Wirtualna Sekcja Żaby

An English title, authors’ address, abstract and copyright & citation remarks are printed on the last page of this article.

Bogdan Doleżych

Stanisława Doleżych

Wirtualna żaba i wirtualny skalpel

– sekcje zwierząt on-line

Uniwersytet Śląski Wydział Biologii i Ochrony Środowiska

Katowice

Dr hab. Bogdan Doleżych jest fizjologiem, adiunktem w Katedrze Fizjologii Zwierząt i Ekotoksykologii Uniwersytetu Śląskiego. Spe-cjalizuje się w fizjologii przewodu pokarmowego i ekofizjologii. Jest autorem wielu prac naukowych z tego zakresu, a swoje zainte-resowanie dydaktyką w naukach przyrodniczych skonkretyzował w postaci współautorstwa artykułów „Ćwiczenia z fizjologii czło-wieka” i „Insect’s gut as an effective alternative model for intestinal physiology teaching” oraz zredagowania i współautorstwa podręcz-ników akademickich, w tym, wraz z P. ŁASZCZYCĄ, „Biomedycz-nych podstaw rozwoju z elementami higieny szkolnej”. W latach 2000-2004 był członkiem Lokalnej Komisji Etycznej ds. doświad-

czeń na zwierzętach.

Dr Stanisława Doleżych jest fizjologiem, starszym specjalistą

w Katedrze Fizjologii Zwierząt i Ekotoksykologii UŚ. Także spe-

cjalizuje się w fizjologii przewodu pokarmowego, a ponadto w na-

uczaniu języka angielskiego, jako wykładowca przedmiotu „Język

angielski w ochronie środowiska”.

„Żabę pozbawioną ośrodkowego układu nerwowego umieszczamy na płytce preparacyjnej. Nacinamy powłoki brzuszne, cięcie przedłużamy aż do mostka i wycinamy obojczyki...” Wielu rocznikom absolwentów Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska do dziś w uszach brzmi mono-tonny głos lektora i beznamiętne instrukcje wykonania preparatu serca „in situ”. Instrukcję na bieżąco realizują wprawne dłonie i już po chwili przed oczyma przyszłych biologów tętni zatoka żylna, przed-sionki i komora. Niestety, studentów od żaby dzieli szkło monitora telewizyjnego a cięcie mostka mogą oni własnoręcznie jedynie... przerysować do zeszytu. Zastąpienie demonstracji wideo żywą żabą nie wydaje się już jednak możliwe. Żywych modeli bronią nie tylko ekolodzy ale i komisje bioetyczne oraz Unia Europejska. A absolwent biologii opuszcza szacowne mury uczelni nie wykonawszy drżącą ręka ani jednej sekcji, podczas gdy jeszcze 20 lat temu były one standardem programu ćwiczeń z fizjologii zwierząt. Dzisiaj w sukurs dydaktykom przychodzą informatycy, podrzucając im na wirtualne płytki preparacyjne wirtualne płazy w ubarwieniu identycznym z naturalnym. Rolę skalpela i nożyczek pełni mysz (ta kom-puterowa). Czy jednak studentowi, którego wczesna młodość upłynęła przed ociekającym krwią, szyb-kimi i dynamicznymi grami komputerowymi, wystarczy cierpliwości i dyscypliny, aby wirtualną sekcję przeprowadzić zgodnie z regułami narzuconymi przez anatomię i sztukę preparacji zwierząt zdobywaną wcześniej latami żmudnej pracy nad stołem preparacyjnym? Musi, bo jeden nieprzemyślany ruch grozi powtarzaniem przedmiotu, a przynajmniej koniecznością zaczynania jeszcze raz całej preparacji od nowa: „...przedłużamy cięcie aż do wirtualnego mostka i wycinamy wirtualne obojczyki...” Oddając się wirtualnej sekcji z równym zaangażowaniem jak ulubionej grze, oszczędzamy życie tysięcy żab. Czy jednak prawdziwy biolog może obejść się bez kontaktu z żywą istotą? Pozostaje mu udać się wiosną nad pobliski staw! Tym bardziej, że program przygotuje cię do tej wycieczki, gdyż zawiera pod-stawowe informacje z ekologii płazów (przyp. red. z serwisu internetowego www.us.edu.pl).

Wstęp Czy anatomia jest wirtualna? Odpowiedź wydaje się być oczywista – nie, nie jest, bo

anatomia to przecież naukowy, a często także skrajnie praktyczny opis budowy

żywego ciała czy zwłok. Na drugie pytanie – czy anatomii można się nauczyć po-

przez wirtualne metody – można usłyszeć już różne odpowiedzi. Czym innym bo-

wiem jest pobieżne zapoznanie się z budową ciała człowieka czy zwierzęcia przez

ucznia, a czym innym poznanie anatomii przez studenta medycyny czy weterynarii,

który tę wiedzę będzie musiał stosować w praktyce, a braki w tym zakresie będą

skutkowały błędami w uprawianym zawodzie. Zatem metody dydaktyczne muszą

być dostosowane do odbiorcy, co jest oczywiście truizmem, ale w naukach przyrod-

niczych ten truizm przekłada się na szereg kompromisów, które w uproszczeniu

można sprowadzić do proporcji między czystą teorią z jednej strony, a obserwacją

i doświadczeniem z drugiej. Każda z metod nauczania stosowana w naukach przy-

rodniczych i medycynie musi być zatem zorientowana na cele, jakie chcemy osią-

gnąć, a w jej stosowaniu nie można abstrahować ani od etyki, ani od ekonomii.

Poruszony tutaj problem dotyczy także, chociaż w nieco mniejszym stopniu, innych

dyscyplin przyrodniczych. Warto w tym miejscu skierować czytelnika do książki

HERRONA – „Lekcja chemii” [HERRON, 2000], pokazującej sztukę nauczania tego

trudnego przedmiotu i propozycje rozwiązań, jakie mogą być przydatne każdemu

nauczycielowi i wykładowcy uniwersyteckiemu.

Niniejsza praca jest poświęcona praktycznemu spojrzeniu – okiem fizjologów

i zarazem wieloletnich nauczycieli akademickich – na dostępne na rynku programy

komputerowe do wirtualnych sekcji. Praktyczne spojrzenie nie jest ani krytykanc-

twem, ani marketingiem na rzecz któregoś z programów – dotyczy po prostu ich

przydatności dla nauczania anatomii (zootomii) na studiach przyrodniczych oraz

w szkole ponadpodstawowej. Autorzy mają nadzieję, że czytelnik potraktuje ten

44 Bogdan Doleżych i Stanisława Doleżych

artykuł jako przewodnik po Internecie i nie ograniczy się do lektury, ale samodziel-

nie wejdzie na omawiane strony WWW i skonfrontuje swoje odczucia z wyrażoną

przez nas opinią.

Anatomia i zootomia na studiach przyrodniczych i ograniczenia w jej nauczaniu

Anatomia człowieka, co oczywiste, odgrywa szczególną rolę w kształceniu studen-

tów medycyny. Jej naturalnym uzupełnieniem była dawniej sekcja zwierzęcia, naj-

częściej żaby, wykonywana w celu przeprowadzenia doświadczeń fizjologicznych.

Nikt raczej – w odniesieniu do studentów medycyny – nie neguje potrzeby wyko-

rzystania w nauce anatomii zwłok ludzkich, jednak zwiększające się i tutaj trudności

w dostępie do takich preparatów spowodowały rozwój metod wizualizacji wspoma-

gających nauczanie – poza atlasami anatomii człowieka, w tym fotograficznymi,

pojawiły się programy multimedialne, np. GIELECKI i in. [2005]. Warto przytoczyć

w tym miejscu zdanie humanisty – kompozytora KENNETHA LYENA:

“In the case of medicine, dissection is probably best carried out on a living pa-

tient during a surgical operation. There is no substitute for this. I would not like to

be operated by a surgeon whose only training is on a computer simulation pro-

gramme. Come to think of it, I would not like to be operated by a student who is

doing his or her very first case!” co w polskim tłumaczeniu oznacza: „W przypadku

medycyny sekcja jest prawdopodobnie najlepiej przeprowadzana na żywym pacjen-

cie, podczas operacji chirurgicznej. Nie istnieje substytut dla tego działania. Nie

chciałbym być operowany przez chirurga, który uczył się wyłącznie z komputerowe-

go programu symulacyjnego. Kontynuując te myśl, nie chciałbym być także opero-

wany przez studenta, który czyni to po raz pierwszy w życiu!” [LYEN, 2004].

Poznawanie budowy ciała przez studentów na studiach biologicznych było

oparte na podobnym, co na medycynie, schemacie. Student poznawał anatomię

człowieka w zakresie obowiązujących minimów (współcześnie są to „Standardy

nauczania”), a poszerzenie zakresu minimalnego było wymagane w kształceniu

nauczycieli, co regulowały dodatkowe, szczegółowe rozporządzenia ministra.

Z kolei z budową zwierząt student zapoznawał się głównie na zoologii, gdzie zo-

otomia była ważną częścią ćwiczeń, do której istniały specjalne podręczniki, np.

JASIŃSKI [1973], czy KUBIK i KLIMASZEWSKI [1969]. Dalszym, naturalnym krokiem

było dokonywanie sekcji żab dla celów doświadczeń fizjologicznych, a szczegółowe

metody sekcjonowania były opisywane w każdym podręczniku do ćwiczeń z fizjo-

logii. Tak więc w nauczaniu wykorzystywano opis podręcznikowy, uzupełniony

o obserwacje preparatów anatomicznych i przeprowadzane później samodzielnie

sekcje, wykorzystujące wcześniej nabyte umiejętności.

Sekcja żaby, przeprowadzana przez uczniów, nie była także niczym niezwy-

kłym podczas zajęć kółka biologicznego.

SEKCJE ZWIERZĄT ON-LINE 45

Nie bez powodu użyliśmy w powyższym tekście czasu przeszłego, gdyż wiele

się zmieniło w Polsce w tym zakresie począwszy od lat 90. XX w.

Wzorem innych krajów, pod naciskiem organizacji pozarządowych, żądających

– niekiedy w radykalnej formie – zaprzestania, a przynajmniej znacznego ograni-

czenia doświadczeń na zwierzętach, także w Polsce wprowadzono ograniczenia

prawne dla eksperymentów na zwierzętach. Obowiązująca „Ustawa o ochronie

zwierząt” wyznacza procedury, jakim musi być poddany każdy eksperyment i zara-

zem określa zadania Lokalnych Komisji Etycznych ds. doświadczeń na zwierzętach,

które dbają o przestrzeganie tych procedur. Konsekwencje tego stanu rzeczy dotyczą

także wykorzystywania zwierząt do nauczania zootomii i później przeprowadzania

doświadczeń fizjologicznych. Autorzy niniejszego tekstu pomijają spór pomiędzy

przeciwnikami doświadczeń na zwierzętach a tymi, którzy dostrzegają niezbędność

ich wykonywania, odsyłając zainteresowanego czytelnika do wyważonej książki

PATONA [1995], emocjonalnej, ale ciekawej pozycji JUKESA i CHIUIA [2003], czy do

stron internetowych: Vitryna – kwartalnika Krajowego Centrum Metod Alternatyw-

nych do Oceny Toksyczności albo Animals In Education – strony Humane Society of

the U.S.

W praktyce wspomniane wyżej ograniczenia spowodowały zaprzestanie „kro-

jenia” zwierzęcia przez studentów i uczniów. Tym samym zaczęto poszukiwać me-

tod alternatywnych. Jednym z możliwych kierunków działania była zmiana obiektu

doświadczalnego – przeniesienie ćwiczeń na człowieka albo na bezkręgowce,

z idącymi za tym opracowaniami dydaktycznymi, np. ŁASZCZYCA i in. [1996] czy

ORCHEL i DOLEŻYCH [1999]. Sprzymierzeńcem w tym poszukiwaniu stał się postęp

technologiczny – oferowane metody alternatywne są odbiciem dostępnych środków

technicznych i skali ich dostępności. Ze względu na wielkość rynku odbiorców

(USA i Kanada, kraje UE, Japonia) produkcja i dystrybucja filmów i programów

służących nauczaniu anatomii, zootomii i fizjologii stała się przedsięwzięciem opła-

calnym ekonomicznie. Istnieje wiele wyspecjalizowanych firm, konkurujących ze

sobą i oferujących dużą gamę takich produktów.

Warto także mieć świadomość obiektywnych ograniczeń wszystkich metod al-

ternatywnych, służących nauczaniu anatomii czy zootomii. Wadą nie do uniknięcia

jest to, że de facto uczeń/student ma do czynienia tylko z obrazem, uzupełnionym

o komentarz, podczas gdy „prawdziwa” anatomia i zootomia angażują także recep-

tory dotykowe, termiczne i węchowe, a nawet słuchowe, bo istotna podczas samo-

dzielnego wykonywania sekcji jest przecież także konsystencja, temperatura i za-

pach, czy nawet charakterystyczny dźwięk, towarzyszący rozcinaniu.

Klasyczne metody alternatywne Tak nazwaliśmy filmy i starego typu prezentacje multimedialne. Niezależnie od

tego, czy był to film 16 mm, czy film video, czy wreszcie płytka wkładana do kom-

putera, była to sfilmowana prawdziwa sekcja, a dla potrzeb dydaktycznych stosowa-


no zbliżenia, montaż pozwalający na unikniecie dłużyzn, wplecenie w obraz sekcji

zdjęć mikroskopowych, schematów i innych obrazów wyjaśniających poruszane

zagadnienia. Wszystko to uzupełniał głos lektora. Zaletą nie do przecenienia był

fakt, że najczęściej tylko jedno zwierzę ginęło w czasie filmowanego eksperymentu

jako źródło dokumentacji bazowej, a później, już w tysiącach kopii, wynik mógł być

oglądany w szkołach czy na uczelniach, służąc celom edukacyjnym.

Istotną wadą tej grupy metod jest bierny odbiorca. Nie ma tutaj żadnego sprzę-

żenia zwrotnego, gdyż uczeń/student jest tylko widzem. Wiele filmów z lat 80. czy

nawet 90. może razić także nieporadnością warsztatu filmowego – z kolei te zreali-

zowane profesjonalnie były zawsze relatywnie drogie, zatem i mniej rozpowszech-

nione.

Metody klasyczne, jako wspomagające proces nauczania, będą zapewne jesz-

cze długo używane i stale powstają w tej konwencji nowe filmy czy programy kom-

puterowe. Dosyć często stanowią one współczesny typ instrukcji do późniejszych

samodzielnych działań i są np. oferowane przez wyspecjalizowane firmy, dostarcza-

jące także zwierząt do sekcji. Można zatem zakupić w firmie Sargent-Welch1 czy

w konkurencyjnych Science Works, Neotek lub Science Kit & Boreal Laboratories –

programy edukacyjne do realnych sekcji ssaków i ich narządów, płazów, ryb, bez-

czaszkowców, mięczaków, owadów, pierścienic i jamochłonów (w ofercie jest okoń,

małż, kalmar, langusta, pasikonik, dżdżownica i inne zwierzęta).

Jak widać wybór jest dosyć szeroki a angielska wersja językowa stanowi coraz

mniejszy problem także u polskiego odbiorcy – relatywnie proste teksty biologiczne,

obecne w tych programach, można wręcz wykorzystać do poszerzenia znajomości

języka. Ponieważ nie zawsze podawane są nazwy łacińskie omawianych gatunków,

warto sięgnąć do specjalistycznego słownika, np. DOMAŃSKI [1993] lub profilowa-

nych słowników dostępnych w Internecie.

W omawianym tutaj nurcie mieści się także darmowy program edukacyjny na-

stawiony na potrzeby szkoły o nazwie „Cow’s Eye Dissection” („Sekcja oka kro-

wy”). Podzielona na 13 modułów, prosto omówiona i dobrze sfilmowana sekcja oka

wołu, uzupełniona o elementy fizjologii widzenia, może być wykorzystana i w szko-

le, i na uczelni oraz – ze względu na bezpłatność programu i umiarkowane wymaga-

nia sprzętowe – także w domu, jako zadanie domowe.

Nie wszystkie dostępne w Internecie programy spełniają jednak oczekiwania

przyrodnika – na pewno więcej można by się spodziewać po „Owl pellet” („Wy-

pluwki sów”), jeśli nawet przeznaczony jest dla młodych przyrodników-amatorów,

tymczasem prezentowany schematyzowany rysunek nie pozwala nawet na elemen-

tarne oznaczenie zawartości wspomnianej wypluwki.

1 Adresy stron internetowych omawianych programów, a także cytowanych organizacji, pro-

ducentów czy uczelni, zestawiono na końcu artykułu (przyp. autora).


Współczesne metody alternatywne Pod tą nazwą autorzy niniejszego artykułu rozumieją metody interaktywne, dające

poczucie uczestnictwa w przeprowadzanej sekcji, gdzie sam program komputerowy

narzuca działania do wykonania, które można wykonać albo dobrze, albo źle, a od

wyniku zależy możliwość kontynuacji wirtualnej sekcji. Programy te oczywiście

zawierają w sobie wszelkie pozytywne cechy metod klasycznych, tzn. obraz i ko-

mentarz, jednak nie pozwalają na pozostawanie biernym. FLEISCHMANN [2005]

zwraca uwagę na dodatkowe możliwości oprogramowania do wirtualnych sekcji –

odpowiednio używane mogą służyć do pracy grupowej i na tej drodze wzmagać

efektywność samego nauczania.

Rozwiązania praktyczne

Poszukiwanie programów Jak w wielu sprawach, lepiej nie wyważać otwartych drzwi i skorzystać – przynajm-

niej na początku – z gotowych rozwiązań. Najwięcej do zaoferowania w interesują-

cym nas temacie mają witryny internetowe organizacji, propagujących metody al-

ternatywne w miejsce doświadczeń na zwierzętach. Naszym zdaniem najlepsza jest

w tym względzie holenderska strona o nazwie Netherlands Centre Alternatives to

Animal Use (w skrócie NCA), ale istnieją oczywiście inne strony, np. Interniche (po

polsku) czy Tierschutz – Animal Welfare (po niemiecku). Na stronach tych zebrano –

zazwyczaj w oddzielnej zakładce (np. na stronie NCA jest to najpierw Links,

a potem Education – Models) – konkretne adresy internetowe miejsc zakupu lub

innej formy udostępnienia programów do wirtualnych sekcji.

Co zatem można znaleźć w takim miejscu? Na stronie NCA pojawiają się łącza

do:

About biology

Anatomically correct : the online cat dissection

Cardiovascular lab videodisc

Clive (Computer-aided Learning in Veterinary Education)

DCM educational services

Microsurgical developments foundation

Pccal Pharmacy Consortium for Computer Aided Learning

Rat dissection

Rescue critters

Sawbones

Sniffy the virtual rat

Training models by Sally Walshaw, VMD, Michigan state university

The interactive frog dissection title page


frog dissections:

virtual frog

http://www-itg.lbl.gov/vfrog/

whole frog project

http://www-itg.lbl.gov/Frog/

digital frog

http://www.digitalfrog.com/

froguts

http://www.froguts.com/

Jak widać, jest całkiem spory wybór, aczkolwiek nie wszystkie programy i łącza są

jednakowo przydatne dla pracowni szkolnej czy wydziału przyrodniczego uczelni

wyższej.

Dostępne formy programów

Jeśli zdecydujemy się na wejście na któreś z ww. stron, to prawie zawsze pierwszą

opcją, jaką napotkamy, jest możliwość zakupu oprogramowania. Zakładamy jednak,

że najpierw chcemy program poznać, ocenić jego przydatność, zorientować się, czy

oferowana cena i forma licencji jest adekwatna dla naszych potrzeb i możliwości.

Praktycznie wszystkie strony oferują wersje demonstracyjne oferowanych progra-

mów do wirtualnych sekcji, do ściągnięcia bezpośrednio na komputer albo do za-

mówienia w postaci płytki. Mimo ograniczonej funkcjonalności wersje demo są

przydatne i pozwalają wyrobić sobie opinię o programie.

Ciekawą formą, szczególnie przydatną dla szkół, jest możliwość wypożyczenia

materiałów audiowizualnych dla nauczania anatomii, zootomii i fizjologii. Możli-

wość taka oferuje wspomniana już polska wersja strony „Międzynarodowej sieci na

rzecz humanitarnej edukacji InterNICHE”, gdzie można znaleźć zarówno listę ofe-

rowanych pomocy dydaktycznych, jak i warunki samego wypożyczenia.

Istnieje wreszcie szereg programów udostępnionych darmowo, trzeba jednak

zawsze uważnie przeczytać warunki takiego udostępnienia, żeby nie naruszyć pra-

wa. Wprowadzenie do wyszukiwarki wyrazów „virtual dissection free program”

daje zaskakująco wiele trafień, nawet po odrzuceniu powtórzeń i anonsów reklamo-

wych. Zachęcając czytelnika do samodzielnej zabawy, możemy podpowiedzieć

sprawdzony adres. Online Dissections – ze strony tej można wejść do kilku przykła-

dowych sekcji i quizów anatomicznych. Oferowane tutaj możliwości są dosyć ogra-

niczone – czyli dość często pod nazwą „sekcja” kryje się kilka fotografii zwierzęcia,

zaletą jednak tej strony jest aktualizacja łączy, szczególnie tych dotyczących uniwer-

sytetów amerykańskich, które na swoich stronach oferują multimedialne pomoce

dydaktyczne, mieszczące się raczej w opisywanej przez nas pierwszej grupie, kla-

sycznych metod alternatywnych.


Przykłady rozwiązań Twórcy programów do wirtualnych sekcji przyjęli kilka rozwiązań, zarówno dydak-

tycznych, jak i informatycznych, zatem praktyczne przetestowanie konkretnego

produktu, nawet w wersji demonstracyjnej, wymaga wstępnego przygotowania

komputera i zainstalowania w nim sugerowanych programów pomocniczych i wty-

czek. Są to jednak rozwiązania bezpieczne, a programy uzupełniające pochodzą

zazwyczaj od znanych producentów. Najczęściej potrzebny jest inny, niż domyślnie

zainstalowany odtwarzacz multimedialny (np. „Quick Time Player”) oraz wtyczki

„Shockwawe Player” i „FlashPlayer”.

Virtual Pig Dissection

Program http://www.whitman.edu/biology/vpd/main.html jest dostępny ze strony

Whitman College i pomyślany jest jako uporządkowana prezentacja obrazów, ze

sprawdzianami w postaci quizów. Używane fotografie są bogate w szczegóły, pose-

gregowane w rozdziały poświęcone budowie poszczególnych układów narządów, a

każdy widoczny element jest nazwany. Świnia jako obiekt sekcji jest przydatna nie

tylko przyszłym weterynarzom – z programu mogą skorzystać z powodzeniem

i uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, i studenci kierunków przyrodniczych.

Fetal Pig Dissection

Opracowanie takiego programu do wirtualnej sekcji wynika najpewniej z próby

zastąpienia lub uzupełnienia rzeczywistej sekcji płodów świni – „produktu uboczne-

go” przemysłu mięsnego. Sama konstrukcja dydaktyczna i informatyczna przypomi-

na rozwiązanie omówione wyżej. Program jest dostępny ze strony Fetal Pig Dissec-

tion: http://www.biology.ucok.edu/AnimalBiology/pigweb/Pig.html i zawiera bardzo

dobre zdjęcia, szczegółowe zdjęcia. Uzupełnieniem programu jest prezentacja

w Power Point, pozwalającą na samodzielne nazywanie zaznaczonych struktur

i sprawdzenie potem poprawnych odpowiedzi.

Virtual Frog Dissection Kit

W tym interaktywnym programie de facto tylko ogląda się wirtualną żabę o imieniu

Fluffy. Na ekranie powitalnym widzimy ją w całej okazałości, natomiast kolejne

wyczyszczenie wstępnie zaznaczonych pól pozbawia Fluffy określonych narządów.

Pomysłem dydaktycznym jest zatem w tym przypadku metoda eliminacji. Obraz

można także obracać, uzyskując widoki z różnych stron. Program jest dostępny ze

strony Virtual Frog Dissection Kit: http://froggy.lbl.gov/cgi-bin/dissect. Omówiony

program jest częścią większego projektu o nazwie Computer-Enhanced Science

Education: The Whole Frog Project, dostępnego na stronie http://froggy.lbl.gov/

i można w tym miejscu zapoznać się z samym pomysłem dydaktycznym i sposobem

jego praktycznej realizacji.


Froguts

Na stronie http://www.froguts.com/flash_content/index.html można dotrzeć do za-

kładki Demos, a stamtąd rozpocząć przygodę z programem zgrabnie imitującym

prawdziwą sekcję żaby. Zostaniemy wyposażeni w wirtualne nożyczki, skalpel

szpilki, lupę i szereg innych narzędzi pomocniczych. Postępując zgodnie z instruk-

cjami pojawiającymi się na ekranie, najpierw przyszpilamy kończyny w wyznaczo-

nych punktach, potem wskazujemy brzuch, prowadzimy cięcie wirtualnym skalpe-

lem po wskazanych liniach, rozchylamy i mocujemy przecięte powłoki, rozcinamy

wirtualnymi nożyczkami klatkę piersiową i wreszcie oglądamy w powiększeniu

wirtualnej lupy odsłonięte organy, odhaczając je na liście, która się pojawia. Pro-

gram koryguje nasze niewprawne działania, prowadząc właściwie skalpel czy no-

życzki.

Korzystając z tej samej zakładki możemy zapoznać się z morfologią kalmara.

„Digital Frog” („Wirtualna żaba”) – udane wdrożenie na Uniwersytecie Śląskim

W roku 2005, staraniem Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem Uni-

wersytetu Śląskiego i przy wsparciu finansowym Wojewódzkiego Funduszu Ochro-

ny Środowiska w Katowicach zakupiono, a w roku 2006 w pełni udostępniono stu-

dentom sieciową wersję programu „Digital Frog”, którego producentem jest

kanadyjska firma Digital Frog International. Program jest dostępny dla studentów

i pracowników Uniwersytetu ze strony www Biblioteki Głównej UŚ

http://www.bg.us.edu.pl/ – poprzez zakładkę „Bazy danych”. Ze stanowisk kompu-

terowych zlokalizowanych na uczelni należy skorzystać z bazy System Infoware

CD/HD (logowanie wg kodu wydziału, widocznego w wykazie Użytkownicy sys-

temu Infoware). Z kolei użytkownicy systemu OneLog, po zalogowaniu się do tego

systemu, mogą skorzystać z programu Digital Frog z dowolnego komputera.

Potencjalni użytkownicy spoza Uniwersytetu Śląskiego mogą mieć dostęp do

wersji demonstracyjnej programu, do ściągnięcia ze strony producenta

http://www.digitalfrog.com/ poleceniem Get DemoWare. Wersja demonstracyjna

(aktualnie jest to „The Digital Frog 2”) nie oferuje oczywiście wszystkich możliwo-

ści programu, ale i tak jest całkiem bogata, mogąc służyć z powodzeniem w szkole

jako wprowadzenie do wirtualnej sekcji.

Omawiany program prezentuje jeszcze inne, niż wcześniej omówione, prak-

tyczne podejście do przeprowadzania wirtualnej sekcji. Jest oczywiście interaktyw-

ny, nakazując wykonanie określonych czynności i wymuszając ich minimalną ja-

kość, jednak dodatkowym założeniem twórców było niepoprzestanie na sekcji –

odsłonięcie każdego narządu pozwala na otwarcie „bramki wiedzy” prowadzącej do

zbioru multimedialnych informacji anatomicznych i fizjologicznych. Ta cecha pro-

gramu powoduje, że jest on cenną pomocą w nauczaniu, bo podawane informacje,

uzupełnione o schematy i fotografie, nie są skrajnie skrótowe, jak w wielu innych


rozwiązaniach, ale – przynajmniej w odniesieniu do niektórych układów narządów –

odpowiadają nawet potrzebom studenta studiów 1. stopnia. Żaba, która w końcu jest

podmiotem i przedmiotem programu, jest pokazana w szerszym, ekologicznym

kontekście.

Co zatem napotka użytkownik?

Po otwarciu programu – z panelu startowego – możemy wybrać sekcję, anato-

mię, ekologię lub quick tour, dla krótkiego zaznajomienia się z całością.

Gdy wybierzemy sekcję, to po zapoznaniu się z budową zewnętrzną przecho-

dzimy do właściwej, wirtualnej sekcji, gdzie możemy kroić głowę, tułów i nogi. Na

ekranie pojawiają się punkty, pomiędzy którymi mamy przeprowadzić cięcie

(wskaźnik myszy zamienia się w skalpel), a wyrozumiały program trochę koryguje

nasze nieprecyzyjne cięcia. Wykonanie kolejnego polecenia pozwala na obejrzenie

w okienku fragmentu sfilmowanej, prawdziwej sekcji prowadzonej wg schematu,

jaki usiłowaliśmy odtworzyć wirtualnie. Kolejne kroki wyglądają podobnie, a po-

dwójne kliknięcie w jakikolwiek odsłonięty organ uruchamia sprofilowany zestaw

informacji anatomicznych i fizjologicznych.

Otwarcie anatomii pozwala na dostęp do 8 podrozdziałów, zbudowanych hie-

rarchicznie i wzbogaconych szeregiem multimediów. Z kolei „ekologia” to właści-

wie pełnia historia naturalna żaby, także wzbogacona multimedialnie, gdzie wiele jej

zachowań możemy podejrzeć na towarzyszących tekstowi plikach video.

Pożytecznym rozwiązaniem jest korzystanie z funkcji „zakładka” (bookmark),

pozwalającej na ułożenie naszej własnej sekwencji działań na żabie, np. dla celów

prezentacji jakiegoś tematu, opartego na programie „Digital Frog”. Zważywszy na

całkiem spory zakres dostępnego w programie materiału, taka prezentacja może

dotyczyć nie tylko anatomii funkcjonalnej, ale i wielu zagadnień fizjologicznych.

Jak już o tym wspominaliśmy, dodatkową wartością także tego programu jest

język angielski, na tyle prosty, aby rozumieć polecenia, a z drugiej strony odzwier-

ciedlający bogactwo poruszanych zagadnień.

Podsumowanie W artykule omówiliśmy kilka praktycznych rozwiązań, kierując się przede wszyst-

kim dostępnością programów, czy to w wersji pełnej, czy przynajmniej bezpłatnych

wersji demonstracyjnych. Dla profesjonalnego użytku potrzebne jest oczywiście

albo wypożyczenie, albo zakup oprogramowania, dlatego podaliśmy i adresy stron

producentów, i adres fundacji zajmującej się wypożyczaniem programów dla szkół.

Uważny czytelnik zapewne zauważył, że na cytowanej przez nas stronie NCA istnie-

ją łącza i do innych, niż omówionych w artykule, programów do wirtualnych sekcji.

Mamy nadzieję, że rozbudzona przez lekturę ciekawość sprowokuje czytelnika do

własnych poszukiwań w Internecie, tym bardziej, że jest to medium ulotne i nie

możemy zagwarantować, że wszystkie cytowane przez nas adresy będą aktywne

w chwili, kiedy ktoś zechce z nich skorzystać.


Piśmiennictwo

Pozycje podręcznikowe i artykuły 1. DOMAŃSKI P. 1993: Szkolny słownik zoologiczny. Delta, Warszawa.

2. FLEISCHMANN K.R. 2005: Virtual Dissection and Physical Collaboration. First Monday, 10

(5): strony nienumerowane. Adres internetowy artykułu:

http://firstmonday.org/issues/issue10_5/fleischmann/index.html

3. GIELECKI J., ŻURADA A., GAJDA G. 2005: Multimedialny Atlas Anatomii Polsko – Łacińsko

– Angielski. Kości, stawy i więzadła. Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław.

4. HERRON J.D. 2000: Lekcja chemii. O skutecznym sposobie uczenia. WN PWN, Warszawa.

5. JASIŃSKI A. 1973: Zootomia kręgowców. PWN, Warszawa.

6. JUKES N., CHIUIA M. 2003: From Guinea Pig to Computer Mouse. InterNICHE. Polskie

tłumaczenie, pod tytułem „Od królika doświadczalnego do myszki komputerowej” ukazuje

się sukcesywnie na stronie Stowarzyszenia Empatia: http://empatia.pl/str.php?dz=38

7. KUBIK I., KLIMASZEWSKI S.M. 1969: Podręcznik zootomii. PWN, Warszawa.

8. LYEN K. 2004: Virtual Dissection. Bravenet Web Journal: strony nienumerowane. Adres

internetowy artykułu http://kenlyen.bravejournal.com/archive/09/7/2004

9. ŁASZCZYCA M., ŁASZCZYCA P., DOLEŻYCH B., KĘDZIORSKI A. 1996: Ćwiczenia z fizjologii

człowieka. Biologia w Szkole, 49(4): 205-213.

10. ORCHEL A., DOLEŻYCH B. 1999: Insect’s gut as an effective alternative model for intestinal

physiology teaching. J. Physiol. Pharmacol. 50 (supp. 1): 74.

11. PATON W. 1997: Człowiek i mysz. Badania medyczne na zwierzętach. WN PWN, Warszawa.

Adresy stron internetowych Wymienione niżej adresy wielokrotnie weryfikowaliśmy, ale czytelnika za-

pewnić możemy jedynie, że wszystkie łącza były aktywne w lipcu 2006, kiedy koń-

czyliśmy pisać ten artykuł. 1. Animals in Education:

http://www.hsus.org/animals_in_research/animals_in_education/index.html

2. Biblioteka Główna Uniwersytetu Śląskiego: http://www.bg.us.edu.pl/

3. Cow’s Eye Dissection: www.exploratorium.edu/learning_studio/cow_eye/

4. Digital Frog International: http://www.digitalfrog.com/

5. Fetal Pig Dissection: http://www.biology.ucok.edu/AnimalBiology/pigweb/Pig.html

6. Froguts: http://www.froguts.com/flash_content/index.html

7. InterNICHE: www.interniche.org/pl/

8. NCA: http://www.nca-nl.org/

9. Neotek: http://www.neotek.com/

10. Online Dissections: http://biology.about.com/od/onlinedissections/

11. Owl pellet: http://www.kidwings.com/owlpellets/virtual/vopfinal2.htm

12. Sargent-Welch: http://www.sargentwelch.com/

13. Science Kit & Boreal Laboratories: http://www.sciencekit.com/category.asp_Q_c_E_749796

14. Science Works, Inc.: http://www.scienceclass.com/

15. Stowarzyszenie Empatia: http://www.empatia.pl/

16. The Whole Frog Project: http://froggy.lbl.gov/

17. Tierschutz – Animal Welfare: http://www.uni-giessen.de/tierschutz/


18. Virtual Frog Dissection Kit: http://froggy.lbl.gov/cgi-bin/dissect

19. Vitryna – kwartalnik Krajowego Centrum Metod Alternatywnych do Oceny Toksyczności:

http://www.imp.lodz.pl/oficyna/vitryna_n.htm

20. Whitman College: http://www.whitman.edu/biology/vpd/main.html

Abstract

Virtual Frog and Virtual Lancet – animal dissections online

Bogdan Dolezych2, Stanisława Dolezych

Dissection being an inherent way of teaching anatomy of both the man and the

animal is a real problem which encounters each medical school and faculty of biol-

ogy at university. On the one hand the necessity of gaining practical skills and ex-

perience in dissection and on the other hand the ethical aspects and tight law restric-

tions on carrying on experiments on animals caused search for methods of effective

solving these problems. The progress of science and technology turned out the ally.

Now many computer programmes and free internet links are available and their

accessibility is becoming increasingly common. Authors give some examples of

them. One of the mentioned above programmes – The Digital Frog – has been

launched at the University of Silesia recently. Despite the objective limits of the

alternative methods they can serve as a useful tool at different levels of education.

Key words: virtual dissection, Digital Frog, ethics in experiments on animals

This article was published by Centre for Studies on Human and Natural

Environment University of Silesia, Katowice in Problems of the Environment

and Its Protection, part 14. © 2006 University of Silesia, Katowice, Poland. All

rights reserved.

Citation in English: Dolezych B., Dolezych S. 2006. Virtual Frog and Virtual

Lancet – animal dissections online. In: Nakonieczny M. and Migula P. (eds.)

Problems of the Environment and Its Protection, part 14. Publishing House

„Graf”, Chorzow, pp. 41 - 53

Cytowanie po polsku: Doleżych B., Doleżych S. 2006. Wirtualna żaba i

wirtualny skalpel – sekcje zwierząt on-line W: Nakonieczny M. i Migula P.

(red.) Problemy środowiska i jego ochrony, część 14. Wyd. ZUP „Graf”

Chorzów, str. 41 - 53

2 Authors’ address Department of Animal Physiology and Ecotoxicology, University of

Silesia, Bankowa 9, 40-007 Katowice, Poland; e-mail [email protected]

Wirtualna Sekcja Żaby

Documents

Transcript of Wirtualna Sekcja Żaby