzrosła o 35 021,7 km, efekty działań NPR w omawianej sferze należy ocenić jako dość istotne. W końcu analizowanego okresu długość sieci wodociągowej zbudowanej i zmodernizowanej w wyniku realizacji NPR stanowiła 17,9% przyrostu długości tej sieci w kraju w latach 2004-2009. Na tle obserwowanego w omawianym okresie przyrostu długości sieci kanalizacyjnej (o 31 331,1 km) wyraźne są efekty projektów realizowanych w tym zakresie w ramach NPR. Dzięki ich realizacji do końca 2009 r. zbudowano i zmodernizowano 14 380 km sieci kanalizacyjnej - w tym 13 558 km sieci kanalizacji ściekowej oraz 822 km sieci kanalizacji deszczowej (z tego w ramach działań współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego zbudowano i zmodernizowano 5 469 km sieci, a w wyniku działań finansowanych z Funduszu Spójności 8 911 km). W rezultacie, według stanu na koniec 2009 r. długość sieci kanalizacyjnej zbudowanej i zmodernizowanej w wyniku realizacji tych projektów stanowiła blisko 45,9% przyrostu długości tej sieci w Polsce w latach 2004-2009.

Wpływ NPR na przeciwdziałanie zmianom klimatycznym53 Mimo że w perspektywie finansowej 2004-2006 nie zdefiniowano działań ukierunkowanych na zapobieganie zmianom klimatycznym, dofinansowano 1314 projektów na łączną kwotę 7,3 mld zł, które mają pośredni wpływ na redukcję emisji gazów cieplarnianych lub służą dostosowaniu gospodarki, środowiska oraz społeczeństwa do zmian klimatycznych (jest to 1,6% przedsięwzięć zrealizowanych w ramach NPR o wartości 7,5% całości wsparcia).

53 Na podstawie wyników badania ewaluacyjnego ex post pt. „Ocena efektów inwestycji środowiskowych finansowanych w ramach

NPR 2004-2006” zrealizowanego przez FUNDEKO s.c. na zlecenie MRR.


60

Szczegółowa analiza efektów realizacji inwestycji środowiskowych dotyczących odnawialnych źródeł energii (OZE), oszczędności energii, zwiększania efektywności energetycznej oraz ograniczenia emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do powietrza pokazuje niewielki, ale pozytywny wpływ NPR na realizację założeń krajowej polityki dotyczącej ochrony klimatu. Tabela. Udział ilościowy i wartościowy projektów zrealizowanych w ramach NPR 2004-2006 wpisujących się w założenia polityki klimatycznej (stan na koniec II kwartału 2009 r. (*dane z dnia 07.01.2010).

Program Liczba

projektów ogółem

Liczba projektów z zakresu ochrony

klimatu

Udział ilościowy

(%)

Wartość projektów ogółem

(mld PLN)

Wartość projektów z zakresu ochrony klimatu

(mld PLN)

Udział wartościowy

(%) Fundusz Spójności 130 9 6,9 35,3 0,9 2,4 INTERREG 1037 37 3,6 1,0 0,1 7,5 SPO WKP* 15404 378 2,5 14,9 3,4 22,8 SPO ROLNY 49837 661 1,3 12,1 0,5 4,2 SPO RYBY 4128 22 0,5 1,6 0,0 2,8 ZPORR 13603 206 1,5 21,6 2,2 10,3 SPOT 150 1 0,7 9,8 0,2 1,5 NPR 2004-2006 84289 1314 1,6 96,4 7,3 7,5

Redukcja emisji CO2 oszacowana dla kluczowych przedsięwzięć realizowanych w ramach SPO WKP oraz ZPORR wynosi prawie 796 tys. ton w skali roku, a więc zaledwie 0,2% ogólnej rocznej emisji CO2 w Polsce. Zgodnie ze Strategią na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu. Europa 2030 udział odnawialnych źródeł energii w ogólnym bilansie energii w Polsce do 2020 r. powinien osiągnąć poziom 20%. W 2008 r. ze źródeł odnawialnych pozyskano 7,7% energii pierwotnej. Moc zainstalowana urządzeń umożliwiających pozyskanie energii z OZE wybudowanych lub zmodernizowanych w ramach NPR wynosi około 250 MW54 i stanowi 0,7% ogólnej mocy zainstalowanej w Polsce. Przedsięwzięcia tego typu, mimo niewielkiej jednostkowej skali oddziaływania, mogą mieć potencjalnie istotny wpływ na ograniczenie emisji gazów cieplarnianych w przyszłości. Mają one charakter demonstracyjny i propagują rozwiązania innowacyjne. Dobrym przykładem jest działanie 2.6 SPO ROLNY: Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem, w ramach którego zrealizowano 258 projektów dotyczących montażu kolektorów słonecznych (dzięki którym można zaoszczędzić do 30% energii niezbędnej na cele grzewcze), pomp ciepła, pieców na biomasę oraz siłowni wiatrowych w gospodarstwach rolniczych. Warto również podkreślić rolę projektów sfinansowanych głównie w ramach INTERREG i SPO Rolny (dz. 2.1) w zakresie dostosowania gospodarki, środowiska i społeczeństwa do skutków zmian klimatycznych (270 projektów o wartości ok. 790 mln PLN). Szczególne znaczenie ma rozwój systemów monitoringowych umożliwiających szybkie ostrzeganie ludności o nadchodzących zagrożeniach (nagłe wezbrania wód, pożary i inne katastrofy naturalne) oraz systemów współdziałania służb ratowniczych.

Ponadto, w ramach działań NPR 2004-2006 w analizowanym okresie dzięki dofinansowaniu projektów z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wdrożono 55 projektów selekcyjnej zbiórki odpadów ich składowania i recyclingu oraz gospodarki odpadami komunalnymi, a także do użytku oddano 144 stacje uzdatniania wody. Równocześnie - przy udziale Funduszu Spójności - zbudowano i zmodernizowano 47 stacji uzdatniania wody i ujęć wody oraz 10 zakładów unieszkodliwiania odpadów oraz zmodernizowano sieć ciepłowniczą w aglomeracji krakowskiej.

2. Infrastruktura transportowa Infrastruktura drogowa i transport samochodowy Zróżnicowana regionalnie aktywność gospodarcza jest w Polsce w znacznym stopniu uwarunkowana niewystarczającym rozwojem infrastruktury transportowej, co pogarsza relatywną dostępność przestrzenną wielu ośrodków i regionów w skali regionalnej, krajowej i europejskiej, stanowiąc ich istotną barierę rozwoju. Podstawową słabość infrastruktury transportowej w Polsce stanowi zły stan sieci drogowej, charakteryzujący się przede wszystkim: niewystarczającą siecią połączeń niektórych części kraju, brakiem rozwoju dróg umożliwiających sprawne przejazdy w miastach i w ich otoczeniu (brak obwodnic, niska jakość połączeń z sąsiednimi gminami) oraz niską jakością połączeń między miastami wojewódzkimi. Ogólna długość dróg publicznych w 2009 r. wynosiła 384,8 tys. km i była o ponad 7,5 tys. km (2%) dłuższa niż w 2003 r. Sieć dróg publicznych o nawierzchni twardej zwiększyła się w tym okresie o ponad 20 tys. km (8%) i w 2009 r. wynosiła 268,8 tys. km, tj. 69,9% dróg publicznych (wobec 65,9% w 2003 r.). W okresie 2004-2009 długość dróg o twardej nawierzchni wydłużyła się we wszystkich województwach, najbardziej w mazowieckim (o 5 025 km tj. o 18%).

54 Podana wartość dotyczy głównie instalacji do współspalania biomasy – wartość odpowiadająca OZE w przypadku tego rodzaju

instalacji może być zmienna i ma charakter szacunkowy.

Raport 2010

61

Tabela 33. Drogi o nawierzchni twardej i twardej ulepszonej w województwach Długość dróg

o nawierzchni twardej (km)

Zmiana długości 2004-2008

Udział w zmianie

Relacja drogi o nawierzchni twardej ulepszonej/ drogi o nawierzchni twardej (%) Obszar

2003 2009 km % % 2003 2009 Polska 248 786 268 807 20 021 8,0 100 88,3 91,2Dolnośląskie 18 083 18 369 286 1,6 1,4 90,6 93,3Kujawsko-pomorskie 13 601 15 140 1 539 11,3 7,7 88,0 88,5Lubelskie 17 872 19 582 1 710 9,6 8,5 94,3 95,0Lubuskie 7 880 8 242 362 4,6 1,8 87,3 88,1Łódzkie 16 221 18 172 1 951 12,0 9,7 88,8 90,2Małopolskie 21 524 22469 945 4,4 4,7 83,3 89,8Mazowieckie 27 934 32 959 5 025 18,0 25,1 90,7 94,4Opolskie 8 507 8609 102 1,2 0,5 88,1 89,9Podkarpackie 13 844 14 791 947 6,8 4,7 87,8 92,2Podlaskie 10 683 11 848 1 165 10,9 5,8 78,3 86,3Pomorskie 11 320 11 831 511 4,5 2,6 92,1 93,1Śląskie 19 960 20 991 1 031 5,2 5,1 89,6 91,8Świętokrzyskie 11 701 12 983 1 282 11,0 6,4 78,6 84,9Warmińsko-mazurskie 12 223 12 466 243 2,0 1,2 92,3 93,6Wielkopolskie 24 407 26 790 2 383 9,8 11,9 87,6 90,9Zachodniopomorskie 13 026 13 566 540 4,1 2,7 90,1 90,4

Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS, obliczenia własne

Wyraźnie poprawiła się w całym kraju (o 2,9 pp. – do 91,2%) i w poszczególnych województwach relacja dróg o nawierzchni twardej ulepszonej do dróg o nawierzchni twardej ogółem. W okresie członkostwa koncentrowano się na rozbudowie sieci drogowej, w tym budowie dróg o wyższej jakości nawierzchni. Według danych Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad nt. stanu nawierzchni sieci dróg krajowych, w 2009 r. drogi w stanie dobrym stanowiły 59,6% długości dróg krajowych, a więc ponad połowę sieci dróg krajowych (wobec 40,1% w 2003 r.), drogi w stanie niezadowalającym stanowiły 21,5% (wobec 30,3%), a drogi których stan oceniono jako zły – 18,9% (wobec 29,6%). Zdaniem GDDKiA ponad 40% dróg krajowych wymaga przeprowadzenia w najbliższych latach remontu, a do natychmiastowego remontu kwalifikuje się blisko 19% tych dróg (przy czym w województwach małopolskim i kujawsko-pomorskim wielkość ta sięgała 26-27%)55. Należy przy tym odnieść się do kwestii dostosowania nawierzchni sieci dróg krajowych do przenoszenia nacisków 11,5 t/oś, które stanowi minimalną normę w przypadku sieci głównych dróg w krajach UE, a w Polsce obejmowało w 2008 r. zaledwie 1/4 nawierzchni dróg krajowych. Większość dróg w naszym kraju jest bowiem przystosowana do ruchu o nacisku 8 - 10 ton/oś, a trzeba pamiętać, że z końcem 2010 r. upływa uzyskany przez Polskę okres przejściowy w tym zakresie. O efektywności transportu drogowego w Polsce i jej regionach oraz o bezpieczeństwie ruchu drogowego decyduje także udział dróg dwujezdniowych w sieci dróg publicznych o twardej nawierzchni. Wskaźnik ten kształtuje się bardzo niekorzystnie, bowiem w 2008 r. drogi dwujezdniowe stanowiły zaledwie 1,6% dróg publicznych w kraju (wobec 1,2% w 2003 r.), a sytuacja w poszczególnych województwach nie odbiegała istotnie od średniej krajowej. Tabela 34. Autostrady i drogi ekspresowe wg województw

Autostrady w km Drogi ekspresowe w km Obszar 2003 2009 zmiana km 2003 2009 zmiana km

Polska 405,1 849,4 444,3 225,6 521,5 295,9Dolnośląskie 150,0 199,0 49,0 0 7,9 7,9Kujawsko-Pomorskie 0 23,5 23,5 23,0 45,0 22,0Lubelskie 0 0 0,0 0 4,2 4,2Lubuskie 0 0 0,0 17,5 43,6 26,1Łódzkie 17,5 77,2 59,7 0 0 0Małopolskie 52,7 79,5 26,8 0 19,1 19,1Mazowieckie 0 0 0,0 21,2 105,9 84,7Opolskie 85,1 88,1 3,0 0 0 0Podkarpackie 0 0 0,0 0 0 0Podlaskie 0 0 0,0 0 0 0Pomorskie 0 65,8 65,8 38,7 38,2 -0,5Śląskie 30,2 99,6 69,4 62,7 99,9 37,2Świętokrzyskie 0 0 0,0 23,7 29,4 5,7

55 Raport o stanie technicznym nawierzchni asfaltowych i betonowych sieci dróg krajowych na koniec 2009 r. Generalna Dyrekcja

Dróg Krajowych i Autostrad , marzec 2010.


62

Autostrady w km Drogi ekspresowe w km Obszar 2003 2009 zmiana km 2003 2009 zmiana km

Warmińsko-Mazurskie 0 0 0,0 2,6 57,7 55,1Wielkopolskie 48,0 195,1 147,1 8,0 29,6 21,6Zachodniopomorskie 21,6 21,6 0,0 28,2 41 12,8

Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS, obliczenia własne.

W Polsce niedostateczna jest długość autostrad i dróg szybkiego ruchu. Sieć tych dróg obejmowała w 2009 r. 849,4 km autostrad (wobec 405,1 km w 2003 r.) oraz 521,5 km dróg ekspresowych (wobec 225,6 km w 2003 r.). Polska zajmuje w tym względzie jedno z ostatnich miejsc w Europie. W końcu 2009 r. odcinki autostrad znajdowały się jedynie w 9 województwach (wobec 7 w 2003 r.) i nie dysponowały nimi województwa: podlaskie, podkarpackie, mazowieckie, lubelskie, świętokrzyskie, lubuskie oraz warmińsko-mazurskie. Nieco lepsza była sytuacja poszczególnych regionów pod względem obecności dróg ekspresowych (w 2009 r. funkcjonowały one w 12 województwach, wobec 9 w 2003 r.). Brak obecności obu tych typów dróg był jedną z głównych przyczyn niskiej dostępności komunikacyjnej województwa podlaskiego i podkarpackiego. W rezultacie niedostatecznego rozwoju infrastruktury transportowej ograniczony jest zasięg korzystnego oddziaływania dużych miast, który (z wyjątkiem Warszawy) nie przekracza 20-30 km. Należy również podkreślić, że w obszarze 60-minutowego dojazdu drogą do miast wojewódzkich zamieszkuje tylko około 58%-60% ludności.

Mapa 9. Dostępność drogowa do miast wojewódzkich (wg powiatów)

Źródło: Opracowanie własne MRR we współpracy z IGiPZ PAN (P.Śleszyński).

Opisanemu powyżej, relatywnie niewielkiemu przyrostowi sieci dróg publicznych o twardej nawierzchni towarzyszył znacznie większy wzrost liczby pojazdów uczestniczących w ruchu drogowym. W okresie

Raport 2010

63

2004-2009 liczba zarejestrowanych samochodów osobowych56 wzrosła o około 5,25 mln sztuk (z 11,4 mln sztuk w 2003 r. do blisko 16,5 mln sztuk w 2009 r.), co oznaczało - w przeliczeniu na 1000 osób - wzrost z 294,4 samochodów w 2003 r. do 432,2 w 2009 r. Relacja ta była w 2009 r. najwyższa w województwie wielkopolskim (492,8) oraz mazowieckim (483,5), a najniższa w województwach: podlaskim (377,3) i podkarpackim (381,0), przy czym w okresie 2004-2009 największy jej wzrost odnotowano w województwie dolnośląskim (o 160,3 samochodu na 1 tys. mieszkańców) i lubuskim (156,1). W latach 2004-2009 odnotowano wyraźny wzrost przewozów towarowych transportem samochodowym. W rezultacie, w końcu analizowanego okresu zarejestrowano 1 422,5 mln ton towarów (o 56,2% więcej niż w 2003 r.) przewiezionych tym transportem. Doprowadziło to do wzrostu udziału transportu samochodowego w przewozach towarów ogółem z 73,6% do 84,2% (wyrażony w tys. ton). Spadł natomiast – na rzecz kolei i transportu lotniczego - udział transportu samochodowego w przewozach pasażerskich (z blisko 74% do 67,9% licząc wg przewiezionych osób) oraz z 52,9 do 48,1% (wg milionów pasażerokilometrów). Było to efektem głębokiego spadku liczby przewiezionych pasażerów, która – jeśli chodzi o tys. przewiezionych pasażerów w 2009 r. - była o 25,5% niższa niż w 2003 r. (przy spadku o 18,7% wg mln pasażerokilometrów).

Infrastruktura kolejowa i transport kolejowy Stan techniczny infrastruktury kolejowej należy ocenić jako niezadowalający. Niekorzystne trendy w transporcie kolejowym doprowadziły zarówno do ograniczenia ilości obsługiwanych połączeń pasażerskich, jak i zmniejszenia długości całkowitej eksploatowanych w Polsce linii kolejowych. Przekładało się to na obniżenie dostępności komunikacyjnej poszczególnych regionów kraju, a w jeszcze większym stopniu - z uwagi na likwidację lub zmniejszenie częstotliwości połączeń lokalnych - na zmniejszającą się dostępność komunikacyjną wewnątrz regionów.

Wykres 18. Stan torów kolejowych w Polsce w 2009 r.

36%27%

37%

dostateczna dobra niezadowalająca

Źródło: PKP Polskie Linie Kolejowe SA

W tym kontekście na podkreślenie zasługuje fakt, że rok 2009 przyniósł – po raz pierwszy od wielu lat - wzrost długości linii kolejowych eksploatowanych w stosunku do roku poprzedniego. W końcu roku wynosiła ona 20,3 tys. km i była o 164 km (tj. 0,8%) większa niż w 2008 r., ale o 305 km (tj. o 1,5%) mniejsza niż w 2003 r. W roku 2009 odnotowano również– w stosunku do roku poprzedniego - wzrost długości eksploatowanych linii kolejowych normalnotorowych (o 164 km czyli 0,8%), która w końcu roku wynosiła 20 171 km i była o 150 km (0,7%) mniejsza niż w 2003 r. (głównie na skutek prywatyzacji i komercjalizacji). W przekroju wojewódzkim – dane na koniec 2009 r.- największy wzrost odnotowano w województwie podlaskim (identyczny jak w przypadku linii kolejowych eksploatowanych ogółem), a największy spadek w warmińsko-mazurskim i śląskim. Tabela 35. Długość linii kolejowych eksploatowanych (normalnotorowych)

2003 (km) 2009 (km) 2004-2009 (km) 2004-2009 (%) Polska 20 321 20 171 -150 -0,7 Dolnośląskie 1 797 1 765 -32 -1,8 Kujawsko-Pomorskie 1 246 1 301 55 4,4 Lubelskie 1 049 1 039 -10 -1,0 Lubuskie 915 960 45 4,9 Łódzkie 1 078 1 055 -23 -2,1 Małopolskie 1 143 1 130 -13 -1,1 Mazowieckie 1 701 1 766 65 3,8

56 Według danych Eurostatu przyrost liczby samochodów osobowych w Polsce w latach 2004-2008 był - w ujęciu relatywnym

(43,5%) drugi co do wielkości w Europie (za Łotwą z 47,5%).


64

2003 (km) 2009 (km) 2004-2009 (km) 2004-2009 (%) Opolskie 859 869 10 1,2 Podkarpackie 953 972 19 2,0 Podlaskie 682 760 78 11,4 Pomorskie 1 325 1 233 -92 -6,9 Śląskie 2 269 2 164 -105 -4,6 Świętokrzyskie 722 722 0 0,0 Warmińsko-Mazurskie 1 326 1 207 -119 -9,0 Wielkopolskie 2 034 2 022 -12 -0,6 Zachodniopomorskie 1 222 1 206 -16 -1,3


Jak ukazuje poniższe zestawienie, w okresie 2004-2008 znacznie wydłużył się odsetek torów, na których pociągi mogą rozwijać prędkości powyżej 120 km/h, na niemal niezmienionym poziomie pozostał odsetek długości linii kolejowych o prędkościach w przedziale 80-120 km/h, dość istotnie obniżył się odsetek długości torów o prędkości 40-80 km/h, podczas gdy udział długości torów o dopuszczalnych prędkościach poniżej 40 km/h nie uległ istotnej zmianie. Tabela 36. Struktura torów kolejowych w Polsce wg dopuszczalnych prędkości maksymalnych

2003 2008 V>160 km/h (2008 r.) - 5,0% 120<v<160 km/h (2008 r.), V>120 km/h (2003 r.) 5,0% 15,0% 80<V<120 km/h 39,4% 38,0% 40<V<80 km/h 43,8% 33,0% V<40 km/h 11,8% 9,0% Ogółem 100% 100%

Źródło: PKP Polskie Linie Kolejowe SA

W 2008 r. długość linii kolejowych dostosowanych do prędkości 160 km/h i wyższych stanowiła 1493 km, tj. 5,0% długości torów. Znaczącą poprawę jakości usług odnotowano jedynie w odniesieniu do przewozów międzywojewódzkich i międzynarodowych, natomiast zdecydowanie najgorsze efekty odnotowano w sferze pasażerskich przewozów regionalnych (w tym w obsłudze przewozów podmiejskich). Transport kolejowy pozostaje – ze względu na swoje ekonomiczne i ekologiczne właściwości - ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego kraju. Lata zaniedbań w zakresie infrastruktury kolejowej prowadziły jednak do jej względnej degradacji. W 2009 r. przewozy towarów transportem kolejowym wyniosły 201 226 tys ton. i były o 16,7% niższe niż w 2003 r., natomiast wg kryterium tonokilometrów wyniosły 43 455 mln tkm, co oznaczało spadek o 12,4% w stosunku do roku bazowego (2003). Udział kolei w przewozach towarowych zmniejszył się w omawianym okresie z 19,5% do 11,9% w ujęciu tys. ton oraz z 19,0% do 15,4% jeśli chodzi o mln tonokilometrów, jednocześnie nastąpił wzrost udziału kolei w przewozach pasażerów (odpowiednio z 25,5% do 31,3% w tys. osób oraz 34,7% do 36,8% w ujęciu wg mln pasażerokilometrów). Transport lotniczy Loty pasażerskie (regularne i czarterowe) są obecnie obsługiwane przez 11 portów lotniczych (12 w 2003 r.), które w 2009 r. obsłużyły 19,5 mln osób. Oznaczało to wzrost liczby przewiezionych pasażerów o 174% w stosunku do 2003 r. (kiedy to obsłużono 7,1 mln pasażerów). Powyższe dane wskazują, że pomimo iż Polska nadal posiada relatywnie słabo rozbudowaną sieć lotów i lotnisk przystosowanych do regularnych przewozów pasażerskich, to transport lotniczy rozwijał się w analizowanym okresie bardzo dynamicznie. Należy przy tym zaznaczyć, że rok 2009 przyniósł –wywołany spowolnieniem wzrostu gospodarczego w kraju pierwszy od wielu lat spadek lotniczych przewozów pasażerskich w relacji do roku poprzedniego – w 2009 r. były one niższe o 6,1% niż w 2008 r. Na wysoką dynamikę ruchu pasażerskiego miała wpływ, obok wzrostu zamożności obywateli, rozwoju turystyki zagranicznej (zarówno wypoczynkowej, jak i biznesowej), również bezprecedensowa liberalizacja i decentralizacja ruchu lotniczego związana z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, prowadząca do zwiększenia dostępu do krajowego rynku przewoźników z krajów UE. W 2009 r. odsetek pasażerów odprawionych w innych niż Warszawa-Okęcie (udział 42,8%) portach lotniczych na terenie Polski, wyniósł 57,2% i był o 29,8 pp. wyższy niż w 2003 r. W 2009 r. drugim co do udziału w przewozach pasażerskich polskim portem lotniczym było lotnisko Kraków-Balice (13,7%), a trzecim Katowice-Pyrzowice (12,1%). W okresie 2003-2008 właśnie te dwa lotniska najbardziej zwiększyły swój udział w rynku – kosztem Warszawy - odpowiednio o 5,4 pp. oraz 8,5 pp. Polski rynek lotniczy należał w okresie 2004-2008/9 do rynków posiadających olbrzymi potencjał wzrostu (uwzględniając takie czynniki jak: niska mobilność lotnicza Polaków, potencjał ludnościowy Polski,

Raport 2010

65

stopniowe bogacenie się społeczeństwa, położenie geograficzne i zwiększenie liczby przewoźników). Należy podkreślić, że znaczny wpływ na wzrost popytu na usługi przewozowe oraz poprawę dostępności ekonomicznej usług lotniczych na rynku polskim miała ekspansja tzw. „przewoźników niskokosztowych”, która doprowadziła do zmiany struktury popytu w kierunku wzrostu przewozów turystycznych oraz wyjazdów do pracy za granicą. Transport wodny Mimo korzystnych uwarunkowań geograficznych i warunków naturalnych sprzyjających rozwojowi zarówno transportu śródlądowego, jak i morskiego, poziom wykorzystania żeglugi w gospodarce kraju jest niski. Wynika to przede wszystkim z niskiej pozycji konkurencyjnej portów morskich związanej z wysokim (wynoszącym w 2008 r. od 40% do 70%) wskaźnikiem przestarzałego majątku trwałego, niewystarczającym rozwojem nowoczesnych usług portowych, słabym powiązaniem komunikacyjnym z obszarami lądowymi oraz niskim udziałem dróg wodnych żeglownych o parametrach międzynarodowych (zaledwie 205,9 km). Według danych Eurostatu, w 2008 r. udział polskich portów w transporcie morskim towarów w krajach UE-27 wynosił 1,2% i był o 0,3% niższy niż w roku 2003. Eurostat wykazuje również, że w latach 2004-2008 waga brutto towarów przeładowanych w portach w krajach UE-27 wzrosła o 3,5%, podczas gdy w tym samym okresie zmalała w Polsce o 4,3% (wobec wzrostu o 53,4% w przypadku Słowenii czy też 40,5% w Rumunii). W 2009 r. transportem morskim przewieziono 9378 tys. ton towarów, tj. o 63,1% mniej niż w 2003 r. (w mln tonokilometrów przewozy wyniosły 23858 mln tkm i były o 76,3% niższe niż w roku bazowym. Odnotowano spadek udziału transportu morskiego towarów z 2,1% do 0,6% (tys. ton) oraz 38,4,% do 8,4% (mln tonokilometrów) w transporcie towarowym ogółem. W tym samym czasie przewozy pasażerów tym rodzajem transportu wzrosły odpowiednio o 25,7% (do poziomu 661 tys. osób) oraz 20,4% (do 165 mln pasażerokilometrów). Tabela 37. Struktura przewozów towarowych i pasażerskich poszczególnymi rodzajami transportu

Przewozy towarowe Przewozy pasażerskie Według przewozów

w tys. ton Według przewozów

w mln tkm* Według przewozów

w tys. osób* Według przewozów

w mln pkm

2003 2009 2003 2009 2003 2009 2003 2009 Ogółem 100 100 100 100 100 100 100 100 Kolejowy 19,5 11,9 19,0 15,4 25,5 31,3 34,7 36,8 Samochodowy 73,6 84,2 33,0 67,7 74,0 67,9 52,9 48,1 Rurociągowy 4,2 3,0 9,2 8,1 0,0 0,0 0,0 0,0 Morski 2,1 0,6 38,5 8,4 0,0 0,1 0,2 0,3 Śródlądowy wodny 0,6 0,3 0,33 0,4 0,2 0,2 0,1 0,1 Lotniczy 0,0 0,0 0,03 0,03 0,4 0,5 12,1 14,7

*W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem”.

Źródło: GUS. Rocznik Statystyczny 2004 i 2009, obliczenia własne

Na tle aktualnej sytuacji, jak i potencjału stwarzanego przez władze innych państw członkowskich Unii Europejskiej, sytuacja transportu wodnego śródlądowego jest w Polsce nieporównywalnie gorsza. Według GUS w 2009 r. istniało w Polsce 3 660 km dróg wodnych śródlądowych żeglownych (z czego drogi wodne eksploatowane stanowiły 3 366 km – 92%), jednak zaledwie 214 km tych dróg posiada parametry międzynarodowe (umożliwiające eksploatację statków powyżej 1000 t). Całość polskich dróg wodnych śródlądowych obejmuje trzy niepołączone ze sobą, niewielkie odcinki Wisły (w tym najdłuższy odcinek Włocławek – Płock oraz dwa odcinki zlokalizowane na przeciwległych końcach Wisły) i ujściowe odcinki drogi wodnej Odry. Niesprzyjające uwarunkowania rozwoju żeglugi śródlądowej oraz pogarszające się - w wyniku wieloletnich zaniedbań w sferze utrzymania i modernizacji sieci tych dróg -warunki nawigacyjne sprawiły, że przewóz towarów tą gałęzią transportu w Polsce stracił na znaczeniu. Transport publiczny Sprawny transport publiczny jest jednym z czynników warunkujących harmonijny rozwój przestrzeni miejskiej oraz ma istotny wpływ na bezpieczeństwo ruchu drogowego. Wielu ekspertów wskazuje, że Polska powiela występujący w wielu bogatych państwach Unii Europejskiej cykl uzależnienia od samochodów, co skutkuje zwiększeniem zanieczyszczeń powietrza, hałasu oraz zatłoczeniem komunikacyjnym miast, podczas gdy należałoby określić właściwe proporcje między rozwojem dróg i wykorzystaniem samochodów prywatnych z jednej strony, a rozbudową sieci połączeń w ramach transportu publicznego z drugiej. Badania wykazują bowiem, że około 50% gospodarstw domowych nie posiada samochodu osobowego, co oznacza iż istnieje liczna grupa osób, dla których dostęp do efektywnego transportu zbiorowego ma kluczowe znaczenie. Podstawowymi problemami transportu publicznego były w omawianym okresie niedostateczne nakłady inwestycyjne - a w konsekwencji


66

przestarzały tabor oraz brak bezkolizyjnych rozwiązań komunikacyjnych w infrastrukturze sieciowej. W latach 2004-2009 odnotowano spadek liczby pasażerów przewiezionych komunikacją miejską (naziemną) o 420 mln osób (tj. 10,0%) – z 4199 mln w 2003 r. do 3779 mln w 2009 r. Analizując poszczególne województwa, spadek w omawianym zakresie odnotowano w 14 województwach (największy w małopolskim i dolnośląskim – po 27,7%), a wzrost w dwóch województwach – mazowieckim (o 20,1%) oraz świętokrzyskim (o 7,0%). Tabela 38. Przewozy pasażerów taborem komunikacji miejskiej (mln osób)

2003 2009 Zmiana 2004-2009 Zmiana 2004-2009 (%) Polska 4 199 3779 -420 -10,0 Dolnośląskie 318 230 -88 -27,7 Kujawsko-Pomorskie 206 177 -29 -14,1 Lubelskie 130 100 -30 -23,1 Lubuskie 58 47 -11 -19,0 Łódzkie 256 192 -64 -25,0 Małopolskie 513 371 -142 -27,7 Mazowieckie 887 1065 178 20,1 Opolskie 31 30 -1 -3,2 Podkarpackie 81 62 -19 -23,5 Podlaskie 114 103 -11 -9,6 Pomorskie 330 291 -39 -11,8 Śląskie 663 547 -116 -17,5 Świętokrzyskie 43 46 3 7,0 Warmińsko-Mazurskie 78 67 -11 -14,1 Wielkopolskie 282 270 -12 -4,3 Zachodniopomorskie 209 181 -28 -13,4


Odsetek ludności w miastach obsługiwanych przez komunikację miejską wzrósł w latach 2004-2008 średnio w Polsce o 0,4 pp. (z 76,7% do 77,1%), na co złożył się wzrost w dziesięciu województwach (największy w kujawsko-pomorskim - o 3,6 pp. – z 70,7% do 74,3% ) oraz spadek w sześciu (największy w warmińsko-mazurskim – o 2,9 pp. z 65,5% do 62,6%). Skala i kierunki wykorzystania funduszy unijnych w obszarze infrastruktury transportowej Projekty w sferze infrastruktury transportowej w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 realizowane są w ramach szerokiej kategorii interwencji nr 3157. Przedsięwzięcia te obejmują łącznie 1 593 projekty o całkowitej wartości 32 112,5 mln zł (w tym dofinansowanie ze środków unijnych 21 440,4 mln zł, tj. 66,8% wartości projektów), a przeciętna wartość jednego projektu wynosi około 20,2 mln zł. Projekty te stanowią 1,8% liczby wszystkich projektów współfinansowanych ze środków UE w ramach NPR 2004-2006 oraz 31,5% ich wartości (przy czym ich udział w całości dofinansowania ze środków UE wynosi 36,8%). Największym pod względem wartości projektem w ramach infrastruktury transportowej jest nadal realizowana modernizacja linii kolejowej E65, odcinek Warszawa-Gdynia, etap II (wartość projektu – 1 931,3 mln zł). W poniższej tabeli zaprezentowano podstawowe informacje o projektach realizowanych w ramach interwencji dotyczących infrastruktury transportowej, w podziale na podkategorie interwencji. Tabela 39. Podstawowe informacje o projektach NPR 2004-2006 z zakresu infrastruktury

transportowej


Struktura według liczby projektów

(%)


Struktura wg wartości projektów

(%) Infrastruktura transportowa -pozostałe 104 6,5 633,6 2,0 Kolej 41 2,6 9 408,9 29,3 Drogi 1 244 78,1 13 045,5 40,6 Autostrady 8 0,5 6 171,6 19,2 Lotniska 1 0,1 10,5 0,03 Porty 11 0,7 305,9 1,0 Infrastruktura portowa, logistyka, dostęp 3 0,2 191,6 0,6 Transport miejski 27 1,7 1 336,9 4,2 Transport multimodalny 4 0,3 169,0 0,5 Inteligentne systemy transportowe 29 1,8 277,8 0,9

57 Obejmuje ona następujące podkategorie wydatków: „infrastruktura transportowa”, „kolej”, „drogi”, „drogi wojewódzkie,

powiatowe i gminne”, ”autostrady”, „lotniska”, „porty”, „morskie drogi wodne”, „transport miejski”, „transport multimodalny”, ”inteligentne systemy transportowe”.

Raport 2010

67


Struktura według liczby projektów

(%)


Struktura wg wartości projektów

(%) Drogi wojewódzkie powiatowe i gminne 119 7,5 554,7 1,7 Wzmocnienie infrastruktury drogowej o znaczeniu regionalnym 2 0,1 6,4 0,02

Ogółem 1 593 100,0 32 112,4 100,0

Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR

Największy - i to zarówno wartościowo jak i ilościowo - udział spośród wszystkich projektów realizowanych w sferze infrastruktury transportowej mają przedsięwzięcia realizowane w podkategorii „drogi”, która obejmuje 1 244 projekty o całkowitej wartości 13 045,5 mln zł (tj. 40,6% wartości wszystkich projektów z zakresu infrastruktury transportowej oraz 78,1% ich ilości). Warto przy tym podkreślić, że aż 1 211 projektów w omawianej grupie (o łącznej wartości 7 636,5 mln zł) znajdowało się w gestii jednostek samorządu terytorialnego. Największym projektem realizowanym w omawianej kategorii interwencji jest ukończony III etap budowy Trasy Kwiatkowskiego w Gdyni (o wartości 233,8 mln zł). Drugą pod względem wartości projektów w zakresie infrastruktury transportowej grupę tworzą działania podejmowane w ramach podkategorii „kolej”. Obejmuje ona 41 projektów o łącznej wartości ponad 9 408,9 mln zł, (tj. 29,3 % wartości projektów w ramach infrastruktury transportowej ogółem). Ich średnia wartość wynosi 229,5 mln zł i jest niższa jedynie od średniej wartości projektów realizowanych w podkategorii „autostrady” (771,5 mln zł). Jednostki samorządu terytorialnego odpowiadają za realizację 24 projektów kolejowych, a przedsiębiorstwa - 16 (jeden projekt realizowała państwowa jednostka budżetowa). Największym pod względem wartości projektem „kolejowym” była wspomniana modernizacja linii kolejowej E65, odcinek Warszawa-Gdynia. Tabela 40. Dofinansowanie wspólnotowe do projektów infrastruktury transportowej

Nazwa kategorii Wartość projektów (w mln zł)

Wartość dofinansowania wspólnotowego (w mln zł)

Udział dofinansowania wspólnotowego (w %)

Infrastruktura transportowa - pozostała 633,6 274,7 43,4 Kolej 9 408,9 6 079,9 64,6 Drogi 13 045,5 8 932,4 68,5 Autostrady 6 171,6 4 735,4 76,7 Lotniska 10,5 4,3 41,00 Porty 305,9 186,6 61,0 Infrastruktura portowa, logistyka, dostęp 191,6 115,0 60,0 Transport miejski 1 336,9 529,6 39,6 Transport multimodalny 169,0 27,6 16,3 Inteligentne systemy transportowe 277,8 157,1 56,5 Drogi wojewódzkie powiatowe i gminne 554,7 393,2 70,9 Wzmocnienie infrastruktury drogowej o znaczeniu regionalnym 6,4 4,6 71,9

Ogółem 32 112,4 21 440,4 66,8 *W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem”.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR.

Łączna wartość zaplanowanych inwestycji NPR 2004-2006 w autostrady wynosi 6 171,6 mln zł (co stanowi 19,2% wartości inwestycji w infrastrukturę transportową). Projekty te realizowane są przez jednostki budżetowe. Średnia wartość projektu wynosi 771,5 mln zł, a największym projektem jest – zakończona - budowa odcinka autostrady A-2 Konin-Emilia. W podkategorii interwencji „infrastruktura transportowa - pozostała” grupującej szeroki zakres działań, niesklasyfikowanych w innych kategoriach, zrealizowano 104 projekty o wartości 633,6 mln zł (tj. około 2% wartości projektów w zakresie szeroko pojętej infrastruktury transportowej). Jednostki samorządu terytorialnego odpowiadają za realizację 94 projektów o wartości 263,7 mln zł, a przedsiębiorstwa - za 5 projektów o wartości 363,9 mln zł (57,4%). Średnia wartość projektu w omawianej kategorii wynosi 6,1 mln zł, a największy projekt to znajdujący się w fazie realizacji Łódzki Tramwaj Regionalny Zgierz - Łódź - Pabianice, Zadanie I, Etap I – Łódź (o wartości 361,6 mln zł). W zakresie transportu miejskiego realizowano zaledwie 27 projektów o wartości całkowitej 1 336,9 mln zł, tj. 4,2% wartości inwestycji w infrastrukturę transportową. Głównym beneficjentem tej niewielkiej ilości (25 projektów o wartości ogółem 1 321,6 mln zł) były jednostki samorządu terytorialnego. Średnia wartość projektu wynosi 49,5 mln zł, a największy projekt to modernizacja trasy tramwajowej w Warszawie odcinek pętla Banacha - pętla Gocławek (o wartości 274,6 mln zł). Projekty z zakresu inteligentnych systemów transportowych stanowiły niewielką część interwencji podejmowanej w ramach NPR 2004-2006. Zrealizowano 29 projektów o całkowitej wartości 277,8 mln zł (0,9% wartości ogółu projektów z zakresu infrastruktury transportowej). Pod względem wartości


68

największe są projekty (4) realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego, których wartość wynosi 138,9 mln zł (tj. 50% wartości projektów w podkategorii). Średnia wartość projektu w omawianej grupie wynosi 9,6 mln zł, a największym projektem jest budowa zintegrowanego transportu publicznego w aglomeracji krakowskiej - etap I (o wartości 254,8 mln zł). Drogi wojewódzkie, powiatowe i gminne, to kolejna podkategoria interwencji, na którą wydatkowano niewielką ilość środków europejskich w ramach NPR 2004-2006. Obejmowała 119 projektów o wartości całkowitej 554,7 mln zł (zaledwie 1,7% wartości projektów w zakresie infrastruktury transportowej), które niemal w całości są realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego. Średnia wartość projektu w omawianej podkategorii wynosi około 4,7 mln zł, a największym projektem jest przebudowa drogi woj. nr 985 Nagnajów-Dębica, na odcinku Nagnajów-Mielec (o wartości 39,8 mln zł). Projekty w zakresie infrastruktury dróg wodnych, portów, infrastruktury lotniskowej oraz transportu multimodalnego stanowiły niewielką część realizowanych projektów. Łącznie w ramach tych kategorii zrealizowano projekty stanowiące nieco ponad 3% wartości projektów z zakresu infrastruktury transportowej.

Wykres 19. Struktura projektów NPR w zakresie infrastruktury transportowej (wg wartości projektów)

Drogi40,6%

Infrastruktura portowa, logistyka,

dostęp0,6%

Transport miejski4,2%

Lotniska0,03%

Porty1,0%

Wzmocnienie infrastruktury drogowej o znaczeniu

regionalnym0,0%

Infrastruktura transportowa -

pozostałe2,0%

Inteligentne systemy

transportowe0,9%

Autostrady19,2%

Transport multimodalny

0,5%

Kolej29,3%

Drogi wojewódzkie powiatowe i gminne

1,7%

Źródło: baza projektów MRR

Największa liczba projektów w ramach infrastruktury transportowej przypada na jednostki samorządu terytorialnego – 1 481 projektów (93% ilości) o łącznej wartości 11663,7 mln zł (tj. 36,3% wartości projektów w tej sferze) oraz jednostki budżetowe - 71 projektów o łącznej wartości 12098,5 mln zł (tj. 4,5% ilości oraz 37,7% wartości wszystkich projektów z zakresu infrastruktury transportowej). Przedsiębiorstwa realizowały 31 projektów o ogólnej wartości 8308,4 mln zł (tj. 25,9% wartości projektów w sferze infrastruktury transportowej). Niewiele projektów, zarówno pod względem ilości jak i wartości, realizowali pozostali beneficjenci. Projekty z zakresu infrastruktury transportowej w przekroju wojewódzkim58 Największą liczbę projektów z zakresu infrastruktury NPR 2004-2006 realizowano w województwach: lubelskim (174), mazowieckim (155) oraz dolnośląskim (130), a najmniejszą w województwach: opolskim (39), lubuskim (62) oraz warmińsko-mazurskim (63). Pod względem wartości projektów na czele

58 Analizując przekrój wojewódzki projektów z zakresu infrastruktury transportowej w ramach NPR 2004-2006 należy podkreślić, że w omawianym okresie realizowanych było 14 projektów (o łącznej wartości 3 189,6 mln zł, a więc 8,35% wartości wszystkich projektów transportowych), które w oparciu o bazę danych MRR nie mogą zostać przypisane do poziomu wojewódzkiego, gdyż są realizowane na „poziomie krajowym”. Dlatego też poniższa analiza przekroju wojewódzkiego projektów transportowych została przeprowadzona przy wyłączeniu z niej ww. „projektów krajowych”. Poczyniwszy powyższe zastrzeżenie należy zaznaczyć, że w omawianym okresie województwa realizowały 1579 projektów transportowych o łącznej wartości 28 922,9 mln zł, tj. 90,1% wszystkich projektów tego typu.

Raport 2010

69

znajdowały się województwa: mazowieckie (6394,2 mln zł – 22,1% wartości wszystkich projektów transportowych realizowanych na poziomie wojewódzkim) oraz śląskie (4424,9 mln zł, tj. 15,3%). Zdecydowanie najniższą ogólną wartość miały projekty realizowane w województwach: opolskim – (210,3 mln zł), świętokrzyskim (224,9 mln zł) oraz podlaskim 361,2 mln zł). Tabela 41. Projekty transportowe realizowane na poziomie wojewódzkim

Liczba projektów

Wartość (w mln zł)*

Udział % w wartości

Udział dofinansowania UE (%)


Dolnośląskie 130 3700,8 12,8 70,4 28,5 Kujawsko-Pomorskie 128 591,9 2,0 63,1 4,6 Lubelskie 174 1101,7 3,8 66,7 6,3 Lubuskie 62 697,0 2,4 70,7 11,2 Łódzkie 107 2706,7 9,4 58,3 25,3 Małopolskie 72 941,2 3,3 61,1 13,1 Mazowieckie 155 6394,2 22,1 59,4 41,3 Opolskie 39 210,3 0,7 69,9 5,4 Podkarpackie 123 576,7 2,0 66,8 4,7 Podlaskie 90 361,2 1,2 62,9 4,0 Pomorskie 79 2141,0 7,4 61,9 27,1 Śląskie 101 4424,9 15,3 68,3 43,8 Świętokrzyskie 65 224,9 0,8 73,0 3,5 Warmińsko-Mazurskie 63 1106,8 3,8 67,6 17,6 Wielkopolskie 95 2886,3 10,0 75,7 30,4 Zachodniopomorskie 96 857,2 3,0 67,2 8,9 Ogółem województwa 1579 28922,9 100,0 65,5 18,3 *W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem województwa”.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy danych MRR.

Oznacza, to że największe projekty realizowano przede wszystkim w województwach dysponujących relatywnie rozbudowaną siecią połączeń transportowych, natomiast udział województw, w których istnieją w tym zakresie największe potrzeby był - generalnie rzecz biorąc - niewystarczający z punktu widzenia poprawy ich dostępności komunikacyjnej w stosunku do terytorium kraju, jak również podnoszenia dostępności komunikacyjnej poszczególnych obszarów wewnątrz danego regionu. W odniesieniu do struktury – analizując udział poszczególnych kategorii wydatków strukturalnych w inwestycjach NPR 2004-2006 w infrastrukturę transportową na poziomie województw - w 10 województwach dominowały (tj. stanowiły ponad 50% wartości podjętych na obszarze danych województw inwestycji w infrastrukturę transportową) projekty sklasyfikowane w kategorii „312” (tj. „drogi”). Projekty realizowane w tej grupie służą wspieraniu regionalnego systemu transportowego (drogi wojewódzkie, powiatowe, gminne) poprawiającego dostęp do: sieci dróg krajowych, regionalnych centrów gospodarczych, ośrodków gospodarczych, istniejących lub planowanych obiektów przemysłowych i usługowych oraz portów morskich, rybackich, rzecznych wykorzystywanych do celów gospodarczych, lotnisk, stacji kolejowych i innych obiektów transportu publicznego, a także wsparciu projektów odciążających układy komunikacyjne miast, w tym przede wszystkim centrów gospodarczych i zabytkowych. W 3 województwach (opolskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie) projekty realizowane w omawianej kategorii stanowiły ponad 90% wartości wszystkich realizowanych w tych województwach projektów w zakresie infrastruktury transportowej. Z kolei projekty realizowane w ramach podkategorii „autostrady” dominowały pod względem wartości wśród projektów infrastruktury transportowej realizowanych w województwach najlepiej rozwiniętych: śląskim (61,9%), wielkopolskim (48,8%) oraz dolnośląskim (44,9%). Jednakże inwestycje w ramach tej kategorii realizowano jedynie na terenie 5 województw (dodatkowo: łódzkie i zachodniopomorskie). Inwestycje sklasyfikowane w ramach podkategorii 311 („kolej”) miały największe znaczenie w województwach: mazowieckim (gdzie ich wartość stanowiła 48,6% projektów transportowych) oraz łódzkim (45,2%).


70

Skala i kierunki wykorzystania funduszy unijnych w obszarze infrastruktury transportowej (NSRO)59 Według danych zamieszczonych w bazie projektów NSRO, w końcu 2009 r. zaawansowanie realizacji projektów w sferze infrastruktury transportowej było relatywnie niewielkie. Realizowane w ramach NSRO przedsięwzięcia „transportowe” obejmowały bowiem łącznie 895 projektów o całkowitej wartości 24 621,9 mln zł (w tym dofinansowanie ze środków unijnych 17 083,4 mln zł, tj. 69,4% wartości projektów), a przeciętna wartość jednego projektu wynosi około 27,5 mln zł (a więc jest ponad dwukrotnie niższa niż w przypadku projektów „transportowych” NPR). Chociaż projekty te stanowiły w analizowanym okresie zaledwie 2,35% ilości projektów realizowanych w ramach NSRO, to ich udział w wartości wszystkich dotychczasowych projektów NSRO wynosił 21,4% (a udział ich dofinansowania w dofinansowaniu całości projektów ze źródeł unijnych – 23,7%). Największym pod względem wartości projektem w ramach infrastruktury transportowej jest budowa autostrady A 1,odcinek Pyrzowice-Maciejów-Sośnica (6 110,3 mln zł). W ramach projektów realizowanych w obszarze tematycznym „transport” pod względem ilościowym dominowały projekty podjęte w zakresie kategorii „drogi regionalne i lokalne”, w której realizowano 808 projektów. Stosunkowo liczne – na tle wszystkich realizowanych projektów transportowych – były również projekty należące do kategorii „drogi krajowe”, w której znajdowało się 21 przedsięwzięć. Projekty w kategorii „autostrady i drogi ekspresowe sieci TEN-T” oraz w kategorii „drogi regionalne i lokalne” zdecydowanie dominowały pod względem wartościowym w puli wszystkich projektów transportowych NSRO (odpowiednio 9050,9 mln zł oraz 8408,0 mln zł, tj 36,8% oraz 34,1% wszystkich analizowanych w tej grupie projektów). Relatywnie wysokim udziałem charakteryzowały się – w ujęciu wartościowym - również przedsięwzięcia podjęte w kategorii „drogi krajowe” (14,7%). Tabela 42. Podstawowe informacje o projektach NSRO 2007-2013 z zakresu infrastruktury

transportowej


Struktura według liczby

projektów (%)*


(w mln zł)*


projektów* (%) Kolej 7 0,8 575,5 2,3 Kolej (sieci TEN-T) 0 0 0 0 Tabor kolejowy 12 1,3 1065,2 4,3 Tabor kolejowy (sieci TEN-T) 0 0 0 0 Autostrady i drogi ekspresowe 1 0,1 619,0 2,5 Autostrady i drogi ekspresowe (sieci TEN-T) 2 0,2 9050,9 36,8 Drogi krajowe 21 2,4 3631,3 14,7 Drogi regionalne i lokalne 808 90,3 8408,0 34,1 Ścieżki rowerowe 15 1,7 50,4 0,2 Transport miejski 13 1,5 753,5 3,1 Transport multimodalny 6 0,7 198,2 0,8 Transport multimodalny (sieci TEN-T) 0 0 0 0 Inteligentne systemy transportu 2 0,2 3,3 0,01 Porty lotnicze 3 0,3 51,6 0,2 Porty i przystanie morskie 5 0,6 215,2 0,9 Śródlądowe drogi wodne (regionalne i lokalne) 0 0 0 0 Śródlądowe drogi wodne (sieci TEN-T) 0 0 0 0 Ogółem 895 100,0 24 621,9 100,0 *W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem”. Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR.

W analizowanej grupie zakończono realizację 346 projektów o łącznej wartości 1 411,1 mln zł (przy czym dofinansowanie ze środków unijnych wyniosło w przypadku tych projektów 8 721,6 mln zł, czyli 61,8% ich ogólnej wartości). Projekty zakończone stanowiły – w ujęciu ilościowym 38,7% rozpoczętych w ramach NSRO projektów transportowych, a pod względem wartościowym zaledwie 5,7%. Najwyższą wartość spośród zakończonych projektów w sferze infrastruktury transportowej miała „Modernizacja drogi wojewódzkiej nr 933 na odcinku Brzeszcze – Chrzanów wraz z budową wiaduktu w m. Kroczymiech”, której wartość wyniosła 72,1 mln zł.

59 Projekty realizowane w sferze infrastruktury transportowej w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 należą – w myśl Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji wydatków strukturalnych- do III obszaru tematycznego transport i obejmują następujące kategorie wydatków: 16- „kolej” (17 - „kolej (sieci TEN-T)”, 18- „tabor kolejowy”, 19 – „tabor kolejowy (sieci TEN-T)”, 20-„autostrady i drogi ekspresowe”, 21 „autostrady i drogi ekspresowe (sieci TEN-T)”, 22- „drogi krajowe”, 23- „drogi regionalne i lokalne”, 24- „ścieżki rowerowe”, 25- „transport miejski”, 26- „transport multimodalny, 27- „transport multimodalny (sieci TEN-T), 28-„inteligentne systemy transportu”, 29 - „porty lotnicze”, 30- „porty i przystanie morskie”, 31- „śródlądowe drogi wodne (regionalne i lokalne), 32- „śródlądowe drogi wodne” (sieci TEN-T).

Raport 2010

71

Tabela 43. Dofinansowanie wspólnotowe do projektów infrastruktury transportowej

Nazwa kategorii Wartość projektów (w mln zł)*

Wartość dofinansowania wspólnotowego

(w mln zł)

Udział dofinansowania wspólnotowego (w %)

Kolej 575,5 332,1 57,7 Kolej (sieci TEN-T) 0 0 0 Tabor kolejowy 1 065,2 564,4 53,0 Tabor kolejowy (sieci TEN-T) 0 0 0 Autostrady i drogi ekspresowe 619,0 470,5 76,0 Autostrady i drogi ekspresowe (sieci TEN-T) 9 050,9 7 190,0 79,4 Drogi krajowe 3 631,3 2 718,4 74,9 Drogi regionalne i lokalne 8 408,0 4 930,0 58,6 Ścieżki rowerowe 50,4 28,4 56,4 Transport miejski 753,5 534,0 70,9 Transport multimodalny 198,2 131,9 66,5 Transport multimodalny (sieci TEN-T) 0 0 0 Inteligentne systemy transportu 3,3 1,9 57,6 Porty lotnicze 51,6 35,3 68,4 Porty i przystanie morskie 215,2 146,3 68,0 Śródlądowe drogi wodne (regionalne i lokalne) 0 0 0 Śródlądowe drogi wodne (sieci TEN-T) 0 0 0 Ogółem 24 621,9 17 083,4 69,4 *W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem”.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR.

Wykres 20. Struktura projektów (wg wartości) NSRO 2007-2013. Stan w dniu 31 grudnia 2009 r.

Ścieżki rowerowe0,2%

Transport miejski3,1%

Inteligentne systemy transportu

0,01%

Autostrady i drogi ekspresowe

2,5%

Autostrady i drogi ekspresowe (sieci TEN-T)

36,8%Drogi krajowe

14,7%

Drogi regionalne i lokalne34,1%

Transport multimodalny

0,8%Porty i przystanie

morskie0,9%Porty lotnicze

0,2%Kolej 2,3%

Tabor kolejowy4,3%

Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy MRR

Największa liczba projektów w ramach infrastruktury transportowej przypada na jednostki samorządu terytorialnego. Podmioty te (wspólnoty samorządowe oraz samorządowe jednostki organizacyjne) realizowały łącznie 850 projektów o łącznej wartości 10 427,1 mln zł (co daje średnią wartość projektu na poziomie ok. 12,3 mln zł). Należy podkreślić, że samorządy realizowały – w ujęciu wartościowym - 42,3% wszystkich projektów w sferze infrastruktury transportowej (oraz niemal 95% ich ilości). Kolejną największą grupą beneficjentów były państwowe jednostki organizacyjne, które realizowały 16 projektów z zakresu infrastruktury transportowej, a łączna ich wartość wynosiła 2 921,1 mln zł, tj. 11,9% wartości projektów dotyczących infrastruktury transportowej. Organy administracji rządowej odpowiadały za realizację 6 projektów „transportowych” o łącznej wartości 2 458,1 mln zł (co daje średnią wartość projektu w wysokości ok. 409,7 mln zł).


72

Pozostali beneficjenci nie realizowali istotnych ilościowo ani jakościowo przedsięwzięć, dlatego też zdecydowano o ich pominięciu w przedmiotowej analizie. Projekty z zakresu infrastruktury transportowej w przekroju wojewódzkim Największą liczbę projektów z zakresu infrastruktury w ramach NSRO 2007-2013 realizowano w województwach: kujawsko-pomorskim ( 122 projekty), a następnie podkarpackim (79) i warmińsko-mazurskim (77), natomiast najmniejszą w województwach: lubelskim (29 projektów) oraz zachodniopomorskim (37). Pod względem wartości realizowanych projektów na czele znajdowały się województwa: śląskie (7 151,4 mln zł, tj. blisko 30% wartości wszystkich projektów transportowych realizowanych na poziomie województw) i mazowieckie (4 317,8 mln zł – tj. 17,6%). Zdecydowanie najniższą łączną wartość miały projekty z zakresu infrastruktury transportowej realizowane w województwach: opolskim – (267,9 mln zł), lubelskim (335,4 mln zł) oraz świętokrzyskim (589,8 mln zł). Tabela 44. Projekty transportowe realizowane na poziomie wojewódzkim

Liczba projektów

Wartość (w mln zł)

Udział % w wartości*

Udział dofinansowania UE (%)


Dolnośląskie 44 745,6 3,0 45,3 16,9 Kujawsko-Pomorskie 122 868,1 3,5 40,7 7,1 Lubelskie 29 335,4 1,4 66,2 11,6 Lubuskie 38 1 630,4 6,7 68,9 42,9 Łódzkie 41 784,4 3,2 65,2 19,1 Małopolskie 42 1 281,9 5,2 63,3 30,5 Mazowieckie 44 4 317,8 17,6 72,6 98,1 Opolskie 41 267,9 1,1 69,5 6,5 Podkarpackie 79 1 003,0 4,1 73,9 12,7 Podlaskie 59 781,5 3,2 65,9 13,2 Pomorskie 55 1 229,5 5,0 60,3 22,4 Śląskie 73 7 151,4 29,2 80,8 98,0 Świętokrzyskie 69 589,8 2,4 67,1 8,5 Warmińsko-Mazurskie 77 679,8 2,8 64,5 8,8 Wielkopolskie 42 1 121,4 4,6 47,7 26,7 Zachodniopomorskie 37 1 684,8 6,9 68,6 45,5 Ogółęm województwa 892 24 472,7 100 69,4 27,4 *W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem województwa”.


Oznacza to, że – podobnie jak w przypadku projektów transportowych NPR 2004-2006- największe projekty realizowano dotychczas przede wszystkim w województwach dysponujących relatywnie rozbudowaną siecią połączeń transportowych, natomiast udział województw, w których istnieją w tym zakresie największe potrzeby- był generalnie rzecz biorąc niewystarczający z punktu widzenia poprawy ich dostępności komunikacyjnej w stosunku do terytorium kraju, jak również podnoszenia dostępności komunikacyjnej poszczególnych obszarów wewnątrz danego regionu. Tabela 45. Projekty transportowe – zakończone - realizowane na poziomie wojewódzkim

Liczba projektów

Wartość (w mln zł)*

Udział % w wartości*

Udział projektów zakończonych w projektach transportowych ogółem (%

wartości projektów) – poziom wojewódzki Dolnośląskie 12 112,4 8,0 15,1 Kujawsko-Pomorskie 92 247,3 17,5 28,5 Lubelskie 8 29,4 2,1 8,8 Lubuskie 23 105,0 7,4 6,4 Łódzkie 3 9,7 0,7 1,2 Małopolskie 8 171,1 12,1 13,4 Mazowieckie 16 79,5 5,6 1,8 Opolskie 21 92,4 6,5 34,5 Podkarpackie 30 116,2 8,2 11,6 Podlaskie 32 128,5 9,1 16,4 Pomorskie 12 71,0 5,0 5,8 Śląskie 35 120,1 8,5 1,7 Świętokrzyskie 35 75,5 5,3 12,8 Warmińsko-Mazurskie 11 26,0 1,8 3,8 Wielkopolskie 3 7,7 0,5 0,7 Zachodniopomorskie 5 19,1 1,4 1,1 Ogółem województwa 346 1 411,1 100 5,8 *W wyniku zaokrągleń wartości w kolumnie nie sumują się do wartości „ogółem województwa”.


Raport 2010

73

Dotychczas w województwach zostało zrealizowanych 346 projektów, o łącznej wartości 1411,1 mln zł, tj. 5,8% całkowitej wartości wszystkich projektów transportowych realizowanych na poziomie wojewódzkim. Największe zaawansowanie realizacji tego typu projektów (34,5% wartości realizowanych projektów zostało zakończonych) odnotowano w województwie opolskim, a następnie kujawsko-pomorskim (28,5%), a najmniejszą w wielkopolskim (gdzie zakończono 0,7% wartości wszystkich realizowanych projektów w tej sferze) i zachodniopomorskim (1,1%). W odniesieniu do struktury i udziału poszczególnych kategorii wydatków strukturalnych w inwestycjach NSRO 2007-2013 w infrastrukturę transportową na poziomie województw, można stwierdzić, że w województwach dominowały projekty sklasyfikowane w kategorii 23 (tj. drogi regionalne i lokalne). Projekty realizowane w tej grupie służą wspieraniu regionalnego systemu transportowego (drogi wojewódzkie, powiatowe, gminne) poprawiającego dostęp do: sieci dróg krajowych, regionalnych centrów gospodarczych, ośrodków gospodarczych, istniejących lub planowanych obiektów przemysłowych i usługowych oraz portów morskich, rybackich, rzecznych wykorzystywanych do celów gospodarczych, lotnisk, stacji kolejowych i innych obiektów transportu publicznego, a także wsparciu projektów odciążających układy komunikacyjne miast, w tym przede wszystkim centrów gospodarczych i zabytkowych.

W pięciu województwach (dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie, małopolskie i opolskie,) projekty realizowane w omawianej kategorii stanowiły ponad 75% wartości wszystkich realizowanych w tych województwach projektów w zakresie infrastruktury transportowej. Ponadto, projekty realizowane w ramach omawianej kategorii stanowiły największą pod względem wartości (ponad 50% wartości projektów) kategorię projektów w sferze infrastruktury transportowej również w województwach podlaskim, warmińsko-mazurskim, pomorskim, lubelskim i wielkopolskim.

Efekty rzeczowe projektów z zakresu infrastruktury transportowej realizowanych przy współudziale środków unijnych (NPR 2004-2006 oraz NSRO 2007-2013)

Do końca 2009 r. w ramach realizacji projektów NPR 2004-2006 z zakresu infrastruktury transportowej zbudowano i zmodernizowano 4986 km dróg i autostrad. Relacja długości budowanych i modernizowanych w ramach NPR dróg do całkowitego przyrostu sieci dróg (w tym autostrad) o twardej nawierzchni w analizowanym okresie wyniosła 24,9%, podczas gdy relacja długości dróg poddanych oddziaływaniu interwencji NPR do całkowitej długości dróg o twardej nawierzchni wynosiła w końcu 2009 r. niespełna 1,9%.

Szczegółowa analiza, opisanych powyżej, rezultatów interwencji NPR w zakresie infrastruktury drogowej wskazuje, że dzięki projektom współfinansowanym z Funduszu Spójności60 zbudowano i zmodernizowano - łącznie ponad 282 km autostrad (na co złożyły się: budowa 189,3 km autostrad oraz remont 92,1 km tego typu dróg). Długość zbudowanych i zmodernizowanych z tego Funduszu autostrad stanowiła 42,6% całkowitego przyrostu długości autostrad w analizowanym okresie oraz 22,3% długości sieci tego typu dróg w końcu 2009 r.,

Ponadto, w ramach NPR zbudowano i zmodernizowano 4704 km dróg innego typu niż autostrady tj. ekspresowe, krajowe, powiatowe i gminne. Analizując projekty dotyczące budowy i modernizacji dróg innych niż autostrady należy zaznaczyć, że projekty współfinansowane z Funduszu Spójności objęły 465,2 km dróg (ekspresowych i krajowych) natomiast pozostałe projekty (realizowane na odcinku ponad 4 tys. km dróg) finansowane z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dotyczyły głównie budowy i modernizacji dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych.

W tym miejscu należy podkreślić, że ramach NPR przebudowano i rozbudowano 601,1 km dróg krajowych oraz zbudowano 144,7 km tego rodzaju dróg – w rezultacie łączna długość przebudowanych i rozbudowanych oraz zbudowanych przy udziale współfinansowania UE dróg krajowych stanowiła 745,8 km, podczas gdy w analizowanym okresie łączna długość dróg krajowych o twardej nawierzchni wzrosła w skali kraju o 351,8 km. Oznacza to, że projekty NPR przyczyniały się znacząco nie tylko do wydłużenia sieci tych dróg (41,1% przyrostu w latach 2004-2009 nastąpiło w oparciu o nie), ale również istotnego podniesienia jakości (relacja dróg krajowych przebudowanych w ramach NPR do całkowitej długości sieci tych dróg w końcu 2009 r. stanowiła 4%). Przyjmując, że realizowana w ramach EFRR przebudowa i

60 W sektorze transportu projekty współfinansowane ze środków Funduszu Spójności realizowane służą modernizacji, przebudowie

i rozbudowie transeuropejskiej sieci transportowej (TEN-T), obejmującej wybrane linie kolejowe, główne drogi, drogi wodne oraz porty: morskie i lotnicze. To właśnie z Funduszu Spójności finansowano budowę i modernizację autostrad i dróg ekspresowych. Celem projektów FS jest wzmocnienie spójności społecznej i gospodarczej Unii poprzez finansowanie dużych (o wartości przekraczającej 10 mln euro) projektów tworzących spójną całość w zakresie ochrony środowiska i infrastruktury transportowej.


74

budowa „dróg o znaczeniu regionalnym” (która w analizowanym okresie objęła 2143 km takich dróg), odnosiła się w całości do dróg wojewódzkich o twardej nawierzchni, można stwierdzić, że fundusze unijne wywarły przemożny wpływ na jakość sieci tych dróg. Analogicznie, odnosząc długość zmodernizowanych i zbudowanych w ramach NPR „dróg o znaczeniu regionalnym” do łącznego przyrostu długości dróg powiatowych i gminnych o twardej nawierzchni (niespełna 20 tys. km) również możemy stwierdzić wyraźny wpływ interwencji współfinansowanych ze środków UE w ramach NPR 2004-2006 na jakość dróg powiatowych i gminnych. Realizacja NPR 2004-2006 a podniesienie dostępności przestrzennej61

Ogólny efekt inwestycji transportowych sfinansowanych w latach 2004-2009 w ramach NPR wyraża się wzrostem wartości średniej Wskaźnika Międzygałęziowej Dostępności Transportowej62 o 3,1% (zarówno dla transportu pasażerskiego i towarowego). W układzie regionalnym największy efekt poprawy dostępności widoczny jest w województwach: opolskim (5%), wielkopolskim (4%), lubuskim i śląskim. Przeprowadzone analizy w ramach ewaluacji ex post NPR wskazują jednoznacznie, że:

1. efekty poprawy dostępności w skali kraju przynoszą przede wszystkim inwestycje duże. W warunkach polskich były to przedsięwzięcia wspierane Funduszem Spójności (częściowo rozpoczęte przed rokiem 2004 przy pomocy programu ISPA) oraz kilka największych zrealizowanych w ramach SPOT;

2. biorąc pod uwagę strukturę modalną, poprawa dostępności wynika w zdecydowanej większości z inwestycji w transporcie drogowym niż kolejowym (odpowiednio wzrost wskaźnika WMDT o 3,5% i 1,4%). Jedyną inwestycją kolejową wyraźnie zauważalną na poziomie krajowym jest modernizacja linii Skierniewice-Łódź;

3. rozkład efektów wyrażonych poprawą dostępności przestrzennej nie był równomierny. Wyraźnie największą poprawę osiągnięto w ciągach korytarzy transportowych o głównie tranzytowym charakterze na kierunku wschód-zachód (Berlin-Warszawa-Mińsk oraz Drezno-Wrocław-Kraków-Lwów), ze szczególną koncentracją w regionie Górnego Śląska, Łodzi, Poznania oraz pogranicza niemieckiego;

4. północno-środkowa część Polski w badanym okresie w bardzo niewielkim stopniu okazała się beneficjentem unijnego wsparcia dla rozwoju infrastruktury transportowej (ogólny wzrost WMDT poniżej 1%) - dotyczy to zwłaszcza województwa kujawsko-pomorskiego i Pomorza Środkowego;

5. obszarami peryferyjnymi, które wyraźnie skorzystały na badanych inwestycjach są: (a) pogranicze niemieckie, a szczególnie jego część południowa, (b) granica z Rosją, (c) rejon Terespola. O rozkładzie takim przesądziły konkretne inwestycje, przede wszystkim realizowane w ramach Funduszu Spójności (m.in. fragmenty autostrad A2 i A4, drogi ekspresowe S8 między Radzyminem a Wyszkowem oraz S22 Elbląg - Grzechotki, modernizacja dróg krajowych nr 2 (Siedlce-Terespol) i nr 4 (między Krakowem a Tarnowem), modernizacja linii kolejowej (Warszawa-Terespol).

Generalnie inwestycje transportowe zrealizowane w latach 2004-2009 w ramach NPR w dużej części poprawiły dostępność obszarów już wcześniej relatywnie dobrze dostępnych, odznaczających się znaczącym popytem na przewozy i na nową infrastrukturę (por mapy). Nie należy tego jednak oceniać krytycznie, gdyż inwestowanie w głównych korytarzach pomiędzy największymi ośrodkami służy zapewnieniu spójności sieci transportowo- osadniczej i rozwojowi regionów.

Mapa 10. Wpływ inwestycji transportowych zrealizowanych w ramach NPR 2004-2006 na dostępność transportową Polski: 1) stan aktualny w 2009 roku ogółem dla transportu towarowego i pasażerskiego, 2) zmiana dostępności w latach 2004-2009 ogółem dla transportu towarowego i pasażerskiego.

61 Na podstawie wyników badania ewaluacyjnego pt. „Ocena wpływu inwestycji infrastruktury transportowej realizowanych w

ramach polityki spójności na wzrost konkurencyjności regionów” zrealizowanego przez IGiPZ PAN na zlecenie MRR. 62 Wskaźnik Międzygałęziowej Dostępności Transportowej Polski (WMDT) oznacza średnią ważoną dostępność powiatowego węzła

transportowego w Polsce. Wskaźnik WMDT został oszacowany na podstawie modelu dostępności potencjalnej, w którym założono, że atrakcyjność celu podróży spada wraz z wydłużaniem się czasu podróży między źródłem podróży a jej celem. Atrakcyjność celu podróży została obliczona za pomocą zmiennych społeczno-ekonomicznych (mas), takich jak m.in. liczba ludności w rejonie komunikacyjnym będącym celem podróży. Wskaźnik WMDT przyjmuje postać sumy ilorazów mas oraz czasów przejazdu. W ujęciu międzygałęziowym rola gałęzi transportu (np. drogowa, kolejowa) została oszacowana na podstawie udziału pracy przewozowej realizowanej przez poszczególne gałęzie w danym województwie.

Raport 2010

75

W sferze infrastruktury drogowej zakończono ponadto budowę i modernizację 443 obiektów mostowych (w tym mostów, wiaduktów, przejść dla pieszych, estakad i przejazdów dołem), jak również wybudowano i zmodernizowano obiekty manewrowe, drogi technologiczne i parkingi o powierzchni ok. 96,9 tys. m2 oraz wybudowano i zmodernizowano 3,5 km falochronów i nabrzeży.

W zakresie inwestycji w transport kolejowy udało się zmodernizować i przebudować 439 km linii kolejowych (368 km zmodernizowanych przy współfinansowaniu z Funduszu Spójności oraz 71 km przebudowanych przy wykorzystaniu środków EFRR). W wyniku realizacji projektów infrastrukturalnych NPR w odniesieniu do infrastruktury transportowej zakończona została ponadto budowa i modernizacja łącznie 301 obiektów inżynieryjnych (w tym mostów, wiaduktów, przepustów i przejść podziemnych, kładek dla zwierząt), a na poszczególnych liniach zainstalowano także tzw. UOZ – prototypowe urządzenia odstraszające zwierzęta od torów. Równocześnie zakupiono 42 pojazdy kolejowe oraz zmodernizowano 169 pojazdów szynowych.

Na podkreślenie zasługuje również fakt, że to właśnie dzięki środkom dostępnym w ramach NPR 2004-2006 dokończono (budowa odcinka o długości blisko 4 km) pierwszą linię warszawskiego metra oraz zbudowano 15 obiektów wpływających na dostępność portów.

Ocenia się, że dzięki projektom realizowanym w NPR nastąpiła znaczna poprawa komfortu przejazdu na części polskich dróg, których użytkownicy uzyskali ponadto dostęp do nowoczesnych parkingów, czy też możliwość korzystania z pierwszego połączenia autostradowego z Niemcami (odcinek Zgorzelec-Krzyżowa autostrady A4). Inwestycje te doprowadziły m.in. do powstania najdłuższego – wg stanu na 31 grudnia 2009 r.- ciągu autostradowego w Polsce, który łączy takie aglomeracje jak Kraków, Katowice i Wrocław, a którego długość przekracza 400 km.

Dzięki modernizacji linii kolejowych wzrosła prędkość przejazdu pociągów oraz zwiększyło się – głównie dzięki budowie wiaduktów kolejowych i likwidacji skrzyżowań kolizyjnych z drogami - bezpieczeństwo podróży na liniach kolejowych. Ponadto wprowadzono rozwiązania prowadzące do poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego (np. odgrodzono niektóre odcinki dróg uniemożliwiając dużym zwierzętom przedostanie się na jezdnie).

* * *

Projekty w zakresie infrastruktury transportowej realizowane w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 to przedsięwzięcia o dużym znaczeniu dla kraju, które są współfinansowane przede wszystkim z Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach PO Infrastruktura i Środowisko. Pozostałe projekty realizowane są w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, Regionalnych Programów Operacyjnych oraz z trzech programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej zarządzanych przez stronę polską. Na rozwój infrastruktury drogowej, kolejowej, transportu intermodalnego, miejskiego, inteligentnych systemów transportowych, lotnisk czy portów przeznaczono ogółem w ramach NSRO 2007-2013 ponad 22,6 mld euro (tj. prawie 34,8 % całej alokacji).

Oceniając rezultaty projektów transportowych realizowanych w ramach NSRO, z uwagi na brak na obecnym etapie „twardych” danych nt. efektów zakończonych projektów- należy podkreślić, że - na podstawie umów podpisanych do końca grudnia 2009 roku - przewiduje się budowę lub przebudowę 3 821 km autostrad oraz dróg: ekspresowych, krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych. Z powyższej wielkości, 3 572 km przypada na projekty odnoszące się do dróg powiatowych (ponad 2 tys. km), gminnych (ponad 1 tys. km) i wojewódzkich (470 km) realizowanych w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych.

Ponadto, do końca realizacji NSRO przewiduje się: przebudowę 241 km linii kolejowych oraz zakup 58 jednostek taboru kolejowego; zakup 214 jednostek transportu miejskiego (o pojemności blisko 13,5 tys. osób),a także budowę (lub ponowne oznakowanie) 269 km ścieżek rowerowych.

3. Infrastruktura społeczna Edukacja Polską infrastrukturę społeczną w znacznej mierze kształtuje prężnie rozwijający się potencjał młodych uczących się ludzi. Wychowanie przedszkolne, stanowiące pierwszy etap kształcenia, obejmowało dzieci w wieku 3-6 lat i było realizowane w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych przy szkołach podstawowych, a od roku 2008/2009 również w zespołach wychowania przedszkolnego i punktach przedszkolnych. W roku szkolnym 2009/2010 wychowaniem przedszkolnym objęto 994,1 tys. dzieci, tj.


76

o 75,0 tys. więcej niż w roku poprzednim.63 Spośród dzieci w wieku 3 - 6 lat wychowaniem przedszkolnym objęto 67,3% (wobec 63,1% rok wcześniej). W miastach do placówek tych uczęszczało 81,5% dzieci (wzrost o 3,1 pp.), a na wsi 48,2% (wzrost o 5,5 pp.). Dzieci niepełnosprawne stanowiły 0,9% wszystkich przedszkolaków. Organizowane są dla nich przedszkola specjalne (83 placówki, tj. o 8 więcej niż w roku poprzednim). W roku szkolnym 2009/2010 zarejestrowanych było 18,3 tys. placówek wychowania przedszkolnego: 8,4 tys. przedszkoli i 9,0 tys. oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz 0,8 tys. zespołów wychowania przedszkolnego i punktów przedszkolnych.64 W stosunku do roku ubiegłego, liczba tych placówek zwiększyła się o 5,7%. Przedszkola stanowiły 46,2% wszystkich placówek wychowania przedszkolnego. Większość przedszkoli zlokalizowana była w miastach (66,4%). Oddziały przedszkolne w szkołach podstawowych stanowiły 49,3% wszystkich placówek. Na wsi stanowiły one 77,0%. W rankingu krajów europejskich Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc pod względem powszechności edukacji przedszkolnej. W związku z malejącą liczbą dzieci w wieku 7–12 lat, a więc w wieku typowym dla uczniów szkół podstawowych, systematycznie maleje liczba dzieci i młodzieży w tych szkołach. W roku szkolnym 2009/2010 uczyło się w nich 2,2 mln dzieci – liczba ta zmalała o 2,6% w porównaniu z poprzednim rokiem szkolnym. Zmniejszająca się populacja uczniów powoduje zamykanie kolejnych szkół podstawowych. Ich liczba regularnie maleje od roku szkolnego 1990/1991 - w roku szkolnym 2009/2010 była mniejsza o 99 (tj. o 0,7%) w porównaniu z poprzednim rokiem. Ogółem w 2009 r. działało 13 191 ogólnodostępnych szkół podstawowych, z tego w miastach – 3921 (o 0,5% więcej niż w roku poprzednim) i na wsi – 9270 (o 1,3% mniej niż w roku poprzednim). W roku szkolnym 2009/2010 liczba uczniów gimnazjów zmalała o 4,3% w porównaniu z rokiem szkolnym 2008/2009, natomiast liczba gimnazjów wzrosła o 40 (tj. o 0,6%), a w porównaniu z rokiem 2000/2001 była większa o 949 (tj. o 15,1%). Ogółem w roku szkolnym 2009/2010 działało 6423 gimnazjów, z czego w miastach 3088 (o 0,9% więcej niż rok wcześniej), a na wsi – 3335 (o 0,5% więcej). W roku szkolnym 2009/2010 działało 11,1 tys. szkół ponadgimnazjalnych (nieznacznie więcej niż przed rokiem). Wśród szkół ponadgimnazjalnych maleje odsetek szkół uzupełniających (na podbudowie programowej zasadniczej szkoły zawodowej). Mniejsze zainteresowanie nauką w liceach profilowanych, dające wykształcenie ogólne i jedynie orientację w zawodzie bez uprawnień do jego wykonywania spowodowało, że w roku szkolnym 2009/2010 do szkół tego typu przyjęto o prawie 19% mniej uczniów niż przed rokiem. W zasadniczych szkołach zawodowych uczyło się ponad 250 tys. uczniów - prawie 3 tysiące mniej niż w roku poprzednim. Najchętniej uczniowie wybierają zawody z grupy kierunków inżynieryjno – technicznych oraz zawody z grupy pracownicy usług dla ludności, do której należą takie zawody jak: kelner, kucharz, opiekunka dziecięca, fryzjer, technik ochrony fizycznej osób i mienia. W roku szkolnym 2009/2010 funkcjonowało 3173 techników, techników uzupełniających i ogólnokształcących szkół artystycznych, które miały w sumie 612,5 tys. uczniów (ubyło 199 szkół, głównie uzupełniających). Nauką w technikach zainteresowani są przede wszystkim uczniowie w województwach: świętokrzyskim, lubuskim, śląskim i podkarpackim. Zauważalny jest przy tym wyraźny wzrost udziału uczniów dorosłych w szkołach tego typu. W roku szkolnym 2009/2010 funkcjonowało 4 938 liceów ogólnokształcących, z czego 27,6% stanowiły licea uzupełniające. Liczba liceów ogólnokształcących dla młodzieży (2 446) była niemalże równa liczbie liceów ogólnokształcących dla dorosłych (2 492 szkół). Wśród nich 83,8% stanowiły szkoły publiczne, natomiast w grupie liceów dla dorosłych dominowały szkoły niepubliczne – 3 na 4 szkoły miały taki charakter, chociaż 99,5% z nich posiadało uprawnienia szkół publicznych.

63 Poza dziećmi objętymi formalną edukacją przedszkolną pewna liczba dzieci w wieku przedszkolnym korzysta z placówek

funkcjonujących poza systemem oświaty, które spełniały funkcje opiekuńczo-wychowawcze i edukacyjne. 64 Oprócz przedszkoli, zespołów wychowania przedszkolnego, punktów przedszkolnych oraz oddziałów przedszkolnych w szkołach

podstawowych zarejestrowanych przez samorząd lokalny, a w związku z tym ujętych w systemie informacji oświatowej, nieformalna edukacja przedszkolna prowadzona jest także w innych, nie zdefiniowanych przez ustawę o systemie oświaty formach, przyjmujących rozmaite nazwy na przykład: Klub Przedszkolaka, Centrum Rozwoju Dziecka czy Klub Malucha. Wspólną cechą tych ośrodków jest to, że nie otrzymują one dotacji samorządów lokalnych na dzieci, które do nich uczęszczają. Część z tych placówek korzysta ze środków pozyskiwanych w ramach projektów związanych z tematyką upowszechniania edukacji przedszkolnej, współfinansowanych przez Unię Europejską (na przykład realizowanych w poszczególnych województwach w ramach komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013); pozostałe zaś – są przeważnie placówkami finansowanymi tylko z opłat rodziców. Statystyka nie uwzględnia jednak dzieci uczęszczających do ośrodków nie figurujących w rejestrach przedszkoli i szkół prowadzonych przez samorządy lokalne.

Raport 2010

77

W porównaniu z poprzednim rokiem liczba uczniów w liceach ogólnokształcących dla młodzieży zmalała o 4,3%, zaś liczba uczących się w liceach dla dorosłych wzrosła o 1,5 %. Wraz z rosnącą liczbą szkół wyższych (456 szkół wszystkich typów, w roku 2003/2004 – 400), przybyło studentów (1 928 tys. studentów w roku akademickim 2008/2009, wobec 1 859 tys. w roku 2003/2004). Spośród 456 szkół wyższych (łącznie ze szkołami resortów obrony narodowej oraz spraw wewnętrznych i administracji), 131 (28,7%) było uczelniami publicznymi, kształcącymi prawie 1,3 mln osób (65,8% ogółu studentów), natomiast w szkołach niepublicznych studiowało ponad 659 tys. Mniejsza atrakcyjność uczelni niepublicznych wynika często z ich możliwości kształcenia wyłącznie na poziomie licencjackim, głównie na kierunkach ekonomicznych i administracyjnych. Poprawie infrastruktury w dziedzinie edukacji służyła z roku na rok rosnąca w szkołach wyższych liczba komputerów przeznaczonych do użytku studentów. W roku akademickim 2008/2009 było to 87,7 tys. komputerów (w tym 84,1 tys. z dostępem do Internetu). Stopniowo poprawiała się ich dostępność, mierzona wskaźnikiem liczby studentów przypadających na 1 komputer: w 2008 r., podobnie jak w 2007 r. – średnio 22 osoby (na komputer z dostępem do Internetu – 23 osoby), podczas gdy w 2005 r. – 28 (z dostępem do Internetu – 30). Poprawa jakości nauczania wraz z poprawą dostępności powszechnego dokształcania wpłynęła również na wzrost liczebności populacji w wieku 55-64 lata, uczestniczącej w kształceniu ustawicznym.

Ochrona zdrowia Rosnąca liczba ludności w wieku poprodukcyjnym, a także rosnąca śmiertelność z powodu chorób cywilizacyjnych sprawia, że problem ochrony zdrowia staje się jednym z nadrzędnych w polityce rozwoju kraju. Ludność w wieku poprodukcyjnym (od 65 roku życia wzwyż) wzrosła z prawie 5 mln w 2003 r. do 5,2 mln w 2009 r. i stanowiła 13,5% ludności ogółem. Relacja tej populacji do ludności w wieku produkcyjnym (15-64 lata) zmniejszyła się z 24,3% w 2003 r. do 24% w 2009 r. Niższy wskaźnik w krajach Unii Europejskiej w tym zakresie posiadały jedynie: Słowacja (21%) i Cypr (23,2%). Jednocześnie jednak spadł w całej populacji odsetek młodzieży w wieku 15-24 lat (z 16,8% w 2003 r. do 14,9% w 2009 r.), plasując Polskę na 4 miejscu wśród krajów Unii (po Litwie z odsetkiem 15,7%, Cyprze – z odsetkiem 15,2% i Łotwie – 15,1%), podczas gdy w 2003 r. liczebność młodzieży i jej wysoki odsetek w strukturze ludności całego kraju dawał Polsce 1. miejsce. Zmniejsza się również odsetek dzieci do 15 roku życia (z 17,8% w 2003 r. do 15,3% w 2009 r. w populacji ogółem). Ludność w wieku produkcyjnym (15-64 lata wg Eurostat) w 2009 r. liczyła 26,3 mln osób, tj. o prawie 297 tys. więcej niż w 2003 r. (o 1,1%).

Od 2003 r. obserwuje się wzrost liczby zgonów. Nadal przyczynia się do tego wysoka nadumieralność mężczyzn - widoczna już wśród chłopców. W młodszych grupach wieku, począwszy od 20-25. roku życia współczynnik zgonów dla mężczyzn jest 4-krotnie wyższy niż dla kobiet, zaś w starszych grupach wieku - 3 i 2-krotnie wyższy. Niezbędna staje się więc poprawa opieki lekarskiej dla zagrożonych grup społeczeństwa. Tymczasem dostępne dane za 2008 r. wskazują na malejącą liczbę praktykujących w Polsce lekarzy i systematycznie rosnące ich obciążenie korzystającymi z pomocy medycznej pacjentami. Według danych Eurostat za 2008 r., na jednego lekarza (i medyka – wg terminologii Eurostat) przypadało w Polsce 463 mieszkańców, co stawia nas na ostatnim miejscu wśród przytoczonych niżej krajów Unii Europejskiej.

Wykres 21. Liczba pacjentów przypadająca na jednego praktykującego lekarza

0

100

200

300

400

500

600

Polska

Rumunia

Slowenia

Wielka B

rytania

Finlan

dia

Luxemburg

CypruBelg

ia

Slovacj

aWę

gryŁot

waEsto

niaDania

Hiszpania

Czechy

NiemcySzwecj

aBułg

aria LitwaAustri

a

2003 2008

Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat.


78

Należy przy tym zaznaczyć, że spośród dostępnych danych dla 20 krajów Unii, jedynie na Węgrzech i Słowacji, podobnie jak w Polsce, wzrosło obciążenie służby medycznej pacjentami65. We wszystkich pozostałych krajach pacjenci są otoczeni opieką coraz liczniejszej rzeszy pracowników służby zdrowia. W Polsce, według danych GUS, w 2008 r. prawo wykonywania zawodu posiadało 131,4 tys. lekarzy, 36,2 tys. lekarzy dentystów, 275,1 tys. pielęgniarek, 33,4 tys. położnych, tj. odpowiednio o 9 tys., 3,5 tys., 9,9 tys. i 1,1 tys. więcej niż w 2003 r. Według danych Eurostat, praktykowało 82,4 tys. lekarzy. W 2008 r. funkcjonowały, analogicznie jak w 2003 r., 732 szpitale ogólne, w tym 546 szpitali publicznych (w 2003 r. było ich 660), tj. 74,6%, oraz 186 szpitali niepublicznych (odpowiednio 72 szpitale), co stanowi 25,4% ich ogółu. Liczba szpitali publicznych systematycznie maleje, natomiast rośnie liczba szpitali niepublicznych. W ramach stacjonarnej opieki zdrowotnej, w 2008 r. spośród 732 szpitali ogólnych, najwięcej (106) przypadło na województwo śląskie. Stanowiło to blisko 15% wszystkich szpitali w Polsce. Dużą liczbę szpitali odnotowano także w województwach: mazowieckim (88 szpitali; 12,0%), małopolskim (61 szpitali; 8,3%), dolnośląskim i wielkopolskim (odpowiednio po 60 szpitali; 8,2%). Z kolei najmniej szpitali zlokalizowanych było w województwach: opolskim (20; 2,7%), lubuskim (21; 2,9%) i świętokrzyskim (22; 3,0%). W 2008 r. baza łóżkowa zakładów opieki długoterminowej, głównie zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno – opiekuńczych, według stanu w dniu 31 grudnia 2008 r., wyniosła 21,9 tys. łóżek i jest to o 27% więcej niż w 2003 r. Wzrosła także liczba osób objętych opieką stacjonarną: wyniosła ponad 7 mln pacjentów leczonych szpitalnie (o 9,2%%, tj. o ponad 606 tys. osób więcej). Świadczenia ambulatoryjnej opieki zdrowotnej realizowane są przez zakłady opieki zdrowotnej i praktyki lekarskie. W końcu 2008 roku w ambulatoryjnej opiece zdrowotnej funkcjonowało ogółem 14,9 tys. zakładów opieki zdrowotnej (wobec 12 tys. w 2003 r.), z czego 22,2% stanowiły zakłady publiczne, a 77,8% - niepubliczne zakłady ambulatoryjnej opieki zdrowotnej. Łączne wydatki na ochronę zdrowia w 2008 r. wyniosły 6,4% PKB (wobec 4,7% PKB w 2003 r.) Według danych Eurostat za 2007 r. dostępnych dla 16 krajów, wydatki na opiekę zdrowotną zapewnianą przez wszystkich dostawców usług medycznych wyniosły w Polsce 6,4% PKB wobec 8,1% średnio w krajach UE. Kultura Wraz z rosnącym zainteresowaniem kulturą, rośnie liczba instytucji i obiektów z nią związanych. W 2009 r. odnotowano wzrost zarówno liczby muzeów, jak i liczby zwiedzających. Według stanu w końcu roku liczba muzeów w Polsce wyniosła 774 obiekty, co oznacza, że w ciągu roku przybyło 31 muzeów i oddziałów muzealnych, a w porównaniu z 2003 r. – 109 obiektów. Z oferty muzeów skorzystało w 2009 r. 21,2 mln zwiedzających, co oznacza wzrost ich liczby odpowiednio o 2,5% i 25,6%. Tendencja rozwojowa zauważalna jest w odniesieniu do zbiorów muzeów sektora publicznego. W 2009 r. liczba muzeów w sektorze publicznym wzrosła do 645 obiektów (z 602 działających w 2008 r.). Liczba muzeów prywatnych spadła w tym czasie do 129 (ze 141 przed rokiem). Współczesne placówki muzealne są organizatorami nie tylko wystaw, ale również szeregu przedsięwzięć o charakterze naukowym, popularnonaukowym, artystycznym, wydawniczym i edukacyjnym. W końcu 2009 r. działało 346 galerii sztuki, wobec 281 w 2003 r. W ciągu roku zrealizowały one 4,3 tys. wystaw (w 2003 r. – 3,4 tys.). Zwiększyła się również liczba osób zwiedzających galerie i salony sztuki z 3 mln w 2003 r. do 4 mln osób w 2009 r. W końcu 2009 r. w Polsce działało 186 teatrów i instytucji muzycznych (o 6 więcej niż w 2003 r.), w tym 87 teatrów dramatycznych (odpowiednio o 6 mniej), 29 teatrów lalkowych (o 3 więcej), 25 teatrów muzycznych (o 4 więcej), 22 filharmonie, 20 orkiestr i chórów oraz 3 zespoły pieśni i tańca. Teatry i instytucje muzyczne przygotowały 55,5 tys. przedstawień i koncertów (o 9,3 tys. więcej niż w 2003 r.), w tym 614 premier (o 46 więcej niż w 2008 r.). Zmniejsza się liczba kin, przy jednoczesnym wzroście liczby widzów. Pod koniec 2009 r. funkcjonowało w Polsce 455 kin (448 stałych i 7 ruchomych, wobec 589 w 2003 r. i odpowiednio 581 stałych i 8 ruchomych). Wzrost liczby widzów w kinach wyniósł 10,9% w relacji do 2008 r. i 55% do 2003 r. W 2009 r. odwiedziło kina 39,1 mln osób. Domy kultury, ośrodki kultury, kluby i świetlice są instytucjami kultury, stanowiącymi często ośrodki życia lokalnej społeczności. W końcu 2009 r. działało ogółem 4027 tego typu instytucji (z czego 59% na wsiach), podczas gdy w 2003 r. – 3716 (i również 59% na wsiach). W placówkach kultury aktywną

65 Dla Danii, Luxemburga i Słowacji podano dane z 2007 roku, a dla Szwecji z 2006 r.

Raport 2010

79

działalność prowadzą zespoły artystyczne. W 2009 r. działało 18,3 tys. zespołów artystycznych, które skupiały 287,3 tys. członków, w tym ponad połowę stanowiły dzieci i młodzież poniżej 15 roku życia. Systematycznie zmniejsza się czytelnictwo oparte na zbiorach bibliotecznych. W 2009 r. działały 8392 biblioteki publiczne i filie biblioteczne (o 335 mniej niż w 2003 r.), w tym 5504 na wsiach (odpowiednio o 295 mniej), ale należy zauważyć, że biblioteki publiczne z roku na rok są coraz lepiej wyposażone w komputery. W 2009 r. 73,5% bibliotek i filii bibliotecznych posiadało komputery, podczas gdy rok wcześniej 67,2%. Turystyka Aktywność turystyczna należy do atrakcyjnych form odpoczynku i rozrywki. W 2009 r. wykazało ją 55,8% gospodarstw domowych. Jest to wynik nieznacznie wyższy od uzyskanego w poprzedniej edycji badania (w 2005 r. odsetek ten wyniósł 52,7%).66 Z przeprowadzonych badań wynika jednak, że 23,7% osób uczestniczyło w krajowych podróżach krótkotrwałych, podczas gdy w 2003 r. 31%, a 25,3% - w krajowych podróżach długotrwałych (w końcu 2003 r. – odpowiednio 32%). Wynika stąd, że w ciągu badanych 6 lat aktywność turystyczna ludności Polski zmniejszyła się. Najczęstszą przyczyną braku aktywności turystycznej był brak środków finansowych, a na drugim miejscu brak zainteresowania wyjazdem lub stan zdrowia.67 Rozwijająca się prężnie baza turystyczna przyciąga coraz większe rzesze turystów zagranicznych, korzystających z usług polskich obiektów zbiorowego zakwaterowania, do których należą hotele, motele, pensjonaty, domy wycieczkowe, ośrodki wczasowe, hostele i inne. W 2009 r. w takich obiektach udzielono przybyszom z zagranicy 9,6 mln noclegów, wobec 7,8 mln w 2003 r. Oznacza to dużo lepsze przygotowanie naszych baz i wyższy ich standard. Wśród krajów Unii Europejskiej, poza państwami tradycyjnie uznawanymi za najatrakcyjniejsze turystycznie, Polska zajmuje dobrą dziewiątą pozycję pod względem zabezpieczenia w miejsca noclegowe.

Wykres 22. Liczba miejsc noclegowych w państwach członkowskich UE-27 w 2003 i 2008 r.

01000000200000030000004000000500000060000007000000

Francja

WłochyNiem

cy

Hiszpania

Wielka B

rytania

NiderlandyAustri

aGrec

jaPolsk

a

Portugalia

Czechy

DaniaBelg

iaWę

gry

RumuniaBułg

ariaIrla

ndia

Finlan

dia

Słowacj

aCypr

Slowenia

Luxemburg

Estonia

MaltaLitwaŁot

wa

2003 2008

Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat. Rozmieszczenie zasobów bazy noclegowej w Polsce nie jest równomierne. Blisko połowa wszystkich obiektów zbiorowego zakwaterowania jest zlokalizowana w czterech województwach o wysokich walorach turystycznych: - małopolskim – 894 (12,8%), wobec 873 (12,5%) w 2004 r., - zachodniopomorskim – 839 (12,0 %), wobec odpowiednio 914 (13,1%), - pomorskim – 832 (11,9 %), wobec 800 (11,5%), - dolnośląskim – 723 (10,3 %), wobec 727 (10,4%). Rozwija się również szeroko rozumiana turystyka piesza i rowerowa. Sprzyja temu rozbudowa szlaków pieszych i ścieżek rowerowych, powstałych dzięki przebudowie chodników i jezdni, a nawet szos.

66 Turystyka i wypoczynek w gospodarstwach domowych w 2009 roku, GUS, 23.04.2010 r. Na podstawie wyników badania można

zaobserwować dość znaczne różnice w aktywności turystycznej członków gospodarstw domowych w zależności od typu wyjazdu. Zdecydowanie największym zainteresowaniem cieszyły się wyjazdy długoterminowe (trwające 5 i więcej dni) w kraju - uczestniczyli w nich członkowie 33,8% gospodarstw. Na drugim miejscu znalazły się wyjazdy krajowe krótkoterminowe (trwające 2-4 dni), które odnotowano w 30,9% gospodarstw. Wyjazdy zagraniczne były zdecydowanie mniej popularne. W wyjazdach zagranicznych połączonych z noclegiem (czyli trwających co najmniej 2 dni lub dłużej) uczestniczyli członkowie 12,2% gospodarstw domowych.

67 Ibidem.


80

W końcu 2009 r. w ewidencji Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego odnotowano 65262 km szlaków turystycznych, w tym: pieszych na terenach nizinnych — 35654 km (wobec 34132 km w 2003 r., tj. o 4,5% dłuższych) i na terenach górskich — 10728 km (wobec 10469 km, co oznacza wydłużenie o 2,5%), rowerowych — 13888 km (odpowiednio 9211 km, tj. o 50,8% dłuższych), konnych — 3122 km, kajakowych — 837 km, narciarskich — 414 km (785 km – o ponad 47% krótszych). Znamienny jest wzrost długości szlaków rowerowych, sprzyjających upowszechnianiu jednego z najtańszych i najbardziej ogólnodostępnych rodzajów sportu. Wpływ funduszy strukturalnych na rozwój infrastruktury społecznej Inwestycje w infrastrukturę społeczną, związane z poprawą efektywności i dostępności usług publicznych, wzrostem kapitału ludzkiego oraz podnoszeniem atrakcyjności turystycznej Polski, realizowane były z wykorzystaniem dofinansowania w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 oraz Narodowej Strategii Spójności (NSS). W okresie 2004-2009 największą ilość projektów powiązanych ze wsparciem infrastruktury społecznej realizowano w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, który odnosił się do działań na związanych z restrukturyzacją zdegradowanych obszarach miejskich, poprzemysłowych i powojskowych, a także stymulowaniem rozwoju turystyki i kultury. Istotnym elementem programu były przedsięwzięcia na rzecz rozbudowy i zachowania placówek kulturalnych i oświatowych. Ponadto, w ramach programów współpracy transgranicznej funkcjonujących w NPR 2004-2006 wspierano trwałą odnowę wsi i alternatywę zatrudnienia ludności wiejskiej oraz rozwój infrastruktury okołobiznesowej i turystyki, agroturystykę i infrastrukturę techniczną, a także ochronę dziedzictwa naturalnego i kulturowego. Istotne znaczenie z punktu widzenia rozwoju infrastruktury społecznej miały również inicjatywy realizowane w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” 68. Obejmowały one pojedyncze interwencje ukierunkowane na realizację projektów z zakresu infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich. W badanym okresie w ramach NPR zrealizowano ogółem ponad 1,8 tys. projektów o łącznej wartości ponad 6 mld zł i dofinansowaniu w kwocie 3,1 mld zł, tj. średnio w 52%. Projekty dotyczyły głównie kategorii interwencji 36 - infrastruktura społeczna i ochrona zdrowia publicznego (1103 projekty o łącznej wartości prawie 3 mld zł i dofinansowaniu w ponad 57%), ale też utrzymywania i odbudowy dziedzictwa kulturowego – kategoria 354 (167 projektów o wartości 1,2 mld zł w połowie dofinansowanych środkami unijnymi), odnowy i adaptacji zdegradowanych obszarów przemysłowych i wojskowych (351) w ramach planowania przestrzennego i odnowy (35) i turystyki (kategoria nr 17). Dominowały następujące przedsięwzięcia realizowane przez beneficjentów: - inwestycje majątkowe (centra informacji, baza noclegowa, zaplecze gastronomiczne, punkty

usługowe ) – 149 projektów (w ramach kategorii 171) o łącznej wartości 991 mln zł i dofinansowaniu 314,9 mln zł;

- przedsięwzięcia mające na celu rozwój i świadczenie usług turystycznych, działalności sportowej, kulturowej i rekreacyjnej oraz dziedzictwo kulturowe – 130 projektów (w ramach kategorii 172) o wartości 140 mln zł i dofinansowaniu w ponad 58%;

- wspólne usługi dla przemysłu turystycznego (obejmujące działalność promocyjną, sieci, konferencje i targi handlowe) – 59 projektów (w ramach kategorii 173) o łącznej wartości 82 mln zł i dofinansowaniu w prawie 67%.

Tabela 46. Rozkład wojewódzki udzielonego wsparcia w ramach NPR 2004-2006 w zakresie infrastruktury społecznej

Województwo Liczba projektów Wartość projektów w tys. zł

Wartość dofinansowania do projektów w tys. zł

Udział dofinansowania w

wartości projektów dolnośląskie 177 465 991 254 425 54,6%kujawsko-pomorskie 61 202 405 110 437 54,6%lubelskie 134 369 699 220 697 59,7%lubuskie 72 198 146 113 029 57,0%

68 W ramach programu realizowano projekty w następujących kategoriach interwencji powiązanych z rozwojem infrastruktury

społecznej: odnowa i rozwój wsi oraz ochrona i kultywowanie dziedzictwa kulturowego na wsi (kat.1306: ); różnicowanie działalności rolniczej i działalności okołorolniczej w celu zapewnienia dywersyfikacji zatrudnienia lub alternatywnych źródeł dochodów w rolnictwie (1307); wspieranie działalności turystycznej (1310); wspieranie rozwoju rzemiosła związanego z gospodarstwami rolnymi (1311); ochrona środowiska naturalnego w związku z utrzymaniem gruntów, lasów i krajobrazów jak również z poprawą dobrostanu zwierząt (1312).

Raport 2010

81


Wartość dofinansowania do projektów w tys. zł

Udział dofinansowania w

wartości projektów łódzkie 111 315 595 155 396 49,2%małopolskie 119 408 465 176 563 43,2%mazowieckie 159 635 597 384 039 60,4%opolskie 84 155 351 85 516 55,0%podkarpackie 153 364 268 213 587 58,6%podlaskie 76 185 266 119 148 64,3%pomorskie 77 645 688 173 443 26,9%śląskie 185 670 702 389 710 58,1%świętokrzyskie 76 332 412 174 276 52,4%warmińsko-mazurskie 108 410 598 170 752 41,6%wielkopolskie 74 371 648 215 178 57,9%zachodniopomorskie 145 274 077 167 306 61,0%ogółem 1811 6 005 908 3 123 502 52,0%

Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy projektów MRR.

Najwięcej projektów o najwyższej łącznej wartości realizowało woj. śląskie (185 projektów o wartości ponad 671 mln zł i dofinansowaniu ponad 58%), gdzie głównie modernizowano lub wyposażano regionalną i lokalną infrastrukturę społeczną (ZPORR 1.3 i 3.5) w zakresie usług medycznych, ale też i edukacyjnych. Drugim co do liczby realizowanych projektów było woj. dolnośląskie (177 projektów o wartości 466 mln zł i dofinansowaniu w 54,6%). Inwestycje obejmowały szeroki zakres działań, np. budowę kładki rowerowo-pieszej Pieńsk (Polska) - Deschka (Niemcy), kąpieliska otwartego wraz z budynkiem zaplecza w Twardogórze, kompleksu sportowo-rekreacyjny w Głogowie, amfiteatru nad Bobrem w Bolesławcu. Znaczące były również działania zmierzające do rewaloryzacji zdegradowanych obszarów miejskich, poprzemysłowych i powojskowych oraz unowocześnienie usług medycznych (pogotowia ratunkowe) i publicznych. Najwięcej jednak działań poświęcono poprawie jakości usług medycznych (modernizacja/termomodernizacja budynków służby zdrowia, doposażenie aparatury medycznej itp.). Największą wartość dofinansowania zyskały projekty woj. śląskiego i mazowieckiego (prawie 390 mln zł i 384 mln zł). Potwierdza to obserwowany przez cały badany okres największy stopień pozyskiwania funduszy wspólnotowych przez najbogatsze i najbardziej rozwinięte województwa. Najmniejsze średnie dofinansowanie (27%) uzyskało na swe działania województwo pomorskie. Wpłynęło na to bardzo małe dofinansowanie (14%) do przedsięwzięć mających na celu zwiększenie atrakcyjności miast Wybrzeża (np. Pucka czy Ustki) poprzez budowę lub przebudowę infrastruktury turystycznej. Głównymi beneficjentami funduszy strukturalnych w obszarze infrastruktury społecznej były jednostki samorządu terytorialnego (ponad 900 projektów), które prowadziły budowę i rozbudowę miejscowej infrastruktury sportowej (hale sportowe, baseny, ścieżki rowerowe itp.), ale również rekultywację terenów poprzemysłowych i powojskowych. Najwięcej projektów (ponad 100), w połowie wspieranych funduszami wspólnotowymi, realizowały JST woj. dolnośląskiego. W ramach Narodowej Strategii Spójności wdrażano projekty mieszczące się w poniżej ujętych tabelarycznie kategoriach. Tabela 47. Projekty realizowane w ramach NSRO 2007-2013 - w zakresie infrastruktury społecznej

Nazwa działania Liczba projektów

Wartość projektów w tys. zł

Dofinansowanie w tys. zł

Udział dofinansowania

w wartości projektów

24 Ścieżki rowerowe 21 50 405 28 439 56,4%58 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego 169 990 747 666 372 67,3%59 Inne wsparcie na rzecz wzmocnienia usług turystycznych 1 23 461 16 126 68,7%

59 Rozwój infrastruktury kulturalnej 97 2 441 532 1 289 085 52,8%60 Inne wsparcie dla poprawy usług kulturalnych 44 30 173 17 692 58,6%61 Zintegrowane projekty na rzecz rewitalizacji obszarów miejskich i wiejskich 109 1 712 371 939 580 54,9%

62 Rozwój systemów i strategii uczenia się przez całe życie w przedsiębiorstwach; szkolenia i usługi na rzecz zwiększenia zdolności adaptacyjnych pracowników do zmian; promowanie przedsiębiorczości i innowacji (cały kraj)

1 6 953 5 910 85,0%

75 Infrastruktura systemu oświaty 466 3 500 193 2 450 201 70,0%76 Infrastruktura ochrony zdrowia 536 2 748 774 1 841 872 67,0%77 Infrastruktura opiekuńczo-wychowawcza 28 45 481 23 169 50,9%


82

Nazwa działania Liczba projektów



Udział dofinansowania

w wartości projektów

79 Pozostała infrastruktura społeczna 109 710 698 358 304 50,4%ogółem 1 581 12 260 788 7 636 750 62,3%

Źródło: opracowanie własne na bazie projektów MRR.

Najwięcej projektów odnosi się do poprawy infrastruktury zdrowia (536 projektów o łącznej wartości 2,7 mld zł i dofinansowaniu 67%). Najwięcej projektów w tym zakresie realizowało woj. śląskie (107 o łącznej wartości ponad 152 mln zł i dofinansowaniu w 67,7%), natomiast największą wartość mają projekty w woj. małopolskim (27 projektów o wartości ponad 415 mln zł i dofinansowaniu 63,7%). Największą wartość mają projekty z zakresu infrastruktury oświaty (466 projektów o łącznej wartości 3,5 mld zł). W tym zakresie najlepiej plasuje się woj. dolnośląskie, które realizowało 63 projekty o wartości 592 mln zł i dofinansowaniu przekraczającym 60%. Województwa łódzkie i śląskie realizują po 53 projekty o wartości odpowiednio ponad 284mln zł i 227 mln zł oraz dofinansowaniu 77,6% i 76,2%. Wysoką wartość mają też projekty wspomagające rozwój infrastruktury kulturalnej (97 projektów o wartości 2,4 mld zł i dofinansowaniu 52,8%). Najwięcej projektów o najwyższej wartości realizowało woj. małopolskie ( 33 projekty o wartości ponad 420 mln zł i dofinansowaniu z funduszy unijnych 62,2%); woj. mazowieckie realizowało zaledwie 5 projektów, o zbliżonej wartości (434 mln zł) i tym samym poziomie dofinansowania. Do końca 2009 r. zrealizowano około 355 projektów z zakresu infrastruktury społecznej w ramach NSRO o łącznej wartości ponad prawie 800 mln zł, w 64,1% dofinansowanych ze środków unijnych. Najwięcej projektów obejmowały inwestycje z zakresu infrastruktury ochrony zdrowia (157 projektów o łącznej wartości przekraczającej 309 mln zł i dofinansowaniu prawie 70%) oraz systemu oświaty (84 projekty o wartości ponad 222 mln zł i dofinansowaniu 64,3%). Dużą część stanowiły też projekty w zakresie infrastruktury kulturalnej, ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego i wsparcia dla poprawy usług kulturalnych (razem 58 projektów). W zakres działań na rzecz sportu i turystyki wchodziło razem 38 projektów, obejmujących budowę lub modernizację hal sportowych, boisk gimnastycznych, pływalni, a także np. budowę ścieżek rowerowych (6 projektów).

Tabela 48. Realizacja projektów z zakresu infrastruktury społecznej w układzie wojewódzkim



Stopień dofinansowania

Dolnośląskie 32 70948 40017 56,4% Kujawsko-pomorskie 9 40302 25632 63,6% Lubelskie 4 11862 9594 80,9% Lubuskie 32 77452 51403 66,4% Łódzkie 15 30773 19702 64,0% Małopolskie 29 127983 81055 63,3% Mazowieckie 3 14207 12076 85,0% Opolskie 23 72698 28227 38,8% Podkarpackie 2 4135 2447 59,2% Podlaskie 24 60360 35980 59,6% Pomorskie 3 14169 6841 48,3% Śląskie 107 207310 135225 65,2% Świętokrzyskie 15 18200 10090 55,4% Warmińsko-mazurskie 26 23059 14531 63,0% Wielkopolskie 24 48236 36004 74,6% Zachodniopomorskie 7 6270 3809 60,7% ogółem 355 827964 512633 60,2%


W ramach działań mających na celu rozbudowę i modernizację infrastruktury ochrony zdrowia udało się osiągnąć znaczące postępy. Średni wiek aparatury medycznej w zakładach opieki zdrowotnej biorących udział w badaniu końcowym z wykonania ZPORR spadł do około 8,4 lat, tj. o prawie 5 lat (wobec oczekiwanego 1 roku). Ogółem wsparciem objęto 324 zakłady opieki zdrowotnej oraz zakupiono 5,3 tys. szt. sprzętu medycznego dla zakładów opieki zdrowotnej. Najwięcej w woj. mazowieckim (1,3 tys. szt.), łódzkim (923 szt.) oraz warmińsko-mazurskim (553 szt.). Udział sprzętu medycznego zakupionego ze środków EFRR w ogólnej liczbie sprzętu medycznego w zakładach opieki

Raport 2010

83

zdrowotnej wyniósł około 18%. W efekcie zredukowany został do około 25 dni przeciętny czas oczekiwania na badania (spadek o 19 dni).69 W sferze edukacji w wyniku objęcia wsparciem 244 obiektów dydaktycznych i badawczych, powierzchnia nowych lub zmodernizowanych obiektów przeznaczonych na cele dydaktyczne ukształtowała się na poziomie ok. 244 tys. m2 Na wysoki poziom wartości tego wskaźnika wpłynęła m.in. realizacja projektów w woj. świętokrzyskim, gdzie wybudowano/ zmodernizowano 49 tys. m2 powierzchni oraz w woj. śląskim – około 45 tys. m2. Udział szkół wyższych, które skorzystały z dofinansowania UE w omawianym okresie, w ogólnej liczbie szkół wyższych wyniósł około 23%.70 Wsparciem objęto od początku realizacji programu 102 szkoły wyższe. Liczba studentów korzystających z infrastruktury objętej wsparciem ukształtowała się na poziomie około 427,5 tys. osób (tj. o około 38% więcej niż przed wdrożeniem projektów). W ramach projektów wdrażanych ze środków UE zrealizowano 153 projekty z zakresu kultury i turystyki, dzięki czemu znacząco wzrosła liczba turystów polskich i zagranicznych ogółem (obliczona przez GUS na podstawie liczby osób korzystających z obiektów zbiorowego zakwaterowania) do około 19,6 mln osób, tj. o 33,5% więcej niż w 2003 r. Udało się odrestaurować i odremontować 74 obiekty historyczne, a także 316 obiektów infrastruktury kulturalnej, rekreacyjnej, sportowej lub służącej aktywnym formom wypoczynku. Największą powierzchnię obiektów historycznych odrestaurowano w woj. wielkopolskim, tj. około 170 tys. m2, natomiast największą powierzchnię obiektów infrastruktury kulturalnej, rekreacyjnej i sportowej lub służącej aktywnemu odpoczynkowi zaadaptowano w woj. mazowieckim (około 130 tys. m2) oraz podlaskim (blisko 103 tys. m2). W wyniku realizacji projektów współfinansowanych ze środków UE liczba osób korzystających z nowej infrastruktury sportowej, kulturalnej, rekreacyjnej i związanej z aktywnymi formami wypoczynku wyniosła około 2,3 mln osób. Na cele kulturalne i turystyczne zaadaptowano 55 obiektów zabytkowych (w tym 13 w woj. łódzkim). Liczba zorganizowanych imprez/wydarzeń kulturalnych (wystaw, spektakli, itp.) w obiektach zabytkowych oraz w nowych i zmodernizowanych obiektach infrastruktury kulturalnej wyniosła 7 653. Najwięcej imprez kulturalnych w ww. obiektach zorganizowano w woj. śląskim i podkarpackim (odpowiednio 2 367 i 1 566). Sukcesem zakończyła się realizacja projektów umożliwiająca zwiększenie poziomu bezpieczeństwa obiektów zabytkowych. W obiektach zabytkowych zainstalowano 233 systemy zabezpieczeń przed pożarem i kradzieżą. Nowe przedsiębiorstwa w obszarze kultury, turystyki, sportu i rekreacji liczyły 8 700 jednostek. Zatrudnienie w obszarze kultury, turystyki, sportu i rekreacji wyniosło prawie 540 tys. osób (o 18% więcej niż w 2003 r.)71, a dochody z turystyki i kultury były około 60% większe niż w 2003 r.

4. Rozwój zasobów ludzkich Zmiany demograficzne Jednym z podstawowych czynników wpływających na kształt zasobów ludzkich są zmiany demograficzne. W Polsce, podobnie jak w całej Unii Europejskiej, obserwuje się starzenie się społeczeństwa, polegające na wydłużaniu się życia ludności i jednocześnie słabym - a w niektórych rejonach ujemnym - przyroście ludności. Potencjał rozwojowy kraju zubaża emigracja, szczególnie dobrze wykształconej młodzieży. Pod względem liczby ludności, Polska zajmuje stałe, szóste miejsce wśród krajów Unii Europejskiej. W końcu 2009 r. ludność Polski zwiększyła się do 38167 tys. osób tj. i o 23,3 tys. w relacji do końca 2003 r. Wzrost odnotowano w siedmiu województwach, największy – w woj. pomorskim (o 1,9%) oraz mazowieckim (o 1,7%), małopolskim i wielkopolskim (po 1,4%). Spadek liczby ludności najbardziej był widoczny w woj. opolskim (o 2,3%). Obserwowany od 2004 r. wzrost liczby urodzeń i utrzymujący się na poziomie 5,6 współczynnik zgonów niemowląt (na 1 tys. urodzeń żywych) sprzyjał rozwojowi demograficznemu kraju. Mimo rosnącego współczynnika zgonów (o 0,1‰ w skali rocznej), odnotowano (już czwarty rok z rzędu - od 2006 r.) dodatni przyrost naturalny: 32,6 tys. osób, wobec 35,1 tys. w 2008 r. i 4,5 tys. w 2006 r. Przyrost rzeczywisty, po uwzględnieniu salda migracji na pobyt stały (ujemnego, ale bliskiego zeru), ukształtował się na poziomie 0,8‰. Najwyższą wartość osiągnął w woj. pomorskim

69 Sprawozdanie końcowe z realizacji ZPORR 70 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, szkoły wyższe ogółem, dane za 2008 r. 71 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, dane na zamówienie, za 2008 r.


84

(4,8‰), małopolskim i mazowieckim (po 3,4‰). Najniższy ujemny przyrost rzeczywisty zarejestrowano w woj. łódzkim (minus 2,8‰), a także lubelskim i świętokrzyskim (po minus 2,1‰). Ludność Polski w wieku 15 – 64 lata (wg Eurostatu) traktowanym jako produkcyjny w 2009 r. wynosiła 27,2 mln osób i stanowiła 71,3% ogółu społeczeństwa, wobec 69,8% w końcu 2003 r. W ciągu 6 lat, do 2009 r. włącznie, odnotowano jej wzrost o prawie 564 tys., ale ludności w wieku uznawanym za niemobilny (55-64 lata) – o 1,3 mln osób. Również ludność w wieku poprodukcyjnym zwiększyła się w tym czasie – o ponad 210 tys.72 Stanowi to zasadniczy problem współczesnego społeczeństwa polskiego, którego mediana wieku wzrosła z 36,5 w 2003 r. (38,6 dla kobiet i 34,4 dla mężczyzn) do 37,9 (odpowiednio 39,8 i 35,9) w 2009 r. Konsekwencją braku zastępowalności pokoleń będą w najbliższych latach problemy zarówno na rynku pracy, jak i w finansach publicznych (ochrona zdrowia, system emerytalny). Otwarcie rynków pracy w krajach europejskich i możliwość poprawy sytuacji materialnej polskich rodzin poprzez pracę w Europie zaważyły na rosnącej fali emigracji. Oprócz zmiany skali, w latach 2004-2009 nastąpiła wyraźna zmiana kierunków emigracji. Niemcy pozostały nadal głównym celem emigracji do 2006 r., ale od tego roku kierunek emigracji zwrócił się bardziej do Wielkiej Brytanii, a zainteresowanie Stanami Zjednoczonymi i Kanadą zmieniło na korzyść Irlandii. Udział województw w emigracji na pobyt stały w latach 2003 i 2009 przedstawiają poniższe wykresy.

Wykres 23. Ludność emigrująca na stałe według województw w 2003 i 2009 roku (liczba osób)

010002000300040005000600070008000

Dolnośląskie

Kujawsko

-pomorskie

Lubelskie

LubuskieŁód

zkie

Małopolsk

ie

Mazowieck

ie

Opolskie

Podkarpack

ie

Podlaskie

Pomorsk

ieŚlą

skie

Święto

krzysk

ie

Wamińsk

o-mazu

rskie

Wielkopolsk

ie

Zachodniopomorskie

2003 r. 2009 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Tradycyjnie najwyższy udział województwa śląskiego w emigracji na pobyt stały, wprawdzie nadal takim pozostał, jednak jego wartość w ciągu omawianych lat spadła, podobnie jak w woj. opolskim. Liczebnie najbardziej wzmogły się wyjazdy ludności woj. lubelskiego (ponad trzykrotnie), wielkopolskiego (2,6-krotnie) i małopolskiego (ponad dwukrotnie). Łącznie w latach 2004-2009 wyemigrowało na stałe, według oficjalnych danych, ponad 193 tys. Polaków, w tym najwięcej z województw: śląskiego (niemal 50 tys. osób), opolskiego (prawie 27 tys.) i małopolskiego (ponad 12 tys. osób). Nasiliły się migracje czasowe, które w większości przypadków miały charakter zarobkowy. Jedynie część z wyjazdów czasowych po pewnym czasie przekształciła się w pobyt na stałe. Według danych szacunkowych ze źródeł statystycznych i pozastatystycznych, w końcu 2008 r.73 na emigracji czasowej (powyżej 3 miesięcy) poza granicami Polski przebywało około 2,2 mln mieszkańców naszego kraju (o 60 tys. mniej niż w 2007 r.). Prawie 1,9 mln czasowych emigrantów przebywało w Europie, z czego ponad 95% w krajach członkowskich UE. Liczba emigrantów z Polski w UE wzrosła z około 750 tys. w końcu 2004 r. do około 1,8 mln w końcu 2008 r. Najwięcej osób przebywało w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Irlandii. Zatrudnienie Rynek pracy, rozwijający się w latach 2004-2007 w szybkim tempie, od końca 2008 r. - wraz z narastaniem światowego kryzysu - zaczął stopniowo tracić swój impet rozwojowy. W Polsce rosnące od 2004 r. zatrudnienie osiągnęło w 2009 r. wskaźnik 59,3%, wobec 51,2% w 2003 r. Wprawdzie Polska na tle Unii Europejskiej (59,3%, wobec 64,6% w UE-27) plasowała się nadal na jednym z ostatnich miejsc (5 od końca), jednak do 2009 r. wskaźnik ten rósł najszybciej wśród wszystkich krajów UE-27 (po Bułgarii).

72 Wg danych GUS 73 Wg danych w dniu 6.09.2010 r.

Raport 2010

85

Wykres 24. Zmiana wskaźnika zatrudnienia w krajach UE-27 w latach 2004-2009 (w pp.)

-4-202468

10

Bulga

ria

Polsk

a

Niem

cy

Slove

nia

Niderla

ndy

Luxe

mbour

g

Austr

ia

Grec

ja

Slova

cjaBe

lgiaEU

-27

Włoc

hy

Rumun

ia

Finlan

dia

Czec

hyCy

prMalt

aDan

ia

Eston

ia

Fran

cja

Hiszpa

nia

Szwec

jaŁo

twaLit

wa

Wiel

ka B

rytan

ia

Węg

ry

Portu

galia

Irlan

dia


Liczba pracujących rosła systematycznie od 2004 r., osiągając najwyższy wzrost w 2007 r. Na koniec 2008 r. gospodarka narodowa liczyła ponad 14 mln osób pracujących według faktycznego miejsca pracy. Należy jednak zauważyć słabnące tempo wzrostu, a w 2009 r. liczba pracujących w gospodarce narodowej była nieznacznie niższa niż przed rokiem74. Wskaźnik zatrudnienia w 2009 r. w większości województw nie przekraczał 60%. Większy od średniej krajowej (59,3%) odnotowało jedynie 5 województw, przy czym różnica pomiędzy województwem o najwyższym wskaźniku (mazowieckim) a najniższym (zachodniopomorskim) wyniosła niemal 10 pp.

Wykres 25. Zmiany wskaźnika zatrudnienia w Polsce i w układzie wojewódzkim w latach 2003-2009

40

45

50

55

60

65

Mazowieck

ie

PodlaskieŁódzkie

Wielkopolsk

ie

Malopolski

ePolska

Święto

krzysk

ie

Lubelskie

Pomorskie

Podkarpack

ie

Opolskie

DolnośląskieŚlą

skie

Kujawsko

-Pomorskie

Warmińsk

o-Mazu

rskie

Lubuskie

Zachodniopomors

kie

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Źródło: opracowanie własne na podstawie bdr.

Dobra koniunktura gospodarcza w latach 2006-2007 do połowy 2008 r. sprzyjała wzrostowi wynagrodzeń w gospodarce narodowej. Jeszcze w 2009 r. odnotowano wysoki wzrost przeciętnych nominalnych wynagrodzeń, jednak ich realna dynamika istotnie zmalała.

Wykres 26. Wynagrodzenia nominalne brutto w gospodarce narodowej w latach 2004-2009 i ich dynamika realna

0 zł

1 000 zł

2 000 zł

3 000 zł

4 000 zł

2004 2005 2006 2007 2008 2009100%

102%

104%

106%

108%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

74 GUS: Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2009., Warszawa, styczeń 2010.


86

Pogarszającą się sytuację gospodarczą w 2009 r. jeszcze mocniej podkreśla słabnąca dynamika wynagrodzeń w sektorze przedsiębiorstw: ich realny wzrost osłabł z 6,8% w 2007 r. do 1,1% w 2009 r. Rozpiętość między województwami o najwyższym i najniższym przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniu w 2009 r. wyniosła 49,4 pp. wobec 46,9 pp. w 2008 r. Ze statystyk GUS wynika związek pomiędzy wysokością zarobków i liczbą oferowanych miejsc pracy. W 2009 r. najbardziej stabilną sytuację mieli mieszkańcy Śląska, skąd pochodziło 14% wszystkich ofert o wolnych stanowiskach. Na kolejnych miejscach znalazł się Dolny Śląsk (12,8%) oraz Mazowsze (12,7%). Na końcu rankingu uplasowały się regiony z Polski Wschodniej, gdzie praca jest nadal dobrem deficytowym, dlatego odbija się to na wysokości zarobków. Polaryzacja zarobków i ich słabszy wzrost w regionach mniej rozwiniętych może powodować dalsze zagrożenie ubóstwem. Wyniki badań GUS75 wskazują na zróżnicowanie zasięgu ubóstwa w zależności od grupy społeczno-ekonomicznej, a zwłaszcza w zależności od źródła utrzymania. Najwyższe zagrożenie ubóstwem dotyczy osób bezrobotnych i ich rodzin. W najtrudniejszej sytuacji znajdowały się rodziny utrzymujące się głównie ze świadczeń społecznych (poza emeryturami i rentami) oraz członkowie gospodarstw, których podstawę utrzymania stanowiły renty i gospodarstwa rolników. Najnowsze badania pokazują po raz kolejny, że relatywnie niskie wynagrodzenia w Polsce decydują o wysokiej (za Grecją - 14% i Rumunią - 17%) wśród 27 krajów UE stopie ubóstwa (12%) w populacji pracujących w wieku co najmniej 18 lat. Polska należała również do krajów o najwyższym stopniu zagrożenia ubóstwem dzieci i młodzieży, mimo pewnej poprawy w stosunku do lat ubiegłych (o 2 pp. w relacji do wyników badań EU-SILC 2007). Poniżej granicy ubóstwa relatywnego w Polsce w 2009 r. żyło 22% dzieci do 17 roku życia (wobec 20% średnio w UE-27). Należy przy tym podkreślić, że, badania GUS wykazują, że regiony najbardziej dotknięte ubóstwem to województwa Polski wschodniej (podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie) i - w mniejszej mierze dotknięte ubóstwem skrajnym - woj. podkarpackie i warmińsko-mazurskie. Bezrobocie Polska odnotowała w minionym sześcioleciu zarówno najszybsze tempo spadku stopy bezrobocia, jak i jej poziom – w 2009 r. niższy od średniej unijnej.

Wykres 27. Stopa bezrobocia w krajach UE-27 w 2009 r. (w %)

02468

101214161820

Niderla

ndy

Austr

iaCy

pr

Luxe

mburg

Słowen

iaDan

ia

Czec

hy

Bułga

riaMalt

a

Rumun

ia

Niemcy

Wiel

ka B

rytan

ia

Włoc

hyBe

lgia

Polsk

a

Finlan

dia

Szwec

jaUE

-27

Grecja

Fran

cja

Portu

galia

Węg

ry

Irlan

dia

Slova

cjaLit

wa

Eston

iaŁo

twa

Hiszpa

nia

Źródło: Eurostat

Obraz polskiego bezrobocia, które w końcu 2009 r. wyniosło prawie 1,9 mln zarejestrowanych osób, w porównaniu z końcem 2003 r. poprawił się we wszystkich województwach. Spadek stopy bezrobocia dotyczył przede wszystkim woj. zachodniopomorskiego (o 11,9 pp. – do 16,5%), lubuskiego (o 11,6 pp. – do 15,9%) i dolnośląskiego (o 11,3 pp. – do 12,5%), ale objął również woj. pomorskie i warmińsko-mazurskie (spadek powyżej 10 pp. – odpowiednio do 12% i 20%).

75 GUS: Ubóstwo w Polsce w 2009 r., czerwiec 2010 r.

Raport 2010

87

Wykres 28. Spadek stopy bezrobocia w województwach w latach 2004-2009 (w pp.)

-12-10-8-6-4-20

ZACHODNIOPOMORSKIE

LUBUSKIE

DOLNOŚLĄS

KIE

POMORSKIE

WARMIŃSKO - MAZURSKIE

ŁÓDZKIE

KUJAWSKO-POMORSKIE

OPOLSKIE

ŚLĄSKIE

WIELKOPOLSKIE

ŚWIĘT

OKRZYSKIE

MAZOWIECKIE

MAŁOPOLSKIE

LUBELSKIE

PODKARPACKIE

PODLASKIE

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Tradycyjnie już najmniejszy spadek stopy bezrobocia odnotowały najsłabsze gospodarczo regiony Polski: Podlasie, Podkarpacie i Lubelszczyzna. Na tle tych pozytywnych zmian, dużym problemem pozostaje nadal bezrobocie długotrwałe (12 miesięcy i dłużej). W 2009 r. populacja ta stanowiła 30,3% ogółu poszukujących pracy. Wśród ludności w wieku 15-64 lata Polska osiągnęła jednak najsilniejszy po Rumunii (29,9 pp.) i Słowenii (26,6 pp.) spadek odsetka długotrwale bezrobotnych (o 24,8 pp.). Nastąpiło przy tym od dawna oczekiwane zmniejszenie odsetka bezrobotnej młodzieży, a szczególnie poszukującej pracy przez 12 miesięcy i dłużej: z niemal 46% do 21,1%. Po otwarciu granic, polska młodzież mogła swobodnie poszukiwać pracy w wielu krajach Europy i po części z tego skorzystała. Pozwoliło to na zmniejszenie bezrobocia długotrwałego w tej grupie ludności (o 21,3 tys. w latach 2006-2009). Duży spadek odsetka długotrwale bezrobotnych, większy nawet niż wśród młodych bezrobotnych – odnotowano wśród ludności w tzw. wieku niemobilnym, 50-64 lata (o 26,8 pp.) Populacja ta stanowiła aż 40% ogółu bezrobotnych. Edukacja Polska młodzież w wieku 15-24 lat zajmuje trzecie miejsce w Unii Europejskiej (po Słowenii i Finlandii) pod względem odsetka uczących się osób (70,3% młodzieży w wieku 15-24 lata).

Wykres 29. Odsetek młodzieży w wieku 15-24 lata uczącej się na wszystkich poziomach nauki w latach 2004 i 2008 (w %)

25

35

45

55

65

75

Słowen

ia

Finlan

dia

Polsk

aLit

waBe

lgia

Nide

rland

yDan

ia

Szwec

ja

Niemcy

Węg

ry

Grec

ja

Czec

hyŁo

twa

Eston

ia

Fran

cja

Irlan

dia

Włoc

hy

Rumun

ia

Słowac

ja

Portu

galia

Hiszpa

nia

Austr

ia

Bułga

ria

Wiel

ka B

rytan

ia

Luxe

mburg

CyprMalt

a

2004 2008


Należy przy tym zwrócić szczególną uwagę na fakt, że wśród studentów i absolwentów kierunków matematycznych i technicznych, najliczniejszą grupę w Europie (po Francji - 163 tys., Wielkiej Brytanii - 144 tys. i Niemczech - 123 tys.) stanowi polska młodzież (niemal 90 tys.). Dane za 2008 r. wskazują, że grupa ta, wprawdzie w niewielkim stopniu, jednak z roku na rok rośnie, a w badanym okresie powiększyła się o ponad połowę, podczas gdy np. we Francji i Wielkiej Brytanii zmalała w tym czasie (o 9% i 7%). Jedynie w Niemczech, podobnie jak w Polsce, liczebność studentów i absolwentów kierunków ścisłych systematycznie rośnie. Warto też zaznaczyć, że liczba studentek i absolwentek podwoiła się w omawianym czasie, a studentów i absolwentów – wzrosła o połowę.


88

Wykres 30. Zmiany struktury ludności w wieku 15-64 lata według dziedziny wykształcenia w IV kw. lat 2006-2009

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%ks

ztał

ceni

ena

uczy

ciel

i ora

zpe

dago

gika

nauk

ihu

man

isty

czne

,o

języ

kach

isz

tuka nauk

isp

ołec

zne,

ekon

omia

ipr

awo

nauk

i ści

słe,

mat

emat

yka

iin

form

atyk

a

inży

nier

ia,

proc

esy

prod

ukcy

jne

ibu

dow

nict

wo

roln

ictw

o i

wet

eryn

aria

zdro

wie

i op

ieka

społ

eczn

a

usłu

gi

prog

ram

yog

ólne

niez

nana

dzie

dzin

a

IV kw. 2006 r. IV kw. 2009 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS: Aktywność ekonomiczna ludności Polski. IV kwartał 2006 i 2009.

Skala i kierunki wykorzystania funduszy unijnych w obszarze zasobów ludzkich Ogółem w Polsce zrealizowano w ramach NPR 2004-2006 ponad 8,7 tys. projektów76, z czego w województwach wdrażano ponad 8 tys. projektów o łącznej wartości ponad 6,8 mld zł i średnim dofinansowaniu 71%. Największą liczbę projektów (995) o najwyższej wartości (ponad 974 mln zł), z dofinansowaniem w 72,4%, realizowało woj. mazowieckie. Większość projektów stymulujących rozwój zasobów ludzkich skupiała się na aktywizacji osób zagrożonych na rynku pracy bezrobociem, osób starszych lub długotrwale bezrobotnych, ale np. w województwie dolnośląskim skupiano się na działaniach wspierających aktywizację ludności przygranicznej oraz wsparciu startu zawodowego młodzieży i powrotu osób długotrwale bezrobotnych na rynek pracy. Wśród najcenniejszych społecznie były projekty zmierzające do wyrównywania szans na rynku pracy osobom niepełnosprawnym.

Tabela 49. Rozkład terytorialny projektów realizowanych w NPR 2004-2006 w zakresie zasobów ludzkich

Województwo Liczba projektów


Wartość dofinansowania

w tys. zł

Udział dofinansowania w wartości projektów

dolnośląskie 553 530 710,5 376 512,2 70,9% kujawsko-pomorskie 331 361 529,8 260 701,6 72,1% lubelskie 564 514 573,5 347 821,7 67,6% lubuskie 350 229 502,0 162 549,0 70,8% łódzkie 434 352 084,5 245 927,0 69,8% małopolskie 506 475 633,7 334 544,3 70,3% mazowieckie 995 974 356,6 705 340,7 72,4% opolskie 294 166 483,2 119 493,8 71,8% podkarpackie 491 424 121,7 299 096,5 70,5% podlaskie 403 228 374,3 166 397,2 72,9% pomorskie 504 344 732,9 241 833,2 70,2% śląskie 729 638 139,6 454 863,2 71,3% świętokrzyskie 274 294 190,8 210 812,6 71,7% warmińsko-mazurskie 452 387 627,1 277 413,5 71,6% wielkopolskie 740 487 341,4 348 700,8 71,6% zachodniopomorskie 454 341 483,4 241 034,0 70,6% ogółem województwa 8 074 6 750 885,0 4 793 041,4 71,0% poziom krajowy 631 4 591 140,0 3 305 327,1 72,0% ogółem 8 705 11 342 025,0 8 098 368,5 71,4%


W ramach NPR 2004-2006 podejmowano szereg interwencji z zakresu polityki rynku pracy, obejmujących m.in. rozwój oferty usług instytucji rynku pracy77, z uwzględnieniem dostosowania ich do potrzeb aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych i poszukujących pracy. Głównymi kierunkami wsparcia w tym zakresie były również działania promujące zatrudnienie oraz samozatrudnienie młodzieży, w tym

76 W ramach kategorii interwencji nr 2 – zasoby ludzkie 77 W tym organizacji pozarządowych oraz jednostek naukowych.

Raport 2010

89

absolwentów wszystkich typów szkół, ograniczanie zjawiska długotrwałego bezrobocia i jego przyczyn. Przedsięwzięcia w tym obszarze znalazły się w prawie 350 projektach realizowanych w ramach SPO RZL: Rozwój i modernizacja instrumentów instytucji rynku pracy, o łącznej wartości prawie 380 mln zł i ponad 80-procentowym dofinansowaniem wspólnotowym. W ramach przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego podejmowano próby ograniczenia zjawiska marginalizacji społecznej i przygotowania osób narażonych na wykluczenie społeczne do wejścia na rynek pracy, utrzymania zatrudnienia lub powrotu do czynnego życia zawodowego, poprawy zdolności do uzyskania zatrudnienia przez osoby o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, długotrwale bezrobotne oraz młodzież zagrożoną wykluczeniem społecznym. Budowano potencjał oraz tworzono nowe i doskonalono istniejące instrumenty zwiększające możliwości osób niepełnosprawnych na rynku pracy. W tym zakresie zrealizowano ponad 700 projektów o wartości 1 135 mln zł i przy dofinansowaniu unijnym sięgającym ponad 72%. Rozwój kształcenia i szkolenia zawodowego był wspierany w celu poprawy kwalifikacji zawodowych, lepszego dostosowania potrzeb szkoleniowych i kwalifikacji mieszkańców do wymogów regionalnego rynku pracy. Prawie 3100 projektów o łącznej wartości niemal 4,3 mld zł i prawie 73% wsparciu funduszami unijnymi miało za zadanie promocję kształcenia przez całe życie, poprawę dostępu do kształcenia na poziomie ponadgimnazjalnym i wyższym dla uczniów pochodzących z obszarów wiejskich i studentów pochodzących z obszarów zagrożonych marginalizacją (w tym w szczególności obszarów wiejskich i obszarów restrukturyzacji przemysłów), z upowszechnieniem technik informacyjno-komunikacyjnych w procesie kształcenia, doskonalenie nauczycieli, akredytację instytucji edukacyjnych oraz budowę systemu zbierania i analizy danych statystycznych z zakresu edukacji. Rozwój potencjału adaptacyjnego pracowników przy udziale funduszy wspólnotowych, miał za zadanie również przygotowanie ich do wykorzystania szans związanych z powstawaniem nowych miejsc pracy, zarówno na obszarach wiejskich poza sektorem rolnym, jak i poprzez zmianę kwalifikacji osób zagrożonych utratą zatrudnienia, w szczególności pracowników przemysłu i sektorów podlegających restrukturyzacji. Stymulowano powstawanie nowych mikroprzedsiębiorstw oraz zapewniano nowozarejestrowanym mikroprzedsiębiorstwom pomoc w wykorzystaniu dostępnych instrumentów wsparcia. Doskonalono umiejętności i kwalifikacje kadr, podnoszono umiejętności i kwalifikacje pracowników służby zdrowia, w szczególności pracowników modelowych centrów screeningowych. Cele te zawierały się w prawie 2500 projektach o łącznej wartości niemal 2 190 mln zł i ponad 64-procentowym dofinansowaniu. Działania na rzecz kobiet na rynku pracy realizowane były poprzez wielostronne wsparcie w celu podniesienia ich statusu zawodowego i społecznego. Największe znaczenie miały tu działania w zakresie SPO RZL: integracja i reintegracja zawodowa kobiet, gdzie zrealizowano ponad 350 projektów o łącznej wartości niemal 320 mln zł i dofinansowaniu w prawie 74%.

Zasięg terytorialny oddziaływania funduszy był zróżnicowany. W puli projektów z obszaru zasobów ludzkich znajdowało się 631 projektów obejmujących swym zasięgiem cały kraj. Wspierały one rozwój i modernizację instrumentów instytucji rynku pracy, a realizowały je zarówno placówki oświatowe, jak i jednostki budżetowe, naukowo-badawcze, samorządu terytorialnego, NGO, przedsiębiorstwa i związki wyznaniowe. Drugim znaczącym działaniem było wsparcie finansowe zwiększania dostępu do edukacji i promocja kształcenia przez całe życie oraz podniesienie jakości edukacji w odniesieniu do potrzeb rynku pracy. Realizowały je przede wszystkim jednostki budżetowe i placówki oświatowe oraz NGO. Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki wdrażały zasadniczo przedsiębiorstwa i placówki oświatowe, ale włączyły się tu również NGO i jednostki budżetowe.

Podobnie jak w działaniach z zakresu infrastruktury społecznej, głównymi beneficjentami funduszy UE w obszarze zasobów ludzkich i rynku pracy były jednostki samorządu terytorialnego (JST). Dużą efektywność działań beneficjentów wykazuje sprawozdawczość ZPORR, gdzie przedstawione wskaźniki realizacji są wyższe od zakładanych. Do głównych beneficjentów projektów realizowanych w ramach Priorytetu 2 ZPORR (Wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich w regionach) należały przede wszystkim instytucje szkoleniowe, szkoły wyższe i jednostki naukowe. Średnia wartość projektu wyniosła ponad 385 tys. zł, a najwyższą odnotowano w woj. kujawsko-pomorskim (690,6 tys. zł). Od początku realizacji programu wsparto ponad 1,1 mln osób tj. o ponad 40% więcej osób niż założono. Najwięcej beneficjentów ostatecznych skorzystało ze wsparcia oferowanego w ramach Priorytetu 2 w woj. podkarpackim i śląskim (odpowiednio około 112,6 tys. i 107 tys. osób). W ramach projektów kontynuowano programy stypendialne, dzięki którym zwiększono liczbę absolwentów kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy, w ramach


90

projektów systemowych. Celem działania jest promocja wyboru ścieżki kształcenia na kierunkach technicznych, matematycznych i przyrodniczych. W ramach rozwoju wykształcenia i kompetencji w regionach wyrównywano szanse edukacyjne i zapewniono wysokiej jakości usługi edukacyjne oraz pomoc stypendialną dla uczniów szczególnie uzdolnionych (zwłaszcza w zakresie nauk matematycznych, przyrodniczych i technicznych) szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Wyniki badania ewaluacyjnego dotyczącego działań podejmowanych na rzecz systemu kształcenia i szkolenia w ramach EFS (SPO RZL oraz ZPORR), przeprowadzonego przez Konsorcjum Agrotec Polska Sp. z o.o. i Polskie Towarzystwo Socjologiczne, pokazały adekwatność i trafność pomocy stypendialnej. Wobec ogromnych potrzeb w zakresie wsparcia materialnego, każda ilość i każda forma wsparcia została wykorzystana. Pomoc, trafiająca do ucznia lub studenta, stanowiła czynnik wspierający realizację jego kariery, co przesądzało o skuteczności prowadzonych działań, pomimo iż realnie przekazywana stypendystom kwota mogła wydawać się raczej niska. Podnoszenie poziomu wykształcenia poprzez bezpośrednie wsparcie finansowe ucznia czy studenta przyczyniło się do wyrównywania szans edukacyjnych. Potwierdziły to wyniki innego badania ewaluacyjnego – Beneficjentów Ostatecznych w ramach ZPORR (Priorytet 2), wykonanego przez ARC Rynek i Opinia. Stypendia stanowiły uzupełnienie pomocy oferowanej przez państwo, samorząd i społeczności lokalne w tej dziedzinie.

Skala udzielanego wsparcia miała też wpływ na postrzeganie roli środków pochodzących z funduszy strukturalnych w życiu mieszkańców najsłabiej rozwiniętych obszarów kraju. Obok samego ucznia, który uzyskał wsparcie, informację o możliwości uzyskania stypendium ze środków ZPORR mogła uzyskać jego rodzina i znajomi. Zaangażowania we wdrażanie projektów szkół, do których uczęszczali uczniowie (nabór Beneficjentów Ostatecznych, weryfikacja kwalifkowalności oraz wypłata wsparcia częściowo powierzana była szkołom) przyczyniło się do programowania idei integracji europejskiej w społeczności lokalnej.

Realizacja Narodowej Strategii Spójności opiera się w głównej mierze na działaniach zawartych w PO Kapitał Ludzki, stanowiącym drugi cel horyzontalny na lata 2007–2013 (Poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej). PO KL realizuje go poprzez wzrost poziomu zatrudnienia i spójności społecznej (cel główny Programu). PO KL finansowany jest przeciętnie w 85% z Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz w 15% ze środków krajowych. Na realizację Programu przewidziano 11,4 mld euro, w tym wkład finansowy EFS stanowi 9,7 mld euro. Priorytety NSS realizowane równolegle na poziomie centralnym i regionalnym obejmowały obszary zatrudnienia i integracji społecznej, rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw oraz poprawę stanu zdrowia osób pracujących, poprawę jakości systemu oświaty, szkolnictwa wyższego i nauki, jak również promocję integracji społecznej, rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. Podobnie jak w działaniach z zakresu infrastruktury społecznej, głównymi beneficjentami funduszy UE w obszarze zasobów ludzkich i rynku pracy są jednostki samorządu terytorialnego (JST). Rozkład realizacji projektów z obszaru zasobów ludzkich i rynku pracy w układzie wojewódzkim przedstawia poniższa tabela.

Tabela 50. Rozkład terytorialny projektów realizowanych w latach 2007-2009 w ramach NSS 2007-2013 w zakresie zasobów ludzkich

Województwo Liczba projektów

Wartość projektów (w tys. zł)

Wartość dofinansowania

(w tys. zł)

Udział dofinansowania w wartości projektów

dolnośląskie 981 756 929 629 396 83,2% kujawsko-pomorskie 844 562 592 467 695 83,1% lubelskie 1 150 779 645 654 914 84,0% lubuskie 483 266 583 222 380 83,4% łódzkie 1 243 804 743 667 527 82,9% małopolskie 1 016 921 981 764 505 82,9% mazowieckie 1 440 1 140 451 949 350 83,2% opolskie 468 280 037 232 072 82,9% podkarpackie 1 104 794 924 656 764 82,6% podlaskie 596 368 481 305 047 82,8% pomorskie 781 537 366 440 382 82,0% śląskie 1 306 1 037 520 865 543 83,4% świętokrzyskie 722 506 066 421 822 83,4% warmińsko-mazurskie 973 598 959 496 518 82,9% wielkopolskie 1 265 659 260 549 863 83,4% zachodniopomorskie 634 513 366 426 646 83,1% ogółem województwa 15 006 10 528 902 8 750 425 83,1% poziom krajowy 1 068 5 801 283 4 756 343 82,0% ogółem 16 074 16 330 185 13 506 769 82,7%


W ramach PO KL, w latach 2007-2009 realizowano ponad 16 tys. projektów o wartości 16,3 mld zł, dofinansowanych w prawie 83% ze środków unijnych. Wśród nich ponad 15 tys. projektów realizują województwa, z czego największą liczbę (1440) o wartości 1,1 mld zł (10,8% wartości wszystkich projektów) – woj. mazowieckie. Drugim pod względem liczby i wartości

Raport 2010

91

realizowanych projektów było woj. śląskie (1306 projektów o łącznej wartości ponad 1 mld zł). Najmniej projektów wdrażało woj. opolskie (468) i lubuskie (483), a najniższą wartość miały projekty woj. lubuskiego (267 mln zł). Na poziomie krajowym wspierano ponad 1 tys. projektów o wartości prawie 6 mld zł, dofinansowanych w 83% ze środków wspólnotowych. Projekty wspierały działania w zakresie rozwoju systemów i strategii uczenia się przez całe życie; realizowały szkolenia i usługi na rzecz zwiększenia zdolności adaptacyjnych pracowników do zmian; promowały przedsiębiorczość i innowacje, wspierały poprawę form organizacji pracy, modernizację i wzmacnianie instytucji rynku pracy, działania na rzecz zwiększenia trwałego udziału kobiet w zatrudnieniu oraz ich rozwoju zawodowego, jak również służące poprawie dostępu do miejsc pracy i rozwoju ich kariery zawodowej oraz udziału w kształceniu i szkoleniu przez całe życie.

Efekty realizacji projektów w zakresie wsparcia zasobów ludzkich W 2009 r. odnotowano znaczący postęp rzeczowy w realizacji PO Kapitał Ludzki. Najbardziej zaawansowane było wdrażanie projektów w obszarze zatrudnienia. Najlepsze efekty uzyskano w przypadku osób, które otrzymały środki na podjęcie działalności gospodarczej (w końcu 2009 r. prawie 55 tys.). Pół roku po otrzymaniu dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej, 98% nowoutworzonych przedsiębiorstw prowadzi swoją działalność. Widoczny postęp odnotowano również w ramach zwiększenia zasięgu oddziaływania Aktywnych Polityk Rynku Pracy. Planowo realizowano projekty Ochotniczych Hufców Pracy (blisko 21%), Centralnego Zarządu Służby Więziennej (20%) oraz Ministerstwa Sprawiedliwości (blisko 17%). Realizacja 16 projektów „Wsparcia systemowego instytucji rynku pracy” przyczyniła się do modernizacji publicznych służb zatrudnienia. Jednym z projektów, istotnie przyczyniającym się do osiągnięcia rezultatów założonych w obszarze zatrudnienia, jest projekt Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (CRZL) pn. „Szkolenia modułowe pracowników instytucji rynku pracy, realizujących usługi rynku pracy i programy aktywizacji zawodowej”.

Na uwagę zasługuje projekt pn. Zielona Linia, Centrum Informacyjno – Konsultacyjne Służb Zatrudnienia, CRZL (okres realizacji: 01.10.2008 -31.12.2011). Do końca 2009 r. zrealizowano 9 z 10 istotnych etapów projektu: uruchomiono centrum Conect Center, opracowano raporty „Analiza możliwości dostępu do wytypowanych Urzędów Pracy za pomocą ogólnokrajowego numeru dostępowego”, „Analiza potrzeb klientów pod kątem funkcjonalności systemu Zielona Linia oraz przygotowanych wcześniej procedur i scenariuszy” oraz rekomendacje techniczne i technologiczne dla systemu Zielona Linia, powstał projekt techniczny dla systemu Zielona Linia, opracowano procedury naboru pracowników na konsultantów.

W ramach polityki integracji społecznej i systemowego wsparcia instytucji pomocy i integracji społecznej, do końca 2009 r. przeszkolono prawie 2 tys. osób (92% populacji docelowej). Realizacja projektów Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych przyczyniła się do wsparcia m.in. osób niewidomych oraz osób niepełnosprawnych ruchowo na rynku pracy. W ramach zmniejszenia obszarów wykluczenia społecznego w 2009 r. odnotowano nieznaczny wzrost poziomu zatrudnienia osób niepełnosprawnych (o 0,4 pp.) w porównaniu z 2008 r. Zwraca uwagę rozbieżność w poziomie zatrudnienia według płci: wzrostowi poziomu zatrudnienia niepełnosprawnych kobiet – o 1,6 pp. towarzyszył niewielki spadek poziomu zatrudnienia mężczyzn. W obszarze adaptacyjności pracowników i przedsiębiorstw, w komponencie regionalnym przeszkolono ponad 36% osób pracujących. W przypadku projektów z obszaru edukacji, wsparciem objęto 72% ośrodków wychowania przedszkolnego, 84% oddolnych inicjatyw społecznych oraz 39% szkół i placówek kształcenia zawodowego, które wdrożyły programy rozwojowe. Zaobserwowano zwiększenie zainteresowania kształceniem zawodowym. W celu podniesienia atrakcyjności kształcenia w obszarze nauk matematyczno-przyrodniczych i technicznych na poziomie wyższym, wsparciem objęto 59 uczelni (o 23% więcej niż zakładano), oferujących dodatkowe zajęcia wyrównawcze dla studentów I roku kierunków matematyczno-przyrodniczych i technicznych. Działania otwierające rynek pracy dla wszystkich skierowane były głównie do osób bezrobotnych (92,4% wszystkich uczestników projektów), a w tym długotrwale bezrobotnych. Ponadto, wsparciem objęte zostały także osoby nieaktywne. Osoby młode w wieku 15–24 lata stanowiły ponad 40% uczestników. Projekty stymulujące zwiększenie zatrudnienia wśród osób starszych wsparły utworzenie 3,6 tys. miejsc pracy dla osób starszych w ramach środków z EFS na podjęcie działalności gospodarczej. Wskaźnik aktywizacji osób starszych w 2009 r. wyniósł 26,9%. W wyniku badania ewaluacyjnego przeprowadzonego w 2009 r. po raz pierwszy obliczono wartość wskaźnika efektywności - odsetek beneficjentów, którzy podjęli pracę w okresie do 6 miesięcy po zakończeniu udziału w projekcie w


92

łącznej liczbie osób, które wzięły udział w projektach. Osiągnięta wartość wyniosła 17,6% (dla mężczyzn 19,9%, a dla kobiet 16,6%).

Zatrudnienie78 Zgodnie z wynikami analiz makroekonomicznych, ogólny trend zmian na rynku pracy w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej jest pozytywny. Wpływ polityki spójności na wzrost zatrudnienia w latach 2004-2008 wynosił od 46 do 124 tys. osób, co stanowiło przyrost od 0,35 do 0,93% w porównaniu do liczby pracujących w 2003 roku. Polityce spójności można więc przypisać 2,1-5,6% ogólnego wzrostu zatrudnienia w Polsce w latach 2003 – 2008. Korzystne zmiany nastąpiły także we wskaźniku zatrudnienia. W 2008 r. osiągnął wartość 59,2% i przekroczył wartość zakładaną w Narodowym Planie Rozwoju. Znaczny wpływ działań finansowanych z funduszy unijnych na zatrudnienie można zaobserwować w przedsiębiorstwach, które otrzymały wsparcie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. W przedsiębiorstwach, które otrzymały dotację, liczba miejsc pracy w okresie 2004-2008 wzrosła średnio o 7,57, natomiast w zaliczonych do próby kontrolnej przedsiębiorstwach nie objętych wsparciem jedynie o 0,45 miejsca pracy. Na podstawie powyższych danych można założyć, iż niemal cały zaobserwowany wzrost liczby miejsc pracy w grupie przedsiębiorstw objętych wsparciem w ramach Priorytetu II SPO WKP można przypisać przyznaniu dotacji. Przekłada się to na około 30 tys. miejsc pracy netto stworzonych w latach 2004-2008, z czego ponad trzy czwarte zostało zaklasyfikowane jako miejsca pracy trwałe. Wsparcie otrzymane z funduszy strukturalnych przyczyniło się także do wzrostu jakości miejsc pracy w przedsiębiorstwach, które z tego wsparcia skorzystały. Najczęściej trwałością charakteryzowały się miejsca pracy utworzone w przedsiębiorstwach średnich. W przedsiębiorstwach korzystających z funduszy 46 proc. tworzonych miejsc pracy było przeznaczonych dla kategorii zawodowych uważanych za „nośniki GOW”.

W ramach badania ewaluacyjnego dot. zatrudnienia dokonano pomiaru efektu netto finansowanych z EFS szkoleń dla bezrobotnych zarejestrowanych w Powiatowych Urzędach Pracy.

Wykres 31. Wysokość efektu netto szkoleń dla bezrobotnych

‐25

‐20

‐15

‐10

‐5

0

5

10

15

20

do

III kw

2004

IV k

w 2

004

I kw

200

5

II kw

200

5

III kw

200

5

IV k

w 2

005

I kw

200

6

II kw

200

6

III kw

200

6

IV k

w 2

006

I kw

200

7

II kw

200

7

III kw

200

7

od IV

kw

2007

Efekt netto 18 mies. po zakończeniu szkolenia (w pp.)

Zaobserwowano wyraźny trend wzrostowy: efekt netto rósł od ujemnego dla szkoleń zakończonych w roku 2004 lub 2005 do zdecydowanie dodatniego dla szkoleń zakończonych w roku 2007 lub później. Trend wzrostowy efektu netto może świadczyć o stopniowym wzroście jakości szkoleń Szczególnie wysoki pozytywny efekt netto odnotowano w województwie pomorskim, w którym już po 3 miesiącach od zakończenia szkolenia efekt ten był dodatni, a pod koniec badanego okresu oscylował wokół 10 pp.

Cykliczne badania ewaluacyjne wpływu realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych – NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 oraz innych wybranych wskaźników makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym wykazują wpływ funduszy unijnych na wskaźniki rynku pracy w skali Polski i jej regionów. W wyniku badań można sformułować szereg wniosków dotyczących skuteczności, użyteczności, trwałości i efektywności interwencji w ramach polityki spójności w obszarze rynku pracy w Polsce. Ogólny trend zmian na rynku pracy w Polsce po akcesji do Unii Europejskiej jest zdecydowanie pozytywny: przyhamowaniu uległ spadek, a w ostatnich latach zaobserwowano wzrost współczynnika aktywności zawodowej, którego niski poziom jest jednym z zagrożeń rozwoju gospodarczego Polski. W latach 2004-2008 wskaźnik zatrudnienia rósł w tempie 1,86 pp. W Narodowym Planie Rozwoju (NPR) z 2003 r. zakładano osiągnięcie w 2006 r. wartości wskaźnika zatrudnienia rzędu 54-55%. Wskaźnik zatrudnienia ludności w wieku 15-64 na poziomie 54,5% w 2006 r. – zrealizował cele NPR. Przyczynił się do tego głównie wzrost wskaźnika zatrudnienia dla mężczyzn, bowiem wskaźniki zatrudnienia kobiet są generalnie znacznie niższe niż dla mężczyzn w każdej z analizowanych grup wiekowych, a największe różnice występują wśród pracowników najstarszych 50+. Korzystnie natomiast zmienia się poziom wykształcenia kobiet: w 1999 r. odsetek pracujących kobiet z wykształceniem wyższym wynosił 7 proc., zaś w 2008 wzrósł prawie dwukrotnie (do 13 proc.).

78 Poniższe dane pochodzą z raportu ewaluacyjnego ex-post dotyczącego zatrudnienia. Badanie to było realizowane przez PAG

Uniconsult na zlecenie Krajowej Jednostki Oceny i jest częścią międzynarodowego projektu Grupy Wyszehradzkiej.

Raport 2010

93

Stopa bezrobocia spadła w wyniku wykorzystania funduszy maksymalnie o 0,7 pp. Modele EuImpactModII i MaMoR3 wykazują znaczący wpływ polityki spójności na poziom stopy bezrobocia, zwłaszcza wśród kobiet. Pozytywny wpływ funduszy można zauważyć w przypadku osób bez wykształcenia (szkolenie). Stosunkowo największy wpływ miały fundusze na zmianę udziału młodych pracowników (w wieku 15-24): +2,7 pp. (wobec 9% ich udziału na rynku pracy). W drugiej kolejności fundusze wpłynęły pozytywnie na wzrost udziału pracujących w wieku 55-64: +1,4 pp. (wobec 10% ich udziału w rynku). Struktura pracujących według trzech sektorów gospodarki, będąca jednym z podstawowych wskaźników struktury gospodarki, monitorowanym w ramach celu głównego Strategii Rozwoju Kraju (SRK), wykazała zmniejszanie udziału zatrudnionych w rolnictwie, a zwiększanie w usługach – zarówno na poziome całego kraju, jak i w większości województw. Przeprowadzone badania ewaluacyjne pozwoliły skonstatować konwergencję w okresie po akcesji do Unii pod względem wskaźników zatrudnienia (wg płci, wieku, niepełnosprawności) oraz struktury zatrudnionych w 3 sektorach ekonomicznych. Ponieważ w analogicznym okresie przed akcesją w niektórych przypadkach zauważalna była nawet dywergencja, ocenia się, że polityka spójności pozytywnie oddziałuje na osiąganie konwergencji na regionalnych rynkach pracy. Dane pochodzące z makromodeli służących ocenie wpływu polityki spójności (MaMoR i EuImpact) pozwoliły stwierdzić, że realizacja polityki spójności przyspiesza (choć nieznacznie) tempo zbieżności wojewódzkich rynków pracy w zakresie wskaźnika zatrudnienia ogółem i w podziale na płeć. 77% miejsc pracy utworzonych dzięki projektom Priorytetu II SPO WKP można zaklasyfikować jako miejsca trwałe, ponieważ zostały zachowane przez co najmniej dwa lata po ustaniu dofinansowania. Firmy objęte wsparciem w ramach Priorytetu II SPO WKP tworzyły średnio 5,45 trwałych miejsc pracy. W sektorze usług 44% przedsiębiorstw nie zmieniło poziomu zatrudnienia. Szczególnie często zmniejszenie zatrudnienia notowano wśród firm dużych (32%). Z kolei bardzo dynamiczny wzrost zatrudnienia możemy zaobserwować w przedsiębiorstwach średnich, w których przeciętna liczba tworzonych miejsc pracy ponad pięciokrotnie przewyższyła liczbę miejsc likwidowanych (24,93 wobec 4,85).79 14% nowych miejsc pracy zajmowały osoby z najmłodszej grupy wiekowej (w momencie badania poniżej 25 lat), 84% – osoby w wieku 25-54 lat, a znikomą część – osoby w wieku od 55 lat. Z kolei 79% przypadków zlikwidowanych miejsc pracy dotyczyło osób w wieku 25-54 lat. Porównanie danych dotyczących miejsc utworzonych i zlikwidowanych wskazuje, że realizacja projektów w ramach polityki spójności prowadzi do wzrostu zatrudnienia osób z wykształceniem średnim, a zwłaszcza wyższym, co wiąże się z wyższą jakością miejsc pracy. Badania struktury tworzonych miejsc pracy ze względu na kategorie zawodów i specjalności pokazują, że kategorie, uważane za „nośniki Gospodarki Opartej na Wiedzy” (specjaliści, technicy, operatorzy i monterzy maszyn) stanowiły łącznie 46% utworzonych i 33% zlikwidowanych miejsc pracy. Wynika stąd, że wzrósł udział tej kategorii wśród wszystkich miejsc pracy w przedsiębiorstwach realizujących projekty.

5. Konkurencyjna gospodarka oparta na wiedzy Rozwój przedsiębiorczości Według stanu na 31.XII.2009 r. w Polsce zarejestrowanych było 3742,7 tys. podmiotów gospodarki narodowej, o 161,1 tys. (4,5%) więcej niż w końcu 2003 r. W okresie poakcesyjnym wzrost liczby podmiotów uległ tym samym znacznemu spowolnieniu w porównaniu z poprzednim sześcioletnim okresem (1997-2003), gdy ich liczba zwiększyła się o 984,7 tys., tj. o 37,9%. Można to wiązać z wygasaniem ekspansji przedsiębiorczości polegającej na tworzeniu dużej liczby nowych podmiotów, właściwej początkowej fazie transformacji i przechodzeniem do rozwoju przedsiębiorczości opartego na rozbudowie potencjału i wzmacnianiu konkurencyjności istniejących podmiotów gospodarczych.

Tabela 51. Podmioty gospodarki narodowej w latach 2003 i 2009 według rodzaju (zarejestrowane w rejestrze REGON wg stanu na 31.XII.2009 r.)

Liczba podmiotów Udział w % Wyszczególnienie 2003 2009 2003 2009

2009 (2003=100)

Podmioty ogółem 3581593 3742673 100,0 100,0 104,5 Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą

2795860

2815618

78,1

75,2

100,7

Podmioty gospodarki narodowej z wyłączeniem osób fizycznych

785733

927055

100,0

100,0

118,0

79 Dane zbadania CAPI.


94

Liczba podmiotów Udział w % Wyszczególnienie 2003 2009 2003 2009

2009 (2003=100)

Wg sektorów własności: - publiczny, w tym państwowe - prywatny, w tym z kapitałem zagranicznym a Wg liczby pracujących: 0-9 10-49 50-249 250 i więcej

129315

1736 656418 48973

652484 102329 25967 4953

120488

289 806567 65831

782297 113013 26993 4752

16,5 0,2

83,5 6,2

83,0 13,0 3,3 0,6

13,0 0,0

87,0 7,1

84,4 12,2 2,9 0,5

93,2 16,6

122,9 134,4

119,9 110,4 104,0 95,9

Uwagi: a spółki handlowe

Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej, GUS, Warszawa, obliczenia własne MRR.

Ponad 75% ogólnej liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarki narodowej stanowiły w końcu 2009 r. osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą80, głównie handlową, budowlaną, obsługę nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. W grupie tej dominowały (z udziałem 98,2%) mikroprzedsiębiorstwa, w których liczba pracujących była mniejsza od 10 osób.

Mapa 11. Zmiany liczby zarejestrowanych firm w latach 1999-2003 i 2004-2009 oraz liczba firm działających w 2008 r. w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców

Kujawsko-Pomorskie

Łódzkie

Świętokrzyskie

Podlaskie

Dolnośląskie

Lubelskie

Lubuskie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Pomorskie

Śląskie


Wielkopolskie

Zachodniopomorskie

Zmiana liczby firm zarejestrowanych74 000

1999-2003 2004-2009

Firmy działające w 2008 r.na 1 tys. mieszkańców

55,7 do 62,7 (4)47,2 do 55,7 (4)40,1 do 47,2 (4)32,9 do 40,1 (4)

Źródło: GUS i obliczenia własne MRR

Mikroprzedsiębiorstwa przeważały również wśród pozostałych zarejestrowanych podmiotów gospodarki narodowej (z wyłączeniem osób fizycznych), stanowiąc w końcu 2009 r. 84,4% ich ogólnej liczby; udział małych przedsiębiorstw z wyłączeniem mikroprzedsiębiorstw (10-49 pracujących) wynosił 12,2%, udział przedsiębiorstw średnich (50-249 pracujących) – 2,9%, a dużych (250 i więcej pracujących) – tylko 0,5%. Nie wszystkie zarejestrowane podmioty są aktywne ekonomicznie; znaczny ich odsetek stanowią takie, które nie podjęły działalności bądź jej zaprzestały (a nie zostały dotychczas wykreślone z rejestru). Według ostatnich dostępnych danych81, w 2008 r. działalność prowadziło 1862,5 tys. przedsiębiorstw niefinansowych (ok. 50% podmiotów zarejestrowanych), w tym 1730 tys. osób fizycznych. W stosunku do 2003 r. ich liczba zwiększyła się o 135,9 tys. (o 7,9%). W przeciwieństwie do tendencji odnotowanej w przypadku podmiotów zarejestrowanych, najsilniej wzrosła liczba działających dużych przedsiębiorstw (o 20,4%); niższy był wzrost liczby podmiotów średnich (o 13,6%) i małych (o 7,8%, w tym mikroprzedsiębiorstw o 7,3%). Niemniej struktura przedsiębiorstw według wielkości nie uległa w omawianym okresie większym zmianom. Nieznacznie obniżył się udział

80 Bez osób prowadzących indywidualne gospodarstwa w rolnictwie. 81 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010.

Raport 2010

95

przedsiębiorstw małych (z 99% do 98,9%, w tym mikroprzedsiębiorstw z 96,5% do 96%), przy niewielkim wzroście udziału przedsiębiorstw średnich (z 0,8% do 0,9%) i utrzymaniu udziału przedsiębiorstw dużych na niezmienionym poziomie (0,2%). Jednostki najmniejsze przeważały również wśród działających przedsiębiorstw z wyłączeniem osób fizycznych. W 2008 r. odsetek małych przedsiębiorstw wynosił w tej grupie 87,2% (mikroprzedsiębiorstw – 65,5%), przedsiębiorstw średnich – 10,4%, a dużych – 2,4%. Z przeprowadzonego w 2010 r. przez OECD okresowego przeglądu gospodarki Polski82 wynika, że zdecydowana przewaga mikroprzedsiębiorstw w grupie małych firm należy do jej cech wyróżniających na tle pozostałych krajów UE. Przytoczone w cytowanym raporcie dane pokazują, że o ile w Polsce mikroprzedsiębiorstwa stanowią 96,6% ogólnej liczby działających małych przedsiębiorstw i 57,8% ich stanu zatrudnienia, o tyle w UE-27 udziały te wynoszą średnio 91,9% i 44,2%. Odsetek dużych firm w Polsce i UE jest wprawdzie taki sam (0,2%), jednak liczba zatrudnionych w przeciętnej dużej firmie w UE jest o 37% wyższa niż w Polsce (1058 wobec 774). Ponadto odsetek nowych firm utrzymujących się na rynku należy w Polsce do najniższych w OECD83. W opinii ekspertów OECD, istniejąca w Polsce struktura przedsiębiorstw z dominacją najmniejszych podmiotów stanowi istotną przeszkodę w wykorzystaniu szans, jakie niesie proces globalizacji. Dotychczasowy udział Polski w tym procesie sprowadzał się w gruncie rzeczy do udziału w integracji europejskiej, gdyż zarówno niewielkie przeciętnie rozmiary firm, jak i ich ograniczone doświadczenie w eksporcie utrudniały aktywność na odległych rynkach pozaeuropejskich84. W tych warunkach działania na rzecz eliminowania barier rozwoju przedsiębiorstw oraz wspierania rozbudowy ich potencjału, innowacyjności i internacjonalizacji należą do podstawowych czynników poprawy międzynarodowej konkurencyjności gospodarki Polski.

Tabela 52. Podmioty gospodarki narodowej w latach 2003 i 2009 według województw (zarejestrowane w rejestrze REGON wg stanu na 31.XII.2009)

Liczba podmiotów Udział w % Województwa 2003 2009 przyrost

2009 (2003=100) 2003 2009

POLSKA 3581593 3742673 161080 104,5 100,0 100,0 Dolnośląskie 305888 316811 10923 103,6 8,5 8,5 Kujawsko-pomorskie 191029 182031 -8998 95,3 5,3 4,9 Lubelskie 154849 156180 1331 100,9 4,3 4,2 Lubuskie 97313 101405 4092 104,2 2,7 2,7 Łódzkie 241440 220706 -20734 91,4 6,7 5,9 Małopolskie 287816 314017 26201 109,1 8,0 8,4 Mazowieckie 575598 646696 71098 112,4 16,1 17,3 Opolskie 87412 95481 8069 109,2 2,4 2,6 Podkarpackie 142682 144999 2317 101,6 4,0 3,9 Podlaskie 96938 89578 -7360 92,4 2,7 2,4 Pomorskie 226329 249262 22933 110,1 6,3 6,7 Śląskie 424031 430578 6547 101,5 11,8 11,5 Świętokrzyskie 103679 105678 1999 101,9 2,9 2,8 Warmińsko-mazurskie 110390 114821 4431 104,0 3,1 3,1 Wielkopolskie 335573 359350 23777 107,1 9,4 9,6 Zachodniopomorskie 200626 215080 14454 107,2 5,6 5,7

Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej, GUS, Warszawa, za odpowiednie lata i obliczenia własne MRR.

Tendencje rozwoju przedsiębiorczości w okresie poakcesyjnym były zróżnicowane w układzie regionalnym. Podczas gdy w niektórych województwach liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarki narodowej w latach 2004-2009 wyraźnie wzrosła (o 12,4% w mazowieckim, 10,1% w pomorskim, 9,2% w opolskim, 9,1% w małopolskim), to w kilku innych obniżyła się (o 8,6% w łódzkim, 7,6% w podlaskim, 4,7% w kujawsko-pomorskim). Generalnie znacznie słabszy wzrost wykazywała liczba zarejestrowanych podmiotów w województwach Polski Wschodniej (o 0,4%) niż w pozostałych województwach (o 5,3%). Największy odsetek zarejestrowanych podmiotów przypadał w końcu 2009 r. na województwa: mazowieckie (17,3%), śląskie (11,5%), wielkopolskie (9,6%), dolnośląskie (8,5%) i małopolskie (8,4%).

82 OECD Economic Surveys: Poland, Volume 2010/8, OECD, Paris, April 2010. 83 Ibidem, s. 136-137. 84 Z przytoczonych w raporcie OECD wyników badań modelowych wynika, że eksport z Polski do Chin, Japonii i USA powinien być

około pięciokrotnie wyższy od obecnego, uwzględniając potencjał gospodarki, odległość rynków i warunki obrotu handlowego. Por. C. Bosquet, H. Boulhol, Gravity, Log of Gravity and the “Distance Puzzle”, GREQUAM Working Paper, No 2009-12.


96

Wymienione województwa przodowały również pod względem liczby przedsiębiorstw faktycznie działających w 2008 r.85 Ich łączny udział wynosił 55,1%, w tym mazowieckiego 15,8%, śląskiego – 12,7%, wielkopolskiego – 10,2%, małopolskiego – 9,1%, a dolnośląskiego – 7,3%. Cechowała je również największa koncentracja dużych przedsiębiorstw (63,8% ogółu działających, w tym 24,2% w mazowieckim). Natomiast w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców liczba działających przedsiębiorstw była największa w województwach: zachodniopomorskim (62,7), pomorskim (58,5), mazowieckim (56,6) i wielkopolskim (55,7), zaś najmniejsza – w lubelskim (32,9), podkarpackim (35,8), opolskim (38,6) i świętokrzyskim (39,0). Znacznie niższa od średniej krajowej (48,8) była ona także w pozostałych województwach Polski Wschodniej – podlaskim (40,1) i warmińsko-mazurskim (41,7), co wskazuje na utrzymujący się na tym obszarze niedorozwój przedsiębiorczości. Wydajność pracy Polska stopniowo zmniejsza dystans w stosunku do średniej unijnej pod względem wydajności pracy, jednak różnica pozostaje znaczna.

Tabela 53. Wydajność pracy w nowych państwach członkowskich UE z Europy Środkowej i Wschodniej w latach 2003-2009 (PKB wg parytetu siły nabywczej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, UE-27=100)

Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Zmiana 2009/03 w pp.

Słowenia 79,2 82,0 83,8 84,0 84,0 84,3 80,8 1,6 Słowacja 63,3 65,4 68,5 71,4 75,7 79,2 78,8 15,5 Czechy 66,5 68,0 68,5 69,3 71,5 71,9 71,7 5,2 Węgry 65,8 67,4 67,5 67,9 68,2 71,2 70,1 4,3 Polska 60,0 61,5 61,3 60,7 61,7 62,0 65,1a 5,1 Estonia 54,6 57,4 60,5 61,3 65,0 63,8 63,8 9,2 Litwa 52,0 53,3 54,4 56,2 59,1 62,0 55,6 3,6 Łotwa 44,0 45,7 47,9 48,8 51,2 52,0 49,9 5,9 Rumunia 31,1 34,4 35,9 39,6 43,2 50,2 47,1 16,0 Bułgaria 33,4 33,7 33,5 34,6 35,0 37,2 37,2a 3,8

Uwagi: a prognoza

Źródło: Eurostat i obliczenia własne MRR.

Mapa 12. Wydajność pracy w nowych państwach członkowskich UE z Europy Środkowej i Wschodniej oraz jej zmiany w latach 2004-2009

Litwa

Łotwa

Bułgaria

Rumunia

Węgry

Słowacja

RepublikaCzeska

Estonia

3,6

3,8

16,0

4,3

1,6

5,2

15,5

5,1

5,9

9,2

Polska

Słowenia

Zmiana w latach 2004-2009 w pp16

Wydajność pracy (PKB na 1 zatrudnionego) w 2009 r. UE-27=100

70 do 80,8 (4)60 do 70 (2)37,2 do 60 (4)


W 2008 r. wydajność pracy w Polsce, mierzona wartością PKB wg parytetu siły nabywczej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego stanowiła 62% średniej dla UE-27, a w 2009 r. wzrosła wg prognozy

85 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2008 roku, cyt. wydanie.

Raport 2010

97

Eurostat do 65,1% średniej unijnej, wobec 60% w 2003 r. Na tle pozostałych nowych państw członkowskich z Europy Środkowej i Wschodniej poziom wydajności pracy w Polsce można ocenić jako średni – wyższy jest w Słowenii, Słowacji, Czechach i na Węgrzech, natomiast niższy – w państwach nadbałtyckich, Rumunii i Bułgarii. Polska nie wyróżnia się również szczególnie szybką jego poprawą w stosunku do średniej unijnej. Odnotowana w latach 2004-2009 redukcja dystansu do UE-27 o 5,1 pp. znacznie ustępowała osiągniętej przez Rumunię (16 pp.), Słowację (15,5 pp.) i Estonię (9,2 pp.), a także Łotwę (5,9 pp.) i Czechy (5,2 pp.). Koszty pracy Tradycyjnym atutem Polski w konkurencji na rynkach międzynarodowych i w przyciąganiu bezpośrednich inwestycji zagranicznych były stosunkowo niskie koszty pracy przy jednocześnie dość wysokich kwalifikacjach pracowników. W warunkach wzrostu wynagrodzeń po akcesji do UE przewaga Polski w zakresie kosztów pracy systematycznie jednak maleje. Na podstawie danych Eurostat można oszacować, że w latach 2004-2009 godzinowe koszty pracy (w euro) zwiększyły się w Polsce o 68%, tj. nieco silniej niż w Czechach i na Węgrzech (średnio o 59%), lecz o wiele słabiej niż Bułgarii i Rumunii (blisko 2,5-krotnie). W UE-27 przeciętny wzrost godzinowych kosztów pracy wyniósł w tym okresie zaledwie 11%, w tym np. w Niemczech 8,5%.

Tabela 54. Koszty pracy w Polsce na tle UE-27 i wybranych państw członkowskich w latach 2003-2009

Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 euro/godzinę: UE-27 Niemcy Czechy i Węgry a Polska Bułgaria i Rumunia a

19,74 26,80 5,29 4,70 1,50

20,25 26,90 5,70 4,74 1,61

20,47 27,10 6,39 5,55 1,94

19,85 27,60 6,74 6,03 2,17

20,58 27,80 7,51 6,78 2,65

21,45 28,50 8,10 7,51 3,20

21,94 29,09 8,42 7,90 3,58

Polska=100 UE-27 Niemcy Czechy i Węgry a Bułgaria i Rumunia a

420,0 570,2 112,6 31,9

427,2 567,5 120,3 34,0

368,8 488,3 115,1 35,0

329,2 457,7 111,8 36,0

303,5 410,0 110,8 39,1

285,6 379,5 107,9 42,6

277,7 368,2 106,6 45,3

Uwagi: a średnia nieważona


Szybszy wzrost kosztów pracy w państwach członkowskich o najniższym ich poziomie oznacza tendencję do wyrównywania poziomu kosztów pracy na jednolitym rynku europejskim. O ile w 2003 r. godzinowe koszty pracy w UE-27 były przeciętnie ponad czterokrotnie wyższe niż w Polsce, o tyle w 2009 r. były wyższe mniej niż trzykrotnie; relacja kosztów pracy w Niemczech i w Polsce zmalała w tym okresie z 570 do ok. 370 (Polska=100). Nieco wyższe niż w Polsce pozostają godzinowe koszty pracy w Czechach i na Węgrzech, choć różnica zmniejszyła się z około 13% średnio w 2003 r. do ok. 7% w 2009 r. Natomiast przeciętnie dwukrotnie niższe niż w Polsce były w 2009 r. koszty pracy w Bułgarii i Rumunii (w 2003 r. były niższe ponad trzykrotnie). Malejąca przewaga Polski w zakresie kosztów pracy zmusza do przestawienia się na inne czynniki tworzenia przewagi konkurencyjnej, jak jakość, marka wyrobów, poziom techniki i innowacyjność. Obciążenia podatkowe Na tle innych krajów UE obciążenia podatkowe są w Polsce umiarkowane. Dotyczy to w szczególności podatku dochodowego od przedsiębiorstw. Istotną barierą są natomiast długie i skomplikowane procedury podatkowe. Według danych Eurostat, w 2008 r. przychody podatkowe stanowiły w Polsce 34,3% PKB wobec 39,3% PKB średnio w UE-27. Fiskalizm był więc w Polsce słabszy niż przeciętnie w UE, choć różnica w stosunku do średniej unijnej istotnie zmalała – z 7,4 pp. w roku akcesji do 5 pp. w 2008 r., głównie w wyniku szybszego w Polsce niż w UE wzrostu podatków, z wyłączeniem świadczeń na ubezpieczenia społeczne w relacji do PKB. Natomiast świadczenia na ubezpieczenia społeczne obniżyły się w latach 2004-2008 w relacji do PKB silniej w Polsce (o 1,5 pp.) niż w UE-27 (o 0,3 pp.); w rezultacie w końcu okresu ich poziom w Polsce (11,3% PKB) kształtował się o 1,2 pp. poniżej unijnego. Obciążenie podatkowe kosztów pracy (z uwzględnieniem świadczeń na ubezpieczenia społeczne płaconych przez pracowników i pracodawców) kształtowało się w 2008 r. w Polsce na poziomie 32,8% wynagrodzeń wobec 36,5% w UE-27. Zarówno poziom tego wskaźnika w Polsce, jak i różnica w


98

stosunku do średniej unijnej zmieniły się w okresie poakcesyjnym jedynie nieznacznie (w latach 2004-2008 wzrosły o 0,1 pp.). Najwyższe w UE było w 2008 r. podatkowe obciążenie wynagrodzeń we Włoszech (42,8%), natomiast najniższe na Malcie (20,2%), Cyprze (24,5%), w Irlandii (24,6%) i Wlk. Brytanii (26,1%).

Tabela 55. Przychody podatkowe w Polsce i UE-27 w relacji do PKB w latach 2003-2008 (w %) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Podatki łącznie ze świadczeniami na ubezpieczenia społeczne - Polska - UE-27 - Różnica w pp.

32,2 39,0 -6,8

31,5 38,9 -7,4

32,8 39,2 -6,4

33,8 39,7 -5,9

34,8 39,7 -4,9

34,3 39,3 -5,0

Podatki bez świadczeń na ubezpieczenia społeczne - Polska - UE-27 - Różnica w pp.

19,4 26,2 -6,8

19,1 26,2 -7,1

20,5 26,6 -6,1

21,6 27,2 -5,6

22,9 27,4 -4,5

23,0 26,8 -3,8

Świadczenia na ubezpieczenia społeczne - Polska - UE-27 - Różnica w pp.

12,8 12,8 0,0

12,4 12,7 -0,3

12,3 12,6 -0,3

12,2 12,5 -0,3

11,9 12,3 -0,4

11,3 12,5 -1,2

Źródło: Taxation trends in the European Union, European Commission, Brussels 2010 i obliczenia własne MRR.

Stawka podatku dochodowego od przedsiębiorstw (CIT) mieści się w UE w przedziale od 10% w Bułgarii i na Cyprze do ok. 33% we Francji i Belgii i 35% na Malcie. Stosowana obecnie w Polsce (jak również na Słowacji i Węgrzech) stawka 19% lokuje te kraje na 8-10 miejscu w UE-27 według wysokości CIT. Niższa od przeciętnej w UE jest również w Polsce stopa efektywnego opodatkowania przedsiębiorstw w Polsce, liczona jako suma wszystkich płaconych przez nie podatków i obowiązkowych świadczeń (z odliczeniem ulg i zwolnień) w stosunku do osiągniętego zysku. W Polsce relacja ta, według szacunku Banku Światowego, wynosi 42,5% wobec 44,5% średnio w UE. Daje to Polsce 10 pozycję wśród 26 uwzględnionych krajów Unii86, dla których wskaźnik kształtuje się w granicach od 20,9% w Luksemburgu do 68,4% we Włoszech87.

Mapa 13. Stawki CIT oraz stopa efektywnego opodatkowania przedsiębiorstw w UE-27 w %

Bułgaria

Łotwa

Irlandia

PortugaliaHiszpania

WielkaBrytania

Belgia

Niderlandy

Dania

Szwecja

Finlandia

Litwa

Estonia

CyprMalta

SłowacjaRepublika

Czeska

Austria

Niemcy

Francja

Grecja

Węgry

Włochy

Luksemburg

Polska

RumuniaSłowenia

Stawki CIT wg stanu na 27.05.2010, w %

35

Stopa efektywnego opodatkowania przedsiębiorstw w 2009 r., w %

55,5 do 68,4 (6)44,9 do 55,5 (7)35,9 do 44,9 (7)0 do 35,9 (7)

Źródło: Bank Światowy oraz www.worldwide-tax.com

86 Statystyka Banku Światowego nie obejmuje Malty. 87 Doing Business 2010. European Union (EU), World Bank, Washington 2009, s.27.

Raport 2010

99

Znacznie mniej korzystnie niż pod względem poziomu opodatkowania dochodów przedsiębiorstw przedstawia się na tle innych krajów UE pozycja Polski w przypadku stawek podatku od dochodów osobistych – PIT (stawki 18% i 32% dają jej szacunkowo 17 miejsce w UE) oraz maksymalnej stawki podatku VAT (22%, 23-24 miejsce w UE razem z Finlandią88). Jeśli wziąć pod uwagę średnią wymienionych stawek podatkowych (CIT, PIT i VAT), to dla Polski wynosiłaby ona 22%, co dawałoby razem z Finlandią 13-14 miejsce w UE-27. Najniższy w UE średni poziom tych stawek cechuje Bułgarię (ok.13%), a najwyższy Danię (ok. 33%). Największą słabością systemu podatkowego w Polsce jest nie poziom opodatkowania, lecz skomplikowane i czasochłonne procedury związane z płaceniem podatków, zwłaszcza przez przedsiębiorstwa. Jak ocenia Bank Światowy89, przeciętne polskie przedsiębiorstwo dokonuje 40 różnych płatności podatkowych w ciągu roku (większa w UE jest jedynie liczba płatności podatkowych w Rumunii - 11390), poświęcając załatwianiu związanych z tym formalności 395 godzin rocznie (spośród krajów UE odpowiednie obciążenie czasowe większe jest niż w Polsce tylko w Czechach – 613 godzin i Bułgarii – 616 godzin91). Uciążliwości związane z regulowaniem zobowiązań podatkowych przez przedsiębiorstwa w Polsce należą do największych nie tylko w Unii Europejskiej, lecz również w świecie. W najnowszym międzynarodowym rankingu warunków prowadzenia działalności gospodarczej opracowanym przez Bank Światowy, w kategorii „płacenie podatków” Polska zajęła dopiero 151 miejsce na 183 sklasyfikowane kraje92. W okresie ostatnich kilku lat zmniejszyła się wprawdzie znacząco efektywna stopa opodatkowania przedsiębiorstw w Polsce (z 55,6% w 2005 r. do 42,5% w 2009 r.) i nieznacznie spadła liczba dokonywanych w ciągu roku płatności (z 43 do 40), jednak znacznie bardziej skomplikowane stały się procedury podatkowe, o czym może świadczyć ponad dwukrotny wzrost długości czasu niezbędnego na ich załatwianie (odpowiednio ze 175 godzin do 395 godzin rocznie)93.

Innowacyjność przedsiębiorstw Wskazywane w najnowszej edycji Europejskiego Rankingu Innowacyjności osłabienie aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw w Polsce potwierdzają dane GUS dotyczące kształtowania się w okresie poakcesyjnym nakładów na działalność innowacyjną oraz liczby firm innowacyjnych w stosunku do ogółu przedsiębiorstw.

Tabela 56. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w latach 2003-2008 oraz ich relacja do PKB i wartości produkcji sprzedanej Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Nakłady na działalność innowacyjną: - w mln zł - 2003=100

15551,6

100,0

15628,1

100,5

14669,9

94,3

16558,1

106,5

20222,9

130,0

24270,8

156,1 Nakłady na działalność innowacyjną jako % PKB 1,84 1,69 1,49 1,56 1,72 1,90 Nakłady na działalność innowacyjną jako % wartości produkcji sprzedanej w przemyśle 3,42 2,81 2,56 2,54 2,75 3,11

Uwagi: a o liczbie pracujących powyżej 49 osób.


W 2008 r. w przedsiębiorstwach przemysłowych zatrudniających powyżej 49 osób nakłady na działalność innowacyjną wynosiły około 24,3 mld zł i w cenach bieżących były o 56% wyższe niż w 2003 r. Na początku okresu (w latach 2004-2006) wykazywały one jednak stagnację i dopiero w końcu okresu (w latach 2007-2008) ich wzrost wyraźnie przyspieszył. Mimo tego przez przeważającą część okresu poakcesyjnego (w latach 2004-2007) nakłady te były w relacji do PKB niższe niż w 2003 r., a w relacji do wartości produkcji sprzedanej w przemyśle również i w 2008 r. nie osiągnęły poziomu przedakcesyjnego. Bardziej szczegółowe dane, dotyczące lat 2006 i 2008, odnoszą się do nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych i usługowych zatrudniających 10 i więcej osób, z uwzględnieniem podziału regionalnego.

88 Po podniesieniu stawki VAT do 23% ustępować ona będzie w UE jedynie stosowanym przez Danię, Szwecję i Węgry (25%). 89 Doing Business 2010. European Union, cyt. wydanie, s. 26. 90 Przeciętnie w UE z wyłączeniem Malty przedsiębiorstwa dokonują 18 płatności podatkowych w ciągu roku. Najmniejsza jest

liczba płatności w Szwecji (2), a w dalszych 9 krajach (Francja, Łotwa, Finlandia, Portugalia, Hiszpania, Wlk. Brytania, Dania, Irlandia, Holandia) wynosi 7-9 rocznie.

91 Przeciętnie w UE płacenie podatków zajmuje przedsiębiorstwu 231,1 godziny rocznie. Czas ten jest najkrótszy w Luksemburgu (59 godzin), Irlandii (76) i Estonii (81).

92 Doing Business 2010, World Bank, Washington 2009, s. 146. 93 Por. jak wyżej oraz Doing Business in 2006, World Bank, Washington 2005, s. 146.


100

Wskazują one, że w latach 2007-2008 nakłady te zwiększyły się silniej w usługach (o 52,2%) niż w przemyśle (o 42,2%). Skokowy, ponad pięciokrotny wzrost wykazywały nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle w województwie łódzkim, a w usługach w wielkopolskim. Nie brak było jednak województw, w których nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle lub usługach obniżyły się. W przypadku nakładów przedsiębiorstw przemysłowych były to województwa: opolskie, podlaskie i wielkopolskie, a w sferze nakładów przedsiębiorstw usługowych: lubelskie, podlaskie, śląskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Jedynie w województwie podlaskim spadły nakłady na działalność innowacyjną zarówno w przemyśle, jak i w usługach, a w konsekwencji ich wielkość ogółem. Pod względem wielkości nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle w 2008 r. czołowe pozycje zajmowały województwa mazowieckie i śląskie (odpowiednio 20,9% i 17,3% nakładów wszystkich województw), a w usługach zdecydowanie dominowało mazowieckie z udziałem aż 77,8% (na następne w kolejności wielkopolskie przypadało już tylko 4,3%). Niepokojący jest postępujący spadek udziału przedsiębiorstw innowacyjnych wśród ogółu przedsiębiorstw w przemyśle i usługach. W przedsiębiorstwach przemysłowych udział ten obniżył się z 25,9% w latach 2002-2004 do 23,2% w latach 2004-2006 i 21,3% w latach 2006-2008, a w usługowych – z 21,2% w latach 2004-2006 do 15,6% w latach 2006-200894.

Tabela 57. Przedsiębiorstwa innowacyjne jako % ogółu przedsiębiorstw w przemyśle i usługach w latach 2002-2008 według województw

Przemysł Usługi Województwa 2002-2004 2004-2006 2006-2008 2004-2006 2006-2008

POLSKA 25,9 23,2 21,3 21,2 15,6 Dolnośląskie 24,5 25,7 24,2 25,1 19,1 Kujawsko-pomorskie 25,2 20,0 20,7 12,4 13,2 Lubelskie 27,8 24,3 22,2 27,5 9,8 Lubuskie 19,0 17,7 14,4 11,8 16,8 Łódzkie 24,3 19,0 14,8 14,7 8,4 Małopolskie 30,7 21,3 22,2 20,1 14,6 Mazowieckie 23,8 23,4 25,3 26,2 21,7 Opolskie 27,9 28,6 22,9 17,0 9,4 Podkarpackie 30,5 30,2 23,5 19,4 14,8 Podlaskie 22,4 25,8 23,7 22,6 9,1 Pomorskie 24,5 28,5 25,1 23,6 17,3 Śląskie 32,7 26,4 22,4 22,6 16,1 Świętokrzyskie 29,9 22,1 20,2 25,4 13,8 Warmińsko-mazurskie 28,5 23,0 18,1 18,8 11,1 Wielkopolskie 21,1 19,9 18,5 16,0 12,6 Zachodniopomorskie 21,5 18,8 17,1 16,3 8,2

Uwagi: a o liczbie pracujących 10 i więcej osób.

Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2002-2004, GUS, Warszawa 2006: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2004-2006, GUS, Warszawa 2008: Nauka i technika w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010 oraz obliczenia własne MRR.

94 Jako przedsiębiorstwo innowacyjne traktuje się takie, które w badanym okresie (w danym roku i w dwóch latach poprzednich)

wprowadziło na rynek przynajmniej jedną innowację produktową lub procesową (nowy lub istotnie ulepszony produkt lub proces).

Raport 2010

101

Mapa 14. Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle jako % ogółu przedsiębiorstw

Kujawsko-Pomorskie

Lubelskie

Podkarpackie

Małopolskie

Świętokrzyskie

Łódzkie

Śląskie

Opolskie

Dolnośląskie

Wielkopolskie

Lubuskie

Zachodniopomorskie

Pomorskie


Mazowieckie

Podlaskie

Zmiana udziału w pp w stosunku do lat:2,4

2002-2004 2004-2006

Udział przedsiębiorstw innowacyjnychw latach 2006-2008 w %

23,5 do 25,3 (5)22,4 do 23,5 (2)18,5 do 22,4 (5)14,4 do 18,5 (4)


Malejący odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych był zjawiskiem powszechnym w układzie regionalnym. W przemyśle zmniejszał się on systematycznie w kolejnych badanych podokresach (2002-2004, 2004-2006 i 2006-2008) aż w 9 województwach (lubelskim, lubuskim, łódzkim, podkarpackim, śląskim, świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim), a jedynie w 3 województwach był wyższy w latach 2006-2008 niż 2002-2004 (mazowieckim, podlaskim i pomorskim). W usługach odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych był wyższy w latach 2006-2008 niż 2004-2006 tylko w 2 województwach: kujawsko-pomorskim i lubuskim. Spadek odsetka przedsiębiorstw innowacyjnych można wiązać z efektem dobrej koniunktury (w warunkach rosnącego popytu dla poprawy wyników finansowych nie trzeba podejmować dodatkowego ryzyka, jakim jest przygotowanie i wdrożenie innowacji do praktyki)95, lecz również z narastaniem barier innowacyjności. Jak wynika z badań ankietowych prowadzonych przez INE PAN, w 2008 r. nadal największe znaczenie miały bariery finansowe (brak środków własnych i zewnętrznych, zbyt wysokie koszty innowacji), jednak w porównaniu z poprzednimi badaniami (w latach 2006 i 2007) najbardziej nasiliło się oddziaływanie barier rynkowych (obawa przed opanowaniem rynku przez dominujące przedsiębiorstwo, niepewność popytu, brak popytu na innowacje). W opinii ankietowanych firm kryzys finansowy wpłynął na ograniczenie środków finansowych na prace badawczo-rozwojowe, innowacje, inwestycje (w tym w nowe, niesprawdzone technologie) oraz na wielkość projektów, co spowodowało odsunięcie w czasie realizacji niektórych prac B+R. Firmy wskazywały na utrudniony dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania oraz zwiększone koszty pozyskiwania kapitału, a wiele z nich utraciło płynność finansową. Zmniejszyły się zamówienia na innowacyjne produkty, a problemem dla niektórych firm była utrata wykwalifikowanych pracowników96. Pozytywną oznaką, na którą wskazują badania dużych przedsiębiorstw przeprowadzone w kwietniu-czerwcu 2010 r. przez PKPP Lewiatan i Deloitte jest zmiana podejścia do innowacji, wynikająca ze zredefiniowania metod realizacji celów ze zwiększeniem koncentracji na kwestiach jakości. Plany inwestycyjne na lata 2010-2011 odzwierciedlają dążenie ankietowanych firm do podnoszenia swej

95 Wniosek taki wynika z badań PKPP Lewiatan, por. M. Starczewska-Krzysztoszek, Czy przedsiębiorstwa są coraz bardziej

innowacyjne? <www.pkpp.lewiatan.pl>. 96 E. Krzywina, Bariery utrudniające prowadzenie działalności innowacyjnej w latach 2006-2008 (w:) Raport o innowacyjności

gospodarki Polski w 2009 roku (red. T. Baczko), INE PAN, Warszawa 2010, s. 147-152.


102

konkurencyjności na rynku przez inwestycje w nowe rozwiązania i w kapitał ludzki (inwestycje organizacyjne)97. Innowacyjność gospodarki Polski na tle europejskim W najnowszej edycji Europejskiego Rankingu Innowacyjności (European Innovation Scoreboard - EIS)98 Polska przesunęła się z grupy najmniej innowacyjnych „krajów doganiających” (Rumunia, Chorwacja, Łotwa, Bułgaria, Turcja, Serbia) do poprzedzającej ją grupy „umiarkowanych innowatorów” (Czechy, Portugalia, Norwegia, Hiszpania, Grecja, Włochy, Malta, Słowacja, Węgry, Polska, Litwa). Czołówkę rankingu tworzą „liderzy innowacji” (Szwajcaria, Szwecja, Finlandia, Niemcy, Wlk. Brytania, Dania), a innowacyjność wyższą lub zbliżoną do przeciętnej dla UE-27 wykazują także „innowacyjni naśladowcy” (Austria, Luksemburg, Belgia, Irlandia, Francja, Holandia, Estonia, Islandia, Cypr, Słowenia)99. Mimo awansu, pozycja Polski w rankingu jest nadal odległa – zajmuje w nim 26 miejsce na 33 sklasyfikowane kraje, a spośród krajów UE-27 wyprzedza jedynie Rumunię, Łotwę i Bułgarię. Warto jednak zaznaczyć, że w edycji rankingu z 2004 r. zajmowała miejsce przedostanie – i ostatnie spośród krajów unijnych100. EIS traktuje innowacyjność kompleksowo – pozycja kraju w rankingu zależy od wyników w 29 szczegółowych kategoriach, odnoszących się nie tylko do opracowywania i wdrażania innowacji (tj. nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów oraz nowych metod organizacyjnych i marketingowych) oraz ekonomicznych efektów działalności innowacyjnej (zatrudnienie w sektorach wysokiej i średnio-wysokiej techniki oraz w naukochłonnych usługach, eksport wyrobów wysokiej i średnio-wysokiej techniki oraz naukochłonnych usług, sprzedaż wyrobów nowych lub istotnie zmodernizowanych), lecz również szeroko rozumianych podstaw i uwarunkowań działalności innowacyjnej (kapitał ludzki, finansowanie i wsparcie, inwestycje przedsiębiorstw, przedsiębiorczość i powiązania, własność intelektualna i transfer technologii). Poprawa pozycji Polski w Europejskim Rankingu Innowacyjności opiera się na wynikach osiąganych w tej ostatniej grupie kategorii. Notowany w pięciu ostatnich latach postęp w zakresie podstaw i uwarunkowań działalności innowacyjnej jest szybszy od przeciętnego w UE-27. W szczególności podkreśla się osiągnięcia w zakresie finansowania i wsparcia przedsiębiorstw (kredyty sektora prywatnego, dostęp przedsiębiorstw do szerokopasmowego Internetu) oraz własności intelektualnej i transferu technologii (wspólnotowe znaki towarowe i wzory użytkowe). Natomiast wyniki w zakresie działalności innowacyjnej i jej efektów ekonomicznych pogorszyły się (zwłaszcza sprzedaż wyrobów nowych na rynku lub istotnie zmodernizowanych jako procent sprzedaży ogółem). W odniesieniu do osiągniętego w 2009 r. poziomu innowacyjności największym atutem Polski jest kapitał ludzki – jedynie w tej kategorii wynik kształtuje się powyżej średniego dla UE-27. Z kolei do największych słabości należą finansowanie i wsparcie (mimo poprawy wskaźników) oraz przedsiębiorczość i powiązania. W obu tych kategoriach Polska zajmowała w 2009 r. dopiero 30 miejsce na 33 sklasyfikowane kraje europejskie. Działalność badawczo-rozwojowa Nakłady na działalność badawczo-rozwojową (B+R) w Polsce wyniosły w 2008 r. ponad 7,7 mld zł i w cenach bieżących były o 69,1% wyższe niż w 2003 r. Jeśli jednak wziąć pod uwagę udział tych nakładów w PKB, to w okresie poakcesyjnym cechowała go stagnacja zarówno w Polsce, jak i w całej Unii Europejskiej.

Tabela 58. Nakłady na B+R w Polsce i UE-27 w relacji do PKB oraz wg źródła finansowania w latach 2003-2008

Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Udział nakładów na B+R w PKB (w %) - Polska - UE-27 - Różnica w pp.

0,54 1,86

-1,32

0,56 1,82

-1,26

0,57 1,82

-1,25

0,56 1,85

-1,29

0,57 1,85

-1,28

0,61 1,90

-1,29 Udział środków budżetowych w nakładach na B+R (w %) - Polska - UE-27

62,7 35,1

61,7 35,0

57,7 34,4

57,5 33,4

58,6 33,0

59,8 33,5

97 M. Starczewska-Krzysztoszek, op.cit. 98 Obok państw członkowskich UE ranking obejmuje kraje kandydujące oraz należące do Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 99 European Innovation Scoreboard (EIS) 2009, European Commission, Pro Inno Paper No 15, Brussels 2010, s. 12. 100 European Innovation Scoreboard (EIS) 2004, European Commission, Brussels 2005, s. 9.

Raport 2010

103

Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 - Różnica w pp. 27,6 26,7 23,3 24,1 25,6 26,3 Udział środków przedsiębiorstw w nakładach na B+R (w %) - Polska - UE-27 - Różnica w pp.

30,3 54,1

-23,8

30,5 54,3

-23.8

33,4 54,2

-20,8

33,1 55,3

-22,8

34,3 55,2

-20,9

30,5 55,0

-24,5


W latach 2004-2008 nakłady na B+R kształtowały się na poziomie ok. 0,6% PKB w Polsce i około 1,8-1,9% PKB w UE-27. Oznaczało to, że nie tylko nie osiągnięto, ale nawet nie zbliżono się do wyznaczonego w Strategii Lizbońskiej celu w postaci przeznaczania na B+R ponad 3% PKB. Poziom taki uzyskują od lat tylko dwa kraje Unii: Finlandia i Szwecja101. Udział nakładów na B+R w PKB Polski jest ponad trzykrotnie niższy od średniego w UE-27 i dystans ten nie zmniejsza się. Wprawdzie w ostatnich latach wskaźnik dla Polski zaczął wykazywać niewielki wzrost (z 0,56% PKB w 2006 r. do 0,57% PKB w 2007 r. i 0,61% PKB w 2008 r.), jednak pozostawał niższy niż w końcu poprzedniej i na początku obecnej dekady (0,69% PKB w 1999 r., 0,62% PKB w 2001 r.). Spośród krajów UE mniejszy niż Polska odsetek PKB przeznaczały w 2008 r. na finansowanie sfery B+R tylko Cypr (0,46%), Słowacja (0,47%), Bułgaria (0,49%) oraz Rumunia i Grecja (0,58%102). Znacznie, około 2-3-krotnie wyższy niż w Polsce był on natomiast w takich krajach „nowej” Unii, jak: Słowenia (1,66%), Czechy (1,47%), Estonia (1,29%) czy Węgry (1%). Wśród przyczyn niskiego poziomu nakładów na B+R w Polsce i ich stagnacji w relacji do PKB można wymienić tradycję traktowania tych nakładów w kategoriach obciążeń budżetowych, a nie inwestycji w długookresowy rozwój kraju (potencjalnie wysoce efektywnej), jak również słabości systemowe samej sfery B+R, w tym niedostatek powiązań ze sferą przedsiębiorczości. Wyznacznikiem tego ostatniego jest stosunkowo niewielki udział środków przedsiębiorstw w nakładach na B+R. W 2008 r. wynosił on w Polsce 30,5% (tj. tyle samo, co w 2004 r. i o 3,8 pp. mniej niż w 2007 r.) wobec 55% w UE-27. Kraje przeznaczające w UE największe nakłady na sferę B+R w relacji do PKB finansują je w przeważającej mierze ze środków przedsiębiorstw (wg najnowszych dostępnych danych, Finlandia w 70,3%, Niemcy w 67,9%, Szwecja w 64%, Słowenia w 62,8%). Natomiast w tych nielicznych krajach, gdzie udział środków przedsiębiorstw w finansowaniu nakładów na B+R jest niższy niż w Polsce (Cypr – 16,4%, Litwa – 21,4%, Rumunia – 23,3%, Łotwa – 27%), niższy lub zbliżony do polskiego jest również poziom tych nakładów w relacji do PKB. Wobec niedostatecznego finansowania ze środków przedsiębiorstw, około 60% nakładów na B+R pokrywały w Polsce w 2008 r. środki budżetowe, co oznaczało udział niemal dwukrotnie wyższy od przeciętnego w UE-27 (33,5%). Większe niż w Polsce uzależnienie finansowania sfery B+R od środków budżetowych notowano w UE jedynie w Rumunii (ponad 70%) i na Cyprze103. Model finansowania sfery B+R w Polsce odbiega tym samym daleko od wyznaczonego w Strategii Lizbońskiej wzorca, zgodnie z którym 2/3 środków na ten cel powinno pochodzić z funduszy prywatnych, a tylko 1/3 z publicznych. Nakłady na B+R w Polsce cechuje utrzymująca się wysoka koncentracja w wymiarze regionalnym. Zarówno bezpośrednio przed akcesją (w 2003 r.), jak i wg ostatnich dostępnych danych (w 2008 r.) ponad połowa ich ogólnej wielkości przypadała na dwa województwa – mazowieckie (z udziałem ponad 43%) i małopolskie (ponad 11%). Województwa te wykazywały również zdecydowanie najwyższy udział nakładów na B+R w PKB, odpowiednio 1,07% i 0,92% w 2008 r. W następnych w kolejności województwach: lubelskim, wielkopolskim, łódzkim i pomorskim udział ten był już o połowę niższy, a w cechujących się najmniejszą intensywnością nakładów na B+R w relacji do PKB województwach: lubuskim, świętokrzyskim, opolskim, kujawsko-pomorskim i podlaskim nie przekraczał 0,2%.

101 Wg Eurostat nakłady na B+R stanowiły w 2009 r. szacunkowo 3,91% PKB Finlandii i 3,75% PKB Szwecji w 2008 r. 102 Dane dla Grecji dotyczą 2007 r. 103 Obok środków budżetowych i środków przedsiębiorstw źródłem finansowania sfery B+R mogą być również nakłady szkolnictwa

wyższego, prywatnych organizacji non-profit oraz środki pochodzące z zagranicy.


104

Mapa 15. Nakłady na B+R w relacji do PKB i udział środków UE w ich finansowaniu

Zachodniopomorskie

Kujawsko-Pomorskie

Łódzkie

Podlaskie

3,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,03,0Dolnośląskie

Lubelskie

Lubuskie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie


Wielkopolskie

8,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,28,2

3,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,23,2

12,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,912,9

5,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,65,6

4,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,9

4,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,34,3

4,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,54,5

6,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,56,5

6,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,2

4,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,24,2

3,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,43,4

0,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,30,3

6,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,86,8

4,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,94,9

6,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,26,2

Udział środków UE w finansowaniu nakładówna B+R w latach 2005-2008 (w %)

13

Udział nakladów na B+R w PKBw 2007 r. (w %)

0,52 do 1,07 (4)0,36 do 0,52 (5)0,24 do 0,36 (2)0,09 do 0,24 (5)


Tabela 59. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową oraz ich udział w PKB według województw w latach 2003 i 2007/2008

Nakłady na B+R w mln zł Udział w nakładach na B+R w %

Udział nakładów na B+R w PKB w % Województwa

2003 2008 2003 2008 2003 2007 POLSKA 4558,3 7706,2 100,0 100,0 0,56 0,57 Dolnośląskie 258,2 457,4 5,7 5,9 0,40 0,41 Kujawsko-pomorskie 101,0 129,4 2,2 1,7 0,25 0,20 Lubelskie 136,7 239,9 3,0 3,1 0,41 0,54 Lubuskie 32,7 28,2 0,7 0,4 0,18 0,09 Łódzkie 274,4 424,7 6,0 5,5 0,54 0,51 Małopolskie 520,0 895,3 11,4 11,6 0,86 0,92 Mazowieckie 1997,5 3322,1 43,8 43,1 1,19 1,07 Opolskie 28,3 40,4 0,6 0,5 0,16 0,14 Podkarpackie 115,4 177,4 2,5 2,3 0,36 0,36 Podlaskie 39,1 74,7 0,9 1,0 0,20 0,20 Pomorskie 198,4 398,2 4,4 5,2 0,43 0,51 Śląskie 374,9 609,2 8,2 7,9 0,33 0,38 Świętokrzyskie 12,7 92,2 0,3 1,2 0,06 0,12 Warmińsko-mazurskie 53,1 80,5 1,2 1,0 0,23 0,29 Wielkopolskie 358,2 611,5 7,9 7,9 0,48 0,52 Zachodniopomorskie 57,7 125,2 1,3 1,6 0,17 0,24

Źródło: Bank Danych Regionalnych, GUS oraz obliczenia własne MRR

Społeczeństwo informacyjne W odniesieniu do podstawowych wskaźników charakteryzujących rozwój społeczeństwa informacyjnego wyniki osiągane przez Polskę kształtują się nadal poniżej średniej unijnej, jednak w przypadku niektórych z tych wskaźników różnica nie jest już znacząca.

Tabela 60. Podstawowe wskaźniki budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2004-2009

Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Wydatki na technologie informacyjne (udział w PKB w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

. . .

. . .

2,4 1,8

-0,6

2,4 1,7

-0,7

2,4 1,6

-0,8

2,5 1,9

-0,6 Przedsiębiorstwa a z dostępem do Internetu (udział w %) - UE-27

88

91

92

93

93

94

Raport 2010

105

Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

85 -3

87 -4

89 -3

92 -1

93 0

91 -3

Gospodarstwa domowe z dostępem do Internetu (udział w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

41 26

-15

48 30

-18

49 36

-13

54 41

-13

60 48

-12

65 59 -6

Uwagi: a uwzględniono przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 10 i więcej osób Źródło: Eurostat i obliczenia własne MRR

Dostęp przedsiębiorstw do Internetu można uznać za standard zarówno w UE, jak i w Polsce. Również dostęp gospodarstw domowych do Internetu jest w Polsce tylko nieznacznie niższy niż średni w UE-27. Niewielkie są także różnice w zakresie dostępu gospodarstw domowych do Internetu szerokopasmowego czy wykorzystania przez przedsiębiorstwa Internetu w kontaktach z administracją publiczną. Polska odbiega natomiast nadal znacząco od średniej unijnej pod względem liczby łącz szerokopasmowych w przeliczeniu na 100 mieszkańców, dostępu przedsiębiorstw do łącz szerokopasmowych i rozwoju e-administracji. Zwraca uwagę odmienna (na tle średniej unijnej) sytuacja w dostępie do łącz szerokopasmowych przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. W Polsce dostęp przedsiębiorstw do Internetu szerokopasmowego był w 2009 r. jedynie nieznacznie większy niż w przypadku gospodarstw domowych (odpowiednio 58% i 51%), podczas gdy przeciętnie w UE-27 wykorzystanie Internetu szerokopasmowego przez przedsiębiorstwa stało się niemal standardem (83%), a przez gospodarstwa domowe było wyraźnie mniejsze (56%). Łącza szerokopasmowe są w Polsce znacznie powszechniejszą formą dostępu do Internetu w przypadku gospodarstw domowych (wykorzystywało je 87,3% gospodarstw z dostępem do Internetu w 2009 r.) niż w przypadku przedsiębiorstw (64,5%)104. Upowszechnienie dostępu przedsiębiorstw w Polsce do łącz szerokopasmowych pozostaje więc istotnym wyzwaniem. Wyzwaniem takim jest również rozwój e-administracji. Odsetek 20 podstawowych usług publicznych w pełni dostępnych on-line zwiększył się wprawdzie w Polsce z zaledwie 10% w 2004 r. do 53% w 2009 r., jednak pozostawał o 21 pp. niższy od średniego w UE-27 (w latach 2004-2007 różnica przekraczała 30 pp.). Pod względem rozwoju e-administracji Polska wyprzedzała w UE w 2009 r. jedynie Bułgarię, Grecję i Rumunię. W przodujących pod tym względem krajach (Austrii, Portugalii, Wlk. Brytanii) wskaźnik rozwoju e-administracji wynosił 100%, tj. wszystkie podstawowe usługi publiczne były już w pełni dostępne przez Internet. W 2009 r. w komputer wyposażonych było 66,1% gospodarstw domowych w Polsce, 58,6% miało dostęp do Internetu, a 51,1% - do Internetu szerokopasmowego. Różnica między miastem a wsią narastała wraz ze stopniem zaawansowania technologii informacyjnej – z 8,7 pp. w przypadku wyposażenia w komputer, do 12 pp. w przypadku dostępu do Internetu i 15,7 pp. dla dostępu szerokopasmowego. W podziale na makroregiony najlepsze wyniki osiągały Północno-Zachodni i Północny, gdzie wszystkie trzy wskaźniki były wyższe od średniej krajowej, a najgorsze – Region Wschodni (wszystkie wskaźniki poniżej średniej dla Polski). Wyposażenie gospodarstw domowych w komputery kształtowało się w granicach od 63,3% w Regionie Południowo-Zachodnim do 67,6% w Północnym, dostęp gospodarstw domowych do Internetu – od 54,8% w Regionie Wschodnim do 63% w Północno-Zachodnim, a dostęp szerokopasmowy - od 46,3% w Regionie Wschodnim do 55,1% w Północno-Zachodnim.

Tabela 61. Wykorzystanie technologii informacyjnych w gospodarstwach domowych w 2009 r. wg klasy miejsca zamieszkania i regionów (odsetek ogółu gospodarstw domowych)

Wyszczególnienie a Gospodarstwa domowe

wyposażone w komputery

Gospodarstwa domowe z dostępem do Internetu

Gospodarstwa domowe z szerokopasmowym

dostępem do Internetu Polska 66,1 58,6 51,1 Klasa miejsca zamieszkania: - miasto - wieś

68,9 60,2

62,5 50,5

56,3 40,6

Regiony: a - Centralny - Południowy - Wschodni - Północno-Zachodni

67,3 66,3 64,1 66,8

57,5 59,6 54,8 63,0

51,9 50,6 46,3 55,1

104 Obliczenia własne MRR na podstawie danych GUS (w:) Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w

przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych w 2009 r., GUS, Warszawa, 1.04.2010.


106

Wyszczególnienie a Gospodarstwa domowe

wyposażone w komputery

Gospodarstwa domowe z dostępem do Internetu

Gospodarstwa domowe z szerokopasmowym

dostępem do Internetu - Południowo-Zachodni - Północny

63,3 67,6

59,0 58,9

50,1 53,2

Uwagi: a Centralny – Łódzkie, Mazowieckie; Południowy – Małopolskie, Śląskie; Wschodni – Lubelskie, Podkarpackie, Świętokrzyskie, Podlaskie; Północno-Zachodni – Wielkopolskie, Zachodniopomorskie, Lubuskie; Południowo-Zachodni – Dolnośląskie, Opolskie; Północny – Kujawsko-pomorskie, Warmińsko-mazurskie, Pomorskie.

Źródło: Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych w 2009 r., GUS, Warszawa, 1.04.2010.

Mapa 16. Wykorzystanie technologii informacyjnych w makroregionach w 2009 r. (% gospodarstw domowych)

Północno-Zachodni

Południowo-Zachodni

Południowy

Północny

Wschodni

Centralny


Południowy

Wschodni

Północny

Północno-Zachodni

Centralny

Północny

Wschodni

Południowy


Północno-Zachodni Centralny

Wyposażenie w komputery

67,3 do 67,6 (2)66,3 do 67,3 (2)63,3 do 66,3 (2)

Dostęp do Internetu

59,6 do 63 (2)58,9 do 59,6 (2)54,8 do 58,9 (2)

Szerokopasmowy dostęp do Internetu

53,2 do 55,1 (2)50,6 do 53,2 (2)46,3 do 50,6 (2)

Źródło: GUS

Z prowadzonych przez GUS badań dotyczących wykorzystania technologii informacyjnych w gospodarstwach domowych wynika, że wykluczenie cyfrowe ma w Polsce w dużej mierze charakter samowykluczenia. W 2009 r. spośród gospodarstw domowych nie posiadających dostępu do Internetu niemal połowa (49,1%) deklarowała jako przyczynę brak takiej potrzeby; dotyczyło to przede wszystkim gospodarstw osób starszych. Na kolejnym miejscu znajdowały się bariery ekonomiczne: zbyt wysokie koszty sprzętu (29,9%) i zbyt wysokie koszty dostępu (23,2%). Znaczenie tej grupy barier wykazywało jednak w ostatnich latach tendencję malejącą, rósł natomiast odsetek gospodarstw, które jako barierę w dostępie do Internetu wskazywały brak odpowiednich umiejętności (29,5% w 2009 r.). Mniejszą od wymienionych przeszkodą był brak technicznych możliwości podłączenia do Internetu (6,6% wskazań)105. Szczegółowych danych dotyczących wykorzystania technologii informacyjnych w przedsiębiorstwach dostarcza badanie przeprowadzone przez GUS w kwietniu 2009 r. na reprezentatywnej próbie ponad 14,4 tys. firm o liczbie pracujących 10 i więcej osób106. Pokazują one, że z komputera korzystało 92,6% przedsiębiorstw, 90,1% miało dostęp do Internetu, a 58,1% dostęp szerokopasmowy. Ponad połowa (57,4%) przedsiębiorstw posiadała własną stronę www. W pełni elektroniczna obsługa procedur administracyjnych przez Internet była wykorzystywana przez 28,7% przedsiębiorstw. Wykorzystanie komputera i dostęp do Internetu były najbardziej rozpowszechnione w województwie pomorskim (odpowiednio 96,4% i 93,2% przedsiębiorstw), a dostęp szerokopasmowy w śląskim (63%). Najwyższy odsetek przedsiębiorstw posiadających własną stronę www notowało mazowieckie (65,6%). Firmy z tego województwa przodowały również pod względem dokonywania transakcji sprzedaży przez sieci komputerowe (transakcji takich dokonywało 6,4% firm), podczas gdy zakupy on-line były najpowszechniejsze w opolskim (15,7% firm). Możliwość w pełni elektronicznej obsługi procedur administracyjnych przez Internet wykorzystywały najczęściej przedsiębiorstwa z województwa dolnośląskiego (31,5% firm). Stosunkowo najsłabsze wykorzystanie technologii informacyjnych cechowało województwa Polski Wschodniej. Odsetek przedsiębiorstw wykorzystujących komputer i mających dostęp do Internetu

105 Jak wyżej oraz Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2004-2008, GUS, Warszawa 2010.

Podane odsetki nie sumują się do 100; można było wskazać więcej niż jedną przyczynę. 106 Por. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych w

2009 r., cyt. wydanie.

Raport 2010

107

był najniższy w województwie podlaskim (odpowiednio 87% i 85,3%), a mających dostęp szerokopasmowy – w świętokrzyskim (48,9%). Przedsiębiorstwa z województwa podlaskiego korzystały również w najmniejszym stopniu z w pełni elektronicznej obsługi procedur administracyjnych przez Internet (19,8% firm). Natomiast województwo warmińsko-mazurskie zajmowało ostatnie miejsce pod względem posiadania przez przedsiębiorstwa własnej strony www (44,8% firm) oraz dokonywania transakcji zakupu i sprzedaży przez sieci komputerowe (odpowiednio 8,3% i 1,8% przedsiębiorstw).

Tabela 62. Wykorzystanie technologii informacyjnych w przedsiębiorstwach w 2009 r. według województw (% ogółu przedsiębiorstw)

Dostęp do Internetu Dokonywanie

transakcji przez sieci komputerowe

Województwa Wykorzys-

tanie komputera

ogółem szerokopasmowy

Własna strona www

Sprzedaż Zakupy

W pełni elektroniczna

obsługa procedur

administra-cyjnych przez

Internet POLSKA 92,6 90,1 58,1 57,4 4,9 11,9 28,7 Dolnośląskie 92,0 89,5 61,0 57,9 5,5 14,1 31,5 Kujawsko-pomorskie 89,9 86,4 53,3 50,7 4,4 11,7 24,0 Lubelskie 93,1 90,4 49,8 49,7 3,4 9,4 29,3 Lubuskie 89,2 86,7 54,1 45,5 2,7 9,6 26,0 Łódzkie 91,2 89,0 53,7 56,4 4,3 8,8 24,4 Małopolskie 90,7 87,3 58,6 60,3 6,1 12,9 27,7 Mazowieckie 93,9 92,7 62,7 65,6 6,4 14,9 30,1 Opolskie 95,6 89,9 54,7 52,6 5,6 15,7 27,8 Podkarpackie 93,9 90,7 57,1 53,4 4,3 8,8 31,3 Podlaskie 87,0 85,3 58,7 49,7 4,1 12,4 19,8 Pomorskie 96,4 93,2 59,5 59,2 5,8 9,7 27,3 Śląskie 94,1 91,3 63,0 60,2 4,4 12,9 31,4 Świętokrzyskie 86,9 84,7 48,9 49,2 3,5 10,5 25,5 Warmińsko-mazurskie 87,8 85,8 49,1 44,8 1,8 8,3 29,2 Wielkopolskie 94,0 92,1 56,6 58,6 4,9 10,6 30,0 Zachodniopomorskie 92,5 89,7 58,5 53,0 2,9 11,4 27,2

Uwagi: a Na podstawie badania przeprowadzonego przez GUS w kwietniu 2009 r. Dane dotyczące wykorzystania komputerów, dostępu do Internetu i własnej strony www odnoszą się do stycznia 2009 r., a dokonywania transakcji przez sieci komputerowe i w pełni automatycznej obsługi procedur administracyjnych przez Internet – do 2008 r.

Źródło: Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych w 2009 r., GUS, Warszawa, 1.04.2010

Fundusze europejskie w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy na tle ogółu wydatków strukturalnych W ramach NPR zrealizowano w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy 18 255 projektów o wartości 16 573,2 mln zł i dofinansowaniu UE w wysokości 5 630,1 mln zł. Natomiast w ramach NSRO do końca 2009 r. podpisano 8 505 umów o dofinansowanie projektów na rzecz rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Ogólna wartość tych projektów wynosi 41 699,5 mln zł, w tym dofinansowanie UE w wysokości 22 919,2 mln zł.

Jeśli wziąć pod uwagę zarówno projekty realizowane w ramach NPR, jak i przyjęte dotychczas w ramach NSRO, to w analizowanym obszarze realizowano łącznie 26 760 projektów o wartości 58 272,7 mln zł i dofinansowaniu UE 28 549,3 mln zł (48%).

Odniesienie tych wielkości do całkowitej liczby i wartości projektów NPR i NSRO (we wszystkich kierunkach interwencji) pozwala na stwierdzenie, że rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy nie był wprawdzie pierwszoplanowym obszarem alokacji wydatków strukturalnych, jednak jego znaczenie wyraźnie rośnie. Na projekty w tym obszarze przypadało 22,9% całkowitej liczby projektów NPR i NSRO łącznie, 26,8% ich wartości i 21,9% dofinansowania UE. Niemniej w NSRO w porównaniu z NPR odsetek liczby projektów realizowanych w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy zwiększył się o połowę (z 20,5% do 30,5%), pod względem wartości ich udział zwiększył się ponad dwukrotnie (z 16,2% do 36,3%), a pod względem dofinansowania wspólnotowego – ponad trzykrotnie (z 9,7% do 31,8%).

Najważniejszą kategorią odbiorców funduszy strukturalnych w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy są przedsiębiorstwa. W ramach NPR przypadało na nie aż 95% ogólnej liczby projektów realizowanych w tym obszarze. Ze względu na niższą w porównaniu z innymi kategoriami beneficjentów przeciętną wartość projektów i niższy wkład dofinansowania UE, udział


108

przedsiębiorstw był jednak wyraźnie mniejszy w odniesieniu do wartości projektów (80,4%) i wartości dofinansowania UE (65,2%). Poza przedsiębiorstwami znacząca część wartości projektów i ich dofinansowania ze środków UE przypadała na organizacje pozarządowe – NGO (odpowiednio 7,2% i 11,2%), jednostki budżetowe (3,3% i 7,1%), jednostki samorządu terytorialnego (2,5% i 4,8%), jednostki naukowo-badawcze (3,1% i 5,4%) oraz placówki oświatowe (3,3% i 5,7%). Niewielkie znaczenie miały natomiast takie kategorie beneficjentów, jak placówki ochrony zdrowia (0,3% wartości projektów i 0,4% dofinansowania UE) oraz instytucje kultury (0,1% i 0,2%).

Przedsiębiorstwa pozostają największym beneficjentem funduszy strukturalnych w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy również w odniesieniu do projektów realizowanych w ramach NSRO, choć w porównaniu z NPR ich udział wyraźnie zmalał – do 60,6% w odniesieniu do wartości projektów (o 19,8 pp.) i do 42,5% w odniesieniu do dofinansowania UE (o 22,7 pp.). Zwiększył się natomiast znacząco udział jednostek naukowo-badawczych – do 23% wg wartości projektów (o 19,9 pp.) i do 33,7% wg wartości dofinansowania ze środków europejskich (o 28,3 pp.). Liczącymi się odbiorcami funduszy strukturalnych pozostają jednostki budżetowe – organy władzy i administracji państwowej oraz państwowe jednostki organizacyjne (9% ogólnej wartości projektów w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i 13,5% dofinansowania UE) oraz jednostki samorządu terytorialnego (odpowiednio 3% i 3,7%). W porównaniu z NPR znaczenie pierwszej z tych grup beneficjentów relatywnie wzrosło, podczas gdy drugiej utrzymało się na zbliżonym poziomie. Zmarginalizowała się – tak istotna w NPR – rola organizacji pozarządowych jako beneficjenta funduszy strukturalnych w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. W projektach przyjętych do realizacji w ramach NSRO przypada na nie zaledwie 1,9% ogólnej wartości projektów i 2,8% wartości dofinansowania UE107. Kierunki wykorzystania funduszy europejskich w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy Wysoki udział przedsiębiorstw wśród beneficjentów funduszy europejskich przeznaczonych na rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wiąże się z kierunkami wykorzystania środków w tym obszarze. Spośród trzech głównych obszarów interwencji – przedsiębiorczości, innowacyjności (w tym B+R) oraz społeczeństwa informacyjnego – zdecydowanie przeważa ten pierwszy. W ramach NPR na przedsiębiorczość108 przypadało aż 96,3% ogólnej liczby projektów, 85,4% ich wartości i 74,4% dofinansowania unijnego w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Udział infrastruktury telekomunikacyjnej i społeczeństwa informacyjnego (kat. 32), gdzie głównym beneficjentem są jednostki samorządu terytorialnego i jednostki budżetowe109 wynosił 1,6% wg liczby projektów, 6,6% wg wartości i 13,4% wg dofinansowania UE. Podobny odsetek (odpowiednio 2,2%, 8% i 12,2%) stanowiły projekty związane z badaniami, rozwojem technologicznym i działaniami innowacyjnymi (kat. 18).

Strukturę projektów w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy przyjętych do realizacji w ramach NSRO cechuje w porównaniu z NPR wyraźne zwiększenie udziału badań, rozwoju technologicznego i innowacyjności kosztem przedsiębiorczości oraz znaczący wzrost udziału społeczeństwa informacyjnego w ogólnej liczbie projektów, jednak przy stosunkowo niewielkim zwiększeniu udziału tego obszaru w ogólnej wartości projektów i wartości dofinansowania unijnego.

Przedsiębiorczość pozostaje wprawdzie również w NSRO głównym obszarem interwencji na rzecz rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, ale jej udział w ogólnej liczbie projektów obniżył się w porównaniu z NPR o 18,6 pp., do 77,7%, w ich wartości o 25,4 pp., do 60%, a w wartości dofinansowania UE o 30,2 pp., do 44,2%. Jednocześnie udział badań, rozwoju technologicznego i innowacyjności wzrósł o 4,8 pp., do 7% wg liczby projektów, o 20,5 pp., do 28,5% wg wartości i o 27,1 pp., do 39,3% wg dofinansowania UE110. Na społeczeństwo informacyjne

107 Uwzględniono wyszczególnione w bazie danych następujące kategorie beneficjentów: stowarzyszenia, fundacje, fundusze,

samorząd gospodarczy i zawodowy, organizacje pracodawców, pozostałe organizacje społeczne oraz Kościół Katolicki i inne kościoły.

108 Łącznie kat. 15 – Wsparcie dla dużych przedsiębiorstw i kat. 16 – Pomoc dla MŚP oraz rzemiosła. 109 Na jednostki budżetowe i jednostki samorządu terytorialnego przypadało łącznie 79,9% ogólnej liczby realizowanych w ramach

NPR projektów w obszarze infrastruktury telekomunikacyjnej i społeczeństwa informacyjnego, 76,6% wartości tych projektów i 79% wartości dofinansowania UE.

110 W klasyfikacji wydatków strukturalnych przyjętej w NSRO przedsiębiorczość oraz badania, rozwój technologiczny i działania innowacyjne nie są w przeciwieństwie do NPR wydzielone jako dwa odrębne kierunki interwencji, lecz połączone w jeden obszar („Badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość”). Przy dokonywaniu porównania z NPR zaliczono do B+R i innowacyjności kierunki interwencji klasyfikowane w NSRO w kategoriach 01-04 (działalność B+RT prowadzona w ośrodkach badawczych, infrastruktura B+RT, transfer technologii i udoskonalanie sieci współpracy, wsparcie na rzecz rozwoju B+RT, w szczególności w MŚP), natomiast do przedsiębiorczości kierunki klasyfikowane w kategoriach 05-09 (usługi w zakresie

Raport 2010

109

przypada w NSRO odsetek liczby projektów o 13,7 pp. wyższy niż w NPR (15,3% wobec 1,6%), ale wzrost udziału jest mniejszy w kategoriach wartościowych (o 4,9 pp., do 11,5%) oraz wg dofinansowania UE (o 3,1 pp., do 16,5%).

Podstawowa część wsparcia w obszarze przedsiębiorczości była w NPR nakierowana na pomoc dla MŚP i rzemiosła. Na działania z tym związane przypadało aż 95,9% ogólnej liczby projektów w zakresie przedsiębiorczości, 67,8% ich wartości i 85,4% dofinansowania UE. Pozostałe 4,1% wg ilości, 32,2% wg wartości i 15,5% wg dofinansowania UE stanowiły projekty wsparcia dla dużych przedsiębiorstw.

Zdecydowanie najliczniejsze były w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy projekty NPR związane z usługami doradztwa dla MŚP. Realizowano 10711 takich projektów, co stanowiło 58,7% ogólnej liczby projektów w omawianym obszarze. Ponieważ przeciętnie były to jednak projekty stosunkowo niewielkie, ich udział w łącznej wartości projektów (3,6%) i w wartości ich dofinansowania ze środków UE (4,4%) był wielokrotnie niższy niż wg ilości. Największą wartość i skalę dofinansowania unijnego reprezentowały inwestycje w kapitał rzeczowy MŚP. Liczba związanych z tym projektów (5 800) była wprawdzie niemal o połowę mniejsza niż w przypadku usług doradztwa, jednak przypadało na nie aż 41,2% ogólnej wartości i 38,3% dofinansowania wszystkich projektów wsparcia konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Kolejne pod względem wartości projektów były dwa kierunki interwencji związane ze wsparciem dla dużych przedsiębiorstw – inwestycje w ich kapitał rzeczowy (13,8% ogólnej wartości projektów w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy) i wsparcie dla technologii przyjaznych środowisku, czystych i oszczędnych technologii energetycznych (13,6%) oraz projekty w zakresie montażu finansowego dla MŚP (7,5%). Dopiero na następnym miejscu, z udziałem 5,4%, znajdował się pierwszy kierunek interwencji spoza obszaru przedsiębiorczości - infrastruktura badawczo-rozwojowa.

W obszarze infrastruktury telekomunikacyjnej i społeczeństwa informacyjnego wsparcie koncentrowało się w ramach NPR na trzech kierunkach interwencji: technologiach komunikacyjnych i informacyjnych, usługach i projektach wdrożeniowych dla obywateli oraz infrastrukturze podstawowej. Na dwa pierwsze z nich przypadało łącznie około 2/3 ogólnej liczby projektów, ich wartości i dofinansowania UE w tym obszarze, na trzeci – około 25%111. Analiza szczegółowych kierunków interwencji w ramach NSRO wykazuje nadal dużą rolę wsparcia inwestycji w przedsiębiorstwach oraz istotny wzrost znaczenia interwencji związanej ze sferą badawczo-rozwojową – nie tylko z infrastrukturą B+R, lecz również z działalnością badawczą. Najważniejszymi kierunkami interwencji w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy są w realizowanych dotychczas umowach inwestycje w przedsiębiorstwa bezpośrednio związane z dziedziną badań i innowacji oraz infrastruktura B+RT. Na inwestycje w innowacyjne przedsiębiorstwa przypada wprawdzie zdecydowanie największy odsetek ogólnej wartości projektów w omawianym obszarze (34,2%), jednak - dzięki wyższemu wkładowi UE w finansowanie projektów – największy udział w ogólnej wartości dofinansowania ze środków europejskich ma w tym obszarze infrastruktura B+RT (19,9%). Na kolejnych miejscach znajdują się: inne inwestycje w przedsiębiorstwa (15,2% wartości projektów i 10% dofinansowania UE)112, działalność B+RT prowadzona w ośrodkach badawczych (odpowiednio 8,5% i 13%) oraz usługi w zakresie zaawansowanego wsparcia dla przedsiębiorstw i grup przedsiębiorstw (7,4% i 11,2%). Warto zwrócić uwagę, że udział infrastruktury badawczo-rozwojowej w ogólnej wartości projektów realizowanych w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy jest w NSRO o 10,8 pp. wyższy niż w NPR, a udział działalności B+R prowadzonej w

zaawansowanego wsparcia dla przedsiębiorstw i grup przedsiębiorstw, wsparcie dla MŚP w zakresie promocji produktów i procesów przyjaznych dla środowiska, inwestycje w przedsiębiorstwa bezpośrednio związane z dziedziną badań i innowacji, inne inwestycje w przedsiębiorstwa, inne działania mające na celu pobudzanie badań, innowacji i przedsiębiorczości w MŚP). Podział ten jest z konieczności umowny, gdyż niektóre kategorie mają związek zarówno z przedsiębiorczością, jak i B+R i innowacyjnością (zwłaszcza „inwestycje w przedsiębiorstwa bezpośrednio związane z dziedziną badań i innowacji” oraz „inne działania mające na celu pobudzanie badań, innowacji i przedsiębiorczości w MŚP”). Dlatego podane wielkości liczbowe należy traktować jako szacunkowe, przy czym przy zastosowanym grupowaniu kierunków interwencji udział B+R i innowacyjności trzeba uznać za zaniżony.

111 Marginesowe znaczenie miał czwarty kierunek interwencji w obszarze społeczeństwa informacyjnego – usługi i projekty wdrożeniowe dla MŚP (tylko 3 projekty o stosunkowo niewielkiej wartości jednostkowej).

112 Projekty związane z tym kierunkiem interwencji są natomiast zdecydowanie najliczniejsze w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy. Liczba projektów wynosi 4273 i stanowi ponad połowę ogólnej liczby projektów w tym obszarze. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie szczegółowej klasyfikacji wydatków strukturalnych definiuje „Inne inwestycje w przedsiębiorstwa” jako wydatki związane z realizacją operacji mających na celu rozwój przedsiębiorstw gdzie indziej niewymienione (w tym produkcja urządzeń do wytwarzania energii elektrycznej, cieplnej oraz produkcja urządzeń do wytwarzania biokomponentów lub biopaliw). Dz.U. Nr 44 z 2010 r., poz.255.


110

jednostkach naukowych wyższy o 8,3 pp.113. Jeszcze bardziej zwiększył się udział obu kierunków interwencji w dofinansowaniu unijnym w tym obszarze (odpowiednio o 13,7 pp. i 12,7 pp., jeśli porównać projekty NSRO z projektami NPR).

W obszarze społeczeństwa informacyjnego największe znaczenie mają w projektach NSRO, podobnie jak w NPR, dwa kierunki interwencji – technologie informacyjne i komunikacyjne oraz usługi i aplikacje dla obywateli. W porównaniu z NPR wyraźnie zmalała skala wsparcia podstawowej infrastruktury telekomunikacyjnej (w tym sieci szerokopasmowych), wzrosło natomiast wsparcie usług i aplikacji dla MŚP. Projekty związane z technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi reprezentują w NSRO 5,3% ogólnej wartości projektów w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i 8% dofinansowania UE w tym obszarze, a związane z usługami i aplikacjami dla obywateli odpowiednio 4,3% i 6,3%. Oznacza to, że pod względem angażowanych środków oba te kierunki interwencji nadal ustępują głównym kierunkom w obszarze przedsiębiorczości i innowacyjności.

Wykorzystanie funduszy europejskich w układzie regionalnym Napływ funduszy europejskich wspierających rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy koncentrował się w województwach o największym potencjale gospodarczym i badawczo-rozwojowym. Niemniej, w odniesieniu do niektórych kategorii interwencji w tym obszarze bardzo aktywne w pozyskiwaniu środków europejskich były również regiony mniejsze i słabiej rozwinięte gospodarczo. Ich aktywność wyraźnie się zwiększyła, jeśli porównać projekty przyjęte do realizacji w ramach NSRO z realizowanymi w ramach NPR. Z ogólnej liczby 18255 projektów NPR o wartości 16573,2 mln zł i dofinansowaniu UE w wysokości 5 630,1 mln zł, bezpośrednio dotyczących rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, największa część – 17,9% wg liczby projektów, 16% wg wartości i 17,1% wg dofinansowania UE – przypadała na województwo mazowieckie. Województwo śląskie wprawdzie nieznacznie wyprzedzało mazowieckie pod względem wartości projektów, jednak wyraźnie ustępowało mu pod względem ich liczby i wielkości dofinansowania unijnego (reprezentując 9,8% ogólnej liczby projektów, 17,2% ich wartości i 12,6% dofinansowania UE). Zbliżony do poziomu województwa śląskiego był udział województwa wielkopolskiego w ogólnej liczbie projektów w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (9,7%), jednak pod względem wartości projektów i ich dofinansowania ze środków UE jego udział był znacznie niższy (odpowiednio 8,6% i 7,7%). Najmniejszą część środków absorbowało województwo opolskie (około 2% wg liczby projektów, ich wartości i dofinansowania UE).

Mocna pozycja województwa śląskiego w przyciąganiu środków europejskich w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w ramach NPR wiązała się w szczególności z jego zaangażowaniem w projekty na rzecz rozwoju przedsiębiorczości, w tym zwłaszcza wsparcia dla dużych przedsiębiorstw (kat. 15). W tej ostatniej kategorii udział śląskiego był zdecydowanie najwyższy (18,5% ogólnej liczby projektów, 37,5% ich wartości i 25,9% dofinansowania UE); na następne w kolejności województwo mazowieckie przypadał już znacznie niższy odsetek (odpowiednio 13,7%, 12,6% i 10,2%). Mazowieckie przodowało natomiast w zakresie wsparcia dla MŚP oraz rzemiosła (kat. 16), z udziałem 18,1% w ogólnej liczbie projektów, 13% w ich wartości i 11,5% w wartości dofinansowania UE. Następne były w tej kategorii województwa: wielkopolskie (odpowiednio 9,9%, 12,1% i 10,9%) i śląskie (9,5%, 9,9% i 12,2%).

Tabela 63. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (kat. 15, 16, 18, 32) wg województw (stan na 30.06.2010 r.)

Nazwa województwa Liczba projektów Wartość projektów (w mln zł) Dofinansowanie UE (w mln zł) Wkład UE

(w %) POLSKA OGÓŁEM 18255 16573,2 5630,1 34,0 Dolnośląskie 1258 923,8 354,1 38,3 Kujawsko-pomorskie 843 1068,2 364,0 34,1 Lubelskie 1291 553,6 208,0 37,6 Lubuskie 442 572,9 174,9 30,5 Łódzkie 1162 1014,8 313,4 30,9 Małopolskie 1450 1063,2 430,9 40,5 Mazowieckie 3273 2652,8 962,3 36,3 Opolskie 379 295,7 126,2 42,7 Podkarpackie 1058 730,3 319,9 43,8

113 Na podstawie zestawienia danych dla kierunków interwencji 183 wg klasyfikacji wydatków strukturalnych NPR (Infrastruktura

badawczo-rozwojowa) i 02 wg klasyfikacji przyjętej dla NSRO (Infrastruktura B+RT), oraz kier. 181 NPR (Projekty badawcze prowadzone przez jednostki naukowe) i kier. 01 NSRO (Działalność B+RT prowadzona w ośrodkach badawczych).

Raport 2010

111

Nazwa województwa Liczba projektów Wartość projektów (w mln zł) Dofinansowanie UE (w mln zł) Wkład UE

(w %) Podlaskie 576 448,2 182,9 40,8 Pomorskie 1163 568,9 225,8 39,7 Śląskie 1798 2854,4 706,6 24,8 Świętokrzyskie 369 604,6 138,1 22,8 Warmińsko-mazurskie 650 368,5 171,6 46,6 Wielkopolskie 1762 1425,2 435,3 30,5 Zachodniopomorskie 766 1105,7 329,7 29,8 Poziom krajowy 15 322,4 186,5 57,8

Źródło: Baza projektów MRR.

Nieco odmiennie niż w obszarze przedsiębiorczości przedstawiała się regionalna struktura napływu środków NPR w obszarze badań, rozwoju technologicznego i działań innowacyjnych (kat. 18). Przewaga województwa mazowieckiego zaznaczała się tu silniej niż w przypadku wsparcia przedsiębiorczości – przypadało na nie 20,8% ogólnej liczby projektów, 29,7% ich wartości i 25,7% dofinansowania UE114. Do największych beneficjentów funduszy strukturalnych w tym obszarze należały ponadto województwa: małopolskie (11% ogólnej liczby projektów, 14,5% ich wartości i 14,7% dofinansowania UE) oraz śląskie (odpowiednio 13,3%, 10,9% i 9,5%). Na tle innych województw zwraca uwagę wyjątkowo słabe zaangażowanie świętokrzyskiego, które w obszarze badań, rozwoju technologicznego i działań innowacyjnych realizowało w ramach NPR zaledwie 1 projekt, co stanowiło 0,3% ogólnej liczby projektów w tym obszarze; jeszcze niższy (0,1%) był jego udział w ogólnej wartości projektów i wartości dofinansowania ze środków UE.

W wykorzystaniu programów NPR na rzecz rozwoju infrastruktury telekomunikacyjnej i społeczeństwa informacyjnego (kat. 32) dużą aktywność wykazywały niektóre województwa Polski Wschodniej – lubelskie i podkarpackie. Spośród ogólnej liczby 284 projektów w tym obszarze najwięcej (60, tj. 21,1%) realizowało województwo lubelskie, wyprzedzając mazowieckie (39 projektów, 13,7%) i podkarpackie (36 projektów, 12,7%) Pod względem wartości projektów i wartości dofinansowania UE dominowało wprawdzie mazowieckie (z udziałem odpowiednio 40,1% i 41,5%), jednak na wysokiej, drugiej pozycji znajdowało się podkarpackie (7,9% wartości projektów i 8% dofinansowania UE). Kolejne miejsca zajmowały województwa: kujawsko-pomorskie (7,8% i 6,9%), łódzkie (6,3% i 5,8%), śląskie (5,2% i 5,2%) i zachodniopomorskie (4,9% i 5,3%).

Natomiast w ramach NSRO najwięcej projektów wspierających rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy realizują województwa: śląskie (11,7% ogólnej liczby), wielkopolskie (10,3%), małopolskie (10,2%) i mazowieckie (9,7%). Podobnie jak w przypadku NPR, województwo śląskie realizuje stosunkowo duży odsetek projektów wspierających przedsiębiorczość (11,7% w obszarze I wydatków strukturalnych NSRO, obejmującym badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość), podczas gdy pod względem liczby projektów wspierających rozwój społeczeństwa informacyjnego największy udział ma województwo mazowieckie (19,8% ogółu projektów NSRO w obszarze II – społeczeństwo informacyjne). Mazowieckie wykazuje również największy udział w ogólnej wartości projektów NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (14,1%) i w wartości dofinansowania unijnego (15%), wyprzedzając dolnośląskie (odpowiednio 9,5% i 8,8%), śląskie (8,7% i 4,7%), wielkopolskie (6,8% i 6,5%) oraz małopolskie (6,8% i 6,2%).

Ocena oddziaływania polityki spójności na rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy Dane statystyczne oraz wyniki badań ewaluacyjnych wskazują, że polityka spójności staje się coraz istotniejszym czynnikiem pobudzania rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, choć siła jej oddziaływania była (zwłaszcza w ramach realizacji NPR) zróżnicowana w odniesieniu do trzech głównych podobszarów – przedsiębiorczości, szeroko pojmowanej innowacyjności (łącznie z B+R) oraz społeczeństwa informacyjnego.

114 Dla porównania, udział województwa mazowieckiego w obszarze wsparcia dla przedsiębiorczości (kat. 15 i 16 łącznie) wynosił

17,9% wg liczby projektów, 12,9% wg ich wartości i 11,3% wg dofinansowania UE.


112

Zakres wsparcia przedsiębiorczości w ramach NPR:

- dofinansowano projekty inwestycyjne ponad 18,5 tys. przedsiębiorstw (w tym około 16 tys. MŚP); - ze specjalistycznych usług doradczych skorzystało 2,2 tys. przedsiębiorstw sektora MŚP; - dokapitalizowano 53 fundusze mikropożyczkowe, 39 funduszy poręczeń kredytowych oraz wsparto utworzenie

6 funduszy kapitału zalążkowego typu seed capital; - udzielono wsparcia 27 parkom przemysłowym, 17 parkom naukowo-technologicznym oraz 19 inkubatorom

przedsiębiorczości; - w ramach wsparcia internacjonalizacji przedsiębiorstw dofinansowano około 7,5 tys. projektów dotyczących udziału

przedsiębiorstw w targach i wystawach za granicą oraz ponad 1,2 tys. projektów związanych z udziałem w zagranicznych misjach gospodarczych.

Zdecydowanym priorytetem w alokacji środków europejskich na rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy był w NPR i pozostaje (choć w mniejszym stopniu) w NSRO obszar przedsiębiorczości. Stosunkowo duża skala zaangażowanych środków sprawia, że efekty polityki spójności są w tym obszarze szczególnie widoczne. Przejawiają się one m.in. we wzroście zatrudnienia, poprawie kwalifikacji personelu, zmianie struktury pracujących w kierunku zwiększenia udziału specjalności zawodowych związanych z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy oraz większej odporności przedsiębiorstw. Wskazywane przez beneficjentów funduszy europejskich ich oddziaływanie na ulepszenie parku maszynowego i poprawę jakości produkcji przyczynia się do zwiększenia konkurencyjności, czego wyrazem jest wzrost produkcji na rynek krajowy i rynki zagraniczne. Badania ewaluacyjne wykazują znaczny bezpośredni wpływ działań finansowanych z funduszy unijnych na zatrudnienie w przedsiębiorstwach, które otrzymały wsparcie w ramach Priorytetu II Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP). W przedsiębiorstwach tych liczba miejsc pracy wzrosła w latach 2004-2008 średnio o 7,57, podczas gdy w przedsiębiorstwach nie objętych wsparciem wzrost wyniósł jedynie 0,45 miejsca pracy. Przełożyło się to na utworzenie przez beneficjentów SPO WKP około 30 tys. miejsc pracy netto, powstałych niemal wyłącznie dzięki uzyskaniu dotacji. Prawie połowa (46%) utworzonych przez nich miejsc pracy była przeznaczona dla specjalistów, techników oraz operatorów i monterów maszyn, tj. kategorii zawodowych uważanych za „nośniki” gospodarki opartej na wiedzy; w przedsiębiorstwach nie korzystających ze środków europejskich odsetek ten był wyraźnie niższy (wynosił 34%). Firmy, które otrzymały wsparcie w ramach SPO WKP lepiej niż inne radziły sobie z następstwami kryzysu światowego w latach 2008-2009, wykazując większą zdolność do utrzymania miejsc pracy, a następnie do zwiększenia zatrudnienia wraz z poprawą sytuacji rynkowej115. Do korzystnych efektów w dziedzinie zatrudnienia prowadziły również działania podjęte w ramach Priorytetu I SPO WKB, nakierowane na rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności poprzez wzmocnienie instytucji otoczenia biznesu. W wyniku poprawy dostępności do zewnętrznego finansowania inwestycji przedsiębiorstw (Działanie 1.2), liczbę nowoutworzonych miejsc pracy szacuje się na około 12 tys. W przypadku beneficjentów funduszy pożyczkowych i około 10 tys. w przypadku beneficjentów funduszy poręczeniowych, a liczbę utrzymanych miejsc pracy odpowiednio na ok. 4,1-8 tys. i 9.3-19,3 tys.116

Znaczący był wpływ funduszy europejskich na międzynarodową konkurencyjność przedsiębiorstw. Z badań dotyczących korzystających z tych funduszy przedsiębiorstw będących eksporterami w dziedzinie przemysłu przetwórczego wynika, że przeważająca ich część odnotowała efekty w postaci ulepszenia parku maszynowego (80% respondentów wykorzystujących środki UE) oraz poprawy jakości produkcji (50%); znaczny był również odsetek beneficjentów wykazujący oddziaływanie środków europejskich na poprawę kwalifikacji personelu (26%). Przełożyło się to na wzrost produkcji na rynki zagraniczne w przypadku 30% firm korzystających z funduszy oraz na wzrost produkcji na rynek krajowy (18% firm). Ponieważ przedsiębiorstwa wykorzystujące fundusze europejskie stanowiły znaczącą część badanej populacji producentów – eksporterów (24%), przeciętny efekt dla całej reprezentatywnej grupy przedsiębiorstw eksportujących (tj. zarówno dla korzystających, jak i nie korzystających ze wsparcia) wyrażał się ulepszeniem parku maszynowego w

115 Wpływ polityki spójności na poziom i jakość zatrudnienia w Polsce, PAG Uniconsult, Warszawa, lipiec 2010 r., s, 7-8. Badanie

wykonane na zlecenie Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej MRR, współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.

116 Ewaluacja trafności i efektów realizacji Działania 1.2. Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, PAG Uniconsult, Warszawa, 25.11.2009.

Raport 2010

113

przypadku 19% firm, poprawą jakości produkcji w przypadku 12%, a wzrostem eksportu w przypadku 7% ogółu eksporterów117. Dzięki wsparciu internacjonalizacji działalności gospodarczej przez dofinansowanie udziału w targach, wystawach i misjach gospodarczych za granicą w ramach Działania 2.2.2. SPO WKP, 1 363 przedsiębiorców podpisało nowe kontrakty handlowe z partnerami zagranicznymi118.

Mniejsze niż w odniesieniu do rozwoju przedsiębiorczości były efekty wykorzystania funduszy europejskich w sferze działalności badawczo-rozwojowej i wdrażaniu efektów tej działalności oraz w generowaniu przekształceń struktury gospodarki w kierunku zwiększania udziału sekcji i działów o wysokim poziomie naukochłonności, stanowiących dźwignię rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Zadecydowała o tym stosunkowo niewielka skala środków alokowanych w ramach NPR na badania, rozwój technologiczny i działania innowacyjne, a także ukierunkowanie dofinansowania przede wszystkim na rozbudowę infrastruktury B+R, a nie na prace badawcze i wdrożeniowe.

W rezultacie środki europejskie miały do niedawna nieznaczny udział w finansowaniu nakładów na działalność badawczo-rozwojową. W latach 2005-2008 wykorzystano na ten cel środki UE w łącznej wysokości 1 165 mln zł, co stanowiło 4,5% ogółu nakładów na B+R. W województwach o największym potencjale badawczo-rozwojowym udział środków europejskich w jego finansowaniu był zbliżony do przeciętnego w kraju (4,3% w mazowieckim, 4,9% w małopolskim). Znacznie wyższy był on natomiast w wielu województwach o stosunkowo słabo rozwiniętej sferze B+R. W lubuskim wynosił aż 12,9%, w kujawsko-pomorskim 8,2%, a w warmińsko-mazurskim, podkarpackim, podlaskim i zachodniopomorskim przekraczał 6%. Intensywne wykorzystanie środków unijnych w finansowaniu nakładów na B+R w województwach o stosunkowo niskim ogólnym poziomie tych nakładów nie było jednak regułą. Niekorzystnie wyróżniało się województwo świętokrzyskie, w którym środki UE pokrywały wg GUS zaledwie 0,3% nakładów na B+R w latach 2005-2008.

Tabela 64. Udział środków UE w finansowaniu nakładów na B+R według województw w latach 2005-2008

Udział środków UE Województwa Nakłady na B+R ogółem w mln zł

Środki UE na B+R w mln zł w % Polska=100

POLSKA 25846,6 1165,4 4,5 100 Dolnośląskie 1495,5 45,1 3,0 67 Kujawsko-pomorskie 528,9 43,3 8,2 182 Lubelskie 849,7 27,0 3,2 71 Lubuskie 113,7 14,7 12,9 288 Łódzkie 1473,1 82,3 5,6 124 Małopolskie 3153,9 154,2 4,9 109 Mazowieckie 10849,7 461,4 4,3 94 Opolskie 141,1 6,4 4,5 101 Podkarpackie 602,7 39,1 6,5 144 Podlaskie 252,6 15,6 6,2 137 Pomorskie 1334,8 55,9 4,2 93 Śląskie 2130,3 73,3 3,4 76 Świętokrzyskie 168,8 0,5 0,3 7 Warmińsko-mazurskie 298,5 20,4 6,8 152 Wielkopolskie 2065,5 102,2 4,9 110 Zachodniopomorskie 387,8 24,1 6,2 138

Źródło: Nauka i technika, GUS, za odpowiednie lata oraz obliczenia własne MRR

Rozwojowi gospodarki opartej na wiedzy nie sprzyjał również rozdział dotacji między sektory gospodarki. Choć do branż opartych na wiedzy należy około 23% przedsiębiorstw zarejestrowanych w REGON, to wśród wnioskodawców oraz wśród beneficjentów SPO WKP ich odsetek był niemal dwukrotnie niższy (12%), a udział w łącznej kwocie przyznanego dofinansowania – około czterokrotnie niższy (6%)119. Wskazuje to, że przedsiębiorstwa z branż opartych na wiedzy ubiegały się o dotacje europejskie rzadziej niż przedsiębiorstwa z branż tradycyjnych, wnioskując przy tym o wsparcie realizacji projektów o wartości mniejszej od przeciętnej, a ich szanse na uzyskanie dotacji były podobne jak w przypadku pozostałych przedsiębiorstw (a więc nie stosowano preferencji dla branż priorytetowych z punktu widzenia jakościowych przekształceń struktury gospodarki).

117 Ankieta na temat działalności eksportowej przeprowadzona przez Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa,

grudzień 2008. 118 Podsumowanie wdrażania Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, MRR, Warszawa,

23.06.2009. 119 Wpływ polityki spójności na poziom i jakość zatrudnienia w Polsce, cyt. wydanie, s. 77-78.


114

Efekty rzeczowe SPO WKP w obszarze BPR i innowacyjności:

- dofinansowanie utworzenia lub przebudowy 134 laboratoriów badawczych i specjalistycznych; - realizacja 107 projektów celowych, polegających na prowadzeniu badań naukowych mających praktyczne

zastosowanie w gospodarce; - wdrożenie nowych technologii przez 401 przedsiębiorstw.

Choć środki europejskie alokowane w ramach SPO WKP miały ograniczony wpływ na działalność B+R i innowacyjność w skali całego kraju, jednak badania ewaluacyjne wskazują na ich pozytywne oddziaływanie na przedsiębiorstwa i jednostki naukowe będące beneficjentami wsparcia. Ocena efektów Działania 1.4 SPO WKP „Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką” pokazuje, że otrzymane w jego ramach wsparcie było impulsem do podjęcia działalności badawczo-rozwojowej przez nowe przedsiębiorstwa (około ¼ przedsiębiorstw-beneficjentów), wzrostu nakładów na prace B+R i wdrażania do praktyki gospodarczej uzyskanych rezultatów badawczych (2/3 beneficjentów) oraz do nawiązania współpracy z sektorem badawczo-rozwojowym (około 40% przedsiębiorstw-beneficjentów). W rezultacie efektem udzielonego wsparcia był wzrost konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw z niego korzystających120.

Podobna była ocena oddziaływania SPO WKP na poziom innowacyjności121. Choć program miał raczej umiarkowany wpływ na innowacyjność w skali całej gospodarki, silne było jego pozytywne oddziaływanie na przedsiębiorców – beneficjentów wsparcia. Niemal połowa spośród nich (46%) stwierdziła, że w ostatnich trzech latach innowacyjność ich przedsiębiorstw zdecydowanie poprawiła się, co stanowiło odsetek około trzykrotnie wyższy niż w przypadku przedsiębiorstw nie korzystających ze wsparcia (gdzie zdecydowaną poprawę innowacyjności odnotowało tylko 13% firm). Największy wpływ na innowacyjność miało Poddziałanie 2.2.1. SPO WKP „Wsparcie konkurencyjności produktowej i technologicznej przedsiębiorstw – Wsparcie dla przedsiębiorstw dokonujących nowych inwestycji”, nieco mniejszy – Działanie 2.3. „Wzrost konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw poprzez inwestycje” oraz Działanie 1.4. „Wzmocnienie współpracy między sferą badawczo-rozwojową a gospodarką”. Na podkreślenie zasługuje, że wdrażane innowacje miały w przeważającej mierze wymiar nowości w skali krajowej, a więc pod względem zasięgu oddziaływania wykraczającej poza skalę firmy; w przypadku innowacji wdrażanych w ramach Poddziałania 2.2.1. znaczny był też udział innowacji o skali światowej.

Nasilenie oddziaływania funduszy europejskich na szeroko pojmowaną innowacyjność gospodarki powinna przynieść istotna zmiana kierunków alokacji środków w ramach NSRO, wyrażająca się w porównaniu z NPR znacznym zwiększeniem udziału badań, rozwoju technologicznego i innowacyjności w ogólnej liczbie realizowanych projektów, ich wartości oraz wielkości dofinansowania UE. Ze wsparcia w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (PO IG) skorzystało dotychczas 230 jednostek naukowych, uzyskując dotacje w wysokości 3,41 mld zł. Łącznie na wsparcie projektów B+R przeznaczono prawie 8,8 mld zł, w tym ponad 4,2 mld zł na infrastrukturę sfery badawczo-rozwojowej122. Są to już kwoty znaczące w zestawieniu z całkowitymi nakładami na finansowanie sfery B+R w Polsce, które w 2008 r. wyniosły 7,7 mld zł123. Za korzystną należy też uznać zmianę kierunków wykorzystania dotacji ze środków UE na wsparcie sfery B+R. O ile w ramach NPR zdecydowanie dominowały dotacje na infrastrukturę badawczo-rozwojową (z udziałem 77,1%), o tyle w ramach PO IG udział wydatków infrastrukturalnych spadł poniżej 50%. Oznacza to, że znacznie większa niż uprzednio cześć środków europejskich jest przeznaczana na dofinansowanie projektów badawczych i transfer technologii, co powinno przyczynić się do wzrostu oddziaływania sfery B+R na gospodarkę, m.in. przez aktywizację wynalazczości i poprawę innowacyjności przedsiębiorstw. Na podstawie podpisanych dotychczas umów i realizowanych projektów przewiduje się wdrożenie blisko 1000 technologii w przedsiębiorstwach o wysokim potencjale innowacyjnym.

120 Efekty wsparcia sfery badawczo-rozwojowej w Sektorowym Programie Operacyjnym Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw w

kontekście rozpoczęcia realizacji Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Raport końcowy, Pracownia Badań i Doradztwa Re-Source, Fundacja Uniwersytetu im. A. Mickiewicza Poznański Park Naukowo Technologiczny, Poznań, październik 2009. Raport powstał w ramach projektu współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na zamówienie MRR.

121 Wpływ realizacji Sektorowego Programu Operacyjnego „Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004-2006” na poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw, Raport końcowy, PAG Uniconsult, Warszawa, lipiec 2008. Raport powstał w ramach projektu współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na zamówienie MRR.

122 Narodowa Strategia Spójności dla rozwoju Polski. Jak działają Fundusze Europejskie, MRR, Warszawa, 8.09.2010. 123 Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010.

Raport 2010

115

Duże są nadal wyzwania w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego. Mimo poprawy w latach 2004-2009 (m.in. dzięki wykorzystaniu funduszy europejskich w ramach NPR), podstawowe wskaźniki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce kształtują się nadal poniżej średniej unijnej. Utrzymuje się także wewnętrzne zróżnicowanie w zakresie wykorzystania technologii informacyjnych. Choć niektóre województwa Polski Wschodniej (lubelskie, podkarpackie) były bardzo aktywne w pozyskiwaniu środków NPR na rozwój społeczeństwa informacyjnego, region ten ciągle ustępuje pozostałym województwom pod względem wykorzystania technologii informacyjnych zarówno w gospodarstwach domowych, jak i w przedsiębiorstwach.

Efekty rzeczowe NPR w obszarze społeczeństwa informacyjnego:

- ponad 200 tys. stanowisk komputerowych w szkołach; - 1164 Publiczne Punkty Dostępu do Internetu (PIAP); - 668 węzłów dostępowych umożliwiających dostęp do sieci szerokopasmowej; - 786 jednostek publicznych podłączonych do szerokopasmowego Internetu.

Intensyfikacji efektów polityki spójności w obszarze społeczeństwa informacyjnego można oczekiwać w obecnej perspektywie finansowej. W realizowanych dotychczas projektach NSRO wartość dofinansowania UE na ten cel jest pięciokrotnie wyższa niż w ramach NPR (3,8 mld zł wobec 0,75 mld zł). Dzięki tym środkom 14255 gospodarstw domowych ma uzyskać dostęp do Internetu, w tym przez budowę sieci szerokopasmowej dla województw Polski Wschodniej; priorytetowymi kierunkami alokacji są również projekty w zakresie e-administracji i e-biznesu w sektorze MŚP. Wynikiem wdrażania tych projektów powinno być zlikwidowanie dystansu w poziomie rozwoju społeczeństwa informacyjnego między Polską i UE, jak również zmniejszenie dysproporcji wewnętrznych między poszczególnymi makroregionami i województwami.

***

W ramach NPR siła tego oddziaływania była dość ograniczona. Zadecydowała o tym stosunkowo nieduża skala środków (w wielkościach bezwzględnych i w relacji do ogółu wydatków strukturalnych) oraz kierunki ich alokacji z przeważającym udziałem przedsiębiorczości, a niewielkim – badań, rozwoju technologicznego i działań innowacyjnych. Ponadto podstawowa część środków w tym ostatnim obszarze była wykorzystywana na dofinansowanie rozbudowy infrastruktury, a nie na prowadzenie prac badawczych i wdrażanie ich wyników w gospodarce. W rezultacie wykorzystanie funduszy europejskich oddziaływało wprawdzie pozytywnie na ich beneficjentów (co wyrażało się m.in. wzrostem zatrudnienia, konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw realizujących projekty dofinansowywane ze środków UE), jednak w skali kraju osiągnięte efekty można uznać za umiarkowane (obszar przedsiębiorczości) bądź niewielkie (obszar B+R i innowacyjności).

Dla powodzenia polityki spójności w pobudzaniu konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy w obecnej perspektywie finansowej i w następnych okresach programowania kluczowe znaczenie ma nie tylko efektywność tej polityki, lecz również wyniki zapoczątkowanej reformy sektora badawczo-rozwojowego, skuteczne wdrażanie strategii proinnowacyjnego rozwoju kraju czy zasadnicza poprawa warunków prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce.

Ważnym pytaniem jest, czy należałoby wprowadzić preferencje dla wybranych branż wysokich technologii, mających w Polsce – zgodnie z założeniami polityki naukowej i innowacyjnej - najlepsze perspektywy rozwoju. Tego rodzaju selektywne podejście jest już stosowane m.in. w polityce inwestycyjnej (pomoc publiczna dla dużych projektów inwestycyjnych) i wdrażane w polityce proeksportowej (branżowe projekty promocyjne w ramach PO IG). Alternatywnym rozwiązaniem mogłoby być wprowadzenie instrumentów wsparcia adresowanych wyłącznie do branż opartych na wiedzy. Oba te rozwiązania mogłyby się przyczynić do przyspieszenia przekształceń strukturalnych i rozwoju konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy.

6. Zdolności instytucjonalne administracji Sprawne państwo jest jednym z warunków koniecznych dla osiągnięcia satysfakcjonującego rozwoju kraju. Znajduje to odzwierciedlenie w dokumentach strategicznych, zarówno krajowych jak europejskich. W Raporcie „Polska 2030”, opracowanym przez Zespół Doradców Strategicznych, Prezesa Rady Ministrów, kwestia ta jest uznana za jeden z 10 głównych obszarów problemowych – wyzwań. Jakość rządzenia jest wskazywana jako czynnik o szerokim spectrum oddziaływania – wpływający na tak podstawowe kwestie dla rozwoju państwa jak wzrost gospodarczy, dochód per capita, czy szeroko rozumiany rozwój społeczny124. Sprawne państwo jest również wymieniane jako

124 Boni M. (red.), Polska 2030. Wyzwania Rozwoje, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2009, s. 332.


116

jedna z 9 podstawowych strategii określonych w przyjętym 24 listopada 2009 r. przez Radę Ministrów dokumencie „Plan uporządkowania strategii rozwoju”. Wydaje się, że bez zapewnienia wysokiej jakości działań administracji publicznej nie będzie również możliwa realizacja ambitnych celów określonych w dokumencie unijnym Strategia „Europa 2020”. Sprawność instytucjonalna w Polsce przed wejściem do Unii Europejskiej - diagnoza W Polsce, w głównej mierze z racji na uwarunkowania historyczne, w okresie bezpośrednio poprzedzającym akcesję do Unii Europejskiej można było zaobserwować olbrzymią dysproporcję jakości działań administracji publicznej względem krajów Europy Zachodniej. Istnieje szereg organizacji międzynarodowych badających i oceniających dążenia państw do realizacji idei tzw. sprawnego państwa. Wartości wskaźników osiągane przez Polskę w rankingach w sposób istotny odbiegały od wyników osiąganych przez państwa należące do UE, jak i inne państwa regionu.

Tabela 65. Wskaźniki efektywności administracji publicznej dla Polski w okresie przedakcesyjnym Wartość wskaźnika dla Polski

ECB – Public Sector Performance (administracja)2000 r. i 2001/2003r. (w nawiasie pozycja w rankingu 26 państw UE). Wartość wskaźnika kształtuje się od 0 do 2 (gdzie 0 jest najniższą wartością).

0,92 (18)

ECB – Public Sector Efficiency (administracja)2000 r. i 2001/2003r. (w nawiasie pozycja w rankingu 26 państw UE). Wartość wskaźnika kształtuje się od 0 do 2 (gdzie 0 jest najniższą wartością).

0,89 (12)

WB – Government Effectiveness 2003r. (w nawiasie pozycja w rankingu 27 państw UE). Wartość wskaźnika kształtuje się od -2,5 do 2,5 (gdzie -2,5 jest najniższą wartością). 0,54 (25)

Transparency International Corruption Perceptions Index (CPI) 2003r. (w nawiasie pozycja w rankingu 26 państw UE). Wartość wskaźnika kształtuje się od 0 do 10 (gdzie 10 oznacza pełną przejrzystość i brak korupcji).

3,6 (25 ex aequo z Łotwą)

Freedom House, Wskaźnik Jakość Rządów 2003r. Wartość wskaźnika kształtuje się od 1 do 7 (gdzie 1 jest najwyższą wartością). 2

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Europejskiego Banku Centralnego, Banku Światowego, Transparency International, Freedom House. 125

Analiza wartości wskaźników, wśród państw starej Unii (UE-15), lokowała państwa skandynawskie na czele stawki. Większość nowych państw członkowskich wypadała znacznie słabiej, wśród nich na wyróżnienie zasługiwały takie kraje jak Estonia, Cypr, Malta czy Słowenia. Wyniki reprezentowane przez Polskę przed wstąpieniem do UE należy ocenić negatywnie. Słabsze wyniki w odniesieniu do większości wskaźników notowały w tym czasie tylko Bułgaria i Rumunia.

Wykres 32. Wartości wskaźników osiągniętych przez państwa UE-27 w ramach programu Banku Światowego Governance Matters w roku 2003 - porównanie

-0,5

0

0,5

1

1,5

2

Efektywnośćrządzenia

Kontrolakorupcji

Stabilnośćpolityczna

Egzekwowanieprawa

Jakość regulacji Wolnościobywatelskie

Nowe kraje UE (1.05.2004) kraje "Starej Unii" Polska Rumunia i Bułgaria 1.01.2007

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego, http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp,

dostęp 9.09.2010r.

125 Por. Wojciechowski E., Podgórniak-Krzykacz A., „Jakość rządzenia – Polska w międzynarodowej perspektywie porównawczej”,

„Zarządzanie Publiczne”, 2007r., nr 2[2]/2007, s. 67-79.

Raport 2010

117

Zmiany sprawności instytucjonalnej w latach 2004-2009 Wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. wiązało się z koniecznością dokonania poważnych zmian w polskiej administracji publicznej, zarówno jeśli chodzi o sposób jej działania, jak i sam jej kształt. Zmiany z jednej strony implikowało, chociażby przyjęcie prawodawstwa oraz zasad obowiązujących w UE, z drugiej zaś strony przed polską administracją pojawiły się nowe wyzwania. Dosyć często w literaturze podejmowana jest kwestia europeizacji administracji publicznej rozumianej, w kontekście Polski, jako proces przyjmowania wzorców działania z krajów „starej” UE. Proces ten oraz zmiany są zazwyczaj oceniane pozytywnie, szczególnie że wraz ze swoistym know-how działania administracji publicznej pojawiły się również środki finansowe w ramach funduszy strukturalnych, mające służyć poprawie sytuacji i podniesieniu jakości działań administracji publicznej w Polsce. Mając na uwadze powyższe należałoby spodziewać się, że nastąpi istotna zmiana w sposobie funkcjonowania, a co za tym idzie również w ocenie sposobu funkcjonowania administracji publicznej w Polsce. Analiza wskaźników międzynarodowych organizacji badających to zagadnienie nie pozwala na formułowane zbyt optymistycznych wniosków. W okresie 2004 – 2006 nastąpił spadek wartości wielu wskaźników ilustrujących jakość rządzenia w Polsce. Poprawę większości, ale nie wszystkich, wskaźników notuje się od połowy roku 2006.

Wykres 33. Wartości wskaźników osiągniętych przez Polskę w ramach programu Banku Światowego Governance Matters w latach 2004 - 2008

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

2003 2004 2005 2006 2007 2008Efektywność rządzenia Kontrola korupcji Stabilność politycznaEgzekwowanie prawa Jakość regulacji Wolności obywatelskie

Żródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego, http://info.worldbank.org/governance/wgi/index.asp,

dostęp 09.09.2010r.

Niską ocenę jakości rządzenia w Polsce potwierdzają nie tylko rezultaty osiągnięte w rankingach Banku Światowego, ale i w zestawieniach innych instytucji – jak chociażby WEF i IMD. Jedyne kraje, które plasowane są na niższych miejscach w UE, to Bułgaria i Rumunia, choć w rankingu IMD udało się Polsce wyprzedzić już tylko Rumunię. Próbując znaleźć wytłumaczenie tego zjawiska należy zwrócić uwagę na kilka kwestii. Po pierwsze, można uznać, że w znacznym stopniu sposoby działania administracji w Polsce są determinowane rożnymi uwarunkowaniami natury historycznej. Doświadczenie zaborów nadal skutkuje brakiem pełnej spójności w sposobach realizacji zadań przez administrację, zaś blisko półwieczna spuścizna komunizmu wciąż upośledza sposoby zachowania urzędników, czy też sprzyja nadmiernej biurokratyzacji procedur.

Czy polska administracja zdolna jest do prowadzenia zintegrowanej polityki rozwoju?

Globalizacja i zwiększająca się presja konkurencji światowej, wraz z rosnącą kompleksowością i dynamizacją zmian gospodarek, stają się coraz większym wyzwaniem dla prowadzenia aktywnej polityki gospodarczej. Jednocześnie, systematycznie zwiększa się presja na decydentów politycznych, by aktywna polityka państwa stymulowała szybki i stabilny rozwój. Kończący się kryzys światowy przyczynił się zarazem do silniejszego położenia akcentu na znaczenia słowa „stabilny”, dając tym samym większe przyzwolenie włodarzom politycznym do zastępowania prostych pro-efektywnościowych mechanizmów wolnego rynku na rzecz interwencjonizmu państwa. Stawia to administrację publiczną w trudnej sytuacji, bowiem klasyczne, sektorowe podejście do prowadzenia polityki nie jest w stanie zagwarantować najbardziej efektywnego wykorzystania środków publicznych w tak złożonym i zmieniającym się otoczeniu społeczno-gospodarczym. Szybkie, kompleksowe rozwiązywanie pojawiających się problemów, przy jednoczesnym strategicznym i długofalowym planowaniu polityk, możliwe jest tylko poprzez zapewnienie pełnej komplementarności interwencji sektorowych, trafnie wykorzystujących terytorialnie zróżnicowane potencjały i skutecznie likwidujących bariery rozwojowe. Zapewnienie komplementarności, prowadzącej w konsekwencji do osiągnięcia dodatkowych efektów synergii, wymaga jednak spełnienia kilku warunków: 1. posiadania kompleksowej wiedzy dotyczącej potencjałów i barier rozwojowych danego terytorium (w zależności od obszaru


118

- w wymiarze: lokalnym, regionalnym, krajowym, globalnym z uwzględnieniem wewnętrznych specyfik funkcjonalnych podobszarów) 2. posiadania kompleksowej wiedzy dotyczącej wszelkich interwencji publicznych realizowanych w ramach polityk sektorowych (sprawnie funkcjonujący system monitoringu i ewaluacji) 3. posiadania mechanizmów faktycznej koordynacji różnych działań (zespoły, grupy..) 4. posiadania potencjału (jako administracja na wszystkich poziomach wdrażania ) do prowadzenia zintegrowanych działań. Innym słowy muszą być ludzie, którzy dysponują wiedzą i kompetencjami w zakresie prowadzenia wielowymiarowej polityki rozwoju. Spełnienie powyższych warunków pozwoli na faktyczną realizację zintegrowanej polityki rozwoju tylko wówczas jeżeli będziemy, jako administracja i politycy, zdolni to dokonywania wyborów strategiczno-politycznych i koncentracji środków na optymalnych działaniach. W chwili obecnej najtrudniejsze do realizacji wydają się być dwa ostatnie warunki.

Po drugie, należy uwzględnić fakt pojawienia się wielu zupełnie nowych zadań, którym muszą sprostać pracownicy administracji publicznej. Ogrom prac związanych chociażby z implementacją dorobku prawnego i systemowego Unii Europejskiej w połączeniu ze zmianami rządów mógł doprowadzić do przejściowego zaburzenia jakości działań administracji publicznej. Kolejną kwestią, o której należy pamiętać formułując oceny dotychczas zachodzących zmian, wynikających z realizacji polityk unijnych jest ich stosunkowo niewielki obszar bezpośredniego oddziaływania. Wśród programów operacyjnych przyjętych do realizacji w 2004 r. w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 nie ma oddzielnego programu operacyjnego dedykowanego podniesieniu jakości działań administracji publicznej w Polsce. Program Operacyjny Pomoc Techniczna koncentrował się i zarazem ograniczał do zapewnienia sprawnego systemu wdrażania Podstaw Wsparcia Wspólnoty. Tym samym PO PT nie miał w katalogu swoich zadań i celów przedsięwzięć ukierunkowanych na jednostki administracji publicznej niezaangażowane we wdrażanie polityki spójności w Polsce. Jest to o tyle istotne, że jednostki realizujące politykę spójności stanowią jednak mniejszość, w związku z czym wprowadzane i zachodzące w nich zmiany nie odzwierciedlają (choć na nie wpływają) procesów zachodzących w całej administracji publicznej. Poprawa jakości działań administracji publicznej nie została również sformułowana wprost w celu głównym NPR 2004-2006, ani w celach cząstkowych ww. dokumentu.

Informatyzacja Administracji Publicznej Szansą na modernizacje i unowocześnienie administracji publicznej jest szerokie wykorzystanie nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych – tzw. ICT (Information and Communication Technologies). Niektóre opracowania wskazują nawet na ten proces i na szerzej rozumianą informatyzację administracji publicznej jako na jedno z podstawowych narzędzi przemiany i odnowy administracji publicznej126. Ww. informatyzację administracji można również uznać za działanie na rzecz podnoszenia konkurencyjności i dynamizmu gospodarki czy też poprawy stanu demokracji i budowy społeczeństwa opartego na wiedzy. Dotychczas przeprowadzone badania wskazują, że również w tym obszarze nie można być w pełni usatysfakcjonowanym z zakresu i tempa zmian.

Z jednej strony nie można nie odnotować pewnych sukcesów – od 2007 r. 100 % urzędów posiada dostęp do Internetu, większość wskaźników ilustrujących zjawisko odnotowuje wzrost. Pozytywne zmiany są zauważone również przez instytucje międzynarodowe – na przykład w raporcie "Smarter, Faster, Better, e-Government"127 zleconym przez Komisję Europejską, Polska znalazła się w pierwszej piątce wśród państw o największym potencjale w ramach użyteczności informacji dostępnych na stronach zawierających usługi publiczne128.

Z drugiej zaś strony, wiele wskaźników charakteryzuje się małą dynamiką. Generalnie można zaobserwować dobre wyniki w obszarach o charakterze biernym – w zakresie pobierania formularzy i uzyskiwania informacji. Natomiast słabo rozwinięta jest możliwość interakcji dwustronnych. Taka sytuacja może świadczyć o tym, że urzędy w niewystarczającym stopniu skupiają się na potrzebach interesantów. Stąd pojawia się niebezpieczeństwo wykorzystania możliwości procesu informatyzacji jedynie w celu ułatwienia i przyspieszenia pracy urzędników, a nie nawiązania dwustronnej współpracy z obywatelami129. Na bazie powyższej obserwacji można postawić tezę o zagrożeniu związanym z zatrzymaniem się procesu informatyzacji w Polsce na drugim poziomie rozwoju ( w ramach modelu czterech stadiów rozwoju dostępności usług publicznych on-line).

Warto również zauważyć, ze poprawnie przeprowadzona informatyzacja administracji publicznej może przyczynić się nie tylko do redukcji obciążeń administracyjnych czy też udostępnienia obywatelom wygodnego i interoperacyjnego dostępu do usług publicznych. Upowszechnienie ICT powinno przyczynić się również do większej transparentności działań administracji publicznej oraz być skuteczną bronią w walce z korupcją130.

126 Za: Sakowicz M., Zastosowanie nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych w rządzeniu i zarządzaniu administracją

publiczną, w: Osiński. J, Administracja Publiczna na progu XXI wieku. Wyzwania i oczekiwania, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie – Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 2008r.

127 Capgemini, Rand Europe, IDC, Sogeti and DTi, “Smarter, Faster, Better, eGovernment”, listopad 2009, http://ec.europa.eu/information_society/eeurope/i2010/docs/benchmarking/egov_benchmark_2009.pdf

128 Por. Bielińska-Kuniszewska K., „Polska w czołówce”, „IT w administracji”, listopad 2009, http://www.itwadministracji.pl/aktualnosci/polska-w-czolowce.html?Part=8

129 Por. Kraski, M. (red). Elektroniczna gospodarka w Polsce – Raport 2005, Biblioteka Logistyka, Poznań 2005 130 Więcej patrz: Kucharczyk J., Zbieranka J., (red.), „Elektroniczna administracja – nowe możliwości przeciwdziałania zjawisku

korupcji”, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006r.

Raport 2010

119

Reasumując, rozwój infrastruktury informatycznej i komunikacyjnej w Polsce nie przekłada się w zadowolającym stopniu na efekty społeczne. O dotychczasowym słabym wykorzystaniu przez Polskę potencjału informatycznego mogą świadczyć wyniki rankingu w ramach badania Global Information Technology Report 2008-2009 – Polska osiągnęła dopiero 65 miejsce131.

Działania ukierunkowane bezpośrednio na poprawę w omawianym obszarze znalazły sie dopiero w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia na lata 2007-2013, w tym zwłaszcza w ramach PO Kapitał Ludzki, gdzie realizowany jest projekt Strategiczne zarządzanie rozwojem – poprawa jakości rządzenia w Polsce. Trzeba jednak pamiętać, że okres funkcjonowania interwencji w ramach tej perspektywy jest dosyć krótki i może nie być w pełni odzwierciedlony w wartości wskaźników ilustrujących jakość działań administracji publicznej132. Wszystkie powyższe kwestie nie usprawiedliwiają w pełni tak negatywnego obrazu kondycji administracji publicznej. Trzeba również uznać, że konieczna jest znaczna intensyfikacja i zdynamizowanie przedsięwzięć mających na celu poprawę jakości działań administracji publicznej. Należy też zauważyć, że Unia Europejska wraz z całym katalogiem funkcjonujących w niej rozwiązań i postaw nie przedstawia wzorcowego i jednoznacznie pozytywnego systemu działania administracji. Jak w większości systemów można tu zaobserwować zarówno przykłady pozytywnych rozwiązań, np. powszechne używanie nowoczesnych instrumentów zarządzania, takich jak ewaluacja, jak i zjawiska negatywne, np. podnoszona w różnych opracowaniach kwestia zbyt dużego zbiurokratyzowania działań. Proces europeizacji administracji publicznej w Polsce jest lub będzie w najbliższej przyszłości faktem. Bardzo dużo jednak zależy od sposobu i kształtu w jakim ten proces się zamknie - czy Polska administracja skupi się na przejmowaniu i implementacji tzw. best practice z UE czy raczej znaczący będzie udział działań negatywnych. Podstawą do przewidywań w tej materii może być analiza jakości działań urzędników i instytucji oddelegowanych w ramach polskiej administracji publicznej do realizacji unijnej polityki spójności. Kluczowe wydaje się określenie, czy system stworzony do realizacji NPR 2004-2006 oraz NSRO 2007-2013 był sprawny oraz czy można zaobserwować w ramach ww. przyjęcie pozytywnych rozwiązań z UE. Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wskaże, czy upatrywać w tej części administracji źródła i podstawy jakościowej zmiany działań administracji publicznej. Zarządzanie strategiczne Problem zarządzania strategicznego został również podniesiony w ewaluacji „Nie-strategiczne zarządzanie rozwojem? Mechanizmy zarządzania ZPORR na poziomie regionalnym a skuteczność realizacji celów rozwojowych”. Autorzy badania zrealizowanego na obszarze 5 województw zauważają: (…) Najważniejsza uwaga krytyczna odnosi się chyba do niedostatku myśli strategicznej. (…), zazwyczaj (strategia rozwoju) nie stanowi faktycznej podstawy ukierunkowującej selekcję realizowanych projektów (…) cele strategiczne są formułowane nie tak, by ukierunkować prowadzone działania, a wręcz przeciwnie, w sposób możliwie szeroki, by dawać formalną „podkładkę” do realizacji praktycznie każdego projektu) (…) Można to sformułować nawet ostrzej: polityka Unii Europejskiej nie zmieniła strategii i celów polityki regionów, bo nie było czego zmieniać – te cele i strategie i tak istniały tylko na papierze!”133

Sprawność systemu realizacji NPR 2004-2006 i NSRO 2007-2013 W niniejszej części podjęta zostanie próba określenia czy można sformułować pozytywną ocenę sprawności instytucjonalnej systemu realizacji polityki spójności w Polsce oraz czy różni się ona w sposób istotny organizacją oraz jakością działania od dotychczasowego sposobu realizacji zadań przez administrację publiczną. Instytucje i urzędnicy wyznaczeni do realizacji ww. polityki przynajmniej z kilku powodów mieli szansę utworzyć zalążek działającej w nowoczesny sposób administracji. Wśród wielu czynników należałoby wymienić przynajmniej następujące: - dodatkowe środki możliwe do przeznaczenia na wynagrodzenia, szkolenia czy też zapewnienie

szeroko rozumianej infrastruktury; - działanie wg procedur i zasad bezpośrednio pochodzących z UE lub opracowanych na wzór tam

funkcjonujących rozwiązań; - intensywny kontakt z przedstawicielami administracji unijnej oraz państw członkowskich UE

umożliwiający intensywną wymianę wiedzy; - horyzontalny charakter polityki spójności. W ramach perspektywy 2004-2006 tworzenie sprawności instytucjonalnej jednostek uczestniczących w realizacji polityki spójności wspierane było środkami Programu

131 Por. Dutta S., Mia I., “The Global Information Technology Report 2009–2010. ICT for Sustainability”, 2010 World Economic Forum, http://networkedreadiness.com/gitr/main/fullreport/index.html

132 Choć należy zauważyć, że wartości wszystkich indeksów wskaźników w ramach projektu Governance Matters wzrosły po roku 2007.

133 Swianiewicz P. i inni, „Nie-strategiczne zarządzanie rozwojem?Mechanizmy zarządzania środkami ZPORR na poziome regionalnym a skuteczność realizacji celów rozwojowych”, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, w druku, s.231


120

Operacyjnego Pomoc Techniczna oraz w ramach pozostałych programów operacyjnych w priorytetach dot. pomocy technicznej. W ramach PO PT zrealizowano 155 projektów na kwotę około 112 mln euro134. Według ekspertów badających realizację tego programu, przyczynił się on w znacznym stopniu do poprawy działań jednostek odpowiedzialnych za politykę spójności, dzięki niemu udało się przygotować wysoko wykwalifikowaną kadrę zdolną do skutecznej i efektywnej realizacji NPR135. Na koniec 2009 r. łączna kwota płatności ze środków pomocy technicznej poszczególnych Programów Operacyjnych oraz PIW Equal przekroczyła poziom 581 mln zł (co stanowiło 95% dostępnej na lata 2004-2006 alokacji). Natomiast łączna wartość umów/decyzji o dofinansowanie projektów dot. pomocy technicznej na koniec grudnia 2009 r. osiągnęła poziom prawie 600 mln zł (co stanowiło 98,3% alokacji). W ramach PO PT oraz priorytetów pomocy technicznej w poszczególnych programach operacyjnych realizowano różnego rodzaju projekty. W PO PT zapisane zostały 3 priotytety: 1. Wzmocnienie zdolności w zakresie zarządzania, monitorowania, oceny i kontroli Podstaw Wsparcia Wspólnoty (PWW). 2. Wsparcie informatycznego systemu monitoringu i kontroli finansowej. 3. Upowszechnianie informacji i promocji funduszy strukturalnych. W ramach priorytetów pomocy technicznej pozostałych programów operacyjnych realizowane były projekty odpowiadające 1 i 3 z ww. priorytetów.

Wykres 34. Projekty realizowane ze środków pomocy technicznej w ramach Programów Operacyjnych (z wyjątkiem PO PT), PIW Interreg III i PIW Equal (stan na 31 grudnia 2009 r.)

Zatrudnienie47%

Inne16%

Szkolenia8%

Ekspertyzy/doradztwo/ewaluacja

3%

Promocja13%

Sprzęt komputerowy oraz wyposażenie/ remont/wynajem

powierzchni biurowych13%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: „Sprawozdanie z realizacji w 2009r. Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004-

2006”, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa czerwiec 2010, s. 40.

System realizacji NPR 2004-2006 został też pozytywnie oceniony przez ewaluatorów wykonujących na zlecenie Komisji Europejskiej ewaluację ex post systemu realizacji polityki spójności w Polsce. Kondycja i poziom zmian jaki zaszedł w instytucjach administracji publicznej realizujących NPR określane są przez nich jako satysfakcjonujące136. Zauważyć jednak trzeba, że badacze ci zwracają uwagę na stale obecną potrzebę poprawy jakości funkcjonowania ww. instytucji. W raporcie końcowym poświęconym Polsce wymienia się następujących pięć problemów, związanych z realizacją polityki spójności w Polsce i wymagających szczególnej uwagi:

134 Por. PSDB Grupa WYG, „Ocena ex post Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna”, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,

Warszawa 2009r., s.17-18 135 Por. PSDB Grupa WYG, Ocena ex post Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,

Warszawa 2009, s. 64.; Kozak, M. i inni.,”Ex Post Evaluation of Cohesion Policy Programmes 2000-06 Co-financed by ERDF. Management and Implementation Systems for Cohesion Policy. National Assessment Report POLAND”, Brussels: EPRC & euroOREG for European Commission DG Regio, 2009r.

136 Por. M. Kozak, K. Olejniczak, Ocena ex post systemu zarządzania i wdrażania polityki spójności 2004-06 w Polsce, prelekcja wygłoszona na spotkaniu poświęconemu prezentacji wyników projektu Ex post evaluation of cohesion policy programmes 2000-2006 co-financed by the ERDF (objective 1 and 2) Work Package 11: Management and Implementation systems for cohesion policy, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 24 września 2009r.

Raport 2010

121

- znaczne oddzielenie systemu realizacji polityki spójności od pozostałej części administracji publicznej;

- zbytnia koncentracja na kwestiach bieżących kosztem podejścia strategicznego; - zbyt słaba polityka rozwoju kadr; - zbyt słaba koordynacja działań; - zbyt mały efekt spillover (rozprzestrzeniania się). W przypadku NPR 2004-2006 za pewną miarę sprawności instytucjonalnej można przyjąć osiągnięcie zakładanych celów, rozumiane w tym wypadku jako realizacja przewidzianych projektów, osiągniecie zakładanych wskaźników oraz przede wszystkim zapewnienie wydatkowania wszystkich środków finansowych przewidzianych dla Polski w ramach funduszy strukturalnych. Ten ostatni z celów wydaje się szczególnie istotny jeśli weźmie się pod uwagę fakt, iż NPR 2004-2006 był okresem początkowym, poprzedzającym dużo większe wyzwanie – realizację polityki spójności w ramach perspektywy 2007-2013. Uwzględniając nietypowy, krótki czas jaki został przeznaczony na realizację NPR 2004-2006 należy wystawić administracji zaangażowanej w jego realizację ocenę zdecydowanie pozytywną - w ramach 9 programów wydano 101,3% przewidzianych środków, a w ramach 8,6 mld euro dostępnych w Polsce funduszy zrealizowano prawie 90 tysięcy projektów.

Wykres 35. Projekty zrealizowane ze środków PO PT 2004-2006137

Wsparcie procesu zarządzania,

monitorowania i kontroli PWW i PO

PT 79%

Wsparcie procesu oceny PWW i PO

PT 1%

Zakup wyposażenia

14%

Rozpowszechnia-nie informacji i promocja PWW,

PO PToraz funduszy

strukturalnych 1% Wsparcie obsługi komitetów PWW i

PO PT 1%

Szkolenia dla osób odpowiedzialnych za zarządzanie, monitorowanie, ocenę i kontrolę

4%

Źródło: Opracowanie IZ PO PT 2004-2006

W chwili obecnej, z uwagi na realizację programów w ramach NSRO 2007-2013, trudne jest odniesienie się do osiągnięcia finalnych celów. Niemniej wydaje się, że realizacja polityki spójności w ramach ww. perspektywy przebiega sprawnie – przykładowo wg ostatnich danych MRR do 5 września br. podpisano z beneficjentami 40 806 umów o dofinansowanie na kwotę 178,7 mld zł wydatków kwalifikowanych, co stanowi 47,7% alokacji na lata 2007-2013138. W ramach NSRO 2007-2013 pojawiły się również inne, poza PO PT, źródła finansowania zmiany i wsparcia administracji publicznej. Bardzo istotną zmianą, która nastąpiła w nowej perspektywie, było objęcie wsparciem również administracji bezpośrednio nie zaangażowanej w realizację polityki spójności w Polsce.139. W ramach działań, których celem jest poprawa jakości funkcjonowania instytucji publicznych oraz rozbudowa mechanizmów partnerstwa łączna alokacja wynosi 1,7 mld euro (na ten cel zarezerwowano środki finansowe w ramach trzech PO – Kapitał Ludzki, Innowacyjna Gospodarka oraz

137 Jedną z najistotniejszych części wydatków w kategorii „wsparcie procesu zarządzania, monitorowania i kontroli PWW i PO PT”

były wydatki dot. zatrudnienia. 138 Stan wdrażania krajowych i regionalnych programów operacyjnych realizowanych w ramach Narodowych Strategicznych Ram

Odniesienia 2007-2013 (stan na 5 września 2010 r.), MRR, http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/fundusze_europejskie_2007_2013/Strony/postepy_w_realizacji_NSS_05092010.aspx.

139 Więcej nt. patrz: Zawiślańska I., „Finansowanie funkcji gospodarczej administracji publicznej z wykorzystaniem funduszy unijnych”, w: Osiński J. (red.), „Administracja publiczna na progu XXI wieku”, op. cit.


122

Pomoc Techniczna. Do końca roku 2009 zakontraktowano środki w wysokości 910,6 mln euro co stanowiło około 53,4 % wszystkich środków przewidzianych na realizację Celu 1 NSRO140. W NSRO, w części poświęconej poprawie jakości działania administracji publicznej, wyróżniono trzy następujące główne obszary zmiany funkcjonowania ww. administracji: - wzmacnianie zdolności instytucji publicznych do sprawnej i efektywnej realizacji zadań; - wzmacnianie mechanizmów partnerstwa między administracją publiczną a sektorem trzecim; - wsparcie dla instytucji realizujących NSRO. Nie dla wszystkich ww. obszarów zrealizowano wystarczającą ilość badań, niemniej stosunkowo najlepiej został zbadany interesujący w kontekście sprawności systemu realizacji NSRO 2007-2013 obszar dot. wsparcia dla instytucji realizujących politykę spójności. Badania wskazują jednoznacznie na pozytywne efekty realizacji polityki spójności na tym polu. Instytucje „funduszowe” są lepiej wyposażone oraz działają skuteczniej i efektywniej niż inne jednostki funkcjonujące w ramach administracji publicznej.

„Funduszowi” vs „Niefunduszowi”

Praktycznie od początku wejścia Polski do Unii Europejskiej podnoszona jest kwestia roli UE i funduszy z niej pochodzących jako katalizatora zmian i modernizacji kultury polskiej administracji publicznej. Kolejne publikacje i badania przekonują nas, że na polu realizacji polityk unijnych w Polsce doszło do swoistego „zderzenia kultur” – nowoczesnego zarządzania z archaicznym, biurokratycznym administrowaniem.

Kwestia ta została również poruszona w projekcie pt. „Polskie Ministerstwa jako organizacje uczące się” zrealizowanym w ramach zorganizowanego przez MRR konkursu grantów badawczych dla pracowników naukowych oraz organizacji pozarządowych.

Głównym celem zespołu badawczego było udzielenie odpowiedzi na pytanie: Jak uczą się polskie ministerstwa?

Jest to pytanie o zdolności refleksyjne i adaptacyjne polskich instytucji centralnych, czyli de facto także o zdolność do skutecznego i dobrego rządzenia (good governance).

W ramach badania ewaluatorzy stworzyli m.in. zagregowany wskaźnik (NPS - Net Promoters Score) systemu uczenia się. Innym efektem ich prac było utworzenie swoistych profili osobowościowych pracowników badanych jednostek141.

Pomimo daleko idącego podobieństwa, zarówno osiągniętej wartości wskaźnika jak i profilu osobowościowego pracowników „funduszowych” i „niefunduszowych”, można zaobserwować kilka różnic pomiędzy tymi dwiema grupami. Pracownicy zaangażowani w realizację polityk unijnych osiągają in gremium wyższą wartość wskaźnika NPS systemu uczenia się, a także wyróżniają się na plus w kilku badanych aspektach, takich jak np.: płynność pracy zespołowej, skłonność do refleksji, interakcja i absorpcja wiedzy zewnętrznej czy wykorzystanie operacyjne wiedzy.

Wyniki realizowanego przez MRR cyklicznie od czerwca 2009 r. badania dot. sprawności instytucji funkcjonujących w ramach NSRO 2007-2013 wskazują, że potencjał administracyjny stworzony w celu realizacji polityki spójności jest w chwili obecnej wystarczający. Niemniej analiza ta nie wyklucza , że przy zwiększeniu natężenia pracy w wyniku coraz większego wykorzystania funduszy, wymieniony potencjał będzie wymagał dalszej rozbudowy142. Dotychczas podpisano 947 umów dot. realizacji projektów ukierunkowanych na podniesienie sprawności instytucjonalnej administracji publicznej, na łączną kwotę 3,16 mln zł143.

140 „Sprawozdanie z realizacji narodowych strategicznych ram odniesienia na lata 2007-2013. Przebieg realizacji w 2009 r.”, MRR,

sierpień 2010r. 141 Stworzono następujące kategorie postaw: „przepracowanie”, „refleksja”, rutyna”, „praca grupowa”, „praca w tle”, „bycie

ekspertem”, „frustracja”. 142 Więcej nt. patrz: „Potencjał administracyjny systemu instytucjonalnego Narodowych Strategicznych Ram Odniesienie na lata

2007-2013 (stan na 31 grudnia 2009r.)”, MRR, Warszawa, 2010r., http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/fundusze_europejskie_2007_2013/Documents/POTENCJAL_ADMINISTRACYJNY_2010_07_07_fina_0710.pdf.

143 Źródło: Krajowy System Informatyczny (KSI SIMIK 07-13) Zestawienie liczby umów/decyzji o dofinansowanie w podziale na województwa (liczba pomniejszona o wartość umów/decyzji o dofinansowanie, które zostały anulowane/rozwiązane.), dostęp 20 sierpnia 2010r.

Raport 2010

123

Wykres 36. Projekty (podpisane umowy) dotyczące zwiększenia sprawności instytucjonalnej administracji publicznej realizowane w ramach NSRO 2007-2013

Ocena, badania/ekspertyzy,

informacja i komunikacja; 18%

Przygotowanie, wdrażanie, monitoring i

kontrola; 37%

Rozwiązania na rzecz podniesienia jakości

opracowania, monitorowania,

ewaluacji polityk i programów na

poziomie krajowym, regionalnym i

Źródło: Krajowy System Informatyczny (KSI SIMIK 07-13), dostęp 20 sierpnia 2010r.

***

Pewną szansą na zmianę dotychczasowej niekorzystnej sytuacji i kontynuację pozytywnych zmian jest wykorzystanie w pełni procesu europeizacji administracji publicznej. Środki finansowe przeznaczone na podniesienie jakości działań jednostek realizujących politykę spójności, a także rzeczywiste stosowanie w ich działaniach standardów unijnych przyczyniło się do zwiększenia transparentności działań, przejrzystości reguł i zasad działania urzędów, podniesienia kwalifikacji kadr oraz respektowania i stosowania przepisów144. Wyzwaniem jakie stoi przed administracją publiczną w najbliższej przyszłości jest jak najpełniejsze wykorzystanie ww. potencjału poprzez umiejętne przetransferowanie najlepszych praktyk i rozwiązań do obszaru działań krajowej administracji publicznej dotychczas niezaangażowanej w proces realizacji polityki spójności. Niska jest też jakość zarządzania strategicznego w administracji publicznej. Badania zrealizowane na zlecenie MRR wskazują, że o ile poziom zarządzania na szczeblu operacyjnym można uznać za satysfakcjonujący, o tyle za niezadowalającą należy uznać jakość zarządzania strategicznego145. Można mieć nadzieję, że powyższa sytuacja w najbliższym czasie ulegnie zmianie ze względu na intensywne działania podjęte w tym obszarze w ostatnim okresie przez administrację publiczną. Na uwagę zasługują tu w szczególności działania zainicjowane przez Zespół Doradców Strategicznych przy KPRM przy współpracy MRR mające na celu uporządkowanie i zintegrowanie zarządzania strategicznego w Polsce. W wyniku przyjęcia 27 listopada 2009r. przez Radę Ministrów dokumentu pn. „Plan uporządkowania strategii rozwoju” podjęto prace mające na celu ograniczenie liczby strategii rozwoju i polityk – z obecnie obowiązujących 42 dokumentów tego typu do 9 nowych zintegrowanych strategii. Wydaje się, że powyższym przedsięwzięciom mającym na celu przegląd i zintegrowanie dokumentów determinujących strategiczne kierunki rozwoju powinien towarzyszyć proces zapewnienia ww. dokumentom jak najpełniejszej wzajemnej komplementarności oraz uwzględnienia w ich założeniach wymiaru terytorialnego, prowadząc do pełnego wykorzystania zróżnicowanych potencjałów.

144 Więcej nt. patrz: Arcimowicz J., „Unia Europejska jako wyzwanie dla urzędników i kadr administracji publicznej”,

w: Kurczewska J., Bojar H. (red.), „Wyciskanie Brukselki. O europeizacji społeczności lokalnych na pograniczach”, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2009r.

145 Por. Olejniczak K. i i nni, „Polskie Ministerstwa jako organizację uczące się”, op cit.; Swianiewicz P. i inni, „Nie-strategiczne zarządzanie rozwojem? Mechanizmy zarządzania ZPORR na poziomie regionalnym a skuteczność realizacji celów rozwojowych”, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2010r.


124

Poprawa jakości zarządzania strategicznego

Administracja publiczna w ostatnim roku zainicjowała szereg przedsięwzięć mających na celu poprawę jakości zarządzania strategicznego. Na uwagę zasługuję projekt realizowany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego pt. „Zarządzanie strategiczne rozwojem – poprawa jakości rządzenia w Polsce”.

W ramach ww. przedsięwzięcia podjęta została próba przygotowania w latach 2009-2013 administracji publicznej do jak najlepszego kształtowania i prowadzenia polityki zarządzania rozwojem poprzez umożliwienie pracownikom administracji publicznej zdobycia niezbędnych kwalifikacji.

Koncepcja projektu została przygotowana zarówno na podstawie doświadczeń ministerstwa, jak i w oparciu o wyniki dotychczas przeprowadzonych ewaluacji i ekspertyz oraz przy wsparciu środowiska akademickiego.

Projekt skierowany do pracowników szczebla centralnego, regionalnego i lokalnego obejmie swoimi działaniami prawie 3 tysiące instytucji. W ramach ww. przedsięwzięcia zostaną zrealizowane różnego typu działania o charakterze szkoleniowym, w tym m.in.:

• przeprowadzenie szkoleń dla 6000 pracowników administracji publicznej (szkolenia stacjonarne, szkolenia internetowe, studia podyplomowe);

• opracowanie we współpracy ze środowiskiem akademickim i eksperckim podręczników dot. zarządzania strategicznego;

• uruchomienie platformy internetowej poświęconej zagadnieniu zarządzania rozwojem;

• stworzenie ogólnokrajowego systemu wskaźników kluczowych dotyczących tego zagadnienia.

Raport 2010

125

III. Środki strukturalne Unii Europejskiej a zróżnicowanie przestrzenne Jednym z podstawowych celów istnienia Unii Europejskiej jest wspieranie wzrostu gospodarczego, społecznego i przestrzennego państw członkowskich. Na drodze do realizacji tego celu dostrzeżono zarówno konieczność różnicowania podejścia do obszarów miejskich i wiejskich, jak i zwrócenia szczególnej uwagi na te drugie, bowiem większość krajów Unii Europejskiej cechuje znaczny dystans rozwojowy dzielący obszary miejskie i wiejskie. Pomimo tego że na obszarach wiejskich obserwuje się poprawę wielu wskaźników ekonomicznych i społecznych, pozostają one nadal bardzo zróżnicowane terytorialnie (z jednej strony podupadające i wyludniające się obszary peryferyjne, z drugiej dobrze rozwinięte, ściśle powiązane z aglomeracjami otaczające je obszary wiejskie). Artykuł 158 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską stanowi, że w celu wzmocnienie spójności gospodarczej i społecznej zmierza się do zmniejszenia dysproporcji w poziomach rozwoju różnych regionów, w tym właśnie terenów wiejskich. Rozwojowi tych obszarów służy m.in. Wspólna Polityka Rolna UE, której instrumentem jest Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFROW). Z puli środków EFRROW finansowane są projekty, mające na celu zrównoważony rozwój sektorów rolnictwa i leśnictwa, poprawę konkurencyjności gospodarki rolno-żywnościowej, wzrost zatrudnienia i rozwój przedsiębiorczości, poprawę stanu środowiska, rozwój turystyki, rozbudowę infrastruktury, ułatwienie dostępu do usług oraz podniesienie jakości życia na terenach wiejskich. Środki EFRROW przeznaczone dla Polski dostępne są w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Rozwój obszarów wiejskich jest też współfinansowany ze środków polityki spójności, przy czym obowiązuje tu linia demarkacyjna z PROW co do kierunków i skali interwencji. W Rozporządzeniu Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiającym przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności podkreślono także konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na miasta, szczególnie te średniej wielkości, ze względu na ich duży wkład w rozwój regionalny. Szczególne miejsce poświęcono potrzebie wzmacniania powiązań miasto-wieś. Jest to jeden z priorytetów ukierunkowujących dążenia do osiągnięcia celu spójności terytorialnej oraz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia.146 Kondycja rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej przedstawia się niekorzystnie. Według danych Komisji Europejskiej z 2008 r. Polska posiadała 15,6 mln ha użytków rolnych, co plasowało ją na czwartym miejscu w UE-27 za Francją, Hiszpanią i Niemcami. Pod względem liczby gospodarstw rolnych Polska w 2007 r. znajdowała się na drugiej pozycji za Rumunią; na terenie kraju było ich 2,4 mln (dla porównania Francja miała ich ponad 500 tys., Hiszpania nieco ponad 1 mln, Niemcy prawie 400 tys.). W Polsce udział zatrudnionych w rolnictwie, leśnictwie i rybactwie w ogóle zatrudnionych jest jednym z najwyższych w Europie i w 2009 r. wynosił około 13%, średnia dla UE-27 to ok. 5%. Udział polskiego rolnictwa w tworzeniu PKB kraju w 2009 r. stanowił 3,6%.

Zróżnicowania przestrzenne pomiędzy obszarami miejskimi a wiejskimi Lokalizacja obszarów wiejskich w Polsce jest jednym z czynników wywierających wpływ na konkurencyjność tych obszarów. Wsie położone w pobliżu dużych aglomeracji miejskich charakteryzują się wyższym poziomem rozwoju niż pozostałe. Coraz słabszą rolę odgrywa tam rolnictwo, a znaczenia nabierają funkcje nierolnicze – handel i usługi, rozwija się mieszkalnictwo, a to przekłada się na relatywnie wyższe dochody własne tych gmin w porównaniu do dochodów gmin położonych peryferyjnie. Innym rodzajem obszarów, na których następuje przyspieszony rozwój pozarolniczego rynku pracy są te położone wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych. Na drugim biegunie znajdują się obszary peryferyjne, które charakteryzują się stagnacją oraz ubytkiem ludności. Zgodnie z zapisami Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013, budowanie ścisłych powiązań komunikacyjnych, teleinformatycznych, gospodarczych, usługowych i kulturalnych pomiędzy terenami zurbanizowanymi a otaczającymi je mniejszymi miastami i obszarami wiejskimi ma prowadzić do rozprzestrzeniania się wzrostu gospodarczego. Szczególnie dotyczy to rozwoju połączeń komunikacyjnych umożliwiających szybkie dotarcie mieszkańców terenów wiejskich do lokalnych centrów bez konieczności zmiany miejsca zamieszkania. Zasady te akcentuje przyjęta przez Radę Ministrów w lipcu 2010 r. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego.

146 Wzmocnienie powiązań miasto-wieś jako jeden z priorytetów został zdefiniowany i zatwierdzony w dokumencie „The territorial

State and Perspectives of the European Union, towards a stronger European territorial cohesion In the light of the Lisbon and Gothenburg ambitions”. Priorytety te nadają kierunek dalszym pracom nad Agendą Terytorialną UE, przyjętą na nieformalnym spotkaniu Ministrów Państw Członkowskich UE ds. spójności terytorialnej zorganizowanym przez Prezydencję niemiecką w dniach 24-25 maja 2007 r. w Lipsku.


126

Potencjał demograficzny miast i obszarów wiejskich W Polsce obszary wiejskie stanowią 93% powierzchni kraju, pozostałe 7% przypada na miasta. W 2009 r. w ogólnej liczbie ludności Polski wynoszącej 38,2 mln osób, 23,3 mln (61%) stanowili mieszkańcy miast, a 14,9 mln (39%) mieszkańcy wsi147. W porównaniu do roku 2003 ludność miast zmalała o 235 tys., a liczba mieszkańców obszarów wiejskich wzrosła o 212 tys. Wzrost ten dotyczy głównie terenów położonych blisko dużych aglomeracji miejskich. Uwzględnienie zatem terenów podmiejskich znacznie zmienia statystykę odnoszącą się do podziału kraju na miasta i obszary wiejskie. Gęstość zaludnienia miast to ponad 1000 osób na km2, gęstość zaludnienia wsi wynosi 50 osób na km2 148, na jedną miejscowość wiejską przypada średnio 276 osób, choć miejscowości wiejskie w Polsce są generalnie zróżnicowane pod względem liczby mieszkańców: - 15% liczy mniej niż 100 mieszkańców; - 66% od 100 do 500 mieszkańców; - 13% od 500 do 1000 mieszkańców; - 6% powyżej 1000 mieszkańców.149 Polska wieś charakteryzuje się rozproszoną siecią osadniczą i generalnie małą liczbą mieszkańców poszczególnych miejscowości. Utrudnia to rozwój tych obszarów, nie sprzyja utrzymaniu żywotności społecznej, podraża koszty budowy infrastruktury i często wyklucza podejmowanie działalności pozarolniczej, głównie z uwagi na brak odpowiedniej liczby jej odbiorców. Największe rozproszenie wiejskiej sieci osadniczej występuje w regionie północno-wschodnim, południowo-wschodnim oraz w woj. opolskim. Największe zagęszczenie występuje w Polsce centralnej. Średnio, we wszystkich województwach, wsie stanowią 98% ogółu miejscowości; największy odsetek stanowią one w woj. łódzkim (99,2%), najmniejszy w woj. śląskim (94,9%). Udział ludności wiejskiej jest także zróżnicowany regionalnie: od około 20% w woj. śląskim do około 60% w woj. podkarpackim150. Pomiędzy rokiem 2003 a 2009 zarówno w miastach, jak i na wsiach zanotowano spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym – w miastach o prawie 3 pp., na wsiach o prawie 4 pp., jednak mimo tej różnicy nadal liczba dzieci i młodzieży na obszarach wiejskich przewyższa ich liczbę w miastach. Jednocześnie i w miastach i na wsiach wzrosła liczba ludności w wieku produkcyjnym (odpowiednio o niecałe 0,5 pp. i o 2 pp.). Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym wzrosła jedynie w miastach – o ponad 2 pp., na obszarach wiejskich przez cały okres od 2003 do 2009 roku pozostawała de facto bez zmian.

Tabela 66. Procentowy udziałów ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności obszarów miejskich i wiejskich

Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym

w ogólnej liczbie ludności miast i wsi na obszarach (w %) rok

miejskich wiejskich miejskich wiejskich miejskich wiejskich 2003 19,8 25,2 65,3 59,2 15,0 15,5 2009 17,2 21,6 65,6 62,9 17,2 15,5

Źródło: GUS, obliczenia własne MRR

Wskaźnik obciążenia demograficznego ogółem (liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym) na obszarach wiejskich wynosił w 2003 r. 69 osób, w 2009 r. spadł do 59 osób. W miastach w 2003 r. wynosił on 53 osoby, w 2008 r. spadł do 52 osób, by w 2009 r. ponownie osiągnąć poziom 53 osób. Wskaźnik obciążenia demograficznego, prezentującego liczbę osób jedynie w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, w miastach wynosił 23 osoby w 2003 r. i do roku 2009 wzrósł do 26 osób, na wsiach w 2003 r. wynosił on 26 osób, a w 2009 r. lekko zmniejszył się do 25 osób.

147 Wieś – jednostka osadnicza o zwartej lub rozproszonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi

usługowych lub turystycznych nieposiadająca praw miejskich lub statusu miasta (definicja za: GUS). W Polsce obszary wiejskie definiowane są jako tereny położone poza granicami administracyjnymi miast, co oznacza, że są to gminy wiejskie lub części wiejskie gmin miejsko-wiejskich. Wg kryterium OECD, które za obszary wiejskie uznaje tereny o gęstości zaludnienia do 150 os/km2, stanowią one 91%. Wg kryterium Eurostat, które za obszary wiejskie uznaje te o gęstości zaludnienia do 100 os/km2, stanowią one 86%. (za: PROW 2007-2013).

148 Bank Danych Regionalnych GUS. 149 PROW 2007-2013 150 Ibidem

Raport 2010

127

Stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn w miastach wynosił 110% w 2003 r. i 111% w roku 2009, na wsiach w analogicznych latach pozostał na tym samym poziomie 101%. W Polsce, podobnie jak w większości krajów UE, notuje się niski przyrost naturalny, jednak rok 2009 jest czwartym z kolei kiedy jest on dodatni. Współczynnik przyrostu naturalnego jest zdecydowanie wyższy na wsi151. Zwiększenie natężenia urodzeń ma miejsce wśród rodzin zamieszkałych w miastach, na wsi w ostatnim roku odnotowano niewielki spadek liczby urodzeń, ale współczynnik urodzeń na wsi jest w dalszym ciągu wyższy. W 2009 r. współczynnik urodzeń na wsi wynosił 11,4‰, w mieście 10,6‰ (w 2008 r. – odpowiednio 11,6‰ i 10,4‰).152 Saldo migracji wewnętrznych dla miast przez cały okres 2003-2008 było ujemne, w 2003 r. miasta straciły na korzyść obszarów wiejskich ponad 30 tys. mieszkańców. W kolejnych latach liczba ta naprzemiennie malała i rosła, by w roku 2008 osiągnąć poziom -39 tys.153 Sytuacja ekonomiczna ludności w miastach i na obszarach wiejskich Stopa bezrobocia w miastach w 2003 r. wynosiła 20,8%, do 2008 r. spadała osiągając poziom 7,2% i w 2009 r. wzrosła do 8,3%. Na obszarach wiejskich stopa bezrobocia w 2003 r. wynosiła 17,8%, w 2008 r. wyniosła 7,0%, a w 2009 roku 8,0%. W przypadku ludności niezwiązanej z rolnictwem, zamieszkującej obszary wiejskie, występuje wysoki poziom bezrobocia jawnego, z wyraźną tendencją do przechodzenia w bezrobocie długotrwałe lub nieaktywność zawodową. W 2003 r. w sektorze rolniczym zatrudnionych było 18% ogółu pracujących – dla porównania w przemysłowym 29%, a w usługowym 53%. W 2009 r. udział ten spadł do 13%, w sektorze przemysłowym wzrósł do 31%, a w usługowym do 56%. Proces przechodzenia siły roboczej z sektora rolniczego do sektora przemysłu i usług przebiega z różną intensywnością w poszczególnych województwach. Najintensywniejszy jest tam, gdzie udział pracujących w rolnictwie był najwyższy – w czterech województwach Polski Wschodniej: lubelskim (spadek z 38 do 28%), podkarpackim (spadek z 30 do 23%), podlaskim (spadek z 25 do 27%) i świętokrzyskim (spadek z 30 do 22%) oraz w woj. łódzkim (spadek z 20 do 13%) i woj. małopolskim (spadek z 24 do 15%). Przewiduje się, że w kolejnych latach będzie następowało ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie i w dużym stopniu będzie to związane z przemianami w strukturze obszarowej i unowocześnieniem działalności rolniczej, przy czym odchodzenie ludności z rolnictwa będzie następowało szybciej niż poprawa w zakresie struktury obszarowej i metod produkcji. Zbyt wolne jest także tempo przyrastania liczby miejsc pracy w usługach. W miastach w 2009 r. pracowało około 92% ogółu ludności miejskiej aktywnej zawodowo, w 2003 r. było to 79%. Na wsiach w 2009 r. także pracowało 92% ludności wiejskiej aktywnej zawodowo, a w 2003 r. było to 82%. Wysokie wskaźniki dla obszarów wiejskich wynikają m.in. z faktu istnienia swego rodzaju bezrobocia ukrytego tj. przerostów zatrudnienia w gospodarstwach rodzinnych – do grupy pracujących zaliczane są nawet osoby pracujące w bardzo niewielkim wymiarze czasu w tych gospodarstwach. Ubóstwo dotyka najczęściej rodziny mieszkające na wsi i w małych miastach. Najwyższy odsetek ubogich osób na wsi zanotowano wśród rodzin niemających własnego gospodarstwa rolnego i utrzymujących się głównie ze świadczeń społecznych innych niż emerytura i renta oraz wśród rodzin rencistów. W 2009 r. w miastach poniżej ustawowej granicy ubóstwa żyło 5% mieszkańców, na wsiach 13,5%154. W literaturze wyróżnia się trzy typy obszarów szczególnie dotkniętych ubóstwem: popegeerowskie obszary wiejskie, wielkomiejskie „blokowiska” z lat 60 i 70-tych i tradycyjne regiony ubóstwa miejskiego. W 2009 r. prawie 60% wszystkich gospodarstw domowych zajmowało mieszkania w budynkach wielorodzinnych, z wyraźnym zróżnicowaniem w zależności od miejsca zamieszkania. W miastach ponad 90% gospodarstw domowych mieszkało w budynkach wielorodzinnych, podczas gdy na wsi niecałe 30%. Przeciętne gospodarstwo domowe w mieście zajmowało mieszkanie o ponad 1/3 mniejsze niż gospodarstwo wiejskie (przeciętna powierzchnia mieszkania zajmowanego przez gospodarstwo w mieście wynosiła 60,6 m2, na wsi – 91,4 m2).155 Nadal utrzymywała się duża różnica w wyposażeniu w instalacje techniczno-sanitarne mieszkań zajmowanych przez gospodarstwa domowe w miastach i na wsi. W miastach udział ludności korzystającej z instalacji wodociągowej wzrósł od 2003 r. o prawie 1 pp. osiągając w roku 2009 r. poziom

151 Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2009. GUS. Warszawa, 2010 152 Ibidem 153 http://www.stat.gov.pl/gus/5840_646_PLK_HTML.htm 154 Ubóstwo w Polsce w 2009 r. Zasięg ubóstwa w Polsce w 2009r. na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych. GUS 155 Sytuacja gospodarstw domowych w 2009 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych. Materiał na

konferencję prasową w dniu 26 maja 2010 r. GUS


128

95,2% ogółu mieszkańców, udział ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej wzrósł o 2,4 pp. do 85,8%. Udział ludności korzystającej z sieci gazowej zmalał o 3,4 pp. do 72,2% w 2008 r. Na obszarach wiejskich udział ludności korzystającej z instalacji wodociągowej wzrósł od 2003 r. o 4,3 pp. do 74,7% w 2009 r., sieci kanalizacyjnej o 7,6 pp. do 23,5%. Udział ludności korzystającej z sieci gazowej zmalał o 0,4 pp. do 18,8% w 2008 r. W zakresie dostępu do technologii informatycznych wyraźnie zarysowuje się różnica między miastem a wsią – w miastach miało do nich dostęp 56% gospodarstw domowych, na wsiach – 41%. W zakresie stanu ilościowo-jakościowego wód i zbiorników wodnych na obszarach wiejskich w 2009 r. odnotowano wzrost liczby komunalnych i przemysłowych oczyszczalni ścieków o 14 pp. w stosunku do ich liczby w 2003 r. Jednocześnie m.in. w wyniku coraz większej dostępności nowoczesnych technologii oczyszczania ścieków powstały obiekty o zwiększonej wydajności. W 2009 r. w porównaniu do roku 2003 odnotowano wzrost przepustowości oczyszczalni o 71 pp., a liczba ludności wiejskiej obsługiwanej przez oczyszczalnie wzrosła o 66 pp. W miastach w 2009 r. w porównaniu do 2003 r. liczba oczyszczalni ścieków spadła o 8%, a przepustowość o 6 pp., ludność miejska obsługiwana przez oczyszczalnie wzrosła o 4 pp. Infrastruktura społeczna w miastach i na obszarach wiejskich Różnica pomiędzy poziomem edukacji przedszkolnej w Polsce i w większości krajów europejskich jest bardzo duża. Większość przedszkoli w Polsce zlokalizowana jest w miastach. W roku szkolnym 2008/2009 było to 66,7% wszystkich przedszkoli. W roku szkolnym 2002/2003 w miastach ponad 60% dzieci w wieku 3-6 lat uczęszczało do placówek wychowania przedszkolnego, na wsiach było to niecałe 40%. Wskaźnik ten rokrocznie wzrasta i w roku szkolnym 2008/2009 osiągnął poziom ponad 80% w miastach i ponad 40% na wsiach.156 Konieczne zmiany struktury zatrudnienia ludności wiejskiej związane z przesunięciem części zasobów pracy do sektora pozarolniczego nadają zwiększeniu dostępności opieki instytucjonalnej nad dzieckiem na wsi szczególne znaczenie, gdyż może być on czynnikiem ograniczającym wzrost aktywności zawodowej kobiet. Znaczenie tej kwestii podkreśla między innymi fakt, iż w Strategii Lizbońskiej poprawę dostępu do opieki nad małymi dziećmi włączono do celów strategicznych.157 Współczynnik skolaryzacji netto w roku szkolnym 2008/09 wyniósł na obszarach wiejskich 86,7 (w miastach 105,1), przy czym wartości tych współczynników odzwierciedlają m.in. to, że dzieci z terenów wiejskich dojeżdżają do szkół zlokalizowanych w miastach. Współczynnik skolaryzacji netto dla szkół gimnazjalnych w tym samym roku na terenach wiejskich wyniósł 73,5, a w miastach – 113,2. Analiza aktywności edukacyjnej przeprowadzona odrębnie dla dorosłych kobiet i mężczyzn, a także rozpatrywanych według wieku i miejsca zamieszkania, uwidacznia wyraźnie większe aspiracje edukacyjne kobiet i dysproporcje terytorialne między miastem i wsią158. Niski poziom wykształcenia mieszkańców wsi wynika m.in. z faktu odpływu ludności lepiej wykształconej i przedsiębiorczej (głównie młodej) do miast i za granicę. Z drugiej strony wskaźniki wykształcenia dla obszarów wiejskich rosną nie tylko ze względu na poprawę sytuacji mieszkańców urodzonych i mieszkających na wsi, ale ze względu na migrację mieszkańców miast na te tereny. Niski poziom wykształcenia mieszkańców wsi stanowi także niejednokrotnie barierę podjęcia działalności w innych zawodach niż rolnicze, a tym samym negatywnie wpływa na rozwój obszarów wiejskich. W 2008 r. w ogólnej liczbie 14,9 tys. zakładów opieki zdrowotnej na obszarach wiejskich zlokalizowana była co czwarta. W ciągu ostatnich 5 lat liczba ta zwiększyła się o 25%. Podobnie istotny wzrost nastąpił w liczbie aptek –na jedną aptekę przypadało w 2008 r. o 22% mniej mieszkańców wsi niż przed 5 laty. Na wsiach znajduje się 40% placówek pomocy społecznej, w porównaniu do roku 2003 liczba zakładów stacjonarnej pomocy społecznej wzrosła o 18%, o 7% wzrosła także liczba miejsc w wiejskich ośrodkach pomocy społecznej.159 Pomimo zachodzących zmian, infrastrukturę społeczną na wsiach cechuje niedoinwestowanie i niedostosowanie do istniejących potrzeb. Niewystarczający rozwój dotyczy szczególnie placówek kulturalnych, turystycznych, szkół, placówek opiekuńczych i służby zdrowia. Podmioty gospodarki narodowej w miastach i na obszarach wiejskich Warunki rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich są trudne z kilku powodów: znacznego rozproszenia rynku i klientów, wysokich kosztów zaopatrzenia, słabej promocji, braku odpowiedniej

156 http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=429&catid=51&Itemid=68 157 Diagnoza społeczna 2009 158 Ibidem 159 Charakterystyka obszarów wiejskich w 2008 r., Olsztyn 2008, GUS

Raport 2010

129

infrastruktury (społecznej i technicznej), słabego wykształcenia ludności wiejskiej oraz trudnego dostępu do usług doradczych i informacji. Ważne w rozwoju obszarów wiejskich jest przemieszczanie nadmiaru ludności pracującej w rolnictwie do działalności pozarolniczej. Powinno się to odbyć m.in. poprzez podnoszenie kwalifikacji, ułatwianie dostępu do rynku pracy oraz tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich. Według stanu na koniec 2008 roku działalność gospodarczą na obszarach wiejskich prowadziło 928,5 tys. podmiotów gospodarki narodowej, było to 24,7% ogółu podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON w kraju – trzykrotnie mniej niż w miastach. W porównaniu do 2003 r. ich liczba na analizowanym obszarze wzrosła o 79,1 tys., tj. o 9,3%, podczas gdy w miastach o 3,5%. Spośród ogółu podmiotów gospodarczych funkcjonujących na terenach wiejskich w 2008 r. 96,7% należało do sektora prywatnego, identycznie jak w miastach. Biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju obu sektorów, w porównaniu do 2003 r. na obszarach wiejskich odnotowano zwłaszcza wzrost liczby podmiotów zarówno w sektorze prywatnym (o 78,3 tys.), jak i publicznym (o 0,8 tys.), przy jednoczesnym spadku udziału podmiotów sektora publicznego (o 2,2 pp.) i wzroście udziału podmiotów sektora prywatnego.160 Rozpatrując wielkość wskaźnika przedsiębiorczości liczonego liczbą podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców odnotowano, że na obszarach wiejskich kształtował się on na poziomie 62,5 i był znacznie niższy niż w miastach, gdzie wynosił 121,5. Jego wartość wzrosła zarówno na obszarach wiejskich jak i w miastach, przy czym wzrost ten był większy w przypadku terenów miejskich (o 5,3) niż wiejskich (o 4,6).161 Analiza struktury podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON na obszarach wiejskich wskazuje, że pod względem klas wielkości w 2008 r. najliczniej reprezentowane były podmioty o liczbie pracujących do 9 osób, które stanowiły 95,0%. Z kolei podmioty o liczbie pracujących od 10 do 49 osób stanowiły 4,5%, a podmioty o liczbie pracujących od 50 do 249 osób – 0,5%. W 2008 r. na obszarach wiejskich funkcjonowały jedynie 444 podmioty o liczbie pracujących powyżej 250 osób, co stanowiło 9,3% ogółu tych podmiotów w kraju.162 Liczba podmiotów działających w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie i rybactwie stanowiła zaledwie 7,1% ogółu podmiotów na obszarach wiejskich. W porównaniu do 2003 r. na obszarach wiejskich zanotowano spadek liczby podmiotów zajmujących się działalnością rolniczą, łowiecką, leśniczą i rybacką (o 11,2%), a wzrost liczby podmiotów prowadzących działalność przemysłową i budowlaną (o 18,3%) oraz usługową (o 8,6%).163 Wartość nakładów inwestycyjnych w poszczególnych sektorach gospodarki pokazuje duże niedoinwestowanie sektora rolniczego. W 2003 r. udział nakładów inwestycyjnych na rolnictwo w całkowitej wartości nakładów w gospodarce narodowej wynosił jedynie 2%, w 2008 r. wzrósł do 3%. Dla porównania udział nakładów inwestycyjnych na usługi wynosił odpowiednio 58% i 56%. Rozkład inwestycji jest także zróżnicowany regionalnie – największe nakłady ponoszone są w regionach najwyżej rozwiniętych i dużych miastach.

Rolnictwo i leśnictwo Według danych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii, w 2008 r. 60% powierzchni Polski stanowiły użytki rolne, 30% lasy i zadrzewienia, a 10% pozostałe tereny, w tym grunty zabudowane i zurbanizowane.164 Od czasu akcesji Polski do Unii Europejskiej zmniejsza się powierzchnia gruntów ugorowanych (na gruntach ornych). W 2008 r. wynosiła ona około 463 tys. ha i była ponad 3-krotnie niższa niż w 2004 r. Tendencja ta związana jest ze stosowaniem dopłat bezpośrednich do każdego hektara użytkowanego rolniczo oraz wzrostem cen ziemi rolniczej. Rosnące zainteresowanie kupnem ziemi rolniczej obserwuje się na obszarze całego kraju. Relatywnie najmniejsze obroty notowane są na południu i w środkowej Polsce, co wynika z dużego rozdrobnienia ziemi i przekazywania jej usamodzielniającym się dzieciom.165 W ostatnich latach nastąpiło przyspieszenie procesu zmniejszenia liczby ludności utrzymującej się z rolnictwa. Ludność wiejska uzyskuje dochody z wielu źródeł, głównie z pracy najemnej. Znaczącą pozycję stanowi także ludność utrzymująca się z emerytur i rent.166

160 Charakterystyka obszarów wiejskich w 2008 r., Olsztyn 2008, GUS 161 Ibidem 162 Ibidem 163 Ibidem 164 Ibidem 165 Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warszawa 2009 166 Ibidem


130

Wykorzystując walory przyrodnicze i środowiskowe, na obszarach wiejskich rozwija się turystyka wiejska i agroturystyka, a także zwiększa się rola obszarów wiejskich jako miejsce zamieszkania dla ludności pracującej w miastach (lub pracujących w domu). 8=Zwiększa się rola Internetu pozwalająca na wykonywanie szeregu prac na odległość.167 Rozwój turystyki i agroturystyki, a także podejmowanie działalności pozarolniczej wspierane jest ze środków publicznych w ramach programów współfinansowanych przez UE.168 Produktywność169 w rolnictwie od 2003 do 2009 roku wzrosła o 36% (podobny wzrost zanotowano w przemyśle – 39%, natomiast w budownictwie wyższy – 49%, a w usługach niższy – 26%). Produktywność w rolnictwie jest generalnie 4-krotnie niższa niż w przemyśle i budownictwie i 5-krotnie niższa niż w usługach. W Polsce w 2009 r. funkcjonowało ogółem 2,5 mln gospodarstw rolnych, ponad 300 tys. mniej niż w roku 2003. Zdecydowaną większość gospodarstw i w 2003 i w 2009 r. stanowiły gospodarstwa indywidualne. Liczebnie nieprzerwanie dominują gospodarstwa małe, o powierzchni do 5 ha (w 2003 r. stanowiły 73%, w 2009 r. 69%), przy czym liczba gospodarstw najmniejszych do 1 ha zmalała w analizowanym okresie o 3 pp. Największe gospodarstwa – powyżej 50 ha – stanowią ok. 1% (0,7% w 2003 r., 1,3% w 2009 r.) wszystkich gospodarstw. Średni poziom lesistości Polski wynosił w 2003 r. 28,7% i do 2009 r. wzrósł do 29,6%. Zgodnie z Krajowym Programem Zwiększania Lesistości Polska do roku 2020 powinna osiągnąć lesistość na poziomie 30%.

Przestrzenne zróżnicowanie wykorzystania funduszy unijnych170 Poniższa tabela przedstawia zbiorcze zestawienie wartości realizowanych i zrealizowanych projektów NSRO na obszarach miejskich i wiejskich, na które podpisano umowy o dofinansowanie do końca 2009 r. Zestawienie zostało przygotowane według określonej w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 10 marca 2010 r. klasyfikacji wydatków strukturalnych NSRO.

Tabela 67. Zestawienie wartości projektów oraz kwot dofinansowania ze środków UE na obszarach wiejskich i miejskich (NSRO 2007-2013)

NSRO (umowy o dofinansowanie podpisane do końca 2009 r.) wartość projektów (zł) dofinansowanie ze środków UE (zł)

Obszar tematyczny wg klasyfikacji wydatków strukturalnych*

obszary miejskie obszary wiejskie obszary miejskie obszary wiejskie Badania i rozwój technologiczny (B+RT), innowacje i przedsiębiorczość (NSRO: 01-09)

33 831 258 280 2 876 921 717 18 002 306 484 1 069 550 254

Społeczeństwo informacyjne (NSRO: 10-15) 4 764 562 742 29 827 470 3 747 147 835 22 643 140 Transport (NSRO: 16-32) 19 513 436 605 5 145 029 456 13 945 035 386 3 199 046 312 Energia (NSRO: 33-43) 362 261 159 17 693 293 138 857 674 10 510 211 Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom (NSRO: 44-54) 12 398 204 800 2 148 074 926 6 356 284 903 1 299 793 251

Turystyka (NSRO: 55-57) 2 196 309 218 390 146 484 930 482 806 208 573 501 Kultura (NSRO: 58-60) 3 124 231 291 338 221 367 1 747 219 355 225 929 029 Rewitalizacja obszarów miejskich i wiejskich 1 632 685 222 79 685 758 884 242 380 55 337 148

167 Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warszawa 2009 168 Ibidem 169 Mierzona wysokością wartości dodanej brutto na 1 pracującego 170 Uwagi metodologiczne:

Zestawienia ilościowe przedstawione w poniższym rozdziale oparte zostały na danych bazy projektów MRR (SRP 2004-2006 oraz KSI SIMIK 2007-2013): W bazie zawierającej dane dla NSRO 2007-2013 wprowadzono rozróżnienie pod kątem obszaru realizacji projektu – w tym celu stworzono następujące główne kategorie: „obszar miejski”, „obszary wiejskie (poza obszarami górskimi, wyspami lub o niskiej i bardzo niskiej gęstości zaludnienia)”, „obszar górski” oraz „nie dotyczy” (kategoria przypisywana projektom, których obszar realizacji nie jest związany przestrzennie z miastem lub wsią). Analiza obszarów miejskich została przygotowana na podstawie zestawienia projektów przypisanych do kategorii „obszar miejski oraz „nie dotyczy”. Na uwzględnienie także tej drugiej grupy zdecydowano się z dwóch powodów: Po pierwsze, nawet jeśli w założeniu projekt dotyczy całego terytorium powiatu/województwa (rzadziej, choć także – kraju), to w praktyce jest on jednak realizowany głównie na terenie miast. Po drugie, w przypadku większości projektów odnoszących się i do obszarów miejskich i wiejskich, instytucje wdrażające je zlokalizowane są w miastach. Gdyby ograniczono się jedynie do projektów z grupy tych oznaczonych kategorią „obszar miejski” poza zestawieniem zostałaby duża liczba projektów także de facto związanych z miastami, np. w samej Warszawie dotyczyło to prawie kilkuset projektów na kwotę kilku mld zł! Analiza obszarów wiejskich została przygotowana na podstawie zestawienia obszarów przypisanych do kategorii „obszary wiejskie” oraz „obszary górskie”. Te drugie do zestawień włączono dlatego, że w większości przypadków ta kategoria de facto oznaczała wiejskie obszary górskie. W bazie zawierającej dane dla NPR 2004-2006 określono kategorie: „obszar miejski”, „obszar wiejski”, „inne” oraz „projekt z założenia nie skupia się na jednym z powyższych obszarów”. Z analogicznych, jak w przypadku NSRO, powodów analiza obszarów miejskich została oparta o projekty zakwalifikowane do kategorii „obszar miejski” oraz „inne”. Analiza obszarów wiejskich została oparta o projekty zakwalifikowane do kategorii „obszar wiejski”. Poza analizą pozostawiono projekty z założenia nieskupiające się na jednym z powyższych obszarów.

Raport 2010

131

NSRO (umowy o dofinansowanie podpisane do końca 2009 r.) wartość projektów (zł) dofinansowanie ze środków UE (zł)

Obszar tematyczny wg klasyfikacji wydatków strukturalnych*

obszary miejskie obszary wiejskie obszary miejskie obszary wiejskie (NSRO: 61) Zwiększenie zdolności adaptacyjnych pracowników, przedsiębiorców i przedsiębiorstw (NSRO: 62-64)

3 240 627 063 899 492 2 420 337 520 764 568

Poprawa dostępu do zatrudnienia i jego trwałości (NSRO: 65-70) 4 660 117 103 51 014 893 3 930 456 648 43 311 659

Poprawa integracji społecznej osób w niekorzystnej sytuacji życiowej (NSRO: 71) 1 469 054 310 74 232 089 1 248 566 553 63 097 276

Poprawa jakości kapitału ludzkiego (NSRO: 72-74) 5 303 353 336 179 003 835 4 499 531 661 151 983 526

Inwestycje w infrastrukturę społeczną (NSRO: 75-79) 6 988 330 013 608 789 609 4 676 718 096 355 686 660

Stymulowanie reform w zakresie zatrudnienia oraz integracji społecznej (NSRO: 80)

7 450 836 9 673 944 5 103 775 6 692 944

Wzmacnianie zdolności instytucjonalnych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym (NSRO: 81)

795 936 226 488 340 693 664 248 412 031

Rekompensata za poniesione koszty rozwoju obszarów peryferyjnych (NSRO: 82-84)

- - - -

Pomoc techniczna (NSRO: 85-86) 2 474 788 698 - 1 996 734 659 - Razem 102 762 606 902 11 949 702 673 64 529 025 735 6 713 331 510

* Klasyfikacja wydatków strukturalnych NSRO na podstawie Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie klasyfikacji wydatków strukturalnych.

Na obszarach miejskich największa, sumaryczna wartość realizowanych w ramach NSRO projektów przypada na działania na rzecz badań, rozwoju technologicznego, innowacji i przedsiębiorczości, na drugim miejscu znajdują się działania na rzecz transportu, a na trzecim działania na rzecz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom. Na obszarach wiejskich pierwsze trzy miejsca zajmują działania na rzecz transportu, badań, rozwoju technologicznego, innowacji i przedsiębiorczości oraz ochrony środowiska i zapobiegania zagrożeniom. Obszary miejskie Analiza wykorzystania funduszy unijnych w ramach NSRO wskazuje, że sumaryczna wartość projektów171 na obszarach miejskich wynosi ponad 100 mld zł, z czego prawie 65 mld stanowi dofinansowanie ze środków unijnych.

Tabela 68. Wartość projektów realizowanych w ramach NSRO na obszarach miejskich w podziale na województwa

wartość projektów realizowanych i zrealizowanych na obszarach miejskich w zł (z zastosowaniem dzielnika) województwo

POIiŚ, POIG, PORPW, EWT, PT172 POKL173 Cały kraj 8 595 415 575 5 800 984 779 Dolnośląskie 6 095 067 157 740 176 376 Kujawsko-Pomorskie 2 418 336 023 554 240 681 Lubelskie 2 997 311 517 774 089 124 Lubuskie 3 429 899 859 260 821 373 Łódzkie 4 234 704 133 774 036 341 Małopolskie 5 744 303 545 904 919 941 Mazowieckie 12 307 765 608 1 102 127 197 Opolskie 1 791 200 142 277 704 464 Podkarpackie 3 049 011 732 774 662 431 Podlaskie 2 541 372 296 358 051 857

171 Sumaryczna wartość projektów jest de facto sumą teoretycznych kwot przypisanych w ramach danego projektu poszczególnym

gminom/powiatom/województwom na terenie których realizowany był (jest) danych projekt. Prezentowane dane należy zatem traktować jako przybliżone, wyliczane w jeden ustalony sposób: 1. województwa mają udziały proporcjonalnie w ramach projektu: udział województwa = kwota projektu dzielona przez liczbę województw, 2. powiaty mają udziały proporcjonalnie, ale w ramach swojego województwa: udział powiatu = kwota udziału województwa dzielona przez liczbę powiatów w ramach danego województwa, 3. gminy mają udziały proporcjonalnie, ale w ramach swojego powiatu: udział gminy = kwota udziału powiatu dzielona przez liczbę gmin w ramach danego powiatu.

172 POIiŚ (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko), POIG (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka), PORPW (Program Operacyjny Rozwój polski Wschodniej), EWT (Europejska Współpraca Terytorialna), PT (Pomoc Techniczna)

173 POKL (Program Operacyjny Kapitał Ludzki)


132

wartość projektów realizowanych i zrealizowanych na obszarach miejskich w zł (z zastosowaniem dzielnika) województwo

POIiŚ, POIG, PORPW, EWT, PT172 POKL173 Pomorskie 4 525 784 373 534 793 889 Śląskie 14 754 057 520 1 018 644 413 Świętokrzyskie 2 101 581 042 458 231 282 Warmińsko-Mazurskie 3 351 782 925 526 384 481 Wielkopolskie 4 773 326 909 645 328 866 Zachodniopomorskie 4 062 437 481 505 189 921 Razem 86 773 357 837 16 010 387 416

Źródło: KSI SIMIK

Jak widać w powyższym zestawieniu na plan pierwszy pod względem wartości realizowanych i zrealizowanych projektów dofinansowywanych z funduszy strukturalnych w ramach POIiŚ, POIG, PORPW, EWT i PT na obszarach miejskich wysuwa się woj. śląskie z kwotą ponad 14 mld zł. Na drugim miejscu znajduje się woj. mazowieckie, a na trzecim woj. dolnośląskie. W ramach POKL pierwsze trzy miejsca pod względem sumarycznej wartości realizowanych projektów przypadły woj. mazowieckiemu, śląskiemu i małopolskiemu.

Transport

W grupie projektów transportowych osobne miejsce zarówno w ramach NPR, jak i NSRO zajmuje transport miejski. W Polsce, wskutek postępującej urbanizacji w granicach administracyjnych miast oraz w strefach położonych wokół dużych ośrodków miejskich mieszka 75-80% ludności, a zjawiskiem, które będzie obserwowane w przyszłości będzie dalsza koncentracja ludności w obszarach zurbanizowanych.

W ramach NPR zrealizowano 28 projektów z zakresu miejskiego transportu publicznego na kwotę 1,5 mld zł, w ramach NSRO do końca 2009 r. podpisano umowy na 13 projektów o wartości 750 mln zł. W ramach NPR ustanowiono specjalny priorytet174 dot. rozwoju transportu publicznego w największych miastach, w ramach którego podpisano 14 umów175 o wartości dofinansowania z EFRR na ponad 500 mln zł. W ramach tych działań wybudowano w sumie 7,1 km linii tramwajowych, 10,6 km linii trolejbusowych oraz 1,12 km linii autobusowych. Zmodernizowano 36,7 km tras linii tramwajowych oraz 373,40 km linii autobusowych. Działania z zakresu rozwoju transportu publicznego były realizowane w ramach NPR nie tylko w największych aglomeracjach. Połowa z nich była realizowana poza miastami wojewódzkimi (w Głogowie, Legnicy, Bolesławcu, Suwałkach, Zamościu, Białej Podlaskiej, Ełku, Inowrocławiu, Łomży, Hrubieszowie, Elblągu, Gorzowie Wielkopolskim i Gdyni). Przedmiotami projektów były w głównej mierze wymiana taboru, remonty, rozbudowa połączeń lub infrastruktury. Część miała na celu zintegrowanie różnego rodzaju środków transportu. W ramach NSRO w Białymstoku realizowany jest projekt dotyczący poprawy jakości funkcjonowania systemu transportu publicznego, w woj. świętokrzyskim – rozwoju systemu komunikacji publicznej w Kieleckim Obszarze Metropolitarnym. Dwa kolejne województwa (pomorskie i wielkopolskie) także realizują projekty obejmujące więcej niż tylko ich stolice. Rewitalizacja obszarów miejskich W ramach NPR 2004-2006 we wszystkich województwach podjęto szereg działań służących odnowie i adaptacji zdegradowanych terenów miejskich, w tym także przemysłowych i wojskowych. Celem Działania ZPORR 3.3 „Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe” było ożywienie gospodarcze i społeczne tych obszarów, a także zwiększenie ich potencjału turystycznego i kulturalnego, w tym nadanie obiektom i terenom zdegradowanym nowych funkcji społeczno-gospodarczych poprzez ich rewitalizację. Zgodnie jednak z utworzonymi w tym celu kategoriami interwencji działania te koncentrowały się w głównej mierze na pracach remontowych, modernizacyjnych i konserwatorskich. W tym kontekście należy podkreślić, że działania rewitalizacyjne

174 „Rozwój transportu publicznego w aglomeracjach” 175 Kraków: „Zintegrowany transport publiczny w aglomeracji krakowskiej”; Poznań: „Elektroniczne tablice informacyjne w

poznańskich węzłach przesiadkowych o znaczeniu aglomeracyjnym”, „Zintegrowany system sterowania ruchem na ul. Grunwaldzkiej”, „Budowa Zintegrowanego Dworca Autobusowego na Os. Jana III Sobieskiego”, „Budowa trasy tramwajowej od ul. Jana Pawła II do ul. Podgórnej”; Warszawa: „Rozbudowa trasy tramwajowej Bemowo-Młociny”, „Zintegrowany system zarządzania ruchem, Modernizacja trasy tramwajowej w Al. Jerozolimskich odcinek pętla Banacha – pętla Gocławek”; Wrocław: „Przebudowa średnicowej linii tramwajowej Północ-Południe”, „Przebudowa multimodalnego węzła komunikacyjnego - Pl. Powstańców Wielkopolskich”; Trójmiasto: „Rozwój proekologicznego transportu publicznego w Gdyni”, „Gdański projekt komunikacji miejskiej”; Konurbacja górnośląska „Modernizacja infrastruktury autobusowej transportu publicznego na terenie gmin Będzin, Dąbrowa Górnicza i Sosnowiec”; Łódź: „Łódzki tramwaj regionalny Łódź-Zgierz-Pabianice”

Raport 2010

133

w swoim założeniu powinny stanowić jednocześnie działania społeczne, ekonomiczne, przestrzenne i funkcjonalne, czego nie można powiedzieć o zadaniach inwestycyjnych. Wśród 178 projektów rewitalizacyjnych NPR największą grupę stanowiły projekty dotyczące odnowy przestrzeni publicznych (65), renowacji pojedynczych lub zespołu budynków (62) oraz projekty odnoszące się do kompleksów edukacyjnych, kulturalnych, turystycznych, ew. gospodarczych (20) - najczęściej na terenach poprzemysłowych i powojskowych. Pozostałe projekty (31) – na podstawie tytułów (m.in. rewitalizacja części obszaru miasta, starówki) – mogłyby być zakwalifikowane jako kompleksowe. W ramach NSRO także uwzględniono działania na rzecz rewitalizacji obszarów miejskich, ich charakter jednak przedstawia się podobnie, jak w poprzednim okresie programowania. Do końca 2009 r. podpisano umowy na realizację 76 projektów, w 11 województwach. Działania te opiewają na kwotę około 1,5 mld zł. Zdecydowaną większość z nich stanowią projekty samorządowych jednostek terytorialnych, a realizowane są zarówno w dużych jak i lokalnych ośrodkach miejskich. Centra polskich miast, szczególnie największych aglomeracji, mają być miejscami, w których chętnie osiedlają się mieszkańcy i które poza bliskością miejsc pracy oferują także łatwy dostęp do terenów zielonych, przestrzeni rekreacyjnej oraz wysokiej jakości przestrzeni publicznej. W tym kontekście za plus należy poczytać wszelkie projekty służące stworzeniu tego rodzaju przestrzeni – odnowy parków miejskich, zagospodarowanie ogródków jordanowskich, odnowy budynków użyteczności publicznej (bibliotek, centrów kulturalnych, muzeów) i zabytkowych części miast. Turystyka i kultura na obszarach miejskich

Celem stojącym przed polskimi miastami jest m.in. nabycie umiejętności efektywnego wykorzystywania w procesie rozwoju specyficznych warunków i endogenicznych potencjałów (także kulturowych, przyrodniczych, klimatycznych i turystycznych) ich samych oraz obszarów je otaczających. Dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze powinno też stanowić o tożsamości i rozpoznawalności przestrzeni. Oferta turystyczna i kulturalna ośrodków miejskich powinna być także skierowana do wewnątrz – do mieszkańców miast, przyczyniać się do podnoszenia jakości życia, a w dużych ośrodkach stanowić ważne uzupełnienie zachęty do osiedlania się skierowanej do wysoko wykwalifikowanych pracowników.

Większość projektów z zakresu rozwoju oferty turystycznej i kulturalnej realizowana jest przez jednostki samorządu terytorialnego. W ramach NSRO na obszarach miejskich do końca 2009 r. podpisano umowy na realizację około 300 projektów o wartości około 5 mld zł. Przykładem miast, które wykorzystują swój endogeniczny potencjał i pozyskują fundusze unijne na jego rozwój mogą być miasta woj. dolnośląskiego. Poza projektami w stolicy regionu największy – o wartości 26 mln zł, realizowany jest w Legnicy i dotyczy rewaloryzacji Zespołu Opactwa Cystersów. Dofinansowanie ze środków unijnych udało się także uzyskać miejscowościom uzdrowiskowym województwa: Polanicy Zdrój, Lądkowi Zdrój, Świerardowie-Zdrój i Kudowie-Zdrój na przebudowę parków zdrojowych, Jedlinie-Zdrój na uzdrowiskowy szlak turystyczno-rekreacyjny oraz Szczawnie-Zdrój i Dusznikom-Zdrój na modernizację przestrzeni publicznej. Jednocześnie Zamość zrealizował budowę Centrum Kultury Filmowej (koszt: 17,5 mln zł) oraz rewitalizację Starego Miasta (koszt: 12 mln zł), w woj. małopolskim remontowany jest zabytkowy zespół klasztorny w Miechowie oraz perła architektury Chasydów w Polsce – Synagoga w Dąbrowie Tarnowskiej. W woj. opolskim podpisano umowy na realizację 30 projektów na kwotę 275 mln zł; najdroższy projekt realizowany jest w Opolu – utworzenie Narodowego Centrum Polskiej Piosenki poprzez przebudowę Amfiteatru Tysiąclecia (koszt: 51 mln zł). W woj. pomorskim projekty dotyczą m.in. prac restauratorskich w zabytkach krzyżackich (Człuchów), bądź ich lepszej promocji turystycznej (Malbork) oraz innych (renowacja średniowiecznych obwarowań miejskich „Lębork”). W Częstochowie prowadzonych jest kilka projektów na rzecz restauracji Klasztoru Ojców Paulinów na Jasnej Górze – kompleksowa restauracja zabudowań Klasztoru, restauracja kurtyny północnej – wjazdu na teren klasztoru oraz renowacja i konserwacja XVII-wiecznego Zespołu Klasztornego o. Paulinów przy ul. św. Barbary (w sumie to inwestycje na 47 mln zł). W Międzyzdrojach wprowadzono nową formę turystycznego zagospodarowania Promenady Gwiazd. Uwagę zwracają także projekty promocyjne woj. śląskiego, które przez te działania chce zerwać z wizerunkiem zanieczyszczonego przemysłowego regionu z problemami: ogólnopolska kampania promocyjna „tymRazem Śląskie!”, promocja turystyczna województwa podczas targów krajowych i zagranicznych, „Lotniskowa Kampania Promocyjna Cztery Pory Roku Na Jurze”, „Program Promocji Produktów Kulturowych Województwa Śląskiego”. Szeroko zakrojoną kampanię promocyjną prowadzi także w ramach NSRO woj. warmińsko-mazurskie. W ramach NPR działania (ok. 40 projektów) na rzecz rozwoju turystyki zrealizowano na kwotę 218 mln zł. Przykładami miast, które wykorzystują swój endogeniczny potencjał i o niego opierają działania na rzecz rozwoju turystki może być Wałbrzych i jego projekt „Renowacja kompleksu pałacowo-parkowego Zamek Książ” (koszt: 4 mln zł), w ramach którego udało się przeprowadzić kompleksową


134

renowację budynków zamkowych oraz dwa miasta na Górnym Śląsku Zabrze i Rybnik. Miasta te wykorzystują modę na turystykę industrialną i umiejętnie wykorzystują swoje dziedzictwo kulturowe. Zabrze od kilku lat realizuje projekt „Zabrze - Śląski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej”, dofinansowanie otrzymało na rewaloryzację części kopalni-skansenu "Królowa Luiza" pod kątem dostosowania jej do ruchu turystycznego (koszt: 3 mln zł). Rybnik otrzymał dofinansowanie na adaptację wieży ciśnień na cele turystyczno-rekreacyjne na terenie zabytkowej kopalni Ignacy (koszt: 1 mln zł). Działania na rzecz rozwoju kultury zrealizowano w kwocie ok. 1 mld zł (ok. 120 projektów), większość z nich dotyczyła adaptacji, modernizacji i remontów obiektów kultury. Obszary wiejskie Obszary wiejskie można podzielić na te pozostające w procesie integracji z miastami oraz obszary peryferyjne. Pierwsza grupa obszarów wiejskich charakteryzuje się procesami koncentracji własności i restrukturyzacji w rolnictwie, stosunkowo łatwym dostępem do pozarolniczych miejsc pracy i dobrym poziomem kapitału ludzkiego, dostępem do usług publicznych, a także niższym bezrobociem. Drugą grupę obszarów stanowią te położone z dala od głównych ośrodków miejskich, tam gdzie sieć pozostałych miast jest słaba i tam, gdzie istniejące ośrodki miejskie utraciły wiele z dawniej charakteryzujących je ponadloklanych funkcji gospodarczych. Są to często obszary dotknięte wyludnianiem się, a ich gospodarka charakteryzuje się niskotowarowym rolnictwem, niskodochodowymi miejscami pracy z dominującym zatrudnieniem w sektorze publicznym i wysokim bezrobociem. Należą do nich przede wszystkim obszary Polski Wschodniej, Pomorza Środkowego oraz wyspowo Polski centralnej (szczególnie w woj. łódzkim, kujawsko-pomorskim, opolskim i w południowej części woj. mazowieckiego). Analiza wykorzystania funduszy unijnych w ramach NSRO pokazała, że sumaryczna wartość projektów176 na obszarach wiejskich wyniosła ponad 11 mld zł.

Tabela 69. Wartość projektów realizowanych w ramach NSRO na obszarach wiejskich w podziale na województwa

wartość projektów realizowanych i zrealizowanych na obszarach wiejskich w zł (z zastosowaniem dzielnika) województwo

POIiŚ, POIG, PORPW, EWT, PT177 POKL178 Cały kraj 79 652 220 298 595 Dolnośląskie 703 635 870 15 518 224 Kujawsko-Pomorskie 877 556 392 7 466 107 Lubelskie 473 225 951 5 555 857 Lubuskie 507 418 554 6 003 746 Łódzkie 849 658 702 30 126 386 Małopolskie 1 222 264 883 17 060 890 Mazowieckie 638 865 091 32 941 489 Opolskie 463 049 445 2 332 662 Podkarpackie 1 077 006 303 20 261 288 Podlaskie 354 317 054 9 535 439 Pomorskie 1 085 549 887 2 543 209 Śląskie 454 419 436 13 080 142 Świętokrzyskie 622 284 469 47 834 831 Warmińsko-Mazurskie 773 161 354 72 574 541 Wielkopolskie 1 089 330 323 13 840 718 Zachodniopomorskie 373 156 429 8 176 184 Razem 11 644 552 364 305 150 309


176 Sumaryczna wartość projektów jest de facto sumą teoretycznych kwot przypisanych w ramach danego projektu poszczególnym

gminom/powiatom/województwom na terenie których realizowany był (będzie) danych projekt. Wynika to z tego, że nigdzie w KSI nie zostało zaprojektowane sztywne przypisanie konkretnych wartości do konkretnych miejsc realizacji. Prezentowane dane należy zatem traktować jako przybliżone, wyliczane w jeden ustalony sposób: 1. województwa mają udziały proporcjonalnie w ramach projektu: udział województwa = kwota projektu dzielona przez liczbę województw, 2. powiaty mają udziały proporcjonalnie, ale w ramach swojego województwa: udział powiatu = kwota udziału województwa dzielona przez liczbę powiatów w ramach danego województwa, 3. gminy mają udziały proporcjonalnie, ale w ramach swojego powiatu: udział gminy = kwota udziału powiatu dzielona przez liczbę gmin w ramach danego powiatu.

177 POIiŚ (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko), POIG (Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka), PORPW (Program Operacyjny Rozwój polski Wschodniej), EWT (Europejska Współpraca Terytorialna), PT (Pomoc Techniczna)

178 POKL (Program Operacyjny Kapitał Ludzki)

Raport 2010

135

Jak wynika z powyższej tabeli najwięcej środków w ramach POIiŚ, POIG, PO RPW, EWT, PT już wydatkowano i zaplanowano do wydatkowania na terenie obszarów wiejskich województw: małopolskiego, wielkopolskiego, pomorskiego i podkarpackiego. Ostatnie miejsca zajmują województwa: zachodniopomorskie i podlaskie. W ramach POKL pierwsze trzy miejsca pod względem sumarycznej wartości projektów zajmują woj. warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie i mazowieckie. Podsumowując analizę projektów realizowanych na obszarach wiejskich należy mieć na uwadze, że najmniej aktywne gminy (zarówno peryferyjne, jak i te położone w sąsiedztwie miast) to te, które nie uzyskały żadnego dofinansowywania ze środków unijnych. Przewaga liczby projektów realizowanych w ramach NPR nad projektami realizowanymi w ramach NSRO wynika po pierwsze z tego, że obecna perspektywa finansowa nie została jeszcze zakończona. Po drugie, wydaje się, że w pierwszej kolejności, po wstąpieniu do Unii Europejskiej, z możliwości jakie daje dofinansowanie z jej środków skorzystali ci najbardziej aktywni (i dotyczy to w równym stopniu samorządów, jak i przedsiębiorców).


136

IV. Kluczowe problemy wykorzystania środków europejskich dla rozwoju polskiej gospodarki

Analizy i badania potwierdzają, że cele rozwojowe, jak i przyznane środki finansowe, określone w ramach NSRO na lata 2007-2013, zostały zaprogramowane właściwie. I choć obserwuje się zmianę pewnych elementów sytuacji społeczno-gospodarczej, istotnych dla skuteczności interwencji, potrzebę odpowiedzi na nowe wyzwania na poziomie wspólnotowym i krajowym, jak również trudności w realizacji niektórych działań - prowadzących do osiągnięcia zakładanych celów, to generalnie cele NSRO nadal zachowują swoją aktualność. W toku dotychczasowych prac ewaluacyjnych oraz doświadczeń z realizacji programów operacyjnych na różnych poziomach wdrażania, zidentyfikowano najistotniejsze czynniki skutecznego osiągania zakładanych celów NSRO. Dotyczą one wydolności systemu realizacji polityk publicznych w poszczególnych dziedzinach gospodarki (m.in. koleje, energetyka, społeczeństwo informacyjne), trudności prawno-legislacyjnych (niedostosowanie przepisów), organizacyjnych (zdolność do przygotowywania projektów, ich wyłaniania i rozliczania) i finansowych (konieczność zapewniania współfinansowania, itp.). Pojawiają się także pewne nieprawidłowości wdrożeniowe o charakterze punktowym (np. nieadekwatne do osiągnięcia celów kryteria wyboru projektów, niedostateczne uwzględnianie kryterium innowacyjności, zdarzające się błędy w procedurze przeprowadzania naborów wniosków, itd.), które staraniami właściwych instytucji są na bieżąco eliminowane179. Realizacja PO/RPO wykazuje występowanie obszarów, w których zaprogramowana interwencja nie jest realizowana prawidłowo - nie jest osiągane właściwe tempo wdrażania działań albo zakładanych rezultatów. Niepodważalny jest natomiast fakt, że obszary te wymagają interwencji publicznej z punktu widzenia dążenia do osiągnięcia określonego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Do takich obszarów, o istotnym znaczeniu dla rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, a wymagających szczególnej uwagi i podjęcia stosownych działań180 ze względu na zaobserwowane w nich problemy lub niedociągnięcia we wdrażaniu (występujące zarówno w przypadku programów krajowych, jak i regionalnych) należą: • Infrastruktura Działania zmierzające do budowy i modernizacji elementów infrastruktury realizowane w ramach PO IiŚ oraz RPO warunkują osiągnięcie celów rozwojowych kraju i regionów. Obszar ten, ze względu na złożony i długotrwały charakter inwestycji, wymaga zapewnienia terminowego i skutecznego wdrażania. Występują w nim trudności realizacyjne, obserwowane zwłaszcza w dziedzinie transportu kolejowego, energetyki i ochrony środowiska.

- Transport kolejowy Główną przeszkodą w realizacji projektów mających na celu modernizację infrastruktury kolejowej jest niedostatek przygotowanych inwestycji liniowych zarówno w ramach PO IiŚ, jak i RPO. Przyczyną takiego stanu jest m.in. poziom złożoności inwestycji, kwestie środowiskowe, jak również niska zdolność instytucjonalna beneficjentów. W ramach przeprowadzonych badań zaobserwowano ponadto deficyt podejścia strategicznego i zarządczego. Instytucje działające w sektorze kolejnictwa cechuje koncentracja na bieżącym administrowaniu obszarem.

- Energetyka Sektor energetyki został po raz pierwszy objęty wsparciem w ramach polityki strukturalnej w obecnym okresie programowania 2007-2013. Wiązało się to bezpośrednio z koniecznością przygotowania od podstaw regulacji prawno-organizacyjnych, stanowiąc przyczynę opóźnień w realizacji inwestycji w tym obszarze. Trudności w sprawnej realizacji projektów w sektorze energetyki wynikają przede wszystkim z ww. złożoności procesu przygotowania tego typu inwestycji i powiązanych z nimi problemów z pomocą publiczną (konieczność notyfikacji oddzielnych projektów) oraz przepisów

179 Kwestie wykorzystania funduszy i uproszczeń procedur są podmiotem stałej uwagi Ministerstwa Rozwoju Regionalnego i innych

ministerstw m.in. w ramach funkcjonującego (na szczeblu ministrów) Zespołu ds. Uproszczeń Wykorzystania Środków Funduszy UE.

180 Z racji znaczenia tych obszarów dla rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, wymagają one podjęcia dodatkowych kroków zaradczych. Brak efektów takich działań może być podstawą do podjęcia decyzji o ewentualnych realokacjach środków dla nich przeznaczonych.

Raport 2010

137

środowiskowych (m.in. inwestycje przebiegające przez obszary chronione, konieczność ponownego przygotowania inwestycji zgodnie z nowymi przepisami środowiskowymi). Obserwowane są również znaczące problemy związane z uwarunkowaniami prawnymi związanymi z pozyskiwaniem gruntów pod inwestycje. Wskazane jest przyjęcie uregulowań nadających przygotowywanym inwestycjom w sektorze energetyki specjalny charakter.

- Gospodarka odpadami, zapobieganie zagrożeniom naturalnym Problemy wdrożeniowe dotyczą sektora gospodarki odpadami, gdzie występują trudności z podażą projektów gotowych do realizacji, głównie ze względu na aspekty środowiskowe i społeczne (związane z inwestycjami dotyczącymi termicznej utylizacji odpadów tj. spalarni). Przedsięwzięć tego typu dotyczy ponadto kwestia tzw. „luki finansowej” – ze względu na dochodowy charakter utylizacji odpadów trudno jest udowodnić zasadność uzyskania wsparcia wspólnotowego. Trudna sytuacja występuje też w sektorze zapobiegania zagrożeniom naturalnym, gdzie również istotny problem stanowi przygotowanie projektów do poziomu gotowości do realizacji, spowodowane przede wszystkim trudnymi kwestiami środowiskowymi i społecznymi, dostępnością gruntów oraz niską zdolnością instytucjonalną beneficjentów.

• Innowacyjność gospodarki181 Poziom innowacyjności gospodarki, obok infrastruktury technicznej, jest podstawowym czynnikiem decydującym o możliwości osiągnięcia i utrzymania wysokiej dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego. Komisja Europejska w wynikach ewaluacji ex-post okresu 2000-2006 potwierdza, że pozytywne zmiany strukturalne dokonują się w tych regionach, które posiadają umiejętność sformułowania celu strategicznego ukierunkowanego na innowacyjność oraz umiędzynarodowienia ich funkcjonowania182. Istotna część zagrożeń i słabych stron polskiej gospodarki wynika z niskiego poziomu inicjatyw i postaw proinnowacyjnych, zarówno po stronie przedsiębiorców, jak i po stronie świata nauki. Brak wystarczająco intensywnej współpracy między podmiotami naukowymi i gospodarczymi rodzi konsekwencje w postaci niskich nakładów na B+R (zwłaszcza po stronie sektora prywatnego) oraz niskiego poziomu innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Główne problemy w efektywnym wdrażaniu środków wspólnotowych w omawianym obszarze dotyczą dziedzin B+R, współpracy sieciowej przedsiębiorstw oraz społeczeństwa informacyjnego (gdzie jednak widoczne są istotne postępy).

- Badania i rozwój, łączenie B+R z gospodarką Szczególne znaczenie dla gospodarki ma użyteczność prac B+R, nie tylko na płaszczyźnie naukowej, z czym jest kojarzona wprost (przez realizację postępu technicznego, tworzenie i rozwijanie nowych technologii oraz wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań), ale również na płaszczyźnie gospodarczej. Polskę, w porównaniu do krajów UE, charakteryzuje niekorzystna struktura finansowania badań naukowych. System finansowania nauki oparty o sektor publiczny (środki budżetu państwa) niesie za sobą konsekwencje w postaci niskiej rzeczywistej użyteczności badań naukowych dla gospodarki. W płaszczyźnie realizacyjnej przedsięwzięć dotyczących B+R i łączenia efektów badań z gospodarką należy zwrócić uwagę na zagrożenia natury formalno-proceduralnej, dotyczące takich zagadnień jak: pomoc publiczna, zamówienia publiczne, ochrona własności przemysłowej i intelektualnej. Istotnym problemem utrudniającym prowadzenie działalności B+R przez przedsiębiorstwa jest brak rozwiniętych instrumentów wsparcia pośredniego, w szczególności odpowiednich zachęt podatkowych.

- Współpraca sieciowa (klastry) Tworzenie przez przedsiębiorców oraz jednostki naukowe i ośrodki innowacji powiązań kooperacyjnych, zwłaszcza klastrów, ma ogromne znaczenie dla innowacyjności i konkurencyjności gospodarki, a instrumenty i programy wspierające takie powiązania są istotnym elementem polityki innowacyjnej państwa. Powiązania kooperacyjne umożliwiają m.in.

181 Omawiane tu obszary stanowią w zakresie innowacyjnej gospodarki kierunek priorytetowy z punktu widzenia osiągnięcia

najważniejszych celów rozwojowych kraju i regionów, wpisujących się jednocześnie w cele wspólnotowe. Tym samym uzasadnione jest dodatkowe wsparcie finansowe dla osiągnięcia zakładanych celów, które jednakże musi być obwarowane zdecydowanymi działaniami zapewniającymi możliwości realizacyjne.

182 W odróżnieniu od regionów, w których wizje rozwoju opierają się na politykach „defensywnych”: działania osłonowe, prozatrudnienieniowe itp.


138

zwiększenie wykorzystania specjalistycznej wiedzy i doświadczeń przez firmy w dalszych pozycjach w łańcuchu wartości dodanej. Głównym problemem w procesie realizacji w ramach NSRO systemowych form gospodarczych o charakterze klastrowym jest brak spójnej strategii budowania klastrów o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym oraz brak skutecznej koordynacji działań różnych instytucji wspierających klastry na poziomie regionalnym i centralnym (PARP i UM). Uruchamiane instrumenty w ramach RPO nie są skoordynowane z Działaniem 5.1 PO IG, co w wielu przypadkach utrudnia inicjowanie działalności klastrowej na poziomie RPO oraz rozwijanie inicjatyw klastrowych na poziomie krajowym. Z drugiej strony, dużym powodzeniem i wysoką kontraktacją cieszy się wsparcie klastrów w ramach PO RPW. Zasadniczą barierą dla rozwoju form współpracy sieciowej jest również niska skłonność polskich przedsiębiorstw do współpracy. Dodatkowo występują problemy związane z częstym traktowaniem przez przedsiębiorców możliwego do uzyskania wsparcia w ramach klastrów, jako uzupełnienia bądź zamiennika dla bezpośredniego wsparcia inwestycji w przedsiębiorstwach, nie zaś jako instrumentu faktycznego rozwoju powiązań kooperacyjnych. Niekorzystnie dla rozwoju powiązań kooperacyjnych jest także traktowanie tego typu wsparcia jako pomocy publicznej, co w konsekwencji prowadzi do problemów z określeniem ostatecznego beneficjenta pomocy unijnej (klaster czy poszczególne przedsiębiorstwa).

- Społeczeństwo informacyjne Główne problemy w skutecznym wykorzystaniu środków wspólnotowych w tym obszarze dotyczą tworzenia infrastruktury społeczeństwa informacyjnego. We wdrażanie interwencji z tego zakresu zaangażowane są samorządy województw, ministerstwa i administracja centralna (m.in. MRR, MSWiA, UKE, PARP) oraz podmioty rynkowe (operatorzy). Trudności wynikają w głównej mierze z konieczności zachowania spójności inwestycji krajowych z inwestycjami w infrastrukturę w regionach (realizowanymi ze środków RPO oraz PO RPO) oraz braku skutecznych rozwiązań dotyczących formuły realizacji tych inwestycji między podmiotami publicznymi i prywatnymi Należy uznać, że mimo wyraźnie określonej demarkacji między poszczególnymi programami niezbędne jest wypracowanie instrumentów koordynacji i synchronizacji wszystkich działań dotyczących społeczeństwa informacyjnego. Stan zaawansowania działań zmierzających do utworzenia regionalnych sieci szkieletowych w ramach RPO powoduje przyłączanie odcinków „ostatniej mili” tylko do już istniejącej infrastruktury telekomunikacyjnej. Rozwiązaniem może być współpraca międzyregionalna, która mogłaby przyczynić się do opracowania wyprzedzających ustaleń odnośnie połączeń między sieciami regionalnymi. Także w obszarze technologii, usług i aplikacji wykorzystujących technologie informacyjne i komunikacyjne, dla gospodarki i obywateli obserwowane są liczne trudności w realizacji interwencji, głownie dotyczące stanu przygotowania i realizacji projektów e-administracji, jak i słabości systemu wdrażania. W zakresie budowy elektronicznej administracji, interwencji realizowanej w ramach priorytetu 7 PO IG, należy zwrócić uwagę na wysoki poziom kontraktacji środków, a mimo tego nie są zagwarantowane możliwości realizacyjne projektów wpisanych na listę podstawową183. Beneficjenci z sektora administracji centralnej często nie posiadają wystarczającej zdolności instytucjonalnej do realizacji rozległych projektów informatycznych (brak wykwalifikowanych i w pełni obsadzonych kadrą zespołów wdrożeniowych). W zakresie wspierania działalności gospodarczej w dziedzinie elektronicznej gospodarki i świadczenia e-usług największe problemy związane są z niską innowacyjnością realizowanych projektów (dominują innowacje: produktowa i procesowa), niskim początkowym rozwojem gospodarki elektronicznej w Polsce (co znalazło odzwierciedlenie w zmianie kryteriów wyboru projektów, tak aby promować projekty najbardziej innowacyjne i rokujące największe szanse na sukces biznesowy) oraz niewystarczającym poziomem koordynacji wyłaniania projektów w różnych województwach (trudności w jednolitym rozumieniu celów działań i stosowaniu kryteriów oceny projektów).

183 W ramach VII osi priorytetowej PO IG realizowane są projekty indywidualne oraz jeden projekt systemowy i mimo znacznego

przekroczenia wartości alokacji, gdzie wartość zawartych umów o dofinansowanie wynosi 88% (22 projekty na łączną kwotę dofinansowania 2,8 mld PLN) w skali całej alokacji na oś priorytetową, wartość wniosków zatwierdzonych do dofinansowania – 100%, a poziom certyfikacji jest na niskim poziomie - 7,5% (240 mln PLN). Obecnie na liście podstawowej znajdują się 31 projekty, zaś 16 znajduje się na liście rezerwowej.

Raport 2010

139

• Wsparcie dla kapitału ludzkiego Tempo wydatkowania środków PO KL nie budzi zastrzeżeń. Szczególna uwaga powinna być natomiast skupiona na wspieranie obszarów, gdzie leżą największe rezerwy rozwojowe tj. pobudzenie do inicjowania większej liczby projektów innowacyjnych i współpracy ponadnarodowej, a jednocześnie podjęcie działań na tych polach, gdzie dostrzegalne są bariery, które mogą minimalizować efektywne wykorzystanie środków EFS. - Dobre rządzenie

Zasadnicze trudności w realizacji priorytetu V „Dobre rządzenie” PO KL wynikają z problemu systemowego, który w swoim zakresie wykracza poza możliwości rozwiązania przez IZ. Do czynników tych należą: brak jednoznacznego rozstrzygnięcia dotyczącego centrum instytucjonalnego dla programowania i zarządzania strategicznego, w tym wiodącego ośrodka odpowiedzialnego za kierunki rozwoju polskiej administracji publicznej184 oraz brak – mimo prowadzonych prac - długofalowej strategii funkcjonowania państwa. Kierunki wydatkowania środków w ramach tego priorytetu, przy braku całościowej koncepcji funkcjonowania państwa oraz reformy sektora publicznego, zostały oparte o Krajowy Program Reform (m. in. budżet zadaniowy, reforma sądownictwa, skrócenie czasu rejestracji działalności gospodarczej). Obecnie rolę koordynatora działań w ramach priorytetu „Dobre rządzenie” pełni MRR - jako instytucja zarządzająca PO KL, przy jednoczesnym krzyżowaniu się kompetencji KPRM, MS, MSWiA, MG oraz MPiPS. W efekcie kontynuowane jest podejście oparte na zasadzie reakcyjnej, gdzie poszczególne instytucje/resorty o odpowiednich kompetencjach wdrażają działania oraz odpowiadają za sprawne wydatkowanie środków w ramach osi priorytetowej „Dobre rządzenie”185. Wydaje się, że do czasu sformalizowania trwających prac w tym zakresie, priorytet „Dobre rządzenie” powinien wspierać stworzenie tej wizji i koncentrować uwagę na takich działaniach, które pozostaną aktualne niezależnie od obranego w ostateczności paradygmatu rozwoju kraju i zarządzania państwem tj.: zarządzanie zorientowane na wyniki (obejmujące system wskaźników, budżetowanie zadaniowe, ewaluacja), wzmacnianie mechanizmów koordynacji i współpracy między instytucjami; zarządzanie przez cele; zarządzanie operacyjne, w tym użycie IT; budowanie partnerstw; zarządzanie sieciami.

- Skuteczność publicznych służb zatrudnienia Stopa zatrudnienia w Polsce, mimo wzrostu liczby pracujących oraz niskiego bezrobocia, należy do najniższych w UE. Wynika to przede wszystkim z niewykorzystywania zasobów pracy głownie najstarszych (+50) i najmłodszych (poniżej 25) uczestników rynku pracy. Jednocześnie obserwuje się wysoką skuteczność programów aktywizujących, ograniczaną przez niewielką indywidualizację pomocy dostosowanej do potrzeb poszczególnych grup docelowych (kierowana jest przede wszystkim do grup gwarantujących realizację założonych wskaźników). Potrzebne są działania na rzecz podnoszenia jakości świadczonych usług i lepszego ukierunkowania interwencji. Oferta programów aktywizacji bezrobotnych musi objąć przede wszystkim osoby w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy: słabo wykształcone, starsze, bez doświadczenia zawodowego, długotrwale bezrobotne, niepełnosprawne.

- Kształcenie ustawiczne Niedostateczne dostrzeganie potrzeby uczenia się przez cale życie stanowi barierę rozwojową, ponieważ wdrażanie nowych rozwiązań procesowych i technologicznych wymaga wystarczającego poziomu wiedzy i umiejętności. Niskie kwalifikacje osób dorosłych, w szczególności starszych, brak umiejętności i możliwości ich uzupełniania stanowią główne przyczyny opuszczania rynku pracy, przy czym uczestniczenie w edukacji ustawicznej nie jest postrzegane jako czynnik przyczyniający się do utrzymania się na rynku pracy. Wobec znikomego zainteresowania potencjalnych adresatów korzystaniem z kształcenia ustawicznego w formach szkolnych, konieczna wydaje się modyfikacja formuły kształcenia w kierunku zwiększenia dostępu do uzyskiwania i uzupełniania umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych.

184 J. Bober, J. Górniak, S. Mazur i M. Zawicki, Plan wzmacniania zdolności strategicznych w polskiej administracji publicznej.

Identyfikacja potrzeb, działania oraz niezbędne zmiany, Kraków 2008 – dokument przygotowany na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

185 B. Ledzion, K. Olejniczak, W. Pander, Ewaluacja trafności zakresu interwencji Działania 5.1 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa 2009 – dokument przygotowany na zlecenie KPRM.


140

Mankamentem systemu dofinansowania szkoleń dla pracowników przedsiębiorstw jest niedostosowanie oferty szkoleniowej do strategicznych potrzeb rynkowych oraz faktycznego zapotrzebowania ostatecznych odbiorców. Duża podaż szkoleń ogólnych oraz zróżnicowany poziom kształcenia nie przekłada się na podnoszenie adaptacyjności pracowników i konkurencyjność gospodarki. Z drugiej strony, szkolenia specjalistyczne / specyficzne dają się wykorzystać przede wszystkim w danej firmie/przedsiębiorstwie. W tym kontekście preferuje się stworzenie szerszych możliwości dla osób indywidualnie (z pominięciem pracodawcy) zainteresowanych nabywaniem nowych, uzupełnianiem lub podwyższaniem kwalifikacji, które w ich opinii mogą okazać się istotne w nowym miejscu pracy, bądź nowym zawodzie. Dostępność do kształcenia ustawicznego będzie pozwalała zachować elastyczność i aktywność na rynku pracy.

- Inicjatywy lokalne Pozytywnym aspektem wsparcia PO KL są inwestycje w rozwój kapitału społecznego oraz w potencjał kształtującego się nowoczesnego modelu społeczeństwa obywatelskiego, którego siła tkwi w różnorodności grup i wspólnot na różnych poziomach życia społecznego, ich zdolności do wzajemnego sieciowania się i kooperacji. Należy wziąć pod uwagę także przejawy błędnego pojmowania „inicjatyw oddolnych” charakteryzujących się wykorzystywaniem wsparcia na doraźne potrzeby (spotkania w formie festynów, pikników, wycieczek i innych uroczystości). Bez odpowiedniego ukierunkowania działań oraz wskazania dobrych praktyk istnieje ryzyko mało efektywnego wykorzystania środków, które powinny służyć pobudzaniu Polski lokalnej, stanowiącej tkankę między napędzającymi rozwój metropoliami a społecznościami małych miasteczek i wsi186. Z tego względu elementem przyczyniającym się do wspierania aktywności obywatelskiej powinno być wypracowanie planów, z jasno określonymi celami współpracy między samorządami a społeczeństwem.

Jednocześnie, na obecnym etapie wdrażania PO/RPO identyfikowane są działania, w ramach których występują nadwyżki alokacji lub stwierdzono brak możliwości realizacyjnych albo niedostateczne ukierunkowanie na osiąganie ustalonych celów, skłaniające do dokonania realokacji środków187. Taka sytuacja dotyczy obszarów:

- energetyki: systemy przesyłowe i dystrybucji energii elektrycznej, gazu ziemnego i ropy naftowej (PO IiŚ)188 Z informacji IZ oraz IP dla Priorytetu 10 PO IiŚ Bezpieczeństwo energetyczne, w tym dywersyfikacja źródeł energii, popartych danymi o stanie kontraktacji oraz wydatkowania środków UE wynika, że w ramach priorytetu występuje brak możliwości realizacyjnych w obecnym okresie programowania dla części dużych projektów umieszczonych na liście projektów indywidualnych. Należy rozważyć możliwość realokacji środków w celu zasilenia innych priorytetów PO IiŚ współfinansowanych z EFRR lub przeznaczenia środków na finansowanie nowego obszaru wsparcia (np. propozycji dofinansowania rozwoju technologii CCS189). - pomocy technicznej (PO IiŚ) Stan wdrażania priorytetów pomocy technicznej PO IiŚ finansowanych zarówno z EFRR, jak też FS wskazuje na występowanie potencjalnej nadwyżki środków. Należy rozważyć możliwość przeznaczenia części środków obydwu funduszy na wsparcie pozostałych priorytetów programu. - systemu oświaty(PO KL) Priorytet 3. Wysoka jakość systemu oświaty PO KL IZ wskazuje na nadwyżkę środków ESF (ok. 150 mln euro) ze względu na przesunięcie zadań związanych z realizacją wypracowanej w Priorytecie 3. podstawy programowej kształcenia ogólnego w zakresie wprowadzania indywidualizacji nauczania w klasach I-III szkół podstawowych do Priorytetu 9. Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach (Poddziałanie 9.1.1. Zmniejszanie nierówności w stopniu upowszechniania edukacji przedszkolnej). Zwiększenie alokacji na edukację przedszkolną (tworzenie nowych, wsparcie istniejących, w tym także funkcjonujących innych form wychowania przedszkolnego) przyczyniające się do zwiększonego uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym znajduje uzasadnienie w świetle niskiej dostępności i powszechności opieki przedszkolnej oraz dużego zróżnicowania między

186 Polska 2030. Wyzwania Rozwojowe, KPRM 2009 187 Decyzje takie muszą każdorazowo uwzględniać aktualny i szacowany postęp rzeczowy w danym działaniu oraz wpływ realokacji środków między działaniami na osiągnięcie wartości docelowych wskaźników określonych w programie.

188 Działania 10.1 i 10.2 PO IiŚ. 189 kompleksowe technologie (wychwytywania) separacji dwutlenku węgla ze strumienia spalin, transportu do miejsc zdeponowania

oraz składowania w sposób nieszkodliwy dla środowiska

Raport 2010

141

miastem a obszarami wiejskimi. Istotą preferowania tego poddziałania jest ponadto użyteczność wczesnej edukacji oraz zapewnienie wysokiej stopy zwrotu w dłuższej perspektywie.

We wszystkich realizowanych obszarach należy ponadto pamiętać, że środki wspólnotowe muszą zapewniać istotną wartość dodaną z punktu widzenia realizacji celów rozwojowych kraju i UE. W związku z tym należy unikać wspierania działań niedostatecznie ukierunkowanych na pobudzanie i wzmacnianie funkcji rozwojowej, tj. m.in. działań punktowych, prowadzących do realizacji przedsięwzięć funkcjonujących w oderwaniu, działań nieefektywnych, generujących koszty nieadekwatne w stosunku do osiąganych korzyści190, jak też nie można dopuszczać do sytuacji w których tempo wydatkowania środków dominuje nad jakością podejmowanych działań.

190 Niezasadność alokowania środków na tego rodzaju działania została potwierdzona m.in. doświadczeniami państw kohezyjnych

UE15 (m.in. Grecji, Portugalii, Włoch), jak również wynika z dotychczasowych doświadczeń oraz analiz wdrażania funduszy UE i ich ewaluacji w Polsce.


142

V. Załącznik statystyczny

Tabela 70. Podstawowe wskaźniki rozwoju społeczno-gospodarczego w latach 2003-2009 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Wyszczególnienie

rok poprzedni=100 Produkt krajowy brutto 103,9 105,3 103,6 106,2 106,8 105,1 101,7PKB na mieszkańca 104,0 105,4 103,7 106,3 106,8 105,1 101,7Popyt krajowy, w tym: 102,8 106,2 102,5 107,3 108,7 105,6 99,0 spożycie 102,7 104,3 102,7 105,2 104,6 106,1 102,0 akumulacja, w tym: 103,3 114,7 101,4 116,1 124,3 104,0 88,6 nakłady brutto na środki trwałe 99,9 106,4 106,5 114,9 117,6 109,6 98,9WDB ogółem, w tym: 103,6 105,2 103,3 106,0 106,7 105,1 101,8 przemysł 107,8 110,5 103,5 110,0 110,1 106,6 99,7 budownictwo 97,1 101,8 107,8 111,6 110,8 109,1 109,9 usługi rynkowe 102,4 104,2 103,6 105,5 106,4 105,3 100,9 usługi nierynkowe 104,2 100,9 101,6 101,2 102,7 101,1 102,4Eksport (GUS-wolumen) 118,7 118,2 110,6 116,1 109,4 106,8 93,2Import (GUS-wolumen) 108,2 117,3 105,2 116,8 115,1 108,5 87,6Pracujący w gospodarce narodowej 15+ 101,3 102,3 103,4 104,4 103,7 100,4Wydajność pracy (PKB na pracującego) 104,4 105,7 102,6 104,9 103,1 100,7 101,5Przeciętne realne wynagrodzenie w gospodarce narodowej 103,4 100,7 101,8 104,0 105,5 105,9 102,1

Dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych na mieszkańca 101,3 102,5 101,4 104,7 104,8 103,3 2,9

Ceny towarow i usług konsumpcyjnych 100,8 103,5 102,1 101,0 102,5 104,2 103,5Dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych na mieszkańca 101,3 102,5 101,4 104,7 104,8 103,3 bd

relacja do PKB (%) Nakłady brutto na środki trwałe (stopa inwestycji) 18,2 18,1 18,2 19,7 21,6 22,3 21,1Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce 2,1 5,0 3,4 5,8 5,5 2,8 2,7Nakłady na badania i rozwój 0,54 0,56 0,57 0,56 0,57 0,60 bdEksport towarów i usług 33,3 37,5 37,1 40,4 40,8 39,9 38,9Saldo rachunku bieżącego bilansu płatniczego -2,5 -4,0 -1,2 -2,7 -4,7 -5,0 -1,6Wynik sektora instytucji rządowych i samorządowych (ESA'95) -6,2 -5,4 -4,1 -3,6 -1,9 -3,7 -7,2

Zadłużenie sektora instytucji rządowych i samorządowych (ESA'95) 47,1 45,7 47,1 47,7 45,0 47,1 50,9

Wynik budżetu państwa -4,4 -4,5 -2,9 -2,4 -1,4 -1,9 -1,8Zadłużenie Skarbu Państwa 44,9 43,6 44,8 45,1 42,6 44,7 47,0

UE27=100 PKB per capita w PPS UE27=100 48,9 50,6 51,4 51,9 54,4 56,4 60,8Wydajność pracy UE27=100 60,0 61,5 61,4 60,8 61,8 62,0 65,3

wybrane wskaźniki dot. rynku pracy Wskaźnik zatrudnienia (15-64 lata) 51,2 51,7 52,8 54,5 57,0 59,2 59,3Stopa bezrobocia rejestrowanego (XII) 20,0 19,0 17,6 14,8 11,2 9,5 11,9Zharmonizowana stopa bezrobocia (15-74, średnia w roku) 19,7 19,0 17,8 13,9 9,6 7,1 8,2

Źródło: dane statystyczne - GUS, Eurostat, NBP, MF

Tabela 71. Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się wskaźnika PKB per capita w PPS UE27=100 w regionach w latach 2004-2015

Wpływ w pp. na wskaźnik PKB per capita w PPS, UE27=100 Województwa; a-model MaMoR3, b-model

EuImpact 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

a 0,2 0,3 0,3 0,6 0,9 1,1 1,4 1,8 2,3 2,8 3,5 3,9POLSKA b 0,1 0,6 1,6 2,3 2,0 3,2 4,1 5,0 6,0 7,1 7,0 6,5a 0,3 0,4 0,4 0,6 0,9 1,1 1,5 2,0 2,6 3,2 4,1 4,6Dolnośląskie b 0,2 0,7 1,4 2,1 1,4 2,6 5,0 4,9 5,8 6,8 6,7 6,2a 0,2 0,2 0,3 0,5 0,8 1,1 1,3 1,6 2,3 2,8 3,7 4,2Kujawsko-pomorskie b 0,1 0,8 1,6 2,4 2,1 2,5 4,7 6,3 7,5 9,0 8,9 8,3a 0,1 0,1 0,2 0,4 0,7 0,9 1,1 1,5 2,1 2,7 3,6 4,1Lubelskie b 0,0 0,9 2,2 3,9 2,5 3,2 5,9 8,9 10,7 12,8 12,7 11,8a 0,3 0,4 0,5 0,9 1,2 1,7 2,3 2,9 3,6 4,4 5,3 6,0Lubuskie b 0,3 0,8 2,0 2,5 3,6 7,0 5,6 7,8 9,3 11,1 10,9 10,1a 0,2 0,3 0,3 0,7 1,1 1,4 1,7 2,2 2,8 3,4 4,4 4,9Łódzkie b 0,1 0,4 1,8 2,8 2,0 3,0 3,9 5,4 6,4 7,7 7,6 7,0a 0,2 0,2 0,2 0,4 0,7 0,8 1,0 1,3 1,9 2,3 3,1 3,5Małopolskie b 0,1 0,6 1,3 1,6 1,7 2,2 3,3 4,4 5,2 6,2 6,1 5,6

Raport 2010

143

Wpływ w pp. na wskaźnik PKB per capita w PPS, UE27=100 Województwa; a-model MaMoR3, b-model

EuImpact 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

a 0,4 0,4 0,2 0,4 0,8 1,0 1,2 1,3 1,8 2,2 2,8 3,2Mazowieckie b 0,2 0,3 0,8 1,5 2,0 2,7 2,7 3,2 3,7 4,4 4,3 4,0a 0,1 0,1 -0,1 0,2 0,4 0,6 0,7 0,8 1,0 1,3 1,7 2,0Opolskie b 0,0 0,6 1,8 2,5 2,0 3,4 3,2 4,0 4,8 5,7 5,6 5,2a 0,1 0,1 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,5 2,1 2,8 3,6 4,0Podkarpackie b 0,0 0,7 2,0 2,6 2,9 3,6 6,0 8,6 10,3 12,4 12,3 11,4a 0,1 0,1 0,3 0,6 0,9 1,1 1,3 1,7 2,3 3,0 3,9 4,4Podlaskie b 0,0 1,1 2,5 2,9 2,5 3,6 6,8 10,3 12,4 14,8 14,7 13,7a 0,3 0,4 0,5 0,8 1,3 1,6 2,2 2,6 3,0 3,5 4,1 4,7Pomorskie b 0,1 0,9 1,8 3,5 2,4 4,2 5,1 4,7 5,6 6,7 6,6 6,1a 0,3 0,3 0,3 0,5 0,8 1,1 1,4 1,7 2,2 2,6 3,3 3,6Śląskie b 0,1 0,4 1,1 2,1 1,9 2,9 3,8 4,1 4,9 5,8 5,8 5,4a 0,2 0,2 0,3 0,5 0,7 0,8 1,1 1,5 2,2 2,7 3,6 4,0Świętokrzyskie b 0,0 0,8 2,3 2,5 1,3 3,8 6,3 9,1 10,8 12,9 12,7 11,8a 0,2 0,2 0,3 0,6 0,9 1,2 1,5 1,9 2,6 3,2 4,0 4,4Warmińsko-mazurskie b 0,0 0,9 2,7 3,8 3,6 4,5 7,0 10,4 12,4 14,8 14,6 13,6a 0,3 0,3 0,3 0,8 1,1 1,3 1,6 1,7 2,1 2,4 3,0 3,2Wielkopolskie b 0,0 0,5 2,7 1,9 1,5 2,8 2,5 3,5 4,2 5,0 4,9 4,5a 0,2 0,3 0,4 0,8 1,2 1,8 2,2 2,5 3,0 3,5 4,1 4,5Zachodniopomorskie b 0,0 1,1 2,5 4,3 3,2 7,5 4,6 5,6 6,7 8,1 8,0 7,5

Źródło: opracowanie na podst. IBS( EUImpactMod III) oraz IBnGR, Prevision (MaMor3),

Tabela 72. Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się wskaźnika zatrudnienia w regionach w latach 2004-2015

Wpływ w pp. na wskaźnik zatrudnienia 15-64 Województwa; a-model MaMoR3, b-model

EuImpact 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

a -0,1 0,0 0,1 0,3 0,5 0,5 0,7 0,9 1,1 1,3 1,5 1,6POLSKA b 0,1 0,5 1,4 2,0 1,6 2,6 3,1 3,8 4,4 5,1 4,5 3,6a -0,1 0,1 0,2 0,3 0,4 0,4 0,7 1,1 1,1 1,3 1,5 1,6Dolnośląskie b 0,5 1,2 2,5 3,5 2,1 4,5 7,5 7,3 8,4 9,7 8,5 6,5a -0,1 0,0 0,2 0,3 0,4 0,4 0,5 0,8 1,0 1,2 1,4 1,4Kujawsko-pomorskie b 0,1 1,3 2,6 3,7 2,9 3,6 6,1 7,9 9,1 10,5 9,1 7,0a 0,0 -0,1 0,1 0,4 0,6 0,5 0,6 1,0 1,4 1,7 2,0 2,1Lubelskie b 0,0 1,0 2,3 3,8 2,2 2,9 4,9 7,0 8,0 9,3 8,1 6,2a -0,2 0,1 0,2 0,5 0,5 0,7 1,4 1,3 1,7 2,0 2,3 2,4Lubuskie b 0,5 1,2 2,8 3,2 4,1 8,4 6,5 8,7 9,9 11,5 10,0 7,7a -0,1 0,0 0,2 0,4 0,7 0,7 1,0 1,2 1,5 1,8 2,0 2,1Łódzkie b 0,1 0,5 2,3 3,2 1,9 3,3 4,0 5,2 6,0 7,0 6,1 4,7a 0,0 0,0 0,2 0,4 0,4 0,5 0,6 0,9 1,1 1,3 1,5 1,6Małopolskie b 0,1 0,8 1,9 2,2 2,1 2,8 3,9 5,0 5,8 6,6 5,7 4,4a 0,0 0,0 0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,8Mazowieckie b 0,6 0,8 2,0 3,4 3,6 5,2 5,3 6,0 6,9 7,9 6,8 5,2a 0,1 0,0 0,1 0,3 0,3 0,3 0,6 0,6 0,7 0,8 0,9 0,9Opolskie b 0,1 1,0 2,8 3,7 2,6 4,6 4,1 5,0 5,7 6,6 5,8 4,5a 0,0 0,0 0,1 0,4 0,4 0,5 0,7 1,0 1,3 1,7 2,0 2,1Podkarpackie b 0,1 0,8 2,4 2,9 2,7 3,4 5,5 7,5 8,6 9,9 8,6 6,6a 0,0 -0,1 0,2 0,5 0,5 0,6 0,7 1,1 1,5 1,9 2,2 2,3Podlaskie b 0,0 1,6 3,7 3,7 2,8 3,8 6,9 9,8 11,2 13,0 11,2 8,6a -0,1 0,0 0,2 0,4 0,7 0,6 1,0 1,2 1,2 1,4 1,6 1,6Pomorskie b 0,2 1,9 3,6 6,0 3,5 6,9 7,6 7,0 8,0 9,2 8,0 6,1a -0,1 0,1 0,1 0,3 0,5 0,5 0,8 1,0 1,1 1,2 1,4 1,4Śląskie b 0,3 0,7 2,0 3,6 2,8 4,3 5,7 6,0 6,9 8,0 7,0 5,4a 0,0 -0,1 0,1 0,4 0,4 0,3 0,6 1,0 1,4 1,7 2,0 2,1Świętokrzyskie b 0,0 1,1 2,7 2,8 1,3 3,7 5,8 8,0 9,2 10,7 9,4 7,2a -0,1 0,0 0,1 0,4 0,5 0,6 0,7 1,1 1,4 1,7 2,0 2,1Warmińsko-mazurskie b 0,1 1,3 3,6 4,7 3,7 5,3 7,3 10,3 11,8 13,6 11,8 9,0a -0,1 0,0 0,1 0,6 0,5 0,5 0,8 0,7 0,9 1,1 1,2 1,2Wielkopolskie b 0,0 0,9 4,8 3,2 2,3 4,9 3,8 5,1 5,8 6,7 5,9 4,5a -0,1 0,0 0,2 0,4 0,6 0,6 1,2 1,0 1,2 1,3 1,5 1,5Zachodniopomorskie b 0,0 2,2 4,8 7,5 4,6 11,8 6,8 8,0 9,2 10,6 9,3 7,1

Źródło: opracowanie na podst. IBS( EUImpactMod III) oraz IBnGR, Prevision (MaMor3),


144

Tabela 73. Ruch pasażerów w portach lotniczych Liczba pasażerów obsłużonych w portach lotniczych Udział w przewozach pasażerów (%)

2003 2009 Zmiana 2003-2009 Zmiana (%) 2003 2009 Zmiana 2003-2009Polska 7 120 816 19 510 638 12 389 822 174,0 100,0 100,0 0,0 mazowieckie 5 166 991 8 341 895 3 174 904 61,4 72,6 42,8 -29,8 małopolskie 593 214 2 680 322 2 087 108 351,8 8,3 13,7 5,4 śląskie 257 991 2 364 613 2 106 622 816,5 3,6 12,1 8,5 pomorskie 364 367 1 910 563 1 546 196 424,4 5,1 9,8 4,7 dolnośląskie 284 334 1 345 451 1 061 117 373,2 4,0 6,9 2,9 wielkopolskie 263 551 1 271 757 1 008 206 382,5 3,7 6,5 2,8 kujawsko-pomorskie 20 065 573 356 553 291 2 757,5 0,3 2,9 2,7 podkarpackie 67 175 382 451 315 276 469,3 0,9 2,0 1,0 łódzkie 7 320 340 291 332 971 4 548,8 0,1 1,7 1,6 zachodniopomorskie 87 433 296 316 208 883 238,9 1,2 1,5 0,3 lubuskie 7 813 3 623 -4 190 -53,6 0,1 0,0 -0,1 warmińsko-mazurskie 562 0 -562 -100,0 0,0 0,0 0,0

Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS. Obliczenia własne

Tabela 74. Projekty zakończone z zakresu infrastruktury ochrony środowiska realizowane w ramach NPR 2004-2006

Ilość Struktura wg ilości (w %)


Struktura wg wartości (w %)

Relacja (%) ilości -

zakończone/ ogółem

Relacja (%) wartości -

zakończone/ ogółem

dolnośląskie 8 8,5 22,3 6,7 16,7 3,6 kujawsko-pomorskie 3 3,2 6,3 1,9 10,3 1,0 lubelskie 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 lubuskie 6 6,4 23,5 7,1 20,0 3,5 łódzkie 9 9,6 29,4 8,9 18,8 3,3 małopolskie 4 4,3 20,9 6,3 12,5 2,0 mazowieckie 4 4,3 4,8 1,5 21,1 0,4 opolskie 1 1,1 7,9 2,4 5,0 1,7 podkarpackie 8 8,5 25,7 7,8 8,5 3,6 podlaskie 3 3,2 3,1 0,9 15,8 0,8 pomorskie 3 3,2 10,6 3,2 4,3 0,7 śląskie 7 7,4 5,5 1,7 13,0 0,2 świętokrzyskie 10 10,6 125,8 38,0 22,7 26,8 warmińsko-mazurskie 17 18,1 11,8 3,6 33,3 2,5 wielkopolskie 10 10,6 4,8 1,4 29,4 0,7 zachodniopomorskie 1 1,1 28,5 8,6 6,7 3,5 województwa ogółem 94 100 331,1 100 14,9 2,3

Źródło: Obliczenia własne wg bazy danych MRR

Tabela 75. Struktura wartości projektów realizowanych w poszczególnych województwach w zakresie infrastruktury ochrony środowiska (wg kategorii i podkategorii interwencji) w ramach NPR 2004-2006, w %

34 341 343 344 345 Pozostałe Dolnośląskie 27,8 0,4 5,7 32,8 24,3 9,1 Kujawsko-Pomorskie 55,9 0,0 3,6 1,9 9,6 29,0 Lubelskie 3,7 0,0 5,9 27,9 62,5 0,0 Lubuskie 72,7 0,0 0,0 6,8 20,5 0,0 Łódzkie 29,4 0,3 11,4 5,5 53,3 0,0 Małopolskie 47,9 0,0 5,8 1,9 35,2 9,2 Mazowieckie 24,8 0,0 2,1 3,1 5,7 64,3 Opolskie 18,1 0,0 0,2 44,0 6,8 30,9 Podkarpackie 48,7 1,4 0,6 15,2 34,0 0,0 Podlaskie 4,0 5,4 2,0 72,8 15,8 0,0 Pomorskie 57,1 0,0 10,1 1,6 6,8 24,4 Śląskie 70,7 0,2 0,7 1,2 19,7 7,6 Świętokrzyskie 38,3 0,0 0,0 13,1 48,6 0,0 Warmińsko-Mazurskie 35,1 1,2 0,4 35,9 27,4 0,0 Wielkopolskie 0,0 0,0 18,0 6,0 32,4 43,6 Zachodniopomorskie 38,7 0,0 1,2 58,9 1,2 0,0


Raport 2010

145

Tabela 76. Struktura wartości projektów NSRO realizowanych w poszczególnych województwach w zakresie infrastruktury ochrony środowiska (wg kategorii interwencji), w %

Województwo/kategoria 44 45 46 47 48 50 51 53 54 dolnośląskie 5,7 9,3 61,1 19,5 0,0 0,2 1,9 2,4 0,0 kujawsko-pomorskie 16,0 5,4 59,7 17,8 0,0 0,0 0,0 1,1 0,0 lubelskie 11,2 11,8 19,4 40,3 12,6 0,0 0,1 0,0 4,6 lubuskie 10,0 0,6 83,7 1,7 0,0 0,0 0,2 3,8 0,0 łódzkie 3,7 2,9 89,7 1,2 0,0 0,0 0,0 2,5 0,0 małopolskie 0,0 3,2 96,2 0,0 0,0 0,0 0,6 0,0 0,0 mazowieckie 0,0 0,0 28,4 40,1 31,1 0,0 0,0 0,0 0,3 opolskie 0,0 0,0 24,8 12,8 51,2 12,7 0,5 6,1 0,0 podkarpackie 4,3 10,0 63,5 0,0 0,0 0,0 1,2 20,0 1,0 podlaskie 27,8 3,2 66,9 0,0 0,0 0,0 1,4 0,0 0,8 pomorskie 37,2 1,0 53,1 0,0 0,0 0,0 0,3 7,7 0,6 śląskie 4,6 0,1 91,7 0,0 2,5 0,7 0,3 0,2 0,0 świętokrzyskie 4,8 9,1 53,6 25,8 0,0 3,9 0,0 3,9 0,0 warmińsko-mazurskie 40,7 2,5 51,2 0,0 0,0 0,0 0,2 5,4 0,1 wielkopolskie 0,0 0,0 94,6 0,0 2,8 0,0 0,4 1,4 0,8 zachodniopomorskie 1,2 0,0 84,0 3,4 0,0 0,0 0,7 10,7 0,0 województwa ogółem 9,4 2,6 69,5 8,2 5,6 0,5 0,4 3,5 0,4

Źródło: Obliczenia własnych na podstawie bazy danych MRR.

Tabela 77. Udział poszczególnych kategorii wydatków strukturalnych w wartości inwestycji w sferze infrastruktury transportowej podejmowanych w ramach NPR 2004-2006 na poziomie poszczególnych województw (w %)191

Kategoria wydatków strukturalnych 31 311 312 313 314 315 316 317 318 319 3122

Dolnośląskie 0,2 26,9 21,1 44,9 0,0 0,0 0,0 3,8 0,0 2,9 0,1 Kujawsko-Pomorskie 5,2 6,4 84,9 0,0 0,0 0,0 0,0 2,4 0,0 0,8 0,2 Lubelskie 1,2 0,0 67,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,9 5,2 0,1 23,7 Lubuskie 0,0 21,9 73,2 0,0 0,0 0,0 1,7 0,6 0,0 2,4 0,2 Łódzkie 13,4 45,2 32,7 8,76 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Małopolskie 3,0 0,0 68,3 0,0 0,0 0,0 0,0 27,1 0,0 1,4 0,2 Mazowieckie 0,4 48,6 45,3 0,0 0,0 0,0 0,0 5,5 0,0 0,1 0,0 Opolskie 4,9 0,0 95,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,00 0,0 Podkarpackie 11,4 0,1 41,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 47,1 Podlaskie 7,0 4,2 62,1 0,0 0,0 0,0 0,0 22,9 0,1 1,0 2,7 Pomorskie 0,3 12,2 58,3 0,0 0,0 7,1 8,4 13,7 0,0 0,0 0,0 Śląskie 0,5 1,7 33,3 61,9 0,0 0,0 0,0 0,0 2,52 0,1 0,1 Świętokrzyskie 3,1 1,2 95,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,4 0,0 Warmińsko-Mazurskie 0,1 0,5 91,5 0,0 0,0 0,3 0,0 7,6 0,0 0,0 0,0 Wielkopolskie 0,0 15,5 33,1 48,8 0,0 0,0 0,0 2,3 0,0 0,3 0,0 Zachodniopomorskie 2,9 1,2 60,7 14,8 1,2 17,4 0,0 1,8 0,0 0,0 0,0

Źródło: Obliczenia własne na podstawie bazy projektów MRR.

Tabela 78. Stawki podatków CIT, PIT i VAT w krajach UE-27 wg stanu na 27.05.2010 r. (w %)

CIT PIT VAT b Średnia stawek PIT, CIT, i VAT Bułgaria 10 Bułgaria 10 Cypr 15 Bułgaria 13,33 Cypr 10 Czechy 15 Luksemburg 15 Cypr 16,67 Irlandia 12,5 Rumunia 16 Hiszpania 16 Rumunia 17,00 Litwa 15 Litwa 15-20 Wlk. Brytania 17,5 Litwa 17,83 Łotwa 15 Finlandia 7-30,5 Malta 18 Czechy 18,33 Rumunia 16 Luksemburg 0-38 Holandia 19 Luksemburg 18,33 Portugalia 12,5-25 Słowacja 19 Niemcy 19 Słowacja 19,00 Polska 19 Estonia 20 Rumunia 19 Łotwa 19,67 Słowacja 19 Grecja 0-40 Słowacja 19 Portugalia 19,92 Węgry 19 Wlk. Brytania 0-40 Francja 19,6 Estonia 20,33 Czechy 20 Portugalia 0-42 Austria 20 Irlandia 21,33 Słowenia 20 Francja 5,5-40 Bułgaria 20 Wlk. Brytania 21,83 Estonia 21 Łotwa 23 Czechy 20 Grecja 22,00 Luksemburg 21 Węgry 17-32 Estonia 20 Polska 22,00 Holandia 20-25,5 Cypr 20-30 Portugalia 20 Finlandia 22,25

191 W przypadku niektórych województw wartości nie sumują się do 100, bowiem w tabeli nie uwzględniono dwóch projektów,

które w niniejszej analizie zaliczone zostały do „pomocniczej” kategorii „Wzmocnienie infrastruktury drogowej o znaczeniu regionalnym”.


146

CIT PIT VAT b Średnia stawek PIT, CIT, i VAT Austria 25 Malta 15-35 Słowenia 20 Holandia 22,58 Dania 25 Polska 18-32 Włochy 20 Słowenia 22,83 Grecja 25 Holandia 0-52 Belgia 21 Węgry 22,83 Finlandia 26 Słowenia 16-41 Grecja 21 Francja 25,23 Szwecja 26,3 Szwecja 0-57 Irlandia 21 Malta 26,00 Wlk. Brytania 28 Niemcy 14-45 Litwa 21 Hiszpania 26,50 Hiszpania 30 Irlandia 20-41 Łotwa 21 Szwecja 26,60 Włochy 31,4 Włochy 23-43 Finlandia 22 Niemcy 26,67 Niemcy 30-33 Hiszpania 24-43 Polska 22 Austria 26,83 Francja 33,33 Austria 21-50 Dania 25 Wlochy 28,13 Belgia 33,39 Belgia 25-50 Szwecja 25 Belgia 30,83 Malta 35 Dania 38-59 Węgry 25 Dania 32,83

Uwagi: a Kolejność krajów wg średniej dla przedziału stawek podatkowych; b stawka maksymalna. Źródło: Dane www.worldwide-tax.com i obliczenia własne MRR.

Tabela 79. Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle i usługach w latach 2006 i 2008 według województw

w mln zł udział w % 2008 (2006=100) Przemysł Usługi Razem Przemysł Usługi Razem Województwa

2006 2008 2006 2008 2006 2008 2006 2008 2006 2008 2006 2008 Przemysł Usługi Razem

POLSKA 17841,2 25367,2 8268,4 12581,2 26109,6 37948,4 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 142,2 152,2 145,3dolnośląskie 1220,1 1829,7 179,2 243,9 1399,3 2073,6 6,8 7,2 2,2 1,9 5,4 5,5 150,0 136,1 148,2kujawsko-pomorskie 875,8 1981,0 53,9 103,8 929,7 2084,8 4,9 7,8 0,7 0,8 3,6 5,5 226,2 192,6 224,2lubelskie 562,7 827,4 111,5 100,5 674,2 927,9 3,2 3,3 1,3 0,8 2,6 2,4 147,0 90,1 137,6lubuskie 239,8 362,5 34,9 63,9 274,7 426,4 1,3 1,4 0,4 0,5 1,1 1,1 151,2 183,1 155,2łódzkie 454,3 2403,7 181,1 361,1 635,4 2764,8 2,5 9,5 2,2 2,9 2,4 7,3 529,1 199,4 435,1małopolskie 1341,7 1403,4 249,2 382,7 1590,9 1786,1 7,5 5,5 3,0 3,0 6,1 4,7 104,6 153,6 112,3mazowieckie 4022,0 5295,9 6213,8 9784,8 10235,8 15080,7 22,5 20,9 75,2 77,8 39,2 39,7 131,7 157,5 147,3opolskie 315,8 310,7 19,2 35,9 335,0 346,6 1,8 1,2 0,2 0,3 1,3 0,9 98,4 187,0 103,5podkarpackie 937,8 1017,3 80,7 88,0 1018,5 1105,3 5,3 4,0 1,0 0,7 3,9 2,9 108,5 109,0 108,5podlaskie 458,3 445,5 31,9 23,2 490,2 468,7 2,6 1,8 0,4 0,2 1,9 1,2 97,2 72,7 95,6pomorskie 982,9 2273,5 369,5 381,0 1352,4 2654,5 5,5 9,0 4,5 3,0 5,2 7,0 231,3 103,1 196,3śląskie 3753,3 4387,0 532,5 347,3 4285,8 4734,3 21,0 17,3 6,4 2,8 16,4 12,5 116,9 65,2 110,5świętokrzyskie 307,3 451,6 37,7 19,7 345,0 471,3 1,7 1,8 0,5 0,2 1,3 1,2 147,0 52,3 136,6warmińsko-mazurskie 323,9 325,4 24,1 23,4 348,0 348,8 1,8 1,3 0,3 0,2 1,3 0,9 100,5 97,1 100,2wielkopolskie 1714,8 1656,7 106,1 535,3 1820,9 2192,0 9,6 6,5 1,3 4,3 7,0 5,8 96,6 504,5 120,4zachodniopomorskie 330,7 395,9 43,1 86,6 373,8 482,5 1,9 1,6 0,5 0,7 1,4 1,3 119,7 200,9 129,1

Uwagi: a w przedsiębiorstwach zatrudniających 10 i więcej osób. Źródło: Nauka i technika w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010 oraz obliczenia własne MRR.

Tabela 80. Podstawowe wskaźniki budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2004-2009

Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Łącza szerokopasmowe na 100 mieszkańców -UE-27 b - Polska - Polska w stosunku do UE-27 b

6,5 0,5

-6,0

10,6 1,9

-8,7

14,8 3,9

-10,9

18,2 6,8

-11,4

21,7 9,6

-12,1

23,9 12,8

-11,1 Przedsiębiorstwa a z dostępem do łącz szerokopasmowych (udział w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

46 28

-18

62 43

-19

73 46

-27

77 53

-24

81 59

-22

83 58

-25 Gospodarstwa domowe z dostępem do łącz szerokopasmowych (udział w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

15 8

-7

23 16 -7

30 22 -8

42 30

-12

49 38

-11

56 51 -5

Wskaźnik rozwoju e-administracji c - UE-27 b - Polska - Polska w stosunku do UE-27 b

41 10

-31

. . .

51 20

-31

59 25

-34

. . .

74 53

-21 Przedsiębiorstwa wykorzystujące Internet w kontaktach z administracją publiczną (udział w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

51 74

+23

57 64 +7

63 61 -2

65 64 -1

68 68 0

71 61

-10

Raport 2010

147

Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Osoby indywidualne wykorzystujące Internet w kontaktach z administracją publiczną (udział w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

.

13 .

23 13

-10

24 . .

30 15

-15

28 16

-12

30 18

-12 Wskaźnik rozwoju e-handlu d - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27

2,1 1,3

-0,8

2,7 1,6

-1,1

4,0

.

.

4,2 3,2

-1,0

. . .

. . .

Uwagi: a uwzględniono przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 10 i więcej osób; b UE-25 w latach 2004-2006; c odsetek 20 podstawowych usług publicznych w pełni dostępnych on-line; d udział sprzedaży przez Internet w przychodach przedsiębiorstw ze sprzedaży ogółem w procentach.


Tabela 81. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg kierunków interwencji (stan na 30.06.2010 r.)

Struktura projektów (w %) Nr kat.

Nazwa kategorii interwencji a

Liczba projektów


(w mln zł)

Dofinanso-wanie UE (w mln zł) wg liczby wg

wartości wg dofinanso-wania

UE

Wkład UE

(w %)

Konkurencyjna gospodarka oparta na wiedzy ogółem

18255 16573,2 5630,1 100,0 100,0 100,0 34,0

15+16 Przedsiębiorczość 17572 14157,3 4187,2 96,3 85,4 74,4 29,6 15 Wsparcie dla

dużych przedsiębiorstw

715 4556,2 647,5 3,9 27,5 11,5 14,2

151 Inwestycje w kapitał rzeczowy 33 2279,7 157,4 0,2 13,8 2,8 6,9

152 Technologie przyjazne środowisku, czyste i oszczędne technologie energetyczne

179 2258,2 485,1 1,0 13,6 8,6 21,5

153 Usługi doradztwa dla przedsiębiorstw

503 18,3 5,0 2,8 0,1 0,1 27,3

16 Pomoc dla MŚP oraz rzemiosła 16857 9601,0 3539,7 92,3 57,9 62,9 36,9

161 Inwestycje w kapitał rzeczowy 5800 6824,4 2155,9 31,8 41,2 38,3 31,6

162 Technologie przyjazne środowisku, czyste i oszczędne technologie energetyczne

64 214,8 64,1 0,4 1,3 1,1 29,8

163 Usługi doradztwa dla przedsiębiorstw

10711 596,2 249,5 58,7 3,6 4,4 41,8

164 Wspólne usługi dla przedsiębiorców

88 705,8 451,6 0,5 4,3 8,0 64,0

165 Montaż finansowy 167 1247,6 613,2 0,9 7,5 10,9 49,2 166 Usługi społeczne

dla pracowników 2 0,5 0,3 0,0 0,0 0,0 70,6

167 Dokształcanie zawodowe 6 3,1 2,3 0,0 0,0 0,0 75,0

18 Badania, rozwój technologiczny i działania innowacyjne

399 1321,8 688,7 2,2 8,0 12,2 52,1

181 Projekty badawcze prowadzone przez jednostki naukowe

25 24,9 18,2 0,1 0,2 0,3 73,1

182 Innowacyjność i 161 386,1 125,4 0,9 2,3 2,2 32,5


148

Struktura projektów (w %) Nr kat.

Nazwa kategorii interwencji a

Liczba projektów


(w mln zł)

Dofinanso-wanie UE (w mln zł) wg liczby wg

wartości wg dofinanso-wania

UE

Wkład UE

(w %)

transfer technologii, ustanawianie powiązań

183 Infrastruktura badawczo-rozwojowa

203 888,1 531,0 1,1 5,4 9,4 59,8

184 Kształcenie pracowników naukowych

6 19,6 11,8 0,0 0,1 0,2 60,2

32 Infrastruktura telekomunikacyjna i społeczeństwo informacyjne

284 1094,1 754,3 1,6 6,6 13,4 68,9

321 Infrastruktura podstawowa 63 267,9 191,7 0,3 1,6 3,4 71,6

322 Technologie komunikacyjne i informacyjne

90 496,8 342,2 0,5 3,0 6,1 68,9

323 Usługi i projekty wdrożeniowe dla obywateli

96 271,7 179,5 0,5 1,6 3,2 66,1

324 Usługi i projekty wdrożeniowe dla MŚP

3 1,4 1,1 0,0 0,0 0,0 74,9

Uwagi: a Poza wymienionymi odnotowano 55 projektów niewyspecyfikowanych lub przypisanych do kilku kategorii. Ich łączna wartość wynosiła 68,3 mln zł, a dofinansowanie UE 44,7 mln zł.


Tabela 82. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg realizacji (stan na 30.06.2010 r.)

Liczba projektów Wartość projektów w mln zł

Udział projektów zakończonych w % Nr

kat. Nazwa kategorii interwencji ogółem zakończone ogółem zakończone wg

liczby wg

wartości Konkurencyjna gospodarka oparta na

wiedzy ogółem 18255 16745 16573,2 14030,7 91,7 84,7

15+16 Przedsiębiorczość 17572 16080 14157,3 11661,0 91,5 82,4 15 Wsparcie dla dużych przedsiębiorstw 715 652 4556,2 3759,6 91,2 82,5 151 Inwestycje w kapitał rzeczowy 33 25 2279,7 1527,4 75,8 67,0 152 Technologie przyjazne środowisku, czyste i

oszczędne technologie energetyczne 179 176 2258,2 2215,6 98,3 98,1

153 Usługi doradztwa dla przedsiębiorstw 503 451 18,3 16,5 89,7 90,2 16 Pomoc dla MŚP oraz rzemiosła 16857 15428 9601,0 7901,3 91,5 82,3 161 Inwestycje w kapitał rzeczowy 5800 5399 6824,4 5539,0 93,1 81,2 162 Technologie przyjazne środowisku, czyste i

oszczędne technologie energetyczne 64 64 214,8 214,8 100,0 100,0

163 Usługi doradztwa dla przedsiębiorstw 10711 9740 596,2 513,0 90,9 86,0 164 Wspólne usługi dla przedsiębiorców 88 77 705,8 654,3 87,5 92,7 165 Montaż finansowy 167 126 1247,6 969,2 75,4 77,7 166 Usługi społeczne dla pracowników 2 2 0,5 0,5 100,0 100,0 167 Dokształcanie zawodowe 6 6 3,1 3,1 100,0 100,0 18 Badania, rozwój technologiczny i działania

innowacyjne 399 384 1321,8 1278,2 96,2 96,7

181 Projekty badawcze prowadzone przez jednostki naukowe 25 20 24,9 22,0 80,0 88,4

182 Innowacyjność i transfer technologii, ustanawianie wzajemnych powiązań i nawiązywanie współpracy między przedsiębiorstwami lub instytucjami naukowymi

161 159 386,1 381,3 98,8 98,8

183 Infrastruktura badawczo-rozwojowa 203 197 888,1 853,0 97,0 96,0 184 Kształcenie pracowników naukowych 6 4 19,6 18,8 66,7 95,9 32 Infrastruktura telekomunikacyjna i

społeczeństwo informacyjne 284 281 1094,1 1091,5 98,9 99,8

Raport 2010

149

Liczba projektów Wartość projektów w mln zł

Udział projektów zakończonych w % Nr

kat. Nazwa kategorii interwencji ogółem zakończone ogółem zakończone wg

liczby wg

wartości 321 Infrastruktura podstawowa 63 61 267,9 267,3 96,8 99,8 322 Technologie komunikacyjne i informacyjne 90 90 496,8 496,8 100,0 100,0 323 Usługi i projekty wdrożeniowe dla

obywateli 96 95 271,7 269,6 99,0 99,2

324 Usługi i projekty wdrożeniowe dla MŚP 3 3 1,4 1,4 100,0 100,0


Tabela 83. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg beneficjentów (stan na 30.06.2010 r.)

Struktura projektów (w %)

Kategoria beneficjenta Liczba projektów


Dofinansowanie UE(w

mln zł) wg liczby wg wartości

wg dofinansowania UE

Wkład UE (w %)

Ogółem 18255 16573,2 5630,1 100,0 100,0 100,0 34,0 Jednostki budżetowe 49 546,3 401,1 0,3 3,3 7,1 73,4 Jednostki samorządu terytorialnego 224 406,1 272,4 1,2 2,5 4,8 67,1

Przedsiębiorstwa 17342 13317,4 3670,8 95,0 80,4 65,2 27,6 Jednostki naukowo-badawcze 171 516,2 304,4 0,9 3,1 5,4 59,0 Placówki oświatowe 144 541,7 319,0 0,8 3,3 5,7 58,9 Instytucje kultury 10 15,2 9,1 0,1 0,1 0,2 59,9 Placówki ochrony zdrowia 47 42,0 24,9 0,3 0,3 0,4 59,3 NGO 265 1187,1 627,8 1,5 7,2 11,2 52,9 Inne 3 1,0 0,5 0,0 0,0 0,0 46,2


Tabela 84. Projekty NPR w obszarze przedsiębiorczości (kat. 15 i 16) wg województw (stan na 30.06.2010 r.)

Udział województw (w %)

Nazwa województwa Liczba projektów


Dofinansowanie UE (w mln zł) wg liczby

projektów wg wartości projektów

wg dofinansowania

UE

Wkład UE (w %)

POLSKA OGÓŁEM 17572 14157,3 4187,2 100,0 100,0 100,0 29,6 dolnośląskie 1222 791,5 280,7 7,0 5,6 6,7 35,5 kujawsko-pomorskie 831 929,0 277,5 4,7 6,6 6,6 29,9 lubelskie 1219 481,7 162,1 6,9 3,4 3,9 33,7 lubuskie 422 543,7 155,7 2,4 3,8 3,7 28,6 łódzkie 1114 869,2 219,9 6,3 6,1 5,3 25,3 małopolskie 1396 824,7 297,0 7,9 5,8 7,1 36,0 mazowieckie 3151 1822,2 472,2 17,9 12,9 11,3 25,9 opolskie 357 249,2 94,8 2,0 1,8 2,3 38,0 podkarpackie 1004 594,7 227,1 5,7 4,2 5,4 38,2 podlaskie 546 383,4 136,9 3,1 2,7 3,3 35,7 pomorskie 1121 462,7 173,5 6,4 3,3 4,1 37,5 śląskie 1732 2653,4 601,5 9,9 18,7 14,4 22,7 świętokrzyskie 365 583,5 126,6 2,1 4,1 3,0 21,7 warmińsko-mazurskie 633 317,1 137,3 3,6 2,2 3,3 43,3 wielkopolskie 1738 1371,3 407,7 9,9 9,7 9,7 29,7 zachodniopomorskie 708 963,0 233,7 4,0 6,8 5,6 24,3 Poziom krajowy 13 316,8 183,1 0,1 2,2 4,4 57,8


Tabela 85. Projekty NPR w obszarze wsparcia dla dużych przedsiębiorstw (kat. 15) wg województw (stan na 30.06.2010 r.)






wg dofinansowania

UE

Wkład UE (w %)

POLSKA OGÓŁEM 715 4556,2 647,5 100,0 100,0 100,0 14,2 dolnośląskie 42 246,7 25,9 5,9 5,4 4,0 10,5 kujawsko-pomorskie 46 260,9 23,1 6,4 5,7 3,6 8,9 lubelskie 18 140,3 38,7 2,5 3,1 6,0 27,6 lubuskie 21 116,5 26,8 2,9 2,6 4,1 23,0 łódzkie 63 260,1 47,0 8,8 5,7 7,3 18,1


150

małopolskie 59 188,0 45,3 8,3 4,1 7,0 24,1 mazowieckie 98 573,9 66,3 13,7 12,6 10,2 11,6 opolskie 24 76,1 22,5 3,4 1,7 3,5 29,6 podkarpackie 49 150,3 45,7 6,9 3,3 7,1 30,4 podlaskie 11 55,3 13,7 1,5 1,2 2,1 24,8 pomorskie 29 23,3 1,7 4,1 0,5 0,3 7,3 śląskie 132 1706,4 167,9 18,5 37,5 25,9 9,8 świętokrzyskie 26 430,9 64,0 3,6 9,5 9,9 14,9 warmińsko-mazurskie 12 13,2 4,3 1,7 0,3 0,7 32,6 wielkopolskie 62 206,4 23,3 8,7 4,5 3,6 11,3 zachodniopomorskie 22 107,9 31,3 3,1 2,4 4,8 29,0 Poziom krajowy 1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 35,0


Tabela 86. Projekty NPR w obszarze wsparcia dla MŚP oraz rzemiosła (kat. 16) wg województw (stan na 30.06.2010 r.)






wg dofinansowania

UE

Wkład UE (w %)

POLSKA OGÓŁEM 16857 9601,0 3539,7 100,0 100,0 100,0 36,9 dolnośląskie 1180 544.9 254,7 7,0 5,7 7,2 46,7 kujawsko-pomorskie 785 668,1 254,4 4,7 7,0 7,2 38,1 lubelskie 1201 341,3 123,4 7,1 3,6 3,5 36,2 lubuskie 401 427,3 128,9 2,4 4,5 3,6 30,2 łódzkie 1051 609,1 172,8 6,2 6,3 4,9 28,4 małopolskie 1337 636,7 251,7 7,9 6,6 7,1 39,5 mazowieckie 3053 1248,4 405,9 18,1 13,0 11,5 32,5 opolskie 333 173,2 72,2 2,0 1,8 2,0 41,7 podkarpackie 955 444,4 181,4 5,7 4,6 5,1 40,8 podlaskie 535 328,0 123,2 3,2 3,4 3,5 37,6 pomorskie 1092 439,3 171,9 6,5 4,6 4.9 39,1 śląskie 1600 947,0 433,6 9,5 9,9 12,2 45,8 świętokrzyskie 339 152,6 62,6 2,0 1,6 1,8 41,0 warmińsko-mazurskie 621 303,9 133,0 3,7 3,2 3,8 43,8 wielkopolskie 1676 1164,8 384,3 9,9 12,1 10,9 33,0 zachodniopomorskie 686 855,1 202,3 4,1 8,9 5,7 23,7 Poziom krajowy 12 316,8 183,1 0,1 3,3 5,2 57,8


Tabela 87. Projekty NPR w obszarze badań, rozwoju technologicznego i działań innowacyjnych (kat. 18) wg województw (stan na 30.06.2010 r.)






wg dofinansowania

UE

Wkład UE (w %)

POLSKA OGÓŁEM 399 1321,8 688,7 100,0 100,0 100,0 52,1 dolnośląskie 24 99,6 56,9 6,0 7,6 8,3 57,1 kujawsko-pomorskie 6 54,0 34,9 1,5 4,1 5,1 64,6 lubelskie 12 22,7 11,6 3,0 1,7 1,7 51,1 lubuskie 9 14,2 8,4 2,3 1,1 1,2 59,2 łódzkie 25 77,0 49,6 6,3 5,8 7,2 64,4 małopolskie 44 191,5 101,2 11,0 14,5 14,7 52,8 mazowieckie 83 392,0 177,2 20,8 29,7 25,7 45,2 opolskie 21 32,4 21,4 5,3 2,5 3,1 66,0 podkarpackie 18 49,2 32,4 4,5 3,7 4,7 65,9 podlaskie 21 22,1 14,3 5,3 1,7 2,1 64,7 pomorskie 20 67,8 25,4 5,0 5,1 3,7 37,5 śląskie 53 143,7 65,6 13,3 10,9 9,5 45,7 świętokrzyskie 1 1,2 0,9 0,3 0,1 0,1 75,0 warmińsko-mazurskie 8 19,9 11,4 2,0 1,5 1,7 57,3 wielkopolskie 20 40,3 17,7 5,0 3,0 2,6 43,9 zachodniopomorskie 32 88,7 56,1 8,0 6,7 8,1 63,2 Poziom krajowy 2 5,6 3,4 0,5 0,4 0,5 60,7


Raport 2010

151

Tabela 88. Projekty NPR w obszarze infrastruktury telekomunikacyjnej i społeczeństwa informacyjnego (kat. 32) wg województw (stan na 30.06.2010 r.)






wg dofinansowania

UE

Wkład UE (w %)

POLSKA OGÓŁEM 284 1094,1 754,3 100,0 100,0 100,0 68,9 dolnośląskie 12 32,6 16,5 4,2 3,0 2,2 50,6 kujawsko-pomorskie 6 85,2 51,7 2,1 7,8 6,9 60,7 lubelskie 60 49,3 34,2 21,1 4,5 4,5 69,4 lubuskie 11 15,0 10,8 3,9 1,4 1,4 72,0 łódzkie 23 68,6 43,9 8,1 6,3 5,8 64,0 małopolskie 10 47,0 32,6 3,5 4,3 4,3 69,4 mazowieckie 39 438,6 312,8 13,7 40,1 41,5 71,3 opolskie 1 14,0 10,0 0,4 1,3 1,3 71,4 podkarpackie 36 86,4 60,5 12,7 7,9 8,0 70,0 podlaskie 9 42,8 31,7 3,2 3,9 4,2 74,1 pomorskie 22 38,5 26,9 7,7 3,5 3,6 69,9 śląskie 13 57,3 39,4 4,6 5,2 5,2 68,8 świętokrzyskie 3 20,0 10,6 1,1 1,8 1,4 53,0 warmińsko-mazurskie 9 31,5 22,9 3,2 2,9 3,0 72,7 wielkopolskie 4 13,7 9,9 1,4 1,3 1,3 72,3 zachodniopomorskie 26 53,9 39,9 9,2 4,9 5,3 74,0 Poziom krajowy - - - - - - -


Tabela 89. Projekty NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg kierunków interwencji (stan na 10.08.2010 r.)

Struktura projektów (w %) Nr obszaru i kat.

Obszar i kategoria interwencji Liczba projektów


(w mln zł)

Dofinanso-wanie UE(w mln zł)

wg liczby

wg wartości

wg dofinanso-wania UE

Wkład UE

(w %)

I+II Konkurencyjna gospodarka oparta na wiedzy 8505 41699,5 22919,2 100,0 100,0 100,0 55,0 I Badania i rozwój technologiczny (B+RT),

innowacje i przedsiębiorczość 7207 36903,4 19148,5 84,7 88,5 83,5 51,9

01 Działalność B+RT prowadzona w ośrodkach badawczych 246 3557,2 2973,1 2,9 8,5 13,0 83,6

02 Infrastruktura B+RT 111 6776,0 5297,7 1,3 16,2 23,1 78,2 03 Transfer technologii i udoskonalanie sieci

współpracy 28 788,7 459,1 0,3 1,9 2,0 58,2

04 Wsparcie na rzecz rozwoju B+RT, w szczególności w MŚP 208 758,6 288,2 2,4 1,8 1,3 38,0

05 Usługi w zakresie zaawansowanego wsparcia dla przedsiębiorstw i grup przedsiębiorstw 632 3081,5 2562,3 7,4 7,4 11,2 83,2

06 Wsparcie na rzecz MŚP w zakresie promocji produktów i procesów przyjaznych dla środowiska

102 134,6 46,4 1,2 0,3 0,2 34,5

07 Inwestycje w przedsiębiorstwa bezpośrednio związane z dziedziną badań i innowacji 1155 14250,1 4564,5 13,6 34,2 19,9 32,0

08 Inne inwestycje w przedsiębiorstwa 4273 6343,0 2288,2 50,2 15,2 10,0 36,1 09 Inne działania mające na celu pobudzanie

badań, innowacji i przedsiębiorczości w MŚP 452 1213,7 669,0 5,3 2,9 2,9 55,1

II Społeczeństwo informacyjne 1298 4796,1 3770,8 15,3 11,5 16,5 78,6 10 Infrastruktura telekomunikacyjna (w tym

sieci szerokopasmowe) 3 63,7 49,2 0,0 0,2 0,2 77,2

11 Technologie informacyjne i komunikacyjne (dostęp, bezpieczeństwo, interoperacyjność, zapobieganie zagrożeniom, badania, innowacje, treści cyfrowe itp.)

111 2204,7 1834,0 1,3 5,3 8,0 83,2

12 Technologie informacyjne i komunikacyjne (sieci TEN-ICT) - - - - - - -

13 Usługi i aplikacje dla obywateli 302 1776,7 1440,1 3,6 4,3 6,3 81,1 14 Usługi i aplikacje dla MŚP 558 385,8 211,0 6,6 0,9 0,9 54,7 15 Inne działania mające na celu poprawę

dostępu MŚP do technologii informacyjnych i komunikacyjnych i ich efektywne użytkowanie

324 365,3 236,4 3,8 0,9 1,0 64,7



152

Tabela 90. Projekty NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg beneficjentów (stan na 10.08.2010 r.)

Struktura projektów (w %)

Kategoria beneficjenta Wartość

projektów (w mln zł)

Dofinansowanie (w mln zł)

Dofinansowanie UE (w mln zł)

wg wartości

wg dofinanso

wania

wg dofinansowania UE

Wkład UE (w %)

Ogółem 41699,5 26755,8 22919,2 100,0 100,0 100,0 55,0 Jednostki budżetowe: 3758,7 3698,6 3088,4 9,0 13,8 13,5 82,2 - organy władzy, administracji rządowej 2149,6 2132,4 1815,5 5,2 8,0 7,9 84,5

- państwowe jednostki organizacyjne 1609,1 1566,2 1272,9 3,9 5,9 5,6 79,1

Jednostki samorządu terytorialnego: 1265,2 883,3 853,0 3,0 3,3 3,7 67,4

- wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne 0,4 0,3 0,3 0,0 0,0 0,0 72,2

- powiatowe samorządowe jednostki organizacyjne 84,4 31,7 31,7 0,2 0,1 0,1 37,6

- gminne samorządowe jednostki organizacyjne 431,9 282,5 258,4 1,0 1,1 1,1 59,8

- wspólnoty samorządowe 748,5 568,8 562,6 1,8 2,1 2,5 75,2 Przedsiębiorstwa: 25274,0 11419,5 9741,6 60,6 42,7 42,5 38,5 - przedsiębiorstwa państwowe 292,8 289,6 217,4 0,7 1,1 0.9 74,2 - spółki prawa handlowego 20878,6 9315,9 7982,3 50,1 34,8 34,8 38,2 - spółdzielnie 97,9 38,6 32,8 0,2 0,1 0,1 33,5 - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą 4004,7 1775,4 1509,1 9,6 6,6 6,6 37,7

Jednostki naukowo-badawcze 9582,8 9002,5 7713,7 23,0 33,6 33,7 80,5 Szkoły i placówki oświatowe 2,2 1,0 0,9 0,0 0,0 0,0 38,9 Placówki ochrony zdrowia: 56,7 42,2 41,1 0,1 0,2 0,2 72,5 - publiczne zakłady opieki zdrowotnej 38,6 32,3 32,3 0,1 0,1 0,1 83,7

- niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej 18,1 9,9 8,8 0.0 0,0 0,0 48,6

Inne: 1760,0 1708,5 1480,5 4,2 6,4 6,5 84,1 - bez szczególnej formy prawnej 971,4 966,1 832,0 2,3 3,6 3,6 85,6 - fundacje 623,7 598,9 524,8 1,5 2,2 2,3 84,1 - stowarzyszenia 83,8 73,6 64,2 0,2 0,3 0,3 76,6 - organizacje pracodawców 59,2 54,6 46,4 0,1 0,2 0,2 78,4 - pozostałe a 21,9 15,3 13,1 0,1 0,1 0,1 59,8 Uwagi: a Kościół Katolicki, inne kościoły, fundusze, organizacje społeczne, samorząd gospodarczy i zawodowy. Źródło: Baza projektów MRR.

Tabela 91. Liczba projektów NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość – obszar tematyczny I wydatków strukturalnych, oraz społeczeństwo informacyjne – obszar tematyczny II wydatków strukturalnych) wg województw (stan na 10.08.2010 r.)

Liczba projektów Udział (w %) Nazwa województwa Razem

obszary I i II Obszar I Obszar II Razem obszary I i II Obszar I Obszar II

POLSKA OGÓŁEM 8505 7207 1298 100,0 100,0 100,0 Poziom krajowy 244 209 35 2,9 2,9 2,7 dolnośląskie 421 322 99 5,0 4,5 7,6 kujawsko-pomorskie 391 353 38 4,6 4,9 2,9 lubelskie 611 575 36 7,2 8,0 2,8 lubuskie 304 276 28 3,6 3,8 2,2 łódzkie 315 219 96 3,7 3,0 7,4 małopolskie 867 695 172 10,2 9,6 13,3 mazowieckie 821 564 257 9,7 7,8 19,8 opolskie 305 284 21 3,6 3,9 1,6 podkarpackie 474 386 88 5,6 5,4 6,8 podlaskie 232 210 22 2,7 2,9 1,7 pomorskie 552 485 67 6,5 6,7 5,2 śląskie 994 844 150 11,7 11,7 11,6 świętokrzyskie 187 179 8 2,2 2,5 0,6 warmińsko-mazurskie 678 646 32 8,0 9,0 2,5 wielkopolskie 879 753 126 10,3 10,4 9,7 zachodniopomorskie 230 207 23 2,7 2,9 1,8


Raport 2010

153

Tabela 92. Wartość projektów NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość – obszar tematyczny I wydatków strukturalnych, oraz społeczeństwo informacyjne – obszar tematyczny II wydatków strukturalnych) wg województw (stan na 10.08.2010 r.)

Wartość projektów w mln zł Dofinansowanie w mln zł

Struktura wg województw (w %)

w tym: Nazwa województwa Razem obszary

I i II obszar I obszar II

Ogółem UE Wartość projektów

Dofinansowanie UE

Udział dofinansowania UE w wartości

projektów (w %)

POLSKA OGÓŁEM 41699,5 36903,4 4796,1 26755,8 22919,2 100,0 100,0 55,0 Poziom krajowy 7317,0 4195,5 3121,5 6986,1 5940,6 17,5 25,9 81,2 Dolnośląskie 3942,9 3777,6 165,3 2276,1 2010,2 9,5 8,8 51,0 Kujawsko-pomorskie 1375,2 1336,9 38,4 742,3 658,5 3,3 2,9 47,9 Lubelskie 1823,8 1784,8 39,0 1150,6 1031,9 4,4 4,5 56,6 Lubuskie 797,1 779,8 17,3 367,4 319,5 1,9 1,4 40,1 Łódzkie 2334,1 2081,4 252,8 1473,7 1236,8 5,6 5,4 53,0 Małopolskie 2824,7 2663,1 161,6 1652,8 1412,8 6,8 6,2 50,0 Mazowieckie 5891,8 5438,1 453,7 4034,0 3439,1 14,1 15,0 58,4 Opolskie 962,0 936,8 25,2 453,8 395,3 2,3 1,7 41,1 Podkarpackie 1708,2 1662,3 45,9 938,4 810,9 4,1 3,5 47,5 Podlaskie 942,3 933,1 9,2 517,2 453,8 2,3 2,0 48,2 Pomorskie 1986,8 1877,7 109,1 1325,6 1119,4 4,8 4,9 56,3 Śląskie 3610,9 3465,1 145,8 1241,3 1067,5 8,7 4,7 29,6 Świętokrzyskie 766,0 761,4 4,6 409,1 349,9 1,8 1,5 45,7 Warmińsko-mazurskie 1692,2 1637,6 54,6 785,2 699,2 4,1 3,1 41,3 Wielkopolskie 2843,6 2708,3 135,3 1796,7 1481,8 6,8 6,5 52,1 Zachodniopomorskie 880,7 863,9 16,8 605,3 491,9 2,1 2,1 55,9



154

Spis map, tabel i wykresów Mapa 1. Wydajność pracy mierzona PKB w PPS na 1 pracującego w relacji do średniej UE-27 ........................21 Mapa 2. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw w latach 2003-2008 ...................................39 Mapa 3. PKB per capita w PPS UE-27=100, w przekroju województw..............................................................39 Mapa 4. Rozwój społeczno-gospodarczy województw ......................................................................................43 Mapa 5. Relacja funduszy pomocowych (wkład unijny i krajowy) do PKB w latach 2004-2015 (w %)...........44 Mapa 6. Alokacja środków NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 pomiędzy województwa w ujęciu

bezwzględnym i per capita ...................................................................................................................44 Mapa 7. Wpływ funduszy na PKB per capita w PPS UE=100 (pp.) ....................................................................45 Mapa 8. Wpływ funduszy na wskaźnik zatrudnienia ludności (przeciętny w roku, wiek 15-64, w pp.) ...........46 Mapa 9. Dostępność drogowa do miast wojewódzkich (wg powiatów) ............................................................62 Mapa 10. Wpływ inwestycji transportowych zrealizowanych w ramach NPR 2004-2006 na dostępność

transportową Polski: 1) stan aktualny w 2009 roku ogółem dla transportu towarowego i pasażerskiego, 2) zmiana dostępności w latach 2004-2009 ogółem dla transportu towarowego i pasażerskiego. ....................................................................................................................................74

Mapa 11. Zmiany liczby zarejestrowanych firm w latach 1999-2003 i 2004-2009 oraz liczba firm działających w 2008 r. w przeliczeniu na 1 tys. mieszkańców.............................................................94

Mapa 12. Wydajność pracy w nowych państwach członkowskich UE z Europy Środkowej i Wschodniej oraz jej zmiany w latach 2004-2009 ....................................................................................................96

Mapa 13. Stawki CIT oraz stopa efektywnego opodatkowania przedsiębiorstw w UE-27 w %..........................98 Mapa 14. Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle jako % ogółu przedsiębiorstw.....................................101 Mapa 15. Nakłady na B+R w relacji do PKB i udział środków UE w ich finansowaniu.......................................104 Mapa 16. Wykorzystanie technologii informacyjnych w makroregionach w 2009 r. (% gospodarstw

domowych).........................................................................................................................................106 Tabela 1. Wzrost realny PKB w UE-27 i w Polsce w latach 2004-2009 (rok poprzedni=100) ............................ 19 Tabela 2. PKB na mieszkańca w PPS w Polsce na tle UE-27 ............................................................................... 20 Tabela 3. Zmiany wybranych wskaźników w latach 2004-2009 ....................................................................... 22 Tabela 4. Struktura gospodarki w przekroju sektorów ekonomicznych (%)..................................................... 22 Tabela 5. Sektor instytucji rządowych i samorządowych wg ESA’95 w Polsce i w UE (% PKB) ......................... 23 Tabela 6. Deficyt i dług publiczny sektora instytucji rządowych i samorządowych według podsektorów

(wg ESA'95)......................................................................................................................................... 25 Tabela 7. Wpływ środków z funduszy europejskich na tempo wzrostu nakładów brutto na środki trwałe

(odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.) oraz na wielkość nakładów brutto na środki trwałe w cenach bieżących (odchylenia od scenariusza bez środków UE w %) ................................. 29

Tabela 8. Wpływ środków z funduszy europejskich na wynik sektora finansów publicznych w relacji do PKB i dług publiczny w relacji do PKB (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.)........... 30

Tabela 9. Transfery z budżetu UE na realizację polityki spójności w Polsce w latach 2004-2009 (w mln euro)........................................................................................................................................ 31

Tabela 10. Wartość i struktura realizowanych projektów wg głównych kategorii klasyfikacji wydatków strukturalnych w ramach NPR 2004-2006 (zł).................................................................................... 32

Tabela 11. Wartość realizowanych projektów wg podkategorii klasyfikacji wydatków strukturalnych w ramach NPR 2004-2006................................................................................................................... 32

Tabela 12. Wartość dofinansowania wspólnotowego do projektów wg podkategorii klasyfikacji wydatków strukturalnych ..................................................................................................................................... 33

Tabela 13. Rozkład regionalny udzielonego wsparcia w ramach NPR 2004-2006................................................ 33 Tabela 14. Wartość udzielonego wsparcia wg umów w ujęciu terytorialnym w latach 2007-2009 (w zł) ........... 35 Tabela 15. Płatności na rzecz beneficjentów w ujęciu terytorialnym (w zł, stan na 31.12.2009 r.)..................... 36 Tabela 16. Płatności na rzecz beneficjentów według kategorii interwencji wydatków strukturalnych (w zł) .... 36 Tabela 17. PKB na mieszkańca w regionach w relacji do średniej krajowej i unijnej w 2008 r........................... 38 Tabela 18. Pracujący w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów ekonomicznych

(rok odniesienia 2003) ........................................................................................................................ 41 Tabela 19. Energochłonność gospodarki- zużycie brutto energii w relacji do PKB (kg ekwiwalentu

ropy naftowej na 1000 euro)............................................................................................................... 47 Tabela 20. Oczyszczalnie ścieków – przemysłowe i komunalne w województwach ............................................ 48 Tabela 21. Emisja głównych zanieczyszczeń powietrza........................................................................................ 49 Tabela 22. Sieć kanalizacyjna w województwach................................................................................................. 50 Tabela 23. Odsetek ludności korzystającej z sieci kanalizacyjnej w województwach.......................................... 51 Tabela 24. Sieć wodociągowa w województwach ................................................................................................ 51 Tabela 25. Nasycenie siecią wodociągową (% ludności korzystającej z sieci)..................................................... 52 Tabela 26. Moc zainstalowana i osiągalna w elektrowniach................................................................................. 52 Tabela 27. Struktura ilościowa i wartościowa projektów w obszarze infrastruktury ochrony środowiska

realizowanych w ramach NPR 2004-2006........................................................................................... 53

Raport 2010

155

Tabela 28. Projekty z zakresu infrastruktury ochrony środowiska realizowane w ramach NPR 2004-2006, w układzie wojewódzkim .................................................................................................................... 54

Tabela 29. Struktura ilościowa i wartościowa projektów NSRO w obszarze infrastruktury środowiskowej........ 55 Tabela 30. Struktura ilościowa i wartościowa projektów NSRO zakończonych w obszarze infrastruktury

środowiskowej .................................................................................................................................... 56 Tabela 31. Projekty z zakresu infrastruktury ochrony środowiska realizowane w ramach NSRO 2007-2013,

w układzie wojewódzkim .................................................................................................................... 56 Tabela 32. Projekty z zakresu infrastruktury energetycznej w przekroju wojewódzkim ..................................... 58 Tabela 33. Drogi o nawierzchni twardej i twardej ulepszonej w województwach ............................................... 61 Tabela 34. Autostrady i drogi ekspresowe wg województw................................................................................. 61 Tabela 35. Długość linii kolejowych eksploatowanych (normalnotorowych) ....................................................... 63 Tabela 36. Struktura torów kolejowych w Polsce wg dopuszczalnych prędkości maksymalnych ........................ 64 Tabela 37. Struktura przewozów towarowych i pasażerskich poszczególnymi rodzajami transportu ................. 65 Tabela 38. Przewozy pasażerów taborem komunikacji miejskiej (mln osób) ...................................................... 66 Tabela 39. Podstawowe informacje o projektach NPR 2004-2006 z zakresu infrastruktury transportowej ........ 66 Tabela 40. Dofinansowanie wspólnotowe do projektów infrastruktury transportowej ....................................... 67 Tabela 41. Projekty transportowe realizowane na poziomie wojewódzkim......................................................... 69 Tabela 42. Podstawowe informacje o projektach NSRO 2007-2013 z zakresu infrastruktury transportowej...... 70 Tabela 43. Dofinansowanie wspólnotowe do projektów infrastruktury transportowej ....................................... 71 Tabela 44. Projekty transportowe realizowane na poziomie wojewódzkim......................................................... 72 Tabela 45. Projekty transportowe – zakończone - realizowane na poziomie wojewódzkim ................................ 72 Tabela 46. Rozkład wojewódzki udzielonego wsparcia w ramach NPR 2004-2006 w zakresie infrastruktury

społecznej............................................................................................................................................ 80 Tabela 47. Projekty realizowane w ramach NSRO 2007-2013 - w zakresie infrastruktury społecznej ................ 81 Tabela 48. Realizacja projektów z zakresu infrastruktury społecznej w układzie wojewódzkim......................... 82 Tabela 49. Rozkład terytorialny projektów realizowanych w NPR 2004-2006 w zakresie zasobów ludzkich...... 88 Tabela 50. Rozkład terytorialny projektów realizowanych w latach 2007-2009 w ramach NSS 2007-2013

w zakresie zasobów ludzkich .............................................................................................................. 90 Tabela 51. Podmioty gospodarki narodowej w latach 2003 i 2009 według rodzaju (zarejestrowane

w rejestrze REGON wg stanu na 31.XII.2009 r.)................................................................................. 93 Tabela 52. Podmioty gospodarki narodowej w latach 2003 i 2009 według województw (zarejestrowane

w rejestrze REGON wg stanu na 31.XII.2009) .................................................................................... 95 Tabela 53. Wydajność pracy w nowych państwach członkowskich UE z Europy Środkowej i Wschodniej

w latach 2003-2009 (PKB wg parytetu siły nabywczej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego, UE-27=100)......................................................................................................................................... 96

Tabela 54. Koszty pracy w Polsce na tle UE-27 i wybranych państw członkowskich w latach 2003-2009.......... 97 Tabela 55. Przychody podatkowe w Polsce i UE-27 w relacji do PKB w latach 2003-2008 (w %)....................... 98 Tabela 56. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych w latach 2003-2008

oraz ich relacja do PKB i wartości produkcji sprzedanej ..................................................................... 99 Tabela 57. Przedsiębiorstwa innowacyjne jako % ogółu przedsiębiorstw w przemyśle i usługach

w latach 2002-2008 według województw ........................................................................................ 100 Tabela 58. Nakłady na B+R w Polsce i UE-27 w relacji do PKB oraz wg źródła finansowania w latach

2003-2008 ......................................................................................................................................... 102 Tabela 59. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową oraz ich udział w PKB według województw

w latach 2003 i 2007/2008 ............................................................................................................... 104 Tabela 60. Podstawowe wskaźniki budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce na tle Unii Europejskiej

w latach 2004-2009 .......................................................................................................................... 104 Tabela 61. Wykorzystanie technologii informacyjnych w gospodarstwach domowych w 2009 r. wg klasy

miejsca zamieszkania i regionów (odsetek ogółu gospodarstw domowych) .................................... 105 Tabela 62. Wykorzystanie technologii informacyjnych w przedsiębiorstwach w 2009 r. według województw

(% ogółu przedsiębiorstw) ............................................................................................................... 107 Tabela 63. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (kat. 15, 16, 18, 32)

wg województw (stan na 30.06.2010 r.) .......................................................................................... 110 Tabela 64. Udział środków UE w finansowaniu nakładów na B+R według województw w latach 2005-2008 . 113 Tabela 65. Wskaźniki efektywności administracji publicznej dla Polski w okresie przedakcesyjnym................ 116 Tabela 66. Procentowy udziałów ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym

w ogólnej liczbie ludności obszarów miejskich i wiejskich ............................................................... 126 Tabela 67. Zestawienie wartości projektów oraz kwot dofinansowania ze środków UE na obszarach

wiejskich i miejskich (NSRO 2007-2013) .......................................................................................... 130 Tabela 68. Wartość projektów realizowanych w ramach NSRO na obszarach miejskich w podziale na

województwa .................................................................................................................................... 131 Tabela 69. Wartość projektów realizowanych w ramach NSRO na obszarach wiejskich w podziale na

województwa .................................................................................................................................... 134 Tabela 70. Podstawowe wskaźniki rozwoju społeczno-gospodarczego w latach 2003-2009 ............................ 142


156

Tabela 71. Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się wskaźnika PKB per capita w PPS UE27=100 w regionach w latach 2004-2015 ......................................................................... 142

Tabela 72. Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się wskaźnika zatrudnienia w regionach w latach 2004-2015 .......................................................................................................................... 143

Tabela 73. Ruch pasażerów w portach lotniczych .............................................................................................. 144 Tabela 74. Projekty zakończone z zakresu infrastruktury ochrony środowiska realizowane w ramach NPR

2004-2006 ......................................................................................................................................... 144 Tabela 75. Struktura wartości projektów realizowanych w poszczególnych województwach w zakresie

infrastruktury ochrony środowiska (wg kategorii i podkategorii interwencji) w ramach NPR 2004-2006, w % ............................................................................................................................... 144

Tabela 76. Struktura wartości projektów NSRO realizowanych w poszczególnych województwach w zakresie infrastruktury ochrony środowiska (wg kategorii interwencji), w % ............................. 145

Tabela 77. Udział poszczególnych kategorii wydatków strukturalnych w wartości inwestycji w sferze infrastruktury transportowej podejmowanych w ramach NPR 2004-2006 na poziomie poszczególnych województw (w %)................................................................................................. 145

Tabela 78. Stawki podatków CIT, PIT i VAT w krajach UE-27 wg stanu na 27.05.2010 r. (w %) ..................... 145 Tabela 79. Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle i usługach w latach 2006 i 2008 według

województw ...................................................................................................................................... 146 Tabela 80. Podstawowe wskaźniki budowy społeczeństwa informacyjnego w Polsce na tle Unii

Europejskiej w latach 2004-2009...................................................................................................... 146 Tabela 81. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg kierunków

interwencji (stan na 30.06.2010 r.) .................................................................................................. 147 Tabela 82. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg realizacji

(stan na 30.06.2010 r.) ..................................................................................................................... 148 Tabela 83. Projekty NPR w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg beneficjentów

(stan na 30.06.2010 r.) ..................................................................................................................... 149 Tabela 84. Projekty NPR w obszarze przedsiębiorczości (kat. 15 i 16) wg województw

(stan na 30.06.2010 r.) ..................................................................................................................... 149 Tabela 85. Projekty NPR w obszarze wsparcia dla dużych przedsiębiorstw (kat. 15) wg województw

(stan na 30.06.2010 r.) ..................................................................................................................... 149 Tabela 86. Projekty NPR w obszarze wsparcia dla MŚP oraz rzemiosła (kat. 16) wg województw

(stan na 30.06.2010 r.) ..................................................................................................................... 150 Tabela 87. Projekty NPR w obszarze badań, rozwoju technologicznego i działań innowacyjnych (kat. 18)

wg województw (stan na 30.06.2010 r.) .......................................................................................... 150 Tabela 88. Projekty NPR w obszarze infrastruktury telekomunikacyjnej i społeczeństwa informacyjnego

(kat. 32) wg województw (stan na 30.06.2010 r.)............................................................................ 151 Tabela 89. Projekty NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg kierunków

interwencji (stan na 10.08.2010 r.) .................................................................................................. 151 Tabela 90. Projekty NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy wg beneficjentów

(stan na 10.08.2010 r.) ..................................................................................................................... 152 Tabela 91. Liczba projektów NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (badania

i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość – obszar tematyczny I wydatków strukturalnych, oraz społeczeństwo informacyjne – obszar tematyczny II wydatków strukturalnych) wg województw (stan na 10.08.2010 r.)................................................................. 152

Tabela 92. Wartość projektów NSRO w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość – obszar tematyczny I wydatków strukturalnych, oraz społeczeństwo informacyjne – obszar tematyczny II wydatków strukturalnych) wg województw (stan na 10.08.2010 r.)................................................................. 153

Wykres 1. Wzrost realny PKB w UE i w Polsce w latach 2004-2009 (rok poprzedni=100) .............................. 19 Wykres 2. PKB per capita w PPS UE-27=100 w 2009 r................................................................................... 20 Wykres 3. Zmiana wskaźnika PKB per capita w PPS UE-27=100 w latach 2004-2009 (w pp.)....................... 21 Wykres 4. Dochody i wydatki publiczne w Polsce i w UE w latach 2004-2009 (% PKB).................................. 24 Wykres 5. Dług i deficyt w Polsce i w UE w latach 2004-2009 (% PKB) .......................................................... 24 Wykres 6. Łączne wydatki wynikające z realizacji polityki spójności w ramach NPR 2004-2006 oraz NSS

2007-2013 w podziale na kategorie ekonomiczne........................................................................... 26 Wykres 7. Wpływ środków z funduszy europejskich na tempo wzrostu PKB w cenach stałych (odchylenia

od scenariusza bez środków UE w pp.) ............................................................................................ 27 Wykres 8. Wpływ środków z funduszy europejskich na wskaźnik zatrudnienia (odchylenia od scenariusza

bez środków UE w pp.) .................................................................................................................... 28 Wykres 9. Wpływ środków z funduszy europejskich na stopę bezrobocia (odchylenia od scenariusza

bez środków UE w pp.) .................................................................................................................... 28 Wykres 10. Wpływ środków z funduszy europejskich na strukturę wartości dodanej brutto wg głównych

sektorów gospodarki (odchylenia od scenariusza bez środków UE w pp.) ...................................... 29 Wykres 11. Rozkład regionalny udzielonego wsparcia per capita w ramach NPR 2004-2006 (w zł)................. 34 Wykres 12. Struktura udzielonego wsparcia w poszczególnych województwach wg głównych kategorii

interwencji – w ramach NPR 2004-2006 (w %).............................................................................. 34

Raport 2010

157

Wykres 13. Udział regionów w generowaniu PKB Polski w 2008 r..................................................................... 38 Wykres 14. Postęp województw w latach 2004-2008 w konwergencji realnej z poziomem rozwoju

gospodarczego UE-27 (rok odniesienia 2003) ................................................................................ 40 Wykres 15. Zmiany liczby pracujących w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów

ekonomicznych ................................................................................................................................ 41 Wykres 16. Struktura pracujących w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów

ekonomicznych ................................................................................................................................ 42 Wykres 17. Zmiany w strukturze pracujących w regionach w latach 2004 – 2009 w przekroju sektorów

ekonomicznych (pp.)........................................................................................................................ 42 Wykres 18. Stan torów kolejowych w Polsce w 2009 r. ..................................................................................... 63 Wykres 19. Struktura projektów NPR w zakresie infrastruktury transportowej (wg wartości projektów) ...... 68 Wykres 20. Struktura projektów (wg wartości) NSRO 2007-2013. Stan w dniu 31 grudnia 2009 r. ................. 71 Wykres 21. Liczba pacjentów przypadająca na jednego praktykującego lekarza .............................................. 77 Wykres 22. Liczba miejsc noclegowych w państwach członkowskich UE-27 w 2003 i 2008 r. .......................... 79 Wykres 23. Ludność emigrująca na stałe według województw w 2003 i 2009 roku (liczba osób) .................... 84 Wykres 24. Zmiana wskaźnika zatrudnienia w krajach UE-27 w latach 2004-2009 (w pp.).............................. 85 Wykres 25. Zmiany wskaźnika zatrudnienia w Polsce i w układzie wojewódzkim w latach 2003-2009........... 85 Wykres 26. Wynagrodzenia nominalne brutto w gospodarce narodowej w latach 2004-2009 i ich

dynamika realna .............................................................................................................................. 85 Wykres 27. Stopa bezrobocia w krajach UE-27 w 2009 r. (w %)....................................................................... 86 Wykres 28. Spadek stopy bezrobocia w województwach w latach 2004-2009 (w pp.) ..................................... 87 Wykres 29. Odsetek młodzieży w wieku 15-24 lata uczącej się na wszystkich poziomach nauki

w latach 2004 i 2008 (w %) ............................................................................................................ 87 Wykres 30. Zmiany struktury ludności w wieku 15-64 lata według dziedziny wykształcenia

w IV kw. lat 2006-2009 ................................................................................................................. 88 Wykres 31. Wysokość efektu netto szkoleń dla bezrobotnych ........................................................................... 92 Wykres 32. Wartości wskaźników osiągniętych przez państwa UE-27 w ramach programu Banku

Światowego Governance Matters w roku 2003 - porównanie ....................................................... 116 Wykres 33. Wartości wskaźników osiągniętych przez Polskę w ramach programu Banku Światowego

Governance Matters w latach 2004 - 2008 ................................................................................... 117 Wykres 34. Projekty realizowane ze środków pomocy technicznej w ramach Programów Operacyjnych

(z wyjątkiem PO PT), PIW Interreg III i PIW Equal (stan na 31 grudnia 2009 r.) ....................... 120 Wykres 35. Projekty zrealizowane ze środków PO PT 2004-2006.................................................................... 121 Wykres 36. Projekty (podpisane umowy) dotyczące zwiększenia sprawności instytucjonalnej

administracji publicznej realizowane w ramach NSRO 2007-2013 ............................................... 123

Wpływ funduszy europejskich na gospodarkę polskich regionów i ...

Documents

Transcript of Wpływ funduszy europejskich na gospodarkę polskich regionów i ...