ENCYKLOPEDIA

II WOJNY WIATOWEJ

www.ebookgigs.com

Od Autora

Przez pi lat 1939-1945 na frontach Europy, Afryki i Azji w zmaganiach armii liczcych setki tysicy onierzy rozstrzyga si los wielkiej wojny, ktra miaa przesdzi o yciu nastpnych pokole. Los ten zalea od siy wojsk, wynikajcej bezporednio z moliwoci gospodarki walczcych narodw oraz odwagi i karnoci onierzy.

Encyklopedia opisuje bitwy na ldzie, morzu i w powietrzu. Przedstawia bro i sprzt wojenny -

\ J,IJ samoloty, czogi, okrty, samochody, dziaa, karabiny U/H i pistolety. Relacjonuje przebieg i nastpstwa wydarze

politycznych i gospodarczych. Zawiera biografie dowdcw, politykw i naukowcw, ktrych dziaania decydoway o wynikach bitew i, w efekcie, wojny wiatowej. I taki jest zakres Encyklopedii II wojny wiatowej -front. Poza jej ramami pozostawiem prowadzon przez spoeczestwa podbitych pastw walk zbrojn- w ktrej polski nard odznaczy si szczeglnie - obozy koncentracyjne i jenieckie, nazistowski aparat terroru, a wic wszystko to, co dziao si poza frontem, na okupowanych ziemiach, gdy nie znalazem ju moliwoci zebrania i weryfikacji danych (w ogromnie wielu przypadkach jest to niewykonalne) z tego zakresu wiedzy o historii drugiej wojny wiatowej.

W kadej dziedzinie, ktrej dotycz hasa Encyklopedii, chciaem uwypukli polsk histori, nasz udzia w zbrojnym wysiku narodw prowadzcych drug wojn wiatow, cho daleki byem od tworzenia obrazu wyolbrzymiaj cego nasze zasugi i wpyw na wojenne dziaania. Przedstawiem polskich dowdcw i politykw, polski sprzt wojsk regularnych, polskie formacje walczce na wielu frontach, bitwy toczone przez nasze jednostki na ldzie, morzu i w powietrzu. Mam jednak wiadomo, e jeszcze wiele pozostao do dodania w nastpnych wydaniach Encyklopedii II wojny wiatowej -front.

Przez osiem lat przygotowywaem si do napisania tej ksiki. Docieraem do dziesitkw miejsc w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, Woszech, Zwizku Radzieckim, Stanach Zjednoczonych, Japonii, Chinach i oczywicie w Polsce, gdzie rozgryway si przeomowe wydarzenia wojny, do muzew i archiww, do wiadkw i uczestnikw tamtych dni. Potem przez siedem lat pisaem Encyklopedi, pragnc na jej stronach zawrze nie tylko najbardziej wiarygodny i syntetyczny,

ale take przystpny obraz wydarze lat 1939-1945. Dlatego zrezygnowaem z bezdusznego jzyka, typowego dla wydawnictw encyklopedycznych, wprowadzaem cytaty i anegdoty. Zastosowaem naturalny ukad hase, starajc si umieci je tam, gdzie -jak si spodziewaem - bdzie ich poszukiwa Czytelnik, przyjmujc za klucz najpopularniejsze nazwy. Tak wic opis amerykaskiego myliwcaP-57 Mustang umieciem pod hasem MUSTANG (cho w hale P-51 znajduje si odsyacz), za niemiecki bombowiec He 111 znalaz si w hale HEINKEL HE 111 (cho przy hale HE 111 jest odsyacz). Dyem do uproszczenia opisw sprztu wojennego i danych taktyczno-technicznych, tak aby nie tracc nic z wartoci informacyjnej, utrzyma najbardziej zrozumiay i przystpny styl. Wychodziem z zaoenia, e encyklopedia przedstawiajca tak szeroki wachlarz tematw musi zawiera kompromis midzy szczegowoci jzyka techniki a potoczystoci.

Praca nad t ksik dobiega koca dziki wieloletniej yczliwej pomocy konsultantw naukowych: prof. dr. Tadeusza Rawskiego, prof. dr. Piotra Pawa Wieczorkiewicza, prof. dr. Franciszka Ryszki, Zbigniewa Flisowskiego, Jana Tarczyskiego, a take ludzi, ktrzy przez wiele lat gromadzili wiedz o wybranych dziedzinach historii drugiej wojny, cho nie ujli jej w form prac naukowych: Piotra Bartnika i Witolda Sminiewicza. Dzikuj im wszystkim za pomoc, dyskusj, rad, kady wytknity bd i bezwzgldn krytyk. Teraz ju ocena naley do Czytelnika.

A okrty podwodne

Japoskie miniaturowe okrty podwodne typu A, zbudowane w 1934 r. w stoczni Kur na podstawie projektu kpt. Kaneharu Kishi-moto. Dwa pierwsze okrty, oznaczone Ha I i Ha 2, zwodowano w 1936 r. Jak wykazay prby, ich najwiksz wad by niewielki zasig wynoszcy 80 mil na powierzchni przy prdkoci 2 wzw. Nie przywizywano do tego wikszego znaczenia, gdy wczesna doktryna japoska zakadaa rozegranie decydujcych bitew na wodach przybrzenych. W 1939 r. dowdztwo marynarki zamwio 42 okrty, ktrych budowa ruszya w oddziale stoczni Kur w Ouraza-ki. Dalszych 15 jednostek wybudowano w latach 1941-42. Pocztkowo do ich transportu wykorzystywano specjalnie przystosowane okrty-bazy wodnosamolotw Chiyoda i Chitose; kady zabiera do hangaru oprnionego z wodnosamolotw po 12 okrtw A, ktre spuszczano na wod przez luk rufowy. Przy sprzyjajcej pogodzie dobrze wyszkolona zaoga moga zwodowa wszystkie okrty w cigu 17 minut. W 1939 r. przystosowano do przewoenia okrtw podwodnych okrt Mizuho, budowany pierwotnie jako baza wodnosamolotw; w 1942 i w 1943 r. przebudowano kolejno Nisshin i Chogei. W pniejszym

A okresie do przewoenia okrtw A wykorzystywano rwnie due okrty podwodne typu I (1-16,1-18, 1-20, 1-22, 1-24 - zwodowane midzy marcem 1941 r. a padziernikiem 1941 r.), z ktrych kady zabiera tylko jeden miniaturowy okrt podwodny, mocowany na pokadzie za kioskiem. Okrty A rozpoczy wojn na Pacyfiku; 7 grudnia 1941 r. o godz. 6.45 marynarz z niszczyciela Ward odda pierwszy niecelny strza w stron jednego z okrtw A podchodzcych do bazy amerykaskiej Floty Pacyfiku w *Pearl Harbor. Z biorcych udzia w tej akcji piciu okrtw do portu przedosta si tylko jeden, ktry bez powodzenia zaatakowa amerykaski pancernik *Arizona. Do grudnia 1942 r. miniaturowe okrty bray udzia w 6 operacjach, w ktrych uszkodziy 9 jednostek nieprzyjacielskich, przy stratach wasnych wynoszcych 13 jednostek. Ze wzgldu na trudnoci transportowe i niewielk skuteczno dziaania zrezygnowano z wykorzystywania okrtw A w akcjach zaczepnych i uywano ich do obrony baz na Wyspach Salomona. Na podstawie dowiadcze z eksploatacji okrtw^ w 1943 r. zbudowano prototyp ulepszonego okrtu B (wyporno 48,91, dugo 24,8 m, szeroko 1,88 m, prdko nawodna 6,5 wza, prdko podwodna 18,5 wza, uzbrojenie 2 torpedy kal. 450 mm, zasig pywania 350

Mm). Prby wykazay, e naley zwikszy zasig pywania i zmieni konstrukcj kabiny, aby podnie komfort suby zaogi. Okrty, w ktrych wprowadzono te zmiany, nazwano B i B/C, jednake nie odegray adnej roli w dziaaniach wojennych.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (A)

zaoga 2 osoby wyporno podwodna 46 t silnik elektryczny

o mocy 600 KM dugo 23,9 m szeroko 1,9 m prdko w zanurzeniu 19 wzw prdko na powierzchni 23 wzy zasig w zanurzeniu 19-20 mil

(przy prdkoci 19 wzw) zasig na powierzchni 80 mil

(przy prdkoci 2 wzw) uzbrojenie

2 wyrzutnie torped kal. 450 mm

ABDIEL okrty Klasa brytyjskich stawiaczy min, najszybszych okrtw Royal Navy rozwijajcych prdko 37 wzw. Najwiksz saw zdobyy dostarczajc w latach 1941-42 amunicj i materiay eksploatacyjne dla samolotw na *Malcie. Znaczna prdko pozwalaa im dotrze z Gibraltaru na Malt pod oson ciemnoci, a dua adowno i silne uzbrojenie

ABWEHRA

przeciwlotnicze sprawiay, e okrty te odegray znaczc rol w zaopatrywaniu obrocw Malty. W czasie wojny wybudowano sze jednostek tej klasy; trzy z nich (Abdiel, Latona, Welshman) zostay zatopione.

ABWEHRA (Abwehr) wywiad i kontrwywiad wojskowy Niemiecki wywiad wojskowy zacz si odradza tu po zakoczeniu I wojny wiatowej, cho traktat wersalski z 1919 r. zabrania Niemcom utrzymywania organizacji wywiadowczych. Pocztkowo kamuflowano waciwy sens tej dziaalnoci, nadajc grupom powstajcym w onie Ministerstwa Reichs-wehry charakter kontrwywiadu, co miaa potwierdza nazwa Abwehr -obrona. W styczniu 1921 r. powsta wydzia Abwehrgruppe skadajcy si z 2-3 oficerw sztabowych, 4-7 urzdnikw i kilku maszynistek. Jednoczenie przy 7 dowdztwach okrgw zaczy funkcjonowa placwki terenowe. Pierwszym szefem zreorganizowanego wywiadu by pk Friedrich Gemapp, a pniej funkcje te penili: mjr Gunther Schwantes (1925-29), pk Ferdinand von Bredow (1929-32) i kmdr Conrad Patzig (1932- 34), ktry w wyniku konfliktw ze Sub Bezpieczestwa (SD) zosta odwoany i przeniesiony do suby w Kriegs-marine.

W styczniu 1935 r. stanowisko szefa Abwehry obj kmdr Wilhelm *Canaris, ktry w nastpnych latach utworzy potn i sprawn organizacj wywiadowcz zatrudniajc 30 tys. staych pracownikw (nie liczc agentw, informatorw i konfidentw). Centrala Amt Ausland/Abwehr miecia si w Berlinie przy Tirpitzufer 76. W jej skad wchodzio pi wydziaw. Obok Wydziau Centralnego (Abteilung Z - gen. Hans *Oster, od 1943 r. - pk Georg Jakobsen), bdcego sztabem Canarisa, najwaniejszy by Wydzia I (Abteilung I) (gen. Hans Piekenbrock, od 1943 r. -

pk Georg Hansen), ktry kierowa sieci wywiadowcz, gromadzi i przekazywa sztabom najwaniejsze infromacje, sporzdza analizy potencjau militarnego i gospodarczego innych pastw. Wydzia II (pocztkowo mjr Helmuth Gro-scurth, pniej pk Erwin von Laho-usen, od 1943 r. - pk Wessel von Freytag-Loringhoven) zajmowa si organizowaniem sabotau i dywersji poza Rzesz. Wydzia III (mjr Rudolf Bamler, od 1939 r. - pk Egbert von Bentivegni) kierowa kontrwy-wiadem.Wydzia zagraniczny (wice-adm. Leopold Burckner) kierowa prac attaches wojskowych. Na terenie Rzeszy istniay oddziay Abwehry - (Abwehrstelle). W niemieckich przedstawicielstwach dyplomatycznych funkcjonoway Organizacje Wojenne (Kriegsorganisationen), ktrych pracownicy byli zatrudnieni jako radcy, attaches itd. Na czas wojny przygotowano oddziay wywiadowcze (Abwehrkommando lub Abwehrgruppe), ktre miay zbiera informacje o wojskach nieprzyjaciela i likwidowa szpiegw. Po 1939 r. Abwehra tworzya rwnie jednostki specjalne, jak batalion, a nastpnie puk (od grudnia 1942 r. przeksztacony w dywizj) Brandenburg".

W onie Abwehry powstaa silna opozycja przeciwko Hitlerowi; Ca-naris i jego szef sztabu gen. Hans Oster przekazywali wywiadowi brytyjskiemu informacje o przygotowaniach do wojny, pokrzyowali plany zajcia *Gibraltaru, wprowadzili Hitlera w bd w sprawie kapitulacji Woch oraz sabotowali akcj wywiadowcz przeciwko Wielkiej Brytanii, dokd wiadomie wysyali le wyszkolonych agentw. Pod koniec wojny, po wykryciu antyhitlerowskiej opozycji w Abwehrze 12 lutego 1944 r. Hitler przekaza sub wywiadowcz Reichs-fuhrerowi SS i 19 lutego zwolni Canarisa ze stanowiska. Wikszo aparatu Abwehry wcielono do Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA). Tak gruntowna reorganizacja, przeprowadzona w de-

8

cydujcym okresie wojny, utrudnia zdobywanie informacji na temat planowanej inwazji alianckiej i uatwia wywiadowi anglo-amerykaskie-mu wprowadzenie Niemcw w bd co do miejsca i czasu inwazji na kontynent europejski.

ADMIRA GRAF SPEE okrt Niemiecki okrt, trzeci i ostatni z serii pancernikw kieszonkowych. Zwodowany w 1934 r., w sierpniu 1939 r. wyszed z Wilhelmshaven na poudniowy Atlantyk. Pod koniec wrzenia dowdca kmdr Hans Langsdorf, otrzyma rozkaz atakowania nieprzyjacielskiej eglugi. W cigu dwch miesicy zatopi 9 statkw handlowych o cznym tonau 50 089 BRT. 13 grudnia 1939 r. tu po godz. 6.00 u wybrzey Urugwaju napotka trzy brytyjskie okrty, ktre zaczaiy si na niego w pobliu ujcia La Platy: ciki krownik *Exeter i lekkie krowniki *Ajax i Achilles (dowdca zespou kmdr Henry Har-wood). Dowdca Grafa Spee bdnie uzna dwa mniejsze krowniki brytyjskie za niszczyciele i, liczc na przewag kalibru dzia swojego okrtu, wyda rozkaz otwarcia ognia. Pancernik zacz strzela w stron najwikszego okrtu, Exe-tera, niszczc wszystkie wiee artyleryjskie i rozniecajc poar na jego pokadzie. Exeter o godz. 7.25 zmuszony by wycofa si z walki, jednake w czasie boju Admira Graf Spee zosta trafiony 15 pociskami wystrzelonymi z Exetera oraz 12 z Ajaxa i Achillesa, ktre zabiy lub raniy 96 marynarzy. Kmdr Langsdorff zdecydowa sie wprowadzi okrt do neutralnego portu Montevideo, aby usun uszkodzenia i wymkn si przed nadejciem wikszych si brytyjskich. Rzd Urugwaju zgodzi si tylko na 72-godzinny pobyt pancernika w porcie. Tymczasem do zespou brytyjskiego doczy krownik Cumberland, ktry zastpi uszkodzonego Exetera. 16 grudnia

9 ADMIRA HIPPER

Admira Graf Spee

Zatopienie okrtu Admira Graf Spee

Langsdorf, przekonany, e u wyjcia z portu czeka na jego okrt silna eskadra, w ktrej skadzie jest lotniskowiec, uzna, i nie zdoa przedrze si przez brytyjsk blokad.

brzegu zosta zatopiony. Trzy dni pniej kmdr Langsdorf popeni samobjstwo w hotelu w Montevideo.

DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (1939 r.)

jc o instrukcj. 17 grudnia o godzinie 3.00 nadszed rozkaz od Hitlera nakazujcy zatopienie okrtu. Tego dnia wieczorem Graf Spee z niewielk zaog wyszed

wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie

12 100 t 186 m

21.7 m 7.3 m

28,5 wza

Wysa radiogram do Berlina, pyta- w morze i w odlegoci 6 mil od

6 dzia ka. 280 mm (2 x 3) 8 dzia 150 mm

6 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm

10 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 8 wyrzutni torped kal. 533 mm

2 wodnosamoloty

ADMIRA HIPPER okrt

Niemiecki ciki krownik. Zwodowany w 1937 r. wraz z Bliiche-rem by pierwszym niemieckim okrtem tej klasy dysponujcym grubym opancerzeniem i siln artyleri przeciwlotnicz; jego wad stanowi ograniczony zasig i zawodno turbin. W lutym 1940 r. wyszed na Morze Pnocne (dowdca kmdr Hellmuth Heye), aby wspdziaa z pancernikami *Gneisenau i *Scharnhorst. W czasie kampanii norweskiej 8 kwietnia 1940 r., idc do Trondheim napotka samotny niszczyciel brytyjski Glowworm i w czasie walki zosta przez niego staranowany. Szybko naprawiony, wyszed na Atlantyk, gdzie w 1941 r. zatopi 12 statkw handlowych. 31 grudnia 1942 r. Admira Hipper (dowdca kmdr Hans Hartmann) na czele grupy 3 niszczycieli, wspdziaajc z drug grup, w skad ktrej wchodziy pancernik kieszonkowy Liitzow i 3 niszczyciele, zaatakowa w pobliu Wyspy Niedwiedziej konwj JW 5IB". Pomimo przewagi ogniowej okrty niemieckie nie zatopiy adnego ze statkw handlowych. W walce z okrtami eskorty i przybyymi na pomoc

ADMIRA SCHEER 10

brytyjskimi jednostkami Admira Hipper dozna uszkodze. Pod koniec marca 1943 r. powrci do Niemiec i na Batyku suy jako okrt szkoleniowy. 3 maja 1945 r. zosta zbombardowany przez samoloty RAF w porcie w Kilonii.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.)

wyporno 14 050 t dugo 206 m szeroko 21,3 m zanurzenie 7,7 m prdko 32,5 wza uzbrojenie

8 dzia (4 x 2) kal. 203 mm 12 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm

12 dzia przeciwlotniczych kal. 37 mm 4 dziaa przeciwlotnicze kal. 20 mm

12 wyrzutni torpedowych kal. 533 mm 3 wodnosamoloty

ADMIRA SCHEER okrt

Drugi z niemieckich pancernikw kieszonkowych zwodowany w 1933 r., wyszed na Atlantyk 23 padziernika 1940 r. pod dowdztwem kmdr Theodora Kranckego. Do koca marca 1941 r. zatopi 16 statkw o cznym tonau 99 039 BRT. W listopadzie 1940 r. zaatakowa konwj HX 84", w ktrym znajdoway si polskie statki Morska Wola i Puck. Zdoa zatopi 5 transportowcw. Brytyjski krownik pomocniczy Jervis Bay, ktry podj samobjcz walk z niemieckim raj-derem, uratowa konwj przed cakowitym pogromem. Po bitwie pancernik skierowa si na poudniowy Atlantyk, a nastpnie przeszed na Ocean Indyjski. Zaopatrzenie dostarcza mu okrt Nordmark, *kr-owniki pomocnicze Thor i Pin-guin, a take uzupenia zapasy zdobycz z zatrzymanych statkw (m.in. norweskiego tankowca San-dejjord). Do 15 marca 1941 r., gdy zakoczy rajd zawijajc do Bergen, zatopi 14 statkw i krownik pomocniczy oraz zatrzyma 2 statki. W 1941 r. pancernik operowa z baz w Norwegii, atakujc alianckie

konwoje. W 1942 r. powrci do Wilhelmshaven i pniej dziaa na Batyku. 9 kwietnia 1945 r. zosta zniszczony bombami samolotw brytyjskich w porcie w Kilonii.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.)

wyporno 11 700 t dugo 186 m szeroko 20,7 m zanurzenie 7 m prdko 28,3 wza uzbrojenie

6 dzia kal. 280 mm (2 x 3) 8 dzia 150 mm

6 dzia przeciwlotniczych kal. 105 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal 37 mm

10 dzia przeciwlotniczych kal. 20 mm 8 wyrzutni torped kal. 533 mm

2 wodnosamoloty

AFRIKA KORPS (Deutsches Afrika Korps) korpus ekspedycyjny Niemiecki korpus ekspedycyjny, wysany w lutym 1941 r. do Trypo-litanii, mia wspomc Wochw cofajcych si pod naporem wojsk brytyjskich. Od 18 lutego dowdc by gen. Erwin *Rommel. Pierwszy transport niemiecki doszed do Try-polisu 13 lutego; wpierw wyokrto-wano 5 dywizj lekk, w kwietniu -15 dywizj pancern. Obie te dywizje (15 sierpnia 1941 r. 5 dywizj

lekk przeksztacono w 21 dywizj pancern) utworzyy trzon pancerny Afrika Korps. Do niego jeszcze w 1941 r. dosza dywizja do zada specjalnych Afrika", utworzona z Niemcw sucych w Legii Cudzoziemskiej. Stan liczebny Afrika Korps wzrs w 1941 r. z 19 rys. onierzy w kwietniu do 48,5 tys. w padzierniku. W 1942 r. siy niemieckie w Afryce Pnocnej zostay zwikszone o 164 dywizj piechoty, 15 brygad spadochronow Ramcke" oraz dalsze oddziay armijne. Stan liczebny wzrs do ok. 90 tys. onierzy. Afrika Korps razem z oddziaami woskimi (przede wszystkim Manewrowym Korpusem Armijnym -Corpo di Manovra, CAM) tworzy Armi Pancern Wosko-Niemieck (Armata Corazzata Italo-Tedesca -ACIT). Po konferencji wosko-nie-mieckiej w Cyrenie 8 sierpnia 1941 r. Afrika Korps wraz z woskim XXI korpusem zosta wczony do utworzonej 15 sierpnia grupy pancernej Afryka" (Panzergruppe Afrika), ktrej dowdc zosta gen. Rommel (na czele Afrika Korps stan gen. Ludwig Cruewell). Od 24 marca 1941 r. jednostki Afrika Korps podjy akcj zaczepn, zaskakujc Brytyjczykw, ktrzy wierzyli bdnym informacjom wywiadu wskazujcym, e woskie naczelne dowdztwo wydao

Wyadunek broni dla Afrika Korps w Trypolisie

AICHI D3A

k Pnocn (*Torch") wszystkie oddziay pastw osi" w Afryce skapituloway.

AICHI B7A RYUSEI (Grace") samolot Dwumiejscowe samoloty torpedowe, przekazane do uzbrojenia japoskiej marynarki w 1944 r. Do koca wojny wyprodukowano ich ponad 100. Przystosowane do startu z lotniskowcw, czsto jednak wyruszay do akcji z lotnisk ldowych. Wykorzystywane byy wielokrotnie w atakach samobjczych.

Czogi niemieckie w libijskim miecie

instrukcje obronne. Do poowy kwietnia odbiy Cyrenajk, ale nie zdyy zdoby *Tobruku. Szybkie ataki, w ktrych Rommel potrafi wietnie wykorzysta moliwoci artylerii i broni pancernej, okreliy charakter dziaa w Afryce Pnocnej. Si Rommla staa si doskonaa taktyka, wyniesiona z dowiadcze wojennych w Polsce i na zachodzie Europy; okaza si mistrzem w operowaniu oddziaami pancernymi, artyleri przeciwpancern i lotnictwem. Jednake siy jego wojsk byy ograniczone; Hitler, zajty inwazj na Zwizek Radziecki, nie mia moliwoci rozbudowy Afrika Korps. Sytuacja oddziaw brytyjskich bya lepsza, gdy premier Winston Churchill przywizywa du wag do wzmocnienia wojsk walczcych na Pustyni. Do nich docierao zaopatrzenie drog morsk wok Przyldka Dobrej Nadziei i przez Morze Czerwone. Gen. Rommel mg liczy na dostawy z Woch przez Morze rdziemne, ale tam angielskie okrty operujce z baz na Malcie dziesitkoway

konwoje. 23 padziernika 1942 r. Brytyjczycy, dysponujc zdecydowan przewag, rozpoczli ofensyw pod el *Alamejn i zadali wojskom osi" znaczne straty; woski Manewrowy Korpus Armijny (CAM) przesta istnie, ale Afrika Korps, cho znacznie uszczuplony, zachowa zdolno bojow i 5 listopada wycofa si do Tunezji. Stanowi tam gwn si manewrow wojsk osi". W maju 1943 r. po an-glo-amerykaskiej inwazji na Afry-

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

silnik

rozpito dugo

{B7A2)

maks. masa startowa maks. prdko zasig uzbrojenie

Nakajima Homare o mocy 1825 KM

14.4 m 11,49 m

6 500 kg 566 km/h 3040 km

2 dziaka 20 mm 1 karabin maszynowy

kal. 7,92 mm lub 12,7 mm. torpeda lub 1000 kg bomb

AICHI D3A (Val") samolot Bombowiec nurkujcy przystosowany do startu z lotniskowcw, zamwiony przez japosk

Aichi D3A

AICHI E13A 12

marynark w 1936 r. Prototyp obla-tano w grudniu 1937 r. i natychmiast uruchomiono produkcj seryjn. Samolot nie osiga duej prdkoci, ale by zwrotny. W czasie ataku na *Pearl Harbor samoloty te jako pierwsze uderzyy na port amerykaski. W dniach 4-5 kwietnia 1942 r. zatopiy dwa brytyjskie cikie krowniki HMS Cornwall i Dorsetshire w pobliu Cejlonu, a cztery dni pniej lotniskowiec HLMS Hermes i australijski niszczyciel HMAS Vampire. Produkcja D3A1 zakoczya si w sierpniu 1942 r. i do tego czasu zbudowano 478 egzemplarzy. Nowa wersja nosia oznaczenie D3A2 Model 22 i do pocztku 1944 r. wyprodukowano 816 tych samolotw.

DANE TAKTYCZNO-TECHN1CZNE (D3A2)

silnik Mitsubishi Kinsei 54 o mocy 1200 KM

rozpito 14,37 m dugo 10,2 m maks. masa startowa 3800 kg maks. prdko 428 km/h zasig 1561 km uzbrojenie

3 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm 370 kg bomb

dugo maks. masa startowa maks. prdko zasig uzbrojenie

11,3 m 4000 kg

376 km/h 2100 km

1 karabin maszynowy kal. 7,7 mm (w pniejszych wersjach dodatkowo

montowano dziako kal. 20 mm) 370 kg bomb

AICHI M6A SEIRAN samolot

AICHI E13A (Jake") samolot Wodnosamoloty rozpoznawcze rozpoczy karier bojow od lotu nad *Pearl Harbor tu przed gwnym atakiem si japoskich. Do koca wojny bray udzia we wszystkich wikszych bitwach japoskiej marynarki. Produkcja seryjna rozpocza si w 1938 r. i do koca wojny wyprodukowano 1418 sztuk. Istniay te wersje szkolne El3AlK, udoskonalona wersja rozpoznawcza El 3 Al a i rozpoznawcza do lotw bez widocznoci E13A16.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Mitsubishi Kinsei 43

o mocy 1080 KM rozpito 14,5 m

Japoski dwumiejscowy wodnosamolot przystosowany do przewoenia wewntrz kaduba okrtu podwodnego klasy 1-400. Dziki skadanym skrzydom i statecznikowi do wntrza specjalnego hangaru okrtu mona byo zaadowa 3 samoloty (oraz czwarty rozmontowany) i przygotowa je do startu z katapulty w cigu 45 minut. Planowano wykorzystanie ich do ataku torpedowego i bombowego na luzy Kanau Panamskiego. Okrty 1-400,1-401, ktre mogy zabra po trzy zoone samoloty Seiran oraz 1-13 i 1-14 z dwoma samolotami kady, byy gotowe w maju 1945 r., ale ze wzgldu na uszkodzenie przez amerykaskie bombowce zakadw lotniczych Aichi w Na-goja opniaa si dostawa wodnosamolotw Seiran. W czerwcu 1945 r. zapada decyzja o przeprowadzeniu atakw na amerykaskie okrty kotwiczce przy atolu Ulithi. 2 lipca i 26 lipca okrty wyruszyy z portw, ale nie wykonay zadania ze wzgldu na koniec wojny.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Aichi AE1PA

o mocy 1400 KM rozpito 12.26 m dugo 11.64 m maks. masa startowa 4040 kg maks. prdko 475 km h zasig 1185 km uzbrojenie

1 najciszy karabin maszynowy kal. 13 mm

800-850 kg bomb

AIRCOBRA P-39, Bell samolot

Jednomiejscowy samolot myliwski wyprodukowany w zakadach amerykaskich Bell Aircraft w 1938 r. Mia trjkoowe podwozie z koem przednim, co w owych czasach byo nowoczesnym rozwizaniem. Silnik umieszczony za kabin napdza migo za pomoc dugiego wau przechodzcego przez kabin midzy nogami pilota; takie usytuowanie silnika dawao lepsz widoczno z kabiny przesunitej do przodu oraz umoliwio zainstalowanie z przodu kaduba dwch karabinw maszynowych i dziaa Oldsmobile T-9 kal. 37 mm strzelajcego przez piast miga. Pierwsze samoloty zostay zamwione przez francuskie siy powietrzne, ale te nie odebray ich z powodu klski Francji i zakady dostarczyy myliwce Brytyjczykom. Od padziernika 1941 r. RAF uywa samolotw Aircohra przez krtki okres jako samolotw

Aircobra P-39Q

13 ALAMEJN EL

szturmowych, ale wobec wysokich strat, spowodowanych, zdaniem jego dowdztwa, z konstrukcj samolotu, odmwi odebrania nastpnej partii. Do koca wojny zakady Bell wyprodukoway 9558 samolotw w wersjach P-39D, F, J, K, L, M, N i Q; 4758 samolotw dostarczono do Zwizku Radzieckiego, gdzie uzyskay dobr opini najlepszych pilotw radzieckich (m.in. Aleksandra Pokryszkina, ktry z 59 powietrznych zwycistw - 48 odnis pilotujc Aircobry).

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (P-39Q)

silnik AllisonV-1710-85 o mocy 1200 KM

rozpito 10,36 m dugo 9,18 m maks. masa startowa 3765 kg maks. prdko 620 km/h zasig 1086 km uzbrojenie

1 dziao kal. 37 mm w dziobie 4 najcisze karabiny maszynowe

kal. 12,7 mm w skrzydach zasobnikach podskrzydowych

oraz 225 kg bomb

AJAX okrt Lekki krownik brytyjski zbudowany w 1935 r. by najszybszym okrtem z piciu jednostek klasy Leander. Wsawi si walk z niemieckim pancernikiem *Admiral

Graf Spee. Po naprawie uszkodze w 1940 r. rozpocz sub na Morzu rdziemnym. W kwietniu tego roku bra udzia w ewakuacji Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego z *Grecji, a nastpnie w walkach o *Kret i ewakuacji garnizonu z Heraklionu. W padzierniku 1940 r. razem z krownikiem * York zniszczy trzy woskie torpedowce w bitwie koo Malty. W czerwcu 1941 r. ostrzeliwa pozycje wojsk francuskich podlegych rzdowi *Vichy w Syrii. Zosta przekazany na zom w 1949 r. Siostrzane okrty Leander, Achilles i Orion rwnie przetrway wojn. Jedynie Nep-tune w grudniu 1941 r. wszed na min w pobliu Trypolisu i zaton.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1939 r.)

wyporno 6985 t dugo 168,9 m szeroko 16,9 m prdko 32,5 wza uzbrojenie

8 dzia (4 x 2) kal. 152 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 102 mm

12 najciszych karabinw maszynowych kal. 12,7 mm

8 wyrzutni torped kal. 533 mm 1 wodnosamolot

AKAGI okrt Lotniskowiec japoski budowany by jako krownik liniowy, ale

w 1922 r. prace wstrzymano, gdy t klas okrtw objy ograniczenia narzucone przez ukad waszyngtoski. Dowdztwo japoskiej marynarki zdecydowao si przerobi Akagi i siostrzany okrt Amagi (zniszczony w czasie trzsienia ziemi w 1923 r.) na lotniskowce. W chwili wybuchu wojny na Pacyfiku Akagi by okrtem flagowym adm. Chuichi Nagumo i bra udzia w ataku na Pearl Harbor. Podczas bitwy o *Midway zosta trafiony amerykaskimi bombami i torpedami z samolotw startujcych z lotniskowca *Enterprise. Zgino wwczas 2637 marynarzy i oficerw. Uszkodzenia byy tak powane, e lotniskowiec zosta dobity przez japoskie niszczyciele.

HMS Ajax powraca do portu w Plymouth 31 stycznia 1940 r.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE

wyporno dugo szeroko zanurzenie prdko uzbrojenie

(1942 r.)

6 dzia kal

36 500 ton 260.7 m

31,3 m 8,7 m

31,2 wza

203 mm (6 x 1) 12 dzia kal 127 mm

28 dzia przeciwlotnic zych kal. 25 mm 72 samoloty

ALAMEJN EL bitwy 1942 r. Osada w Egipcie pooona w odlegoci ok. 80 km na zachd od Aleksandrii, staa si rejonem walk. ktre miay znaczny wpyw na przebieg wojny w strefie rdziemnomorskiej. W czerwcu 1942 r. szybkie postpy wojsk niemiecko-woskich zagroziy gwnej brytyjskiej bazie zaopatrzeniowej w Aleksandrii i Kairowi. 25 czerwca gwnodowodzcy siami brytyjskimi na Bliskim Wschodzie gen. Claude *Auchin-leck przej bezporednie dowodzenie 8 armi i nakaza wycofanie jej oddziaw z planowanego rejonu obrony Mersa Matruh do obszaru el Alamejn. Wojska niemiecko-wo-skie podeszy pod el Alamejn

Bitwa pod el Alamejn 14

Bitwa pod el Alamejn

15 ALBACORE

30 czerwca 1942 r. i 1 lipca rozpoczy natarcie. Nie udao im si jednak przeama brytyjskiej obrony przed zapadniciem zmroku. Nastpnego dnia gen. Auchinleck rozpocz przeciwnatarcie. Gen. Erwin *Rommel wyda rozkaz wycofania niemieckich i woskich oddziaw. 13 sierpnia 1942 r. premier Winston Churchill odwoa gen. Auchinlecka i przysa na jego miejsce gen. Harolda *Alexandra. Dowdztwo 8 armii obj gen. Bernard L. *Mont-gomery. Brytyjczycy otrzymali dostawy broni i amunicji, co miao decydujcy wpyw na przebieg dalszych bitew. W nocy z 30 na 31 sierpnia niemiec-ko-woska armia pancerna gen. Rommla ponownie uderzya na odcinku midzy Alam Nayil i el Kat-tara. Dysponowaa 440 czogami (200 niemieckich i 240 woskich), natomiast wojska brytyjskie miay ju 700 czogw, w tym 200 amerykaskich typu *Grant. Ofensywa, ktrej najwikszym atutem miao by zaskoczenie, nie udaa si. Brytyjczycy, orientujc si w zamiarach wroga dziki rozszyfrowaniu niemieckich depesz, przygotowali si do obrony. Niemieckie kolumny pancerne wjechay na ogromne pole minowe i zostay zaatakowane przez samoloty myliwskie RAF. Rommel zdecydowa si zmieni kierunek natarcia: skierowa swoje wojska na pnoc w stron *Alam Halfa, bronionej przez 22 brygad pancern. Celny ogie brytyjskiej artylerii i silne naloty zatrzymay niemieckie i woskie czogi. W dniu 2 wrzenia Rommel zdecydowa si na odwrt. Generaowie Alexander i Montgomery przez wiele tygodni przygotowywali rozstrzygajce uderzenie. Czas pracowa na ich korzy. Do portw docieray statki z zaopatrzeniem dla coraz liczniejszych wojsk brytyjskich. Na pocztku padziernika 1942 r. w tym rejonie Pustyni Zachodniej miay ju 220 tys. onierzy, 1351 czogw, 1400 dzia przeciwpancernych i 900 samolotw. W tym czasie woskie statki

wiozce bro, sprzt i zaopatrzenie dla oddziaw Rommla byy dziesitkowane na Morzu rdziemnym przez alianckie okrty i samoloty. W sierpniu poszo na dno 30% statkw z zaopatrzeniem, we wrzeniu 30%, w padzierniku 40%. W zmaganiach na pustyni niepoledni rol odgrywa wywiad i obydwaj dowdcy brytyjscy doceniali jego znaczenie. Teren, na ktrym miay nastpi rozstrzygajce walki, dawa przewag wojskom osi". Front cign si przez 70 km od el Alamejn do depresji el Kattara. Najwygodniej dla aliantw byoby uderzy na pnocy, ale Rommel tego si spodziewa i mg tam zerod-kowa swoje wojska -jeszcze wystarczajco liczne, aby odeprze natarcie. Wywiadowi brytyjskiemu udao si wprowadzi Rommla w bd. Zgrupowane na pnocy czogi i artyleria zostay zamaskowane, a pozorowane ruchy wojsk brytyjskich i budowa faszywego rurocigu biegncego na poudnie utwierdzia dowdztwo wojsk osi" w przekonaniu, e Brytyjczycy przerzuc swoje siy w tamtym kierunku. Rommel nie podejrzewajc, e Brytyjczycy s gotowi do natarcia, 23 wrzenia 1942 r. polecia do kwatery gwnej Fiihrera w Winnicy (Ukraina) na spotkanie z Hitlerem. Uzyska zapewnienie, e wkrtce do Afryki zostanie wysana bro i paliwo, a nastpnie uda si na wypoczynek do Semmering w Austrii.

23 padziernika o godzinie 21.40 tysic brytyjskich dzia rozpoczo ostrzeliwanie pozycji wojsk osi". Wkrtce potem dowdca niemieckiej 21 dywizji pancernej zameldowa, e na poudniu brytyjska piechota rozpocza atak, co -jego zdaniem - wygldao na gwne uderzenie. Gen. kawalerii Georg Stumme, zastpujcy Rommla, by cakowicie zdezorientowany. Na wiadomo o ofensywie przeciwnika Rommel wyruszy natychmiast do Afryki. Wiedzia, e obietnice Hitlera dotyczce wikszych dostaw nie zostay zrealizowane. W Rzy

mie zada bezzwocznego wysania do Afryki statkw z amunicj i paliwem dla czogw. Gwnodowodzcy siami niemieckimi w rejonie Morza rdziemnego feld-marsz. Albert *Kesselring ustali z Wochami wysanie 7 statkw i nada szyfrogram do Rommla, ktry opuci ju Rzym, informujcy, e zaopatrzenie dla jego oddziaw dotrze w cigu 72 godzin. Brytyjczycy przechwycili t depesz i odszyfrowali j. W efekcie cztery statki zostay zatopione przez brytyjskie samoloty. Pity, Brioni, dotar do portu w Tobruku, ale zaton trafiony bombami, zanim zdy wyadowa bro. Brak paliwa, sprztu i amunicji mia znaczcy wpyw na los wojsk niemiecko-woskich. 5 listopada 1942 r. bitwa pod el Alamejn dogasa. Oddziay niemieckie wycofay si na zachd, a woskie pozbawione transportu samochodowego dostay si do niewoli. Wg rde niemieckich armia nie-miecko-woska liczca 108 tys. onierzy stracia 7800 rannych i zabitych, ok. 50 tys dostao si do niewoli. Na polu bitwy pozostao 1000 dzia i 450 czogw. Straty brytyjskie wyniosy 13 500 zabitych i rannych, 500 czogw zniszczonych i uszkodzonych oraz 100 dzia.

ALAM HALFA bitwa 1942 r. Rejon walk wojsk oddziaw *Afrika Korps w dniach od 30 sierpnia do 7 wrzenia 1942 r., gdy gen. Erwin *Rommel podj ostatni prb przeamania brytyjskich linii obronnych na granicy Egiptu. (*Alamejn el)

ALBACORE okrt Amerykaski okrt podwodny klasy Gato, rozpocz sub w czerwcu 1942 r. W czasie 10 patroli na Pacyfiku zatopi 8 japoskich okrtw, w tym lotniskowiec Taiho, lekki krownik i 2 niszczyciele. Zaton na minie w listopadzie 1944 r.

ALBACORE, Fairey

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE wyporno podwodna 2425 t nawodna 1525 t prdko nawodna 20,25 wza podwodna 10 wzw uzbrojenie

1 dziao kal. 40 mm 1 najciszy karabin maszynowy

kal. 12,7 mm 10 wyrzutni torped kal. 533 mm

ALBACORE, Fairey samolot Brytyjski trzymiejscowy dwupatowy samolot torpedowy, mia zastpi wysuone *Swordfish. Prototyp oblatano 12 grudnia 1938 r. i pierwsze samoloty rozpoczy sub w lotnictwie morskim (*Fle-et Air Arm) na wiosn 1940 r. startujc z baz ldowych. Przeprowadzay loty patrolowe i rozpoznawcze oraz zrzucay miny morskie. W nastpnym roku wyruszyy na morze na pokadach lotniskowcw (m.in. *Formidable), aby chroni konwoje, zwalcza okrty podwodne i atakowa cele morskie (np. *Tirpitza w marcu 1942 r.). W 1943 r., gdy okazao si, e nie dorwnuj samolotom Swordflsh, wycofano je z Fleet Air Arm. Do tego czasu wyprodukowano 803 samoloty.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE silnik Bristol Taurus

o mocy 1065 KM lub Taurus XII o mocy 1130 KM

rozpito 15,24 m

dugo 12,14 m (12,94 m - wodnosamolot)

maks. masa startowa 4749 kg maks. prdko 259 km/h zasig 1496 km uzbrojenie

1 karabin maszynowy Browning kal. 7,69 mm

2 karabiny maszynowe Vickers kal. 7, 69 mm

1 torpeda lub 908 kg bomb

ALBANIA dziaania wojenne 1939-45

Pastwo w zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego wyzwolio si spod panowania tureckiego w 1912 r., lecz musiao w dalszym cigu toczy walk przeciwko prbom zaboru przez Wochy, Jugosawi i Grecj. Ostatecznie niepodlego Albanii zatwierdzia konferencja ambasadorw w Londynie w listopadzie 1920 r. Wkrtce wadz przej Achmed beg Zogu, ktry od 1925 r. by prezydentem republiki, a w 1928 r. koronowa si. Ju od 1926 r. zwiza swoje pastwo z Wochami. Prba zmiany tej polityki i zacienienia zwizkw z Wielk Brytani spowodowaa zbrojn interwencj Woch, ktrych wojska wyldoway w portach Albanii 7 kwietnia 1939 r. Jedyny opr stawiy dwa bataliony oraz oddziay partyzanckie dowodzone przez pk. Abasa Kupiego. Udao im si na 36 godzin zatrzyma marsz wojsk najedcy w rejonie

Durazzo (Durres), umoliwiaji ucieczk rodzinie krlewskiej. Achmed beg Zogu schroni si w Lon dynie, jednake rzd brytyjs odmwi uznania go za gow pa stwa, gdy zaakceptowa aneksj Albanii przez Wochy. Miao t powstrzymywa w kraj prze zacienianiem stosunkw z Niem cami. Brytyjczycy zmienili zdani w 1940 r., po przystpieniu Wocl do wojny po stronie Niemiec. Organizacja D" (pniej wesza w skad *SOE) przystpia do organizowania powstania, ktre pod wodz Abasa Kupiego miao rozpocz si w jugosowiaskiej prowincji Kosowo, zamieszkanej przez Albaczykw. Inwazja niemiecka na Jugosawi w kwietniu 1941 r. przekrelia te plany. Od 1943 r. na terenie poudniowej Albanii zacza dziaa partyzantka komunistyczna, na czele ktrej stan Enver Hoda. Powstay rwnie inne grupy partyzanckie, z ktrych najwiksz kierowa Abas Kupi. Po upadku dyktatora Woch Benito *Mussoliniego albaskie oddziay partyzanckie zjednoczyy si we Froncie Wyzwolenia Narodowego (FWN), a z wojsk woskich okupujcych kraj dwie dywizje odday bro partyzantom, trzy inne za rozproszyy si. Do koca wrzenia 1943 r. wikszo kraju bya wolna. Niemcy zareagowali szybko, przerzucajc 10 wrzenia z Macedonii wojska, ktre opanoway Tiran, a w nastpnych miesicach wikszo kraju. Przywdca oddziaw komunistycznych Enver Hoda, przyjmujc, e sytuacja na frontach europejskich zmusi wkrtce Niemcw do wycofania si z Albanii, wyprowadzi swoje oddziay z FWN, co byo powodem wybuchu wojny domowej na poudniu kraju. Na pocztku 1944 r. Brytyjczycy, dc do zakoczenia bratobjczych walk i skierowania albaskich oddziaw przeciwko Niemcom, zaczli dostarcza bro wszystkim stronom wojny domowej. Przynioso to odwrotny od zamierzonego skutek: wzmocnione oddziay rozpoczy jeszcze bardziej intensywne wzajemne walki.

17 ALEUCKIE WYSPY

Pomoc brytyjska umoliwia rozbudow oddziaw komunistycznych, ktre po wyjciu wojsk niemieckich we wrzeniu 1944 r. opanoway pnoc kraju i zniszczyy siy partyzanckie innych formacji, w tym oddziay Abasa Kupiego. Wadz w Albanii przejli komunici.

ALEKSANDRIA port

Egipski port, w czasie wojny by baz dla brytyjskiej Flory rdziemnomorskiej (British Mediterranean Fleet) i gwnym punktem zaopatrzenia wojsk brytyjskich w Afryce Pnocnej do 1942 r. W nocy z 17 na 18 grudnia 1941 r. woski okrt podwodny Scire (dowdca kpt. Junio Borghese) wypuci w odlegoci 6 mil od brzegu egipskiego trzy tzw. *ywe torpedy. Ok. godz. 3.00 pojazdy kierowane przez Luigi de la Penne (dowdca grupy), Antonio Marcegliego i Vin-zenzio Martelottego przedary si do portu. Nurkowie Emilio Bianchi i Spartaco Schergat zaoyli adunki wybuchowe pod kadubami dwch brytyjskich pancernikw: Queen Elizabeth i Valiant. Eksplozje rozdary pancerze okrtw, ktre osiady na dnie portu. Zaoga trzeciej torpedy (Martelotte i nurek Marco Marino), ktra usiowaa wysadzi jeden z lotniskowcw, nie odnalaza celu. Zaoyli adunki pod tankowcem Sagona. Wszyscy Wosi dostali si do niewoli.

onierze amerykascy na brzegu wyspy Attu

ALEUCKIE WYSPY kampania 1942-43

Kiska i Attu - dwie wyspy z acucha archipelagu Aleutw stanowicych przeduenie Alaski, zostay zajte 6 i 7 czerwca 1942 r. przez niewielkie oddziay japoskie. Warto strategiczna wysp, ze wzgldu na pooenie i ze warunki atmosferyczne bya znikoma, ale Japoczycy zdecydowali si na inwazj, aby odwrci uwag Amerykanw od gwnego kierunku dziaania, czyli *Midway. Rozpoczli od ataku powietrznego na baz amerykask Dutch Harbor na wyspie Unalaska. Nad ranem 3 czerwca 1942 r. zesp okrtw (dowdca wiceadm. B. Ho-sogaya), w ktrego skad wchodziy 2 cikie krowniki i 2 mae lotniskowce Ryujo i Junyo, zbliy si

Okrty alianckie w porcie w Aleksandrii w maju 1940 r.

na dystans 170 mil od wyspy. Wobec trudnych warunkw atmosferycznych tylko 13 bombowcw i 6 myliwcw dotaro nad Unalask i zrzucio bomby. 7 czerwca na bezludnej wysepce Attu wyldowao 1200 onierzy japoskich, dowiezionych na pokadach 2 lekkich krownikw. Pi dni pniej na wyspie Kiska wyldowao 500 onierzy japoskich. Amerykaskie dowdztwo nie podejmowao bezporednich dziaa obronnych, uznajc e bezludne wyspy nie s warte wysyania tam jakichkolwiek si morskich. Jednake pod presj amerykaskiej opinii publicznej, obawiajcej si zagroenia Alaski, rzd postanowi podj dug i kosztown kampani o ich odzyskanie. Nie bez znaczenia by rwnie fakt, e Wyspy Aleuckie pozostaway jedynym terytorium Stanw Zjednoczonych, zajtym przez Japoczykw. Dziaania wojenne rozpoczy si w sierpniu 1942 r., gdy lotnictwo amerykaskie zbombardowao Kisk. Pod koniec miesica zbudowano baz lotnicz na wyspie Adak. W styczniu 1943 r. powstaa nastpna baza, na wyspie Amchitka pooonej 150 km od Kiski. 11 maja 1943 r. 7 dywizja piechoty (11 tys. onierzy) dokonaa desantu na wysp Attu. Atak wspierao 240 samolotw i ogie dzia 3 pancernikw, 3 cikich i 4 lekkich krow-

ALEXANDER HAROLD 18

nikw, 20 niszczycieli oraz wielu innych mniejszych jednostek. Pomimo znacznej przewagi (garnizon japoski liczy 2600 ludzi) le wyszkoleni i nie najlepiej dowodzeni onierze amerykascy z trudem zwalczali opr wroga. 29 maja Japoczycy podjli ostatni kontratak, ale zostali odparci przez Amerykanw. W czasie walk zgino 2350 Japoczykw, a 28 dostao si do niewoli. Amerykanie stracili 552 zabitych i 1140 rannych. 15 sierpnia po silnym bombardowaniu wyspy Kiska Amerykanie wspomagani przez Kanadyjczykw rozpoczli desant. Przekonani, e napotkaj zacity opr, rzucili do walki 34 300 onierzy wspieranych przez 5 pancernikw. Kiedy jednostki desantowe dotary do brzegw, okazao si, e obrocw ju tam nie ma, albowiem w kocu maja i na pocztku czerwca 15 okrtw podwodnych zabrao 700 onierzy japoskich, a pod koniec czerwca krowniki i niszczyciele, wykorzystujc sprzyjajce warunki atmosferyczne, ewakuoway we wzorowym porzdku reszt garnizonu.

ALEXANDER HAROLD (1891-1969) marszaek polny Brytyjski oficer, sub rozpocz w 1911 r. W 1937 r. otrzyma jako najmodszy wiekiem oficer stopie generaa. Po wybuchu II wojny wiatowej mianowany dowdc 1 dywizji piechoty *Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego (BEF), wykaza si talentem dowdczym w czasie walk pod * Dunkierk. W marcu 1942 r. przyby jako dowdca I korpusu (Burcorps) do Rangunu w Birmie, zagroonego ofensyw wojsk japoskich. Nie zdoa wprawdzie obroni miasta, ale do sprawnie pokierowa odwrotem wojsk brytyjskich do Indii. Awansowany do stopnia generaa w kwietniu 1942 r., zosta mianowany dowdc 1 armii, ktra miaa bra udzia w ldowaniu w Afryce Pnocno-Zachodniej. W sierpniu

1942 r. otrzyma dowdztwo nad wojskami brytyjskimi na Bliskim Wschodzie z zadaniem pokonania wojsk niemiecko-woskich. Wykona to polecenie bez zarzutu, co w duej mierze byo zasug jego poprzednika gen. Claude'a *Auchinlecka, ktry dobrze przygotowa obron pod el *Alamejn. W styczniu 1943 r. w skadzie brytyjskiej delegacji uczestniczy w konferencji sprzymierzonych w Casablance, gdzie mianowano go zastpc gen. Dwighta *Eisenhowe-ra i dowdc alianckich si ldowych walczcych w Afryce Pnocnej. Od 20 lutego 1943 r. dowodzi nowo sformowan brytyjsk 18 Grup Armii. W lipcu 1943 r., w czasie walk na *Sycylii, dowodzi 15 Grup Armii. W kampanii woskiej dowodzi wojskami sprzymierzonych, a od 27 listopada 1944 r. by gwnodowodzcym siami sprzymierzonych w rejonie Morza rdziemnego. Tego samego dnia awansowano go do stopnia marsz, polnego, aczkolwiek nominacja nosia dat 4 czerwca 1944 r., przypominajc dzie zdobycia Rzymu. Zaufanie, jakie zdoby w czasie walk w Afryce i we Woszech, sprawio, e Eisenhower zdecydowa zatrzyma Alexandra przy sobie w czasie przygotowa do inwazji na Francj, na co nie zgodzi si premier Churchill. 29 kwietnia 1945 r.

przyj kapitulacj wojsk niemieckich we Woszech. W 1952 r. obj stanowisko ministra obrony w rzdzie Churchilla, ktre sprawowa do roku 1954.

ALSOS kryptonim Kryptonim amerykaskiej akcji majcej na celu zbieranie w latach 1943-45 informacji o niemieckich badaniach naukowych, szczeglnie pracach nad skonstruowaniem bomby atomowej. Pierwszy zesp wysano we wrzeniu 1943 r. do Woch i, cho nie udao si znale adnych materiaw, nastpny zesp, skadajcy si z agentw kontrwywiadu (Counter Intelligence Corps) oraz naukowcw Biura Bada Naukowych i Rozwoju (Office of Scienti-fic Research and Development) przyby do Francji po wyldowaniu tam wojsk inwazyjnych w czerwcu 1944 r. Zespoy te ustaliy, e Niemcy, cho rozpoczli prace nad skonstruowaniem bomby atomowej wczeniej ni alianci, pozostali w tyle i nie istnieje groba uycia broni jdrowej przez Hitlera.

ALTMARK okrt Niemiecki okrt dostawczy, zaopatrujcy w paliwo i materiay

Altmark w fiordzie kilkadziesit metrw od miejsca, gdzie zosta zaatakowany przez brytyjsk grup abordaow

[9 AMFIBIE

wojenne pancernik *Admiral Graf Spee, gdy ten dziaa na poudniowym Atlantyku i Oceanie Indyjskim. W nocy z 15 na 16 lutego 1940 r. wszed na wody terytorialne Norwegii, do Jssenfjordu, gdzie odnalaz go brytyjski niszczyciel Cossack. Kpt. Philip L. *Vian, dowdca jednostki brytyjskiej, wiedzia, e na pokadzie niemieckiego tankowca znajduj si alianccy marynarze schwytani w czasie rajdw pancernika. Zada od dowdcy norweskiego torpedowca, strzegcego wejcia do fiordu, prawa przekroczenia granicy norweskich wd i przeszukania niemieckiego okrtu. Akcj popiera pierwszy lord Admiralicji Winston Churchill i kpt. Vian mg zlekceway protesty dowdcy norweskiej jednostki, argumentujcego, e Altmark nie jest uzbrojony i znajduje si na wodach terytorialnych neutralnego pastwa. Brytyjska grupa abordaowa wdara si na pokad A Itmarka i uwolnia 303 jecw. Rzd norweski zoy protest. Zwolniony przez Brytyjczykw Altmark, przemianowany na Ucker-mark, nadal peni funkcj statku zaopatrzeniowego. Zaton w wyniku eksplozji 30 listopada 1942 r. w Jokohamie.

AMBROSIO VITTOR10 (1879-1958) genera

Szef sztabu woskich wojsk ldowych od stycznia 1942 r., w lutym 1943 r. obj stanowisko szefa Naczelnego Dowdztwa (Comando Supremo). Przeciwny *Mussolinie-mu, wczy si do dziaa opozycyjnych, w ktrych wyniku dyktator zosta obalony. 9 wrzenia 1943 r., tu po ogoszeniu kapitulacji Woch, Ambrosio uciek z Rzymu. W rzdzie Pitro *Badoglio obj stanowisko ministra wojny, jednoczenie zachowujc funkcj szefa Naczelnego Dowdztwa. W listopadzie 1943 r. ustpi z obydwu stanowisk, obejmujc funkcj generalnego inspektora wojsk woskich.

Brytyjski czog pywajcy Mk IX z 1919 r.

AMFIBIE pojazdy pywajce Przeom, jakiego w I wojnie wiatowej dokonay czogi, skoni konstruktorw do poszukiwania sposobu maksymalnego zwikszenia moliwoci wykorzystania tych pojazdw. W 1919 r. Anglicy podjli prby zbudowania czogu-amfibii, ktry mgby porusza si po ldzie i wodzie. Uszczelniono kadub czogu Mk IX, rury wydechowe wyprowadzono do gry, a po bokach umieszczono stalowe beczki, ktre speniay funkcj pywakw. Napd w wodzie zapewniay opatki umieszczone na gsienicach. W 1921 r. Anglicy rozpoczli prby z 20-to-nowym czogiem Medium D., jednake problemy techniczne skoniy ich do zaniechania dalszych prac.

Lekki czog MK II zosta wyposaony w dwa potne pywaki. Napd w wodzie zapewnia silnik od motorwki przyczepiony z tyu kaduba, tu za wieyczk. W 1931 r. wyprodukowano 16 tych pojazdw. Czogi pywajce masowo budowali Rosjanie, korzystajc z zakupionej w Wielkiej Brytanii licencji czogu Carden-Loyd A4EIL Wad radzieckich T-37 i T-38 by cienki pancerz (do 9 mm) i sabe uzbrojenie (1 karabin maszynowy lub dziako kal. 20 mm). Z tych wzgldw w czasie dziaa wojennych uywano ich wycznie do celw rozpoznawczych, a i tak straty byy wysokie. Rwnie polscy konstruktorzy podejmowali prby zbudowania czogu pywajcego. W latach 1936-37 Pastwowe Zakady Inynierii

Brytyjski czog pywajcy Mk U

AMFIBIE 20

Brytyjski czog pywajcy Mk II

wybudoway prototyp czogu PZIn. 130, wykorzystujc podwozie czogu PZIn. 140. Prby w terenie rozpoczy si jesieni 1937 r. Czog napdzany benzynowym silnikiem o mocy 95 KM rozwija maksymaln prdko 60 km/h na ldzie i 10 km/h w wodzie. Okazao si jednak, e w czasie pokonywania przeszkd wodnych traci stabilno. Inn wad by niedostateczny pancerz (do 8 mm) i sabe uzbrojenie (1-2 karabiny maszynowe kal. 7,92 mm). Te zastrzeenia sprawiy, e nie uruchomiono seryjnej produkcji czogu. Niemcy nie planowali masowej produkcji czogw pywajcych, gdy

uznali, e teren i charakter planowanych dziaa bojowych nie wymagaj wyposaenia atakujcych jednostek w pojazdy tego typu. W czasie kampanii w 1939 i 1940 r. rzeki, jedyne przeszkody wodne, jakie na swojej drodze napotyka Wehrmacht, forsowano stosujc klasyczne metody przerzucania mostw pontonowych. Dopiero plany inwazji na Wyspy Brytyjskie i przewidywana konieczno przeamywania obrony przez oddziay wychodzce z morza skoniy niemieckich dowdcw do rozwaenia moliwoci wyposaenia wojsk w czogi pywajce. Jednake budowa czogw pywajcych zakoczy-

Polski czog pywajcy PZIn. 130

a si na prbach przystosowania *PzKpfw U i ///. PzKjw II nigdy w tej roli nie zostay uyte, natomiast *PzKpJw III, uszczelnione i wyposaone w urzdzenia doprowadzajce powietrze, forsoway Bug w 1941 r. Na potrzeby wojsk inwazyjnych, ktre miay ldowa w Anglii, skonstruowano transpor-tery-amfibie LWS, ale wyprodukowano tylko 18 egzemplarzy. Wiksze sukcesy odnotowali niemieccy konstruktorzy budujc samochody-amfibie. Najpopularniejszym by Volkswagen Schwimmwagen, masowo produkowany. Plany strategiczne aliantw i Japoczykw byy inne, dlatego armie tych pastw dysponoway amfibiami, ktre odday ogromne usugi wojskom atakujcym od morza. Istot wojny na Pacyfiku stao si zdobywanie wysp rozrzuconych na tysicach kilometrw kwadratowych oceanu. Dowdcy pierwszych wielkich operacji inwazyjnych docenili potrzeb dysponowania pojazdami pancernymi, ktre mogyby wdziera si na brzeg z oddziaami piechoty, likwidowa umocnione punkty oporu i chroni wasnych onierzy przed kontratakiem jednostek pancernych.

Japoscy konstruktorzy - zapewne pod wpywem osigni radzieckich i brytyjskich, rozpoczli w 1933 r. budow pywajcych wozw bojowych. W 1939 r. mieli ju udany czog SR-II RO-GO. Way 4 t, uzbrojony w 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm mg rozwija w wodzie prdko 8 km/h. Jednake ani ten czog, ani te jego wersja rozwojowa SR-III nie zostay skierowane do produkcji seryjnej. W kocu lat trzydziestych armia nie widziaa potrzeby posiadania takich czogw. Natomiast w czasie wojny do uzbrojenia wprowadzono czogi: Typ 2 KA-MI (way 12,5 t, uzbrojony by dziao 37 mm i w 2 karabiny maszynowe kal. 7,47 mm, pancerz 12 mm), oraz silniej uzbrojony i opancerzony KA-CHI: dziao kal. 47 mm, 2 karabiny maszynowe kal. 7,7 mm, pancerz 50 mm. Na

21 AMR 35, Renault Typ ZT

Amerykaski czog Sherman DD ze zoon oson

wodzie utrzymywa si dziki pywakom montowanym z przodu i tyu kaduba. Dla aliantw pierwszym wielkim i bolesnym dowiadczeniem inwazyjnym by atak na *Dieppe 19 sierpnia 1942 r. Zakoczona klsk prba opanowania portu na francuskim wybrzeu przez alianckie oddziay, ktrym brakowao odpowiednich czogw pywajcych i transportowych pojazdw amfibij

nych, dostarczya wielu dowiadcze, ktre wykorzystano przy organizowaniu pniejszych operacji inwazyjnych. Wojska alianckie, ktre 6 czerwca 1944 r. uderzyy na plae Normandii, dysponoway tysicami pojazdw amfibijnych sprawdzonych w czasie innych dziaa tego typu w Afryce i poudniowej Europie, a take pojazdami specjalnie skonstruowanymi dla operacji Neptune". Jednym z takich poja-

Sherman DD z podniesion oson

zdw by pywajcy czog *Sher-man DD, ktry utrzymywa si na wodzie dziki montowanej dookoa wiey brezentowej opoczy, skadanej po wyjechaniu czogu na pla. W czasie ldowania w Normandii morze byo zbyt wzburzone, aby Shermany mogy zjecha z pomostw okrtw desantowych i dopyn do brzegu. Dlatego wikszo z nich wyadowano wprost na plae. Czogi pywajce, cho uywane we wszystkich operacjach desantowych, nie odegray w nich pierwszoplanowej roli. Takie miejsce przypado innym pojazdom amfibij-nym. W czasie wszystkich inwazji bardzo poyteczne okazay si ciarwki pywajce *DUKW, produkowane od 1942 r., oraz LVT, ktrych oddziay marines uyy po raz pierwszy w czasie inwazji na *Guadalcanal w sierpniu 1942 r. W Zwizku Radzieckim w okresie wojny nie budowano pojazdw tego typu. Decydowa o tym ldowy charakter dziaa Armii Czerwonej, jednake wykorzystywano tam pojazdy amfibijne dostarczone przez Amerykanw w ramach *Lend--Lease (m.in. Ford GPA 4 x 4).

AMIENS nalot Nalot brytyjskich samolotw na wizienie w Amiens 18 lutego 1944 r. mia na celu uwolnienie czonkw francuskiego ruchu oporu. W wyniku ataku, gdy bomby zniszczyy fragment muru okalajcego wizienie oraz ciany budynku, zbiego 250 winiw, wrd ktrych by Raymond Vivant, jeden z szefw francuskiego ruchu oporu, a take 12 innych dziaaczy podziemia skazanych na mier. Zgino 87 winiw zabitych odamkami bomb lub pociskami stray wiziennej.

AMR 35, Renault Typ ZT czog Francuskie zakady Renault rozpoczy produkcj tego lekkiego czogu w 1935 r., planujc, e zastpi

ANAMI KORECHIKA 22

AMR 35

on produkowany od dwch lat czog VM (AMR 33). Uzbrojenie nowych pojazdw skadao si z karabinu maszynowego M31 kal. 7,5 mm lub najciszego karabinu maszynowego Hotchkiss kal. 13,2 mm, a nawet dziaka przeciwpancernego kal. 25 mm. Wntrze czogu byo do wygodne dla zaogi, a dostp do przedziau silnikowego znacznie atwiejszy. Zastosowano rwnie nowe zawieszenie. Wszystkie te zmiany sprawiy, e AMR 35, cho ciszy i mniej zwrotny od swojego poprzednika AMR 33, szybko zaj jego miejsce. Do 1940 r. wyprodukowano 200 czogw.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE zaoga dwuosobowa pancerz do 13 mm ciar 6,5 t silnik benzynowy 4-cylindrowy o mocy 85 KM

uzbrojenie 1 karabin maszynowy kal. 7,5 mm

lub 1 najciszy karabin maszynowy kal. 13,2 mm

albo 1 dziako kal. 25 mm

ANAMI KORECHIKA (1887-1945) genera Japoski wiceminister wojny w rzdzie premiera Fumimaro *Konoe. Dziaa na rzecz przekazania wadzy gen. Hideki *Tojo, znanemu jako

zwolennik podboju przez Japoni olbrzymich obszarw Pacyfiku i Azji. W czasie wojny dowodzi 11 armi w Chinach, a nastpnie 2 armi w Mandukuo. W 1943 r. przej dowdztwo nad dziaaniami w Nowej Gwinei. W kwietniu 1945 r. obj urzd ministra wojny w rzdzie adm. Kanta-ro Suzuki. Cho zdawa sobie spraw z katastrofalnego stanu gospodarki i si zbrojnych, by przeciwny kapitulacji Japonii. Jednake odmwi przyczenia si do grupy oficerw planujcych dokonanie zamachu stanu, ktry mia powstrzyma cesarza przed ogoszeniem kapitulacji. Ta decyzja Anamiego wpyna na zaakceptowanie przez grup najwyszych oficerw koniecznoci zoenia broni. W sierpniu 1945 r. popeni sepuku w swojej oficjalnej rezydencji.

ANDERS WADYSAW (1892-1970) genera Polski oficer, bojow karier rozpocz si w 1914 r., gdy jako porucznik dragonw armii rosyjskiej wyruszy na wojn. Po utworzeniu I Korpusu Polskiego wstpi do niego, a po kapitulacji korpusu przed Niemcami przyby do Polski. W wojnie polsko-bolszewickiej by dowdc 15 Puku Uanw Poznaskich. W okresie midzywojennym

ukoczy Ecole Superieure de Guerre w Paryu. W 1925 r. peni obowizki komendanta Warszawy, a w latach 1926-28 szefa sztabu w Generalnym Inspektoracie Kawalerii. W czasie zamachu majowego w 1926 r. opowiedzia si po stronie rzdowej (by szefem sztabu gen. Tadeusza Rozwadowskiego), ale nie zaszkodzio to jego karierze wojskowej. Pisudski potrafi doceni prawo jego dziaania i umiejtnoci. W latach 1928-3 7 dowodzi Woysk Brygad Kawalerii i nastpnie Nowogrdzk Brygad Kawalerii, z ktr wyruszy do walki przeciwko Niemcom. Od 12 do 28 wrzenia dowodzi Grup Operacyjn Kawalerii. 26 wrzenia na drodze kawale-rzystw Andersa wycofujcych si na poudnie stany oddziay radzieckie, ktre po walkach wziy do niewoli wikszo polskich onierzy. Ranny gen. Anders trafi do szpitala, a nastpnie by wiziony we Lwowie i Moskwie. Zwolniony 4 sierpnia 1941 r. po zawarciu 30 lipca 1941 r. polsko-radzieckiego ukadu, tego samego dnia mianowany naczelnym dowdc Polskich Si Zbrojnych w ZSRR. 18 sierpnia dotar do Buzuuku i przystpi do organizowania polskiej armii. Z ogromn energi angaowa si w poszukiwanie polskich oficerw, ktrzy we wrzeniu 1939 r. dostali si do radzieckiej niewoli i znaleli

Wadysaw Anders

23

si w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku; spraw t powierzy rtm. Jzefowi Czapskiemu. Wobec szykan ze strony wadz radzieckich (np. w poowie marca, gdy Armia Polska liczya bez maa 70 tys. onierzy, a wok obozw wojskowych koczowao tysice osb cywilnych, racje ywnociowe zmniejszono do 26 tys.) oraz naciskw, eby nie czekajc na uzbrojenie i przygotowanie caej armii wysa na front tylko jedn dywizj, Anders zdecydowa ewakuowa oddziay polskie do Persji (Iranu). Na takie rozwizanie nalega rzd brytyjski dcy do wzmocnienia wasnych oddziaw na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej. Projektu Andersa wycofania caej Armii Polskiej z ZSRR nie akceptowa premier Wadysaw *Sikorski, godzcy si jedynie na ewakuowanie tych onierzy, dla ktrych brakowao ywnoci; uwaa, e armia powinna pozosta w ZSRR, gdy wkroczenie do Polski ze wschodu znacznych si zbrojnych, podlegajcych rzdowi w Londynie, miao by rozstrzygajce dla powojennej przyszoci pastwa. Po ewakuacji w marcu i sierpniu 1942 r. oddziaw do Persji. 12 wrzenia 1942 r. Anders obj stanowisko dowdcy Armii Polskiej na Wschodzie. Od 19 sierpnia 1943 r. dowodzi II Korpusem Polskim i w lad za swoimi onierzami 25 stycznia 1944 r przyby do Woch. Na odprawie 24 marca dowdca brytyjskiej 8 armii gen. Oli-ver Leese zapyta Andersa, czy zdecyduje si atakowa Monte *Cassino. We wspomnieniach Anders napisa: Wykonanie tego zadania, ze wzgldu na rozgos, jaki Monte Cassino zyskao wwczas na wiecie, mogoby mie due znaczenie dla sprawy polskiej. Byoby najlepsz odpowiedzi na propagand sowieck, ktra twierdzia, e Polacy nie chc si bi z Niemcami... Po krtkim namyle owiadczyem, e podejmuj si tego zadania". Natarcia polskie zmusiy Niemcw do wycofania si z Monte Cassino.

Dalszy szlak bojowy Andersa na czele II korpusu prowadzi przez Ankon, rzek Cesano i Metauro, lini *Gotw i zakoczy si zdobyciem Bolonii. Pod koniec wojny Anders peni obowizki Naczelnego Wodza i generalnego inspektora Polskich Si Zbrojnych w zastpstwie przebywajcego w niewoli gen. Tadeusza *Komorowskiego (Br"). Po wojnie pozosta w Wielkiej Brytanii, gdzie peni funkcje Naczelnego Wodza i generalnego inspektora Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie. Wadze w Warszawie pozbawiy go obywatelstwa polskiego. 8 sierpnia 1954 r. razem z Tomaszem Arciszewskim i Edwardem Raczyskim wszed w skad tzw. Rady Trzech zastpujcej Prezydenta RP. W dziesit rocznic bitwy pod Monte Cassino zosta mianowany przez rzd emigracyjny generaem broni. Na emigracji wok niego skupia si spoeczno wojskowa. Zmar 12 maja 1970 r. i zgodnie z jego yczeniem zosta pochowany na polskim cmentarzu wojennym pod Monte Cassino.

ANDERSON KENNETH (1891-1959) genera Brytyjski oficer, w czerwcu 1940 r. dowodzi dywizj podczas ewakuacji wojsk brytyjskich spod *Dun-kierki. Dwa lata pniej w stopniu generaa-porucznika obj dowdztwo 1 armii sprzymierzonych w Afryce Pnocnej. Po kapitulacji wojsk pastw osi" w Tunezji przej dowodzenie 2 armi wchodzc w skad wojsk, ktre miay dokona inwazji na *Normandi. Przed rozpoczciem operacji przekaza dowdztwo gen. por. Milesowi Dempseyowi. W 1945 r. obj stanowisko gwnodowodzcego siami brytyjskimi w Afryce Wschodniej.

ANGLIA bitwa powietrzna 1940 r. Powietrzne walki, w ktrych lotnictwo niemieckie dyo do zniszcze-

ANGLIA

nia brytyjskich si lotniczych i zaplecza produkcyjnego, rozpoczy si 10 lipca 1940 r. Panowanie w powietrzu byo podstawowym warunkiem powodzenia planu inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja *Seel6we"): samoloty *Luftwaffe, nie niepokojone przez brytyjskie myliwce, mogyby obezwadni *Royal Navy, gdy w przeciwnym wypadku znacznie potniejsza od *Kriegsmarine flota brytyjska uniemoliwiaby dotarcie jednostek inwazyjnych i wysadzenie desantu. Dowdca Luftwaffe marsz. Hermann *Gring uwaa, e jego samoloty wykonaj to zadanie szybko, a w dodatku niszczc brytyjsk gospodark, transport i miasta, zmusz Wielk Brytani do kapitulacji. Nie uwzgldnia jednak faktu, e Luftwaffe, przeznaczona do wspierania wojsk ldowych, nie bya zdolna do dziaa strategicznych, a walki w pierwszym okresie wojny znacznie nadszarpny jej siy: w czasie kampanii w *Belgii i * Francji 1428 samolotw niemieckich zostao zniszczonych, a 488 uszkodzonych (cznie 1916), co stanowio 36% stanu z 4 maja 1940 r. W efekcie Niemcy mogli wystawi przeciwko Wielkiej Brytanii 2669 samolotw Luftflotte 2 floty powietrznej operujcej z Belgii i pnocnej Francji (dowdca gen. Albert *Kesselring) oraz Luftflotte 3 stacjonujcej w Normandii (dowdca gen. Hugo *Sperrle). W tej liczbie znalazo si m.in. 1131 bombowcw redniego zasigu -z ktrych 68%, tj. 769 byo w gotowoci bojowej - 316 bombowcw nurkujcych (248 samolotw; 79% gotowych do walki) i 809 jednosilnikowych myliwcw (656; 81% gotowych do walki). Siy niemieckie wspierao 190 samolotw Luftflotte 5 (dowdca gen. Hans-Jtirgen Stumpff) bazujcej w Danii i Norwegii, ktrej zadaniem byo atakowanie celw w Szkocji. Brytyjczycy mogli wystawi 462 myliwce *Hurricane (347 w gotowoci bojowej - tj. 75%) i 279 *Spitfire'w (191 gotowych do akcji - 68%),

ANGLIA 24

Formacja He 111

oraz ok. 160 samolotw *Blenheim i *Defiant, ktre ze wzgldu na mae osigi bojowe nie mogy by brane pod uwag. Jednake produkcja samolotw w Wielkiej Brytanii szybko rosa (o 40% od lipca do wrzenia 1940 r.), gdy w tym samym czasie produkcja niemiecka malaa (z 227 samolotw w lipcu do 177 we wrzeniu - tj. o 35%). Brytyjczycy mieli ponadto dwch sprzymierzecw o niezwykej sile: *radar i *Ultr, o ktrych Niemcy nie wiedzieli nic lub niewiele. W lipcu 1940 r. wzdu angielskiego wybrzea od Land's End do Newcastle dziaao 80stacji radiolokacyjnych, z ktrych informacje przekazywane byy do Dowdztwa Lotnictwa Myliwskiego (Fighter Command) w Bentley Prior. W cigu 6 minut od zauwaania na ekranie radaru wrogiej formacji Group Controller, znajc miejsce i kurs nieprzyjacielskich samolotw, mg wysa do walki myliwce. System Ultra polegajcy na odczytywaniu niemieckich zaszyfrowanych rozkazw pozwala brytyjskiemu dowdztwu na zorientowanie si, gdzie nastpi nalot i jaka bdzie jego sia. Pierwsza, wstpna faza walk rozpocza si 10 lipca 1940 r., gdy Luftwaffe podja ataki na brytyj

skie konwoje morskie na kanale La Manche i na Morzu Pnocnym oraz na porty poudniowego wybrzea Anglii. Niemcy usiowali wcign angielskie myliwce do walk nad morzem, gdzie straty samolotw i pilotw byyby wysze ni w czasie walk nad ldem. Zamiar nie uda si. Do 12 sierpnia Niemcy stracili 286 samolotw (w tym 105 B/709), a Brytyjczycy - 150. Jednoczenie odwlekanie ataku na gwne lotniska i zakady lotnicze, od zniszczenia ktrych zalea sukces powietrznej batalii, dao Anglikom czas na przygotowanie obrony i zdobycie dowiadcze. 2 sierpnia 1940 r. Gring wyda rozkaz Adler" - zaostrzonej wojny powietrznej" przeciwko Wielkiej Brytanii, ktry przewidywa, e samoloty niemieckie

powinny zniszczy w cigu 4 dni lotnictwo myliwskie stacjonujce na poudniu Anglii. Dzie decydujcego zmasowanego ataku - Adlertag", zosta wyznaczony na 10 sierpnia, ale ze wzgldu na z pogod przesunito go na 15 sierpnia. W tym czasie RAF mia w gotowoci bojowej 704 samoloty myliwskie (w tym 620 Spit-fire'w i Hurcane'w). Luftwaffe moga rzuci do walki 933 *Messer-schmitty Bf 109, 375 Bf 110, 346 Ju 87, 1015 samolotw bombowych; cznie 2669 samolotw. Adlertag" w czasie ktrego 1485 niemieckich samolotw atakowao cele na terenie Wielkiej Brytanii, nie przynis spodziewanego sukcesu. Od 19 sierpnia Luftwaffe przesuna celowniki na brytyjskie lotniska i zakady lotnicze. Konsekwentne utrzymanie tego kierunku ataku mogo znacznie zaszkodzi obrocom, aczkolwiek Niemcy nie byli w stanie zniszczy angielskiego przemysu lotniczego. Brakowao im samolotw bombowych i myliwskich dalekiego zasigu, ktre mogyby zaatakowa zakady i bazy pooone w gbi wyspy. Z tego wzgldu zakady pooone w rejonie Bir-mingham-Liverpool, mogy nie niepokojone rozwija produkcj. Natomiast fabryki w zasigu Luftwaffe stay si celem zaciekych atakw. Niemcy popenili jednak kolejny bd, rozpraszajc siy: dokonywali nalotw na wiele obiektw i nie powtarzali atakw na fabryki i lotniska, ktre ju raz byy celem bomb. W rezultacie np. zakady Vickersa w Weybridge czy lotnisko w Biggin

Alarm na angielskim lotnisku

25

Hill, pomimo duych zniszcze funkcjonoway w dalszym cigu, a uszkodzenia szybko usuwano. W nocy z 24 na 25 sierpnia jeden z niemieckich samolotw, ktrego pilot kierowa si faszywymi wskazaniami urzdzenia nawigacyjnego Knickebein", zrzuci bomby na londysk dzielnic East End. Premier Winston Churchill podj decyzj o odwetowym nalocie na Berlin. Nastpnej nocy 43 Whitleye, Hamp-deny i Wellingtony zrzuciy bomby na stolic 111 Rzeszy. Hitler i Gring przyjli to wyzwanie i skierowali samoloty Luftwaffe nad angielskie miasta. 7 wrzenia 300 niemieckich bombowcw dokonao nalotu na dzielnice mieszkaniowe Londynu. Gwatowny zwrot w niemieckiej strategii okaza si zbawienny dla mocno ju nadweronego systemu obrony powietrznej Wielkiej Brytanii. Brytyjskie bazy lotnicze uzyskay czas niezbdny na uzupenienie stanw i odbudow zniszcze. Kulminacyjny moment nadszed 15 wrzenia, gdy w cigu doby samoloty Luftwaffe wykonay 1000 lotw bojowych. Brytyjskie myliwce i naziemna obrona przeciwlotnicza zestrzeliy 80 samolotw niemieckich tracc tylko 26 wasnych. Po tak duych stratach intensywno nalotw wyranie zmalaa, a na przeomie wrzenia i padziernika Niemcy zre-zygowali z misji dziennych i kontynuowali tylko ataki nocne. Bitwa o Angli przygasaa i ostatecznie dzie 31 padziernika przyjmuje si za dat kocow bitwy, w ktrej Niemcy ponieli pierwsz strategiczn klsk w II wojnie wiatowej. Przegrana w bitwie o Angli przesdzia o zaniechaniu realizacji planu Seelwe". W czasie bitwy o Angli stracili 1733 samoloty zniszczone i 643 uszkodzone . Brytyjczycy stracili 915 samolotw zniszczonych i 450 uszkodzonych. W czasie bitwy o Angli w brytyjskich dywizjonach walczyo 81 polskich pilotw. W dwch polskich dywizjonach myliwskich 302 i 303, ktre rozpoczy dziaania bojowe

w poowie i w kocu sierpnia 1940 r., walczyo 63 pilotw. Zestrzelili na pewno 203 niemieckie samoloty, prawdopodobnie zestrzelili 35 innych dalszych samolotw, uszkodzili 36. Stanowi to 11,7% niemieckich strat. W bitwie o Angli zgino 29 polskich pilotw myliwskich. Do walk wczyy si rwnie dwa dywizjony bombowe, 300 i 301, ktre atakoway niemieck flot inwazyjn zgrupowan w portach pnocnej Francji.

ANSCHLUSS przyczenie Austrii do Rzeszy Przyczenie Austrii do Niemiec nastpio w 1938 r., mimo zakazu zawartego w traktacie z 10 wrzenia 1919 r. w Saint-Germain-en--Lay regulujcego sprawy zwizane z likwidacj monarchii austro-w-gierskiej i powstaniem Republiki Austrii. Pierwsz prb poczenia obydwu pastw podjli nazici austriaccy i niemieccy w lipcu 1934 r., mordujc kanclerza Engelberta Dollfussa, przeciwnego Anschlussowi. Siy rzdowe stumiy rewolt, a Hitler, obawiajc si interwencji zbrojnej Woch, wycofa poparcie dla zamachowcw. Cztery lata pniej, gdy zmianie ulega sytuacja midzynarodowa, ponowi prb przyczenia Austrii do Rzeszy. Wwczas Austria utracia poparcie midzynarodowe: Wochy zbliyy si do Niemiec, a Benito *Mussolini, dyktator Woch, deklarowa (m.in. w czasie wizyty w Berlinie we wrzeniu 1937 r.) gotowo uznania interesw Niemiec w Austrii w zamian za poparcie ekspansjonistycznych de Woch na Morzu rdziemnym. Francja uzaleniaa swe stanowisko od Wielkiej Brytanii, a rzd Nevil-le'a *Chamberlaina, prowadzc polityk *appeasementu (ustpstw) nie by skonny do udzielenia pomocy Austrii. Podobne stanowiska zajy rzdy Czechosowacji i Polski, zadowolone, e niemiecka ekspansja kieruje si na poudniowy wschd. 12 lutego 1938 r. na zaproszenie Hi-

ANSCHLUSS

tlera do rezydencji Berghof" w Obersalzbergu przyby austriacki kanclerz Kurt von *Schuschnigg oraz minister spraw zagranicznych Guido Schmidt. Na licie da, jakie Hitler przedstawi Schuschnig-gowi, znalazy si: zniesienie zakazu dziaalnoci partii nazistowskiej na terenie Austrii, mianowanie ministrem spraw wewntrznych Austrii nazisty dr. Arthura *Seyss--Inuarta i ministrem wojny gen. Edmunda Glaisego-Horstenaua (z czego pniej zrezygnowa), usunicie z armii niektrych generaw opowiadajcych si za niepodlegoci kraju oraz przyjcie przez Austri niemieckiego systemu ekonomicznego. Kanclerz Schuschnigg nie by upowaniony do przyjcia takich da i mia udzieli odpowiedzi z Wiednia do 15 lutego. Po powrocie do Austrii usiowa gorczkowo uzyska poparcie Woch oraz Wielkiej Brytanii i Francji, a wobec fiaska takich zabiegw usiowa ratowa sytuacj, zarzdzajc na 13 marca 1938 r. plebiscyt w sprawie poczenia Austrii i Niemiec. Hitler na wie o takim zamiarze podj decyzj o realizacji planu Otto" - inwazji na Austri. W operacji tej zaangaowano ok. 105 tys. onierzy Wehrmachtu, ok. 35-40 tys. esesmanw i policjantw oraz jednostki lotnicze. cznie do akcji skierowano 180 tys. do 200 tys. ludzi.

Rozkaz przekroczenia granicy austriackiej Hitler wyda 11 marca 1938 r. W tym dniu na terenie Wiednia i kilku innych miast rozpoczy si rozruchy wywoywane przez austriackich nazistw. Rzd austriacki, na wie o koncentracji oddziaw niemieckich na granicy, rozpocz przygotowania do obrony, powoujc pod bro rezerwistw oraz zarzdzajc wystawienie posterunkw wok obiektw strategicznych. Jednake wobec presji zewntrznej i wewntrznej kanclerz Schuschnigg o godzinie 14.00 odwoa referendum i poda si do dymisji wraz z caym rzdem. O godz. 23.00 prezydent Wilhelm Miklas

ANTONESCU ION 26

powoa na szefa rzdu Seyss-In-quarta. 12 marca wczesnym rankiem wojska niemieckie przekroczyy granic austriack, a w godzinach popoudniowych do Austrii wjecha Adolf Hitler. Ju w pierwszych godzinach An-schlussu Niemcy rozpoczli zakrojone na szerok skal poszukiwania i likwidowanie przeciwnikw nazi-mu, z ktrych niewielu udao si uj za granic. Kanclerz Schusch-nigg zosta aresztowany i wysany do obozu koncentracyjnego w Dachau. W cigu 7 dni wywieziono do obozw koncentracyjnych 76 tys. ludzi. Masowo terroru skonia nowe wadze do zaoenia obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie zgino ok. 35 tys. ludzi. 13 marca nowy kanclerz na rozkaz Hitlera podpisa ustaw, zgodnie z ktr Austria stawaa si landem Rzeszy Niemieckiej, co miao zosta potwierdzone w referendum wyznaczonym na 10 kwietnia 1938 r. Masowy terror, jaki towarzyszy gosowaniu, sprawi, e 99,7% uprawnionych opowiedziao si za Anschlussem. Wchonicie Austrii przynioso Niemcom ogromne korzyci. Terytorium Rzeszy powikszyo si o obszar 83 849 km2, zamieszkany przez 6 760 tys. ludzi. Gospodarka otrzymaa due zoa surowcw wanych dla przemysu zbrojeniowego: magnetytu, rudy oowiu, cynku i in., dobrze rozwinite zakady motoryzacyjne oraz hutnicze produkujce rocznie 650 tys. t wysokogatunkowej stali. W bankach zagarnito znaczne iloci zota i rezerw dewizowych. Armia austriacka zostaa wczona do * Wehrmachtu, za niemieckie wojska uzyskay dogodne pozycje wyjciowe do agresji na Czechosowacj.

ANTONESCU ION (1886-1946) polityk

Ministr obrony (1934 r.) Rumunii potem szef Sztabu Generalnego (1937 r.) tego kraju. Aresztowany

w 1938 r. za udzia w spisku przeciwko rzdowi o profrancuskiej orientacji. Po upadku Francji w czerwcu 1940 r. oraz zagarniciu przez Zwizek Radziecki Besarabii i pnocnej Bukowiny, gdy Rumunia zacza zblia si do Niemiec, Antonescu nawoywa do odzyskania utraconych terytoriw w sojuszu z Niemcami; zwikszao to jego popularno. 4 wrzenia 1940 r. obj urzd premiera. Kilka dni pniej krl Karol II abdykowa na rzecz swojego syna Michaa I; Antonescu ogosi si conducatorem, kreujc dyktatur na wzr Mussoliniego. W 1941 r. wprowadzi Rumuni do wojny po stronie Niemiec. W padzierniku 1941 r. wojska rumuskie zajy Odess, a miasto nazwano jego imieniem. By to okres szczytowej popularnoci Antonescu, ale w nastpnych latach sytuacja na froncie i ogromne straty, jakie dywizje rumuskie ponosiy w walkach z Armi Czerwon, osabiy spoeczne poparcie dla jego rzdw. W tym czasie podejmowa prby nawizania kontaktu z pastwami zachodnimi, lecz nie chcia zaakceptowa dania bezwarunkowej kapitulacji wojsk rumuskich. 23 sierpnia 1944 r. krl Micha zmieni rzd iuwizi Antonescu. Po wojnie Antonescu stan przed Trybunaem Ludowym i zosta skazany na mier. Wyrok wykonano 1 czerwca 1946 r.

ANTWERPIA port Gwny belgijski port zosta zajty 4 wrzenia 1944 r. przez wojska brytyjskie z 21 Grupy Armii marsz. Bernarda L.*Montgome-ry'ego, wspierane przez belgijski ruch oporu. Urzdzenia portowe nie byy zniszczone i Antwerpia moga si sta gwnym miejscem przeadunku zaopatrzenia dla wojsk alianckich, ktre pary w stron Holandii i Niemiec. Jednake Niemcy obsadzili 88-kilometrowy odcinek rzeki Skaldy czcej Antwerpi z morzem i blokowali dostp do

portu. Montgomery skupi wszyskie siy do operacji *Market-Garden" i dopiero 2 padziernika zdecydowa si na podjcie akcji, ktra miaa odblokowa dostp do portu. Walki z udziaem polskiej 1 dywizji pancernej gen. Stanisawa Maczka trway do 8 listopada 1944 r. Po wyparciu Niemcw trzeba byo usun miny i wraki przegradzajce rzek i dopiero 28 listopada alianci mogli skorzysta z portu. Tak due opnienie (85 dni), w czasie ktrych aliantom brakowao podstawowych materiaw, opniao postpy wojsk sprzymierzonych i umoliwio Niemcom przygotowanie kontrofesywy w *Ardenach. W jej toku Niemcy przystpili do ostrzeliwania Antwerpii za pomoc bomb latajcych *V-1 i rakiet V-2. Do koca 1944 r. eksplodowao w miecie i porcie ok. 800 pociskw V-l i 924 rakiety V-2.

ANTYKOMINTERNOWSKI PAKT ukad Ukad podpisany 25 listopada 1936 r. w Berlinie przez przedstawicieli rzdw Niemiec i Japonii w celu koordynowania dziaa przeciwko Kominternowi (III Midzynarodwce Komunistycznej - organizacji utworzonej w Moskwie w 1919 r. z zadaniem kierowania dziaalnoci partii komunistycznych i podporzdkowania ich partii radzieckiej). Tajny protok doczony do ukadu zobowizywa sygnatariuszy do zachowania neutralnoci, gdyby jedna ze stron znalaza si w stanie wojny z ZSRR. Po przystpieniu Woch do paktu 6 listopada 1937 r. nabra on charakteru antybrytyjskiego. Do 1941 r. do paktu przyczyy si: Wgry, Mandukuo, Hiszpania, Bugaria, Dania, Finlandia, Rumunia, rzdy Chorwacji, Sowacji oraz rzd Wang Cing-weja z Nankinu (Chiny). 25 listopada 1941 roku przeduono obowizywanie ukadu na dalsze pi lat. Stanowi on podstaw pniejszych umw wojskowych zawieranych midzy Niemcami

27 Operacja Aiwil/DragoorT

Operacja Anvil/Dragoon"

ANYIL/DRAGOON 28

i Wochami (22 maja 1939 r.) oraz Japoni (11 grudnia 1940 r.).

AIWIL/DRAGOON (Kowado/Dragon) operacja 1944 r. Kryptonim operacji inwazyjnej wojsk alianckich w poudniowej Francji. W sierpniu 1943 r. szefowie Poczonych Sztabw rozwaali moliwo uderzenia na wojska niemieckie w poudniowej Francji, co miao poprzedza gwn operacj inwazyjn w *Normandii. Jednake realizacja planu Anvil" zostaa odoona ze wzgldu na spory midzy Amerykanami i Brytyjczykami. Rzd brytyjski uwaa, e naley skupi siy do uderzenia we Woszech, liczc na szybkie dotarcie do Austrii. Kompromis osignito w lipcu 1944 r. w wyniku interwencji prezydenta Franklina D. Roosevelta i gen. Dwighta D. *Eisenhowera. Brytyjski premier Winston Churchill niechtnie zaakceptowa plan ldowania w poudniowej Francji i zaproponowa now nazw: Dragoon", co w rzeczowniku odznacza dragona, a w czasowniku -przeladowa, zmusza do czego. 15 sierpnia 1944 r. siedem dywizji (4 amerykaskie i 3 francuskie) w sile 86 tys. onierzy (dowdca gen. Jacob L. Devers) wyldowao na wybrzeu francuskim midzy Cannes i Tulonem, bronionym przez sab 19 armi niemieck (gen. piechoty Friedrich Wiese). Opr obrocw (z wyjtkiem Tulonu i Marsylii) nie by silny i inwazja szybko zamienia si w pocig za niemieckimi oddziaami, ktre wycofay si dolin Rodanu ku pnocy.

ANZIO ANNIE dziao kolejowe Nazwa nadana przez onierzy amerykaskich jednemu z dwch niemieckich dzia kolejowych K5(E) Leopold kal. 280 mm ostrzeliwu-jcych alianckie pozycje pod Anzio (drugie dziao nazwali Anzio Express).

Armata ta zostaa skonstruowana w czasie II wojny. Jej dugo wynosia 41,15 m, ciar bojowy 215 t. Wystrzeliwaa pociski o wadze 254,13 kg na odlego 62 km. Pod koniec wojny zastosowano gadk luf kal. 310 mm wystrzeliwujc pociski stabilizowane lotkami na odlego 151 km.

ANZIO-NETTUNO bitwa 1944 r. Wojska alianckie: amerykaska 5 armia dowodzona przez gen. Marka W. *Clarka i brytyjska 8 armia pod dowdztwem gen. Oivera *Leese'a, idce z poudnia na pnoc Woch, na pocztku 1944 r. zostay zatrzymane na linii niemieckich umocnie nazwanych lini *Gustawa, (Grupa Armii C" [Heeresgruppe C"] feldmarsz. Alberta *Kesselringa). Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill zaproponowa przeprowadzenie operacji inwazyjnej na tyach wojsk niemieckich, w ktrej wyniku wrg musiaby odesa cz oddziaw z gwnego pasa obrony. Premier wskaza na Anzio, may port lecy w odlegoci 50 km od Rzymu, jako na najlepsze miejsce dokonania inwazji. Plan operacji opracowa dowdca 15 Grupy Armii we Woszech marsz. Harold *Alexander. Przewidywa on jednoczesne uderzenie 5 armii na lini Gustawa i desant

VI korpusu w rejonie Anzio i Nettu-no, na tyach niemieckiej 10 armii (dowdca gen. Heinrich-Gottfried von Vietinnghoff-Scheel). Dowodzenie operacj inwazyjn powierzono amerykaskiemu gen.-mjr. Johnowi P. Lucasowi. By to zmczony czowiek, sparaliowany strachem przed konsekwencjami nieudanej akcji. Tu po naradzie w sztabie marsz. Harolda *Alexandra zanotowa on w swoim pamitniku: Czuj si jak ciel prowadzone na rze... Caa sprawa mierdzi Gallipo-li i oczywicie ten sam amator siedzi na kole". Ta uwaga dotyczya Churchilla i zaplanowanej przez niego nieudanej operacji inwazyjnej w czasie I wojny wiatowej. 12 stycznia 1944 r. oddziay francuskie, a potem brytyjskie, uderzyy na poudniowe skrzydo linii Gustawa. Feldmarsz. Kesselring, bojc si, e obrona zostanie przeamana, skierowa na lini Gustawa dwie pene dywizje pancerne i jednostki dywizji Hermann Gring", odsaniajc tym samym Rzym i Anzio. 20 stycznia gen. Clark rzuci do ataku na lini Gustawa II korpus amerykaski. W tym samym czasie gen. Lucas wsiad na pokad USS Biscayne, z ktrego mia dowodzi operacj ldowania w Anzio. Wywiad bryt. wprowadzi Niemcw w bd co do miejsca inwazji, wysyajc woskiemu ruchowi oporu faszywe informacje

Port w Anzio

29 Przyczek Anzio 1944 r.

Przyczek Anzio 1944 r.

AOBA

utajnione za pomoc szyfru, o ktrym wiedziano, e zosta zamany przez wroga. Depesze wskazyway, e armada Lucasa zmierza do Civitavecchia - miejscowoci na pnoc od Rzymu. Tymczasem 22 stycznia 1944 r. 378 okrtw alianckich (w tym 8 duych transportowcw) przybio do wybrzea Anzio. Na pnocny zachd od miasta ldowaa brytyjska 1 dywizja piechoty i brygada komandosw, na wschd - amerykaska 3 dywizja piechoty wzmocniona batalionem Rangersw i czogw. Wsparcie z powietrza zapewniy samoloty Mediterranean Tactical Air Force gen.-mjr. Johna Cannona. Wojska alianckie nie napotkay wikszego oporu ze strony sabego garnizonu niemieckiego i do witu wyadowano na brzeg 52 tys. onierzy i 5000 pojazdw. W czasie tej operacji alianci stracili 13 zabitych, 97 rannych, 44 zaginionych. Do zagroonego rejonu Niemcy mogli przerzuci wiksze siy dopiero po 48 godzinach. Gdyby gen. Lucas ruszy do przodu, mgby przeci dwie strategiczne autostrady. Nie zrobi tego, gdy -obawiajc si silnych kontratakw niemieckich - priorytet da umacnianiu zdobytych przyczkw. Rwnie II korpus amerykaski, ktry mia przebi si przez lini Gustawa, nie wykona zadania i nie poczy si z korpusem Lucasa. Natomiast feldmarsz. Kesselring przerzuci cz si do zagroonego rejonu Anzio-Nettuno i zablokowa aliantw wci tkwicych na brzegu. 26 stycznia siy niemieckie w tym rejonie liczyy 6 dywizji, ktre weszy w skad popiesznie sformowanej 14 armii pod dowdztwem gen. Eberharda von Macken-sena. Dopiero 30 stycznia wojska alianckie podjy prb natarcia w stron Albano, gdzie napotkay silny opr. W walkach zgino lub odnioso rany 3 tys. onierzy amerykaskich i 2100 brytyjskich. Tak wysokie straty skoniy gen. Lucasa do przejcia do obrony. Dla gwnodowodzcego wojskami brytyj

skimi gen. Alexandra stao si oczywiste, e gwna wina za niepowodzenie pod Anzio spada na gen. Lucasa. Powiadomi Londyn, sugerujc konieczno natychmiastowej zmiany na stanowisku dowdcy. Okazao si jednak, e czas, jaki Lucas przeznaczy na umocnienie przyczka, nie poszed na marne. Gdy 16 lutego Niemcy rozpoczli zmasowany atak, alianci, wspierani z morza ogniem dzia 4 krownikw, 24 niszczycieli i kilkudziesiciu mniejszych jednostek, cofnli si wprawdzie o 8 km, ale wytrwali na przyczku, zadajc nieprzyjacielowi cikie straty: w tej akcji zgino, dostao si do niewoli lub odnioso rany 5389 onierzy niemieckich. Po miesicu walk pod Anzio gen. Lucas zosta odwoany (22 lutego 1944 r.), a jego miejsce zaj gen.-mjr. Lucian K. Truscott. Po zaamaniu si drugiego natarcia 29 lutego Niemcy zrezygnowali z odzyskania silnie bronionego rejonu Anzio, ale kontynuowali blokad. Obrona Anzio trwaa do 23 maja, kiedy to wzmocniony w ramach oglnego natarcia sprzymierzonych VI korpus przeszed do uderzenia, przeama niemieckie linie i poczy si z II korpusem.

AOBA okrt Japoski ciki krownik zbudowany w 1927 r. i gruntowanie zmodernizowany w 1940 r. Suy gwnie na poudniowym Pacyfiku. Walczy m.in. koo wyspy Savo. W lipcu 1945 r. dosigy go bomby w porcie w Kur. Siostrzany okrt Kinugasa zosta zatopiony przez amerykaskie okrty startujce z lotniskowca USS *Enterprise w pobliu *Guadalcanal 14 listopada 1942 r.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (1941 r.)

wyporno 90001 dugo 181,4 m szeroko 17,6 m prdko 33,4 wza

uzbrojenie 6 dzia (3 x 2) kal. 203,2 mm

4 dziaa przeciwlotnicze kal. 120 mm 8 dzia przeciwlotniczych kal. 25 mm

4 km kal. 13 mm 8 wyrzutni torped kal. 609,6 mm

2 wodnosamoloty

APPEASEMENT polityka ustpstw Polityka ustpstw (appeasement - 1 ang. uspokojenie, ugaskanie) prowadzona w latach trzydziestych przez rzdy Wielkiej Brytanii \ i Francji wobec pastw faszystowskich Niemiec i Woch. W 1936 r. brytyjski premier Neville *Chamberlain uzna podbj Abisynii (Etiopia) przez wojska woskie, a w 1938 r. *Anschluss Austrii przez Niemcw. Ostatnim etapem polityki appeasementu by ukad monachijski zawarty 30 wrzenia 1938 r. Wwczas N. Chamberlain i francuski premier Edouard *Dala-dier zgodzili si na przyczenie do Niemiec czci terytorium Czechosowacji (obszaru Sudetw"). Ulego mocarstw zachodnich zaskoczya nawet Adolfa Hitlera, ktry spodziewa si zdecydowanego oporu wobec jego planw. Ugodowe stanowisko Wielkiej Brytanii i Francji wytrcio bro z rki niemieckiej antyhitlerowskiej opozycji: m.in. gen. Ludwigowi *Beckowi, gen. Ewaldowi von Kleistowi-Schmenzinowi i wiceadm. Wilhelmowi Canarisowi, ktrzy planowali zamach stanu, aresztowanie Fuhrera i jego najbliszych wsppracownikw. Zamanie ukadu monachijskiego przez Hitlera, ktry w marcu 1939 r. wprowadzi wojska do Pragi i zaj ca Czechosowacj, udowodnio autorom appeasementu, e oparli swoj polityk na nierealnych zaoeniach i otworzyli Niemcom drog do podboju Europy.

ARADO AR 196 samolot Jednopatowy niemiecki wodnosamolot powsta w 1938 r. jako

31 ARAKAN

wersja rozwojowa dwupatowego Ar 95 i szybko zosta uznany za jedn z najbardziej udanych maszyn przeznaczonych do dziaa na morzu. *K.riegsmarine otrzymaa pierwsze wodnosamoloty rozpoznawcze Ar 196A-1 dla pancernika kieszonkowego *Admiral Graf Spee w poowie 1939 r. W pocztkowym okresie wojny Ar 196 uywano do rozpoznania i zwalczania okrtw podwodnych (5 maja 1940 r. na wodach Kattegatu dwa wodnosamoloty zmusiy do poddania si zaog uszkodzonego brytyjskiego okrtu podwodnego HMSubmarine Seal). Byy standardowymi samolotami pokadowymi cikich okrtw (pancernik zabiera na pokad do 4 samolotw). Kriegsmarine otrzymaa te silniej uzbrojone Ar 196A-3. Operoway nad Atlantykiem, Morzem Pnocnym, kanaem La Manche, Morzem rdziemnym i Adriatykiem. Produkcj zakoczono w 1943 r. i do tego czasu zakady wypuciy cznie 435 samolotw w wersji A-2 oA-5.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (Ar 196A-S)

silnik BMW 132 K o mocy 960 KM

rozpito 12,45 m dugo 10,95 m maks. masa startowa 3 720 kg maks. prdko 312 km/h zasig 1 070 km uzbrojenie

2 dziaka MG FF kal. 20 mm w skrzydach

jeden karabin maszynowy MG 17 kal. 7,9 mm strzelajcy przez obudow silnika

karabin maszynowy MG 15 kal. 7,9 mm zamontowany

w tylnej kabinie dwie bomby 50 kg kada

na wyrzutnikach podskrzydowych

ARADO AR 234 BLITZ samolot

Pierwszy odrzutowy samolot bombowy wiata (drugi z napadem

odrzutowym w historii lotnictwa). Prace projektowe rozpoczto w zakadach Arado Flugzeugewerke w padzierniku 1940 r. Pomylany jako samolot rozpoznawczy, zosta ostatecznie zatwierdzony jako bombowiec i myliwiec nocny. Pierwszy prototyp Ar 234 VI oblatano 30 lipca 1943 r. Seryjna produkcja Ar 234B rozpocza sie w poowie 1944 r. i we wrzeniu sformowano pierwsz jednostk rozpoznawcz Kommando Sperling - dysponujce 4 samolotami Ar 234B-1, a dwa miesice pniej Kommando Hecht. Pierwsza akcja bojowa nastpia 2 sierpnia 1944 r. gdy samolot pilotowany przez por. Sommera dokona lotu zwiadowczego nad alianckimi lotniskami w pnocnej Francji. W czasie lotw patrolowych nad Wielk Brytani i Wochami samoloty rozwijay prdko do 740 km/h i latay na wysokoci 9-10 tys. metrw; praktycznie aden z wczesnych myliwcw alianckich nie mg zbliy si na odlego strzau do tak szybkiego samolotu. W czasie ofensywy w *Ardenach w grudniu 1944 r. Niemcy wykorzystali z duym powodzeniem bombowce Ar 234B-2. Te samoloty wspieray niemieckie ataki na most *Remagen na Renie po opanowaniu go przez wojska alianckie. Do bojowych wypraw wyruszay uzbrojone w jedn bomb 1000 kg podczepion pod kadubem i dwie bomby 500 kg przenoszone pod silnikami. Ze wzgldu na ogln sytuacj Rzeszy zakady nie zdoay uruchomi wielkoseryjnej produkcji. cznie wyprodukowano 238 egzemplarzy (w tym 32 prototypy) w latach 1944-45, ale tylko 38 samolotw wzio udzia w walkach.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE (234B-2)

silniki 2 x Junkers Jumo 004B o mocy 2 x 8,8 kN

rozpito 14,11 m dugo 12,64 m maks. masa startowa 9850 kg maks. prdko 742 km/h zasig 1775 km

uzbrojenie 2 dziaka MG 151/20 kal. 20 mm

(strzelajce do tylu i obsugiwane przez pilota patrzcego w peryskop PV-1B)

1 500 kg bomb

ARAKAN ofensywa 1942-43 Po wyparciu w maju 1942 r. aliantw z Birmy przez japosk 15 armi (dowdca gen. Shojiro lida) gwnodowodzcy siami brytyjskimi na Dalekim Wschodzie marsz. Archibald * Wavell przygotowa plan odzyskania straconych pozycji. Nie zyska jednak poparcia *Czang Kai--szeka i zastpcy naczelnego dowdcy Si Sprzymierzonych w Poudniowo-Wschodniej Azji gen. Josepha W. *Stilwella. Ich zastrzeenia budzia sprawa dowodzenia i zbyt sabych si morskich i lotniczych, jakie mona byo przeznaczy do wsparcia ofensywy. Gen. Wavell, zmuszony do ograniczenia rozmiarw dziaa przygotowa w sierpniu 1942 r. nowy plan, ktry przewidywa atak z Czattagam (Chittagong) w Indiach, wzdu zachodniego wybrzea Birmy, czyli Arakanu, i morsk inwazj na malek wysp Akyab, gdzie miaa powsta baza lotnicza. Rycho okazao si jednak, e morska inwazja nie jest moliwa ze wzgldu na brak sprztu. Wobec tego w poowie grudnia 1942 r. tylko hinduska 14 dywizja rozpocza natarcie w stron Arakanu. Walki w podmokej dungli przecigay si, postpy atakujcych byy tak powolne, e Japoczycy zdyli wzmocni obron i przygotowa kontrofensyw. W marcu 1943 r. uderzyli w rejonie Htizwe i zaczli posuwa si w stron Maungdaw--Buthidaung. 14 kwietnia dowdztwo wojsk alianckich przej gen. Viscount Slim; stwierdzi, e onierze s wyczerpani walkami, a wielu chorowao na malari, przeciwko ktrej brakowao lekarstw. Slim zdecydowa si wycofa jednostki hinduskie z dungli na otwarty teren. 6 maja Hindusi opucili Buthidaung i potem Maungdaw. Wkrtce znaleli

Przebicie si wojsk niemieckich przez Ardeny w 1940 r.

Przebicie si wojsk niemieckich przez Ardeny w 1940 r.

33 ARDENY

si w miejscu, z ktrego wyruszyli pl roku wczeniej. Ofensywa zakoczya si kompletnym fiaskiem. Marsz. Wavell nalega na kontynuowanie atakw, chocia zdziesitkowane malari i walkami, pozbawione odpowiedniego sprztu i zaopatrzenia jednostki nie byy do tego zdolne. Zmiany personalne pooyy ostatecznie kres planom marsz. Wa-vella, ktry w czercu 1943 r. zosta wicekrlem Indii. (*Birma, walki 1941-1945)

ARCADIA konferencja Kryptonim konferencji prezydenta USA Franklina D. Roosevelta i premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla, ktra odbya si w Waszyngtonie 22 grudnia 1941 r. -14 stycznia 1942 r. w celu wypracowania przyszej strategii. Gwnymi tematami byy moliwoci dokonania inwazji na Afryk Pnocn, wsparcia wojsk alianckich na Filipinach oraz pomocy materiaowej dla Zwizku Radzieckiego. (*Lend--Lease, * Konferencje sprzymierzonych)

ARCHER dziao samobiene Brytyjska samobiena armata przeciwpancerna. Na podwoziu czogu * Valentine zamontowano dziao kal. 76,2 mm, ktrego lufa bya skierowana do tyu pojazdu. Pomimo tak niezwykego rozwizania Archery ze wzgldu na zwrotno okazay si gronymi niszczycielami czogw. Uywano je w czasie walk we Woszech, Francji i Niemczech od 1944 r.

DANE TAKTYCZNO-TECHNICZNE ciar bojowy 18 t maks. prdko 40 km/h zasig 225 km szybkostrzelno 10 strzaw /min zdolno przebicia pyty pancernej

138 mm z odlegoci 914 m poziomy kt ostrzau 90 kt podniesienia lufy od - 8 do + 16

ARDENY ofensywa niemiecka 1940 r.

Wedug opinii dowdcw francuskich, zalesiony i pocity wwozami teren masywu Ardenw w poudniowej Belgii, pnocnej Francji i w Luksemburgu by przeszkod nie do pokonania dla niemieckich czogw. Dlatego do obrony tego rejonu przeznaczono jednostki rezerwowe 2 i 9 armii francuskiej. Gen. Erich von *Manstein, ktry opracowa plan niemieckiego uderzenia na Zachd uzna, e czoowe natarcie na lini *Maginota - potny pas umocnie cigncy si wzdu granicy francusko-niemiec-kiej, przyniesie due straty atakujcym. Z kolei ofensywa na pnocy przez rodkow Belgi oznaczaaby cikie walki z rozwinit tam belgijsk armi polow, *Brytyjskim Korpusem Ekspedycyjnym i znaczn czci armii francuskiej. Doszed do wniosku, e naley uderzy w najsabsze miejsce tego acucha obrony - Ardeny. Jednake plan ofensywy opracowany w padzierniku i listopadzie 1939 r. przez szefa Sztabu Generalnego gen. Franza *Haldera wyklucza co prawda przeamywanie linii Maginota, ale zakada uderzenie przez rodkow Belgi. Manstein dopiero w lutym 1940 r. mg przedstawi swoj koncepcj Hitlerowi, ktry zaakceptowa jego projekt. W rejonie uderzenia Niemcy skoncentrowali Grup Armii (Heeres-gruppe) A" pod dowdztwem gen. Gerda von *Rundstedta liczc 45 i p dywizji, w tym 7 pancernych i 3 zmotoryzowane. 10 maja 1940 r. niemieckie kolumny pancerne przekroczyy granic Belgii i Luksemburga i w cigu 2 dni doszy do rodkowej Mozy. Pierwsza dotara do rzeki 7 dywizja pancerna gen. Erwina *Rommla; 12 maja piechota 5 dywizji (podporzdkowanej Rommlowi), nie napotykajc adnego oporu, przeprawia si grobl w pobliu miasta Dinant. Utworzya przyczek, ktry nastpnego dnia zosta powikszony do

10 km w gb i sta si dogodnym terenem do rozwinicia dalszego natarcia. 14 maja do Mozy w okolicach Sedanu dotary czogi XIX korpusu pancernego gen. Heinza *Guderiana. Bombowce nurkujce rozbiy francusk obron i o zmroku Niemcy zaczli budowa most pontonowy. Opr wojsk francuskich, ktre w okolicach Montherme i Mezieres zdoay do 15 maja zatrzyma XLI korpus pancerny gen. Georga-Hansa Reinhardta, na niewiele si zda. Kolumn pancernych, ktre przedary si przez Ardeny, ju nie mona byo zniszczy. 21 maja, wczeniej ni planowano, niemieckie czowki pancerne doszy do Abbeville nad kanaem La Manche. (*Belgia 1940 r., *Francja 1940 r.)

ARDENY ofensywa niemiecka 1944 r. Plan ofensywy w Ardenach Hitler obmyli prawdopodobnie na przeomie wrzenia i padziernika 1944 r. Potrafi w rozsypujcej si machinie wojennej Trzeciej Rzeszy skoncentrowa dziesitki tysicy pojazdw, 1100 czogw, amunicj, 17500 t paliwa, zaopatrzenie dla wier miliona onierzy. Liczy na druzgoczce uderzenie niemieckich wojsk pancernych i sprzyjajc pogod. Pnojesienna aura moga sparaliowa dziaalno alianckiego lotnict