Wielki skok

Turcja pod władzą Erdoğana

Marek Matusiak

51

NUMER 51WARSZAWAMAJ 2015

Marek Matusiak

Wielki skokTURcJA pod WłAdZą ERdoğANA

© copyright by ośrodek Studiów Wschodnichim. Marka Karpia / centre for Eastern Studies

RedakcjaKatarzyna Kazimierska

Współpraca Halina Kowalczyk, Anna łabuszewska

opracowanie graficzne pARA-BUcH

dTpGroupMedia

Zdjęcie na okładce Agencja Shutterstock

WYdAWcAośrodek studiów Wschodnich im. Marka karpia centre for Eastern Studies

ul. Koszykowa 6a, WarszawaTel. + 48 /22/ 525 80 00Fax: + 48 /22/ 525 80 40osw.waw.pl

ISBN 978-83-62936-63-2

Spis treści

TEZY /5

I. NARodZINY I ZMIERZcH KEMAlISToWSKIEJ REpUBlIKI /8

II. EpoKA AKp – od dEMoKRAcJI do AUToKRAcJI /14

III. NA dRodZE do dEMoKRAcJI /21

IV. TUREcKI SKoK cYWIlIZAcYJNY /27

V. NA dRodZE do AUToKRAcJI /31

VI. cYWIlIZAcYJNA TożSAMość TURcJI pod WłAdZą AKp /38

VII. SpołEcZEńSTWo TUREcKIE pod WłAdZą AKp /42

VIII. WNIoSKI I pRoGNoZY /44

ANEKS /471. Ruch Fethullaha Gülena (Cemaat) /472. Aresztowania 17 grudnia 2013 roku /503. Ergenekon i Balyoz /51

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

5

Tezy

• Przed dojściem Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) dowładzyw 2002 rokuTurcja była państwempolitycznie nie-przystającym do Zachodu ze względu na rolę armii, szowi-nistyczną ideologiępaństwowąorazskalęwewnętrznejnie-stabilności. Dziękimocnemumandatowi politycznemuAKP– ugrupowanie o islamskich korzeniach i proeuropejskimprogramie–dokonałagruntownejredefinicjizałożeńpolitykiTurcji,wefekciezmieniającjąwsposóbnieodwracalny.Pań-stwo,jakieistniałood1923roku–opartenaświeckichelitachwojskowo-urzędniczychilaicko-nacjonalistycznejideologii–wdużejmierzeodeszłodoprzeszłości.

• ReformyAKPstworzyłyszansę,byTurcjamogłastaćsięczę-ściąZachoduwwymiarze standardówprawnych ipolitycz-nych,zachowującodrębnośćkulturowąireligijną.RządyAKPdałybowiempaństwuokołodekadyspokojuspołecznego,sta-bilnościpolitycznej,rosnącegodobrobytu,rozwojudemokra-cjiirządówprawa.

• WmiaręumacnianiawładzyAKPcorazbardziejasertywniedemonstrowałajednakZachodowiodrębnośćmodelupaństwai tożsamości cywilizacyjnej. Systemwładzy corazwyraźniejnabierał zaś charakteru rządów osobistych Recepa TayyipaErdoğana (najpierw jako premiera, a następnie prezydenta),lekceważącychporządekprawno-ustrojowypaństwa,kneblu-jącychirepresjonującychkrytykę.WdużejmierzezniweczyłotowcześniejszeosiągnięciaAKP,doprowadziłodoerozjikon-stytucyjnegoporządkupaństwaidałoTurcjiwizerunekpań-stwaautorytarnego,nieprzewidywalnegoiniewiarygodnego.

• Od objęcia przez Erdoğana urzędu prezydenta w sierpniu2014 roku państwo tureckie i system polityczny opierająsię na woli jednego człowieka, którego władza nie jest nie-ograniczona, ale na tylemocna, że nie napotyka otwartego

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

6

oporu.PomimopróbemancypacjizestronypremieraAhmetaDavutoğlu, będącego konstytucyjnym zwierzchnikiem wła-dzywykonawczej, toErdoğanjestzwornikiemobecnegopo-rządkuorazcentralnymośrodkiemdecyzyjnymwsprawachpolitycznychipaństwowych.Powrótdoliniireformatorskieji proeuropejskiejwymagałby jegodecyzji, to zaś jestbardzomałoprawdopodobnezewzględunalogikękonsolidacjiwła-dzy,skalęjużpopełnionychnadużyćiuwarunkowaniaosobo-wościowe.

• Sytuacja wewnętrzna Turcji pozostaje względnie stabilna,wyniki makroekonomiczne są dobre, zaś supremacja poli-tyczna AKP i prezydenta sprawia wrażenie niezagrożonej.Autorytarnepraktykiniewpływająnaspadekpoparciaiwy-dajesię,żetylkodotkliwepogorszeniesytuacjigospodarczejmogłobykosztowaćAKPporażkęwyborczą.Jednocześnieco-razwięcejwskazuje,żeTurcjazmierzadoprzesilenia.Naare-niewewnętrznejizagranicznejTurcjanotujecorazmniejsuk-cesów.Politykarząduskoncentrowanajestnaobroniewładzyorazzwalczaniurzeczywistychidomniemanychwrogów.Po-garszająsięnastrojespołeczne,rośniepolaryzacja,mnożąsięprzykładyprzemocywżyciuspołeczno-politycznym.BliskośćgeograficznaiuwikłaniewkonfliktsyryjskigroziTurcjiroz-lewaniemsięniestabilnościnajejterytorium.

• Przyszłośćpolityczno-społecznaTurcji z trudempoddaje sięprognozowaniu.Dawnymodelpaństwazostał zdemontowa-nyiniemajużdoniegopowrotu.ProjektzbliżaniaTurcjidoUnii Europejskiej wydaje się do czasu trwaniawładzy AKPdefinitywnie zakończony. Model władzy budowany przezprezydentaRecepaTayyipaErdoğanazbliżaTurcjędopaństwtakichjakRosja,jednakbiorącpoduwagęskalęwewnętrzne-gozróżnicowaniaTurcji inarastającąpolaryzacjęspołeczną,wydaje się na dłuższąmetę nie do utrzymania. DecydującadlaprzyszłościTurcji,jejtożsamościpolitycznejicywilizacyj-nej,będziepostawaspołeczeństwa.Jegotożsamość,wartości,

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

7

aspiracjeipotrzebysąjednakniesłychanietrudnedookreśle-nia.Badaniaspołeczne,jakidoświadczeniepotocznepozwa-lająformułowaćnatentematszeregprzeciwstawnychtez.

• Kluczowymprognostykiemdalszegorozwojusytuacjipolitycz-nejwTurcjibędąwyboryparlamentarne7czerwca2015roku,konkretniezaśskalazwycięstwaAKP.Zbliżeniesiędowynikuz2011roku (49,8%)potwierdziłobybezalternatywnąpozycjęAKPorazzintensyfikowałodziałaniaprezydentaErdoğananarzeczkonstytucyjnejzmianyustroju.Wynikznacząconiższy,np.wokolicach40%,zablokowałbyplanyreformyustrojowej,wskrajnymprzypadkuzaśmógłbyodebraćAKPsamodziel-ną większość parlamentarną. Scenariusz taki skutkowałbyniewątpliwienarastaniemnapięćpolitycznychwynikającychzniewspółmiernościosobistychambicjiprezydentaErdoğanazsiłąmandatupolitycznegopartiirządzącej.Prowadziłobytodonarastanianapięćspołecznych,podziałówwewnętrznychwpartiiidługofalowejerozjiwładzyAKP.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

8

I. NarodzINy I zmIerzch kemalIsTowskIej republIkI

Proklamowanaw1923rokuRepublikaTurcjinarodziłasięzklęskiImperiumOsmańskiegowIwojnieświatowej,anastępniezwy-cięstwapowszechnegoruchuoporupodwodzągenerałaMustafyKemala(w1934rokuprzyjąłnazwiskoAtatürk)wwojnieprzeciwobcejinterwencji(główniegreckiejifrancuskiej).

NarzuconyprzezSprzymierzonychtraktatpokojowyzSèvres(1920)przewidywał rozbiór terytorialny większości państwa OsmanówiprzeznaczałTurcjirolępozbawionegosuwerennościpaństwaka-dłubowego. Zwycięstwo sił podwodząMustafyKemala, odrzuca-jącychdyktatmocarstwzachodnich,jednocześniezaśwypowiada-jącychposłuszeństwowładzomosmańskimwStambule,pozwoliłoTurcjizachowaćsuwerennośćiobronićterytorialnystanposiadanianaobszarzeAzjiMniejszejiwschodniejTracji(stanowiącychkoleb-kępaństwaosmańskiego)orazskrawkaBliskiegoWschodu.

PrzyczynklęskiwIwojnieświatowej,atakżewewcześniejszychwojnachnaBałkanachiwLibiiprzywódcyruchuoporuupatry-waliwcywilizacyjnymzapóźnieniui„moralnymrozkładzie”Im-perium,zawinionymichzdaniemprzezfeudalnyustrójpolitycz-no-społeczny,muzułmańskiobskurantyzmreligijnyiwielonaro-dowycharakterpaństwa.

WmiejsceImperiumOsmańskiegopodpanowaniemsułtana–ka-lifaproklamowanazostałaRepublikaTurcji–zredukowanetery-torialnie ipozbawioneogromnej części ludnościniemuzułmań-skiej1–tureckieświeckiepaństwonarodowe.Oznaczałotokoniecstaregoporządkuipoczątekodgórnej,zideologizowanej,bezkom-

1 Wskutekutratyterytoriówarabskich,ludobójstwaOrmianw1915rokuorazwymiany ludności z Grecją. Należy jednocześnie zaznaczyć, że w czasachosmańskich i u zarania Republiki „tureckość” miała charakter tożsamościkonfesyjno-kulturowo-państwowej,awieluprzedstawicielielitnowegopań-stwamiałokorzeniekurdyjskie,słowiańskie,czerkieskieczyalbańskie.Do-

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

9

promisowej i nierzadko brutalnej przebudowy kraju, równole-głejwobecrosyjskiegobolszewizmunietylkopodwzględemcza-sowym,ale takżegłębokościprzemianwdziedzinieorganizacjipaństwa,kultury,obyczaju,stosunkudoreligiiitd.

Nowewładze,wykorzystując legitymacjęuzyskanądziękizwy-cięstwuwwojnie, dokonały świadomego i konsekwentnego ze-rwaniaciągłościhistorycznej.WbrewintencjommuzułmańskiejludnościAnatolii–walczącejzobcąinterwencjąwobroniewiaryistaregoporządku–odrzuconosześćsetletniedziedzictwocywi-lizacji osmańskiej w wymiarze tożsamościowym, politycznym,religijnym i językowym2. Zastąpiono je ideologią „kemalizmu”opartąnawesternizacji,laicyzmie,tureckimnacjonalizmieorazkulciesamegoMustafyKemala(zczasemprzybierającymformycorazbardziejparareligijne).JednocześniepodjętosystematycznywysiłeknarzeczmodernizacjizacofanejAnatolii.Nastrażyno-wegopaństwaijegofundamentówideologicznychstanęłaarmia,zbrojniełamiącaopórwobecnowegoporządku.

WdrugiejpołowieXXwiekufrontowystatusTurcjiwwarunkachzimnejwojnyzakonserwowałprymatkemalistowskiegoestablish-mentu wojskowego, urzędniczego i sędziowskiego (reproduku-jącegosiępoprzezproceskształcenia)wżyciupaństwa.Pomimozakończeniaw 1946 roku istniejącego od utworzenia Republikireżimumonopartyjnego,dokońcaXXwiekuarmiasprawowałafaktycznynadzórnadkolejnymirządamizapomocąinstrumen-

pieroRepublikaprzedefiniowała„tureckość”wkierunkutożsamościetnicz-no-kulturowej(lecznierasowej).

2 SkalareformjęzykowychwdrożonychwTurcjinaprzestrzeniXXwiekunaskutekcelowejpolitykipaństwasprawia,żehistorycznyjęzykosmański–ję-zyk warstw wyższych, dokumentów i literatury – jest dla użytkownikawspółczesnej turecczyzny zrozumiały w bardzo ograniczonym stopniu.Wpływanatozmianaalfabetuzarabskiegonałaciński,reformagramatykiorazkonsekwentneusuwaniezjęzykasłówarabskichiperskich,częstoza-stępowanychneologizmami.Oskalizmianmożeświadczyćfakt,żenawetpo-chodzącezlat20.i30.XXwiekuprogramowemowyAtatürkaikanonicznecytaty z niego umieszczane na gmachach publicznych są systematycznieuwspółcześniane,byuczynićjezrozumiałymidlazwykłychobywateli.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

10

tów formalnych i nieformalnych. Stała ponad bieżącą polityką,jednocześnierezerwującsobieprawodointerwencjii/lubzawie-szenia porządku konstytucyjnego (zamachy stanu: 1960, 1980;wymuszonedymisjerządu:1971,1997).

Ortodoksyjnalaickośćpaństwa,świeckistylżyciajakopromowa-nanormakulturowaorazprozachodniaorientacjageopolityczna(członkostwowNATO,aspiracjedoczłonkostwawEWG)zbliża-łyTurcjędoświatazachodniego. Jednocześniewwymiarzewe-wnątrzpolitycznymTurcjapozostawałaodZachoduodległa,ake-malistowskiestablishmenthołdującyprogramowemunacjonali-zmowi,przekonaniuonienaruszalnościtureckiejsuwerennościinaznaczonydalekoposuniętąpodejrzliwościąwobecświataze-wnętrznego3niedążyłdozasadniczejzmiany.

TurcjętrwaledystansowałyodZachodum.in.rolaarmiiwpolity-ce,militaryzacjażyciapublicznego,brutalnośćibezkarnośćapa-ratupaństwa,przemocwżyciupolityczno-społecznym(m.in.le-wicowyiprawicowyterroryzm)orazskalawewnętrznychróżnickulturowychiklasowych4.Szowinistycznaideologiapaństwowa5

3 Wpublicystycetureckiejpodejrzliwośćwobecświatazewnętrznegoiskłon-nośćdoteoriispiskowychcharakterystycznedladużejczęścitureckichelitpaństwowych,takżeobecnych,określasięniekiedy„syndromemSèvres”,odtraktatupokojowegonarzuconegoImperiumOsmańskiemupoIwojnieświa-towej.

4 Umownyipublicystyczny,alewdużejmierzeprawdziwypodziałnazwester-nizowanych„BiałychTurków”główniezeStambułu,AnkaryiIzmiru,stoją-cychusterówpaństwaigospodarki,orazkonserwatywnych,zregułygorzejwykształconychide factospołecznieupośledzonych„CzarnychTurków”zcen-tralnejAnatolii.

5 Skondensowanymjejwykłademjestpiosenka„Türkiyem”napisananazlece-niereżimuwojskowegopozamachu1980rokuiczęstonadawanawradiuite-lewizjitamtegookresu.Napoleceniestojącychnaczeleprzewrotugenerałówmelodiawykorzystywanabyławwięzieniachwczasieprzesłuchańitortur.W2010rokujednazofiarzamachustanuwykupiładoniejprawaautorskieizakazałajejodtwarzania:Do mojej bohaterskiej rasy przeniknęła zdradaWe wszystkich sercach zapanowało cierpienie i nienawiśćMoi wrogowie nie są mężni, ale tchórzliwiTurek nie ma przyjaciela i dobrodzieja poza Turkiem

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

11

owocowałasystemowądyskryminacją iprześladowaniamigrupnieprzystających do wynikającego z kemalistowskiej ideologiiwzoruobywatela–zlaicyzowanegolubumiarkowaniereligijnegoTurkasunnity.

Fenomenemdodziśmałorozpoznanymbyło„głębokiepaństwo”(derin devlet) – sieć tajnych, nieformalnych i autonomicznychwzględemsiebiegrupwiążącychosobyzelitwojskowychicywil-nych.Komórki„głębokiegopaństwa”powstałypierwotniewce-lachmilitarnych–organizowaniaoporuidywersjiwprzypadkuagresjisowieckiej.Zczasemjednakstałysięde factogrupamipoli-tyczno-ideologicznymibroniącymilaickiegoinacjonalistycznegocharakterupaństwaorazwłasnejuprzywilejowanejwnimpozy-cji.Dorealizacjitychcelówopróczdziałańzakulisowychszerokostosowana była przemoc polityczna – zabójstwa, ataki terrory-styczneiprowokacje.

Apogeumrozwojumodelupaństwaopartegonaarmiibyłzamachstanu z 1980 roku i następujące po nim kilkuletnie bezpośred-nierządywojskowych.Aresztowanychzostało500tys.osób(zewszystkichstronspektrumświatopoglądowego),50osóbzostałooficjalnie straconych, zaś kolejnych ok. 600 zginęłowniewyja-śnionychokolicznościach.

Przełom lat 80. i 90. zmienił uwarunkowania, w jakich TurcjafunkcjonowałaodkońcaIIwojnyświatowej(zakończyłasięzim-nawojna, rozpoczęły się staraniaoprzystąpieniedoEWG, roz-

Radujmy się zasadami, które dał nam Ojciec [Atatürk]Biegnijmy ku celom, które nam wskazałTurcjo, Turcjo, mój rajuMój niezrównany narodzieMój Ojcze, przywódco tureckości i młodzieżyTwoim jest dziełem ta wielka ojczyznaCałym narodem podążamy Twoimi śladami, radując się, z miłościąTrwaj, Republiko, najdroższa OjczyznoPor.http://www.youtube.com/watch?v=AmXj0ZHEgvE,http://www.radi-kal.com.tr/turkiye/darbenin_sarkisina_en_agir_darbe-954104

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

12

wijała się międzynarodowa współpraca gospodarcza). Lata 90.stałysięzaś–jakwidaćtozdzisiejszejperspektywy–początkiemdługiegoiprzebiegającegowkonwulsjachkońcadotychczasowe-goporządkupolityczno-państwowego.WodróżnieniuodEuropyŚrodkowejcieszącej sięodzyskanąsuwerennością i integrującejsięEuropyZachodniej dlaTurcji lata 90. były straconądekadą.Kraj pogrążał się w niestabilności wewnętrznej6, kryzysie po-litycznym7 i finansowym8.W efekcieTurcjawkroczyławnowemillenium ze spauperyzowanym społeczeństwem, skompromi-towaną klasą polityczną, potężnym, lecz zdegenerowanym naskutek politycznego zaangażowania i braku nadzoru sektoremsiłowym9orazcorazbardziejwypranąztreścirepublikańskąide-ologiąpaństwową.

Cezurą stały się przedterminowe wybory w 2002 roku. Zwy-ciężyła – ku nieskrywanemu gniewowi armii – utworzona rokwcześniej Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP),wywodzącasięztradycjipolitycznegoislamu.NakorzyśćAKPzadziałałaor-dynacjawyborczaorazrozdrobnieniescenypolitycznej.Aż46%głosów oddanychwwyborach padło na partie, które nie prze-

6 Nasilenie działalności zbrojnej i terrorystycznej partyzantki kurdyjskiej(PKK),wzrostradykalnychnastrojówislamskich(videantyalewickipogromwmieścieSivaswlipcu1993)orazniewyjaśnioneprzypadkizabójstwosóbpublicznychiatakówterrorystycznych.

7 Wlatach1989–2001osiemzmiannastanowiskupremiera(nieliczącrekon-strukcjirządu).W1997rokuarmiaporazczwartywdziejachRepublikido-prowadziładoobaleniarządu,tymrazembezczołgównaulicachiprzejęciawładzyprzezreżimwojskowy,zatozpresjązestronyrepublikańskiegoesta-blishmentu:wojska,wyższegokorpusuurzędniczego,mediówiorganizacjispołecznych.

8 Kryzysyfinansowewroku1994,1999i–szczególniedotkliwydlaspołeczeń-stwa–wroku2001, tzw. czarnaśroda.RocznespadkiPKBoodpowiednio:4,7%,3,4%i5,7%(daneBankuŚwiatowego).W2001rokuzlikwidowanoponadmilionmiejscpracy,płacespadłyo20%,lirastraciła40%wartości.Wlatach1990–1999inflacjawynosiławTurcjiśrednio78%rocznie.Por.http://www.imf.org/external/np/speeches/2003/082903.htm

9 Vide„incydentwSusurluk”z1996roku,kiedyofiaramiwypadkudrogowegookazalisię jadącyjednymsamochodemwysokirangąfunkcjonariuszstam-bulskiejpolicji,kurdyjskideputowanydoparlamentuorazpłatnymordercazwiązanyzeskrajnieprawicowąorganizacjąterrorystycznąSzareWilki.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

13

kroczyły 10-procentowego progu wyborczego. Tym sposobem34-procentowyrezultatAKPprzełożyłsięna66%mandatów.Doparlamentunieweszła żadna z partii reprezentowanychwpo-przedniejkadencji.Oznaczałotokoniecwieluugrupowań,któreoddekaddominowałynatureckiejsceniepolitycznej.Gdybyprógwyborczywynosił5zamiast10%,adoparlamentuweszło7partii,anie2–najnowszahistoriapolitycznaTurcjizapewnewygląda-łabyinaczej.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

14

II. epoka akp – od demokracjI do auTokracjI

Odpierwszegozwycięstwawyborczegow2002rokuPartiaSpra-wiedliwościiRozwojunieprzerwanieisamodzielnierządziTur-cją.Wraz z krzepnącym na przestrzeni latmonopolemwładzypolitykaAKPulegazasadniczymzmianom.Jednocześniejejzapałpolityczny nie tylko nie słabnie, ale przeciwnie – wyprowadzakrajnawciążnowe,corazbardziejnieznaneobszary.Zmiany,ja-kiedokonałysięwTurcjipodrządamiAKP,mającharakterprze-łomowy i w dużej mierze nieodwracalny. Jednocześnie procesprzemianwydajesiędalekiodzakończenia,cosprawia,żeturec-karzeczywistośćpolitycznaztrudempoddajesięjednoznacznejdiagnozieiprognozowaniu.

W uproszczeniu, pierwszy, trwający około dekady etap rządówAKP przyniósł Turcji bezprecedensową reformęw duchu stan-dardówUE,skokowąmodernizacjęorazwzrostdobrobytu.Zwy-cięstwoAKPwzmaganiachzarmiąowpływywpaństwie,osią-gnięteostatecznieokoło2012rokupozwoliłoporazpierwszywhi-storiinaustanowieniecywilnejkontrolinadsiłamizbrojnymi10.Zakończyło to prymat establishmentu wojskowo-urzędniczegoi laicko-nacjonalistycznej ideologii nadwyborami politycznymii wartościami tureckiego społeczeństwa.W 2005 roku Ankararozpoczęła negocjacje członkowskie z UE. Po dekadzie rządówAKPRepublikaTurcjiosiągnęłahistorycznyszczytprestiżu,po-zycjiiwpływów.

Drugi etap, zwłaszcza od antyrządowych protestów ulicznychw2013 roku, cechują lawinowyregreswdziedziniepraworząd-ności i standardówdemokratycznychorazkonsekwentnedąże-niedoredefinicji tożsamościpaństwawkierunkuneoimperial-

10 Przypieczętowaniemtegoprocesubyłousunięciewlipcu2013rokuzregula-minuwewnętrznegoTureckich Sił Zbrojnych (Türk Silahlı Kuvvetleri Iç Hi-zmet Kanunu)zapisunakładającegonawojskoobowiązek:„ochrony(...)zdefi-niowanejprzezkonstytucjęRepublikiTurcji”.Zapistenuznawanybyłprzezarmięzaformalnytytułdozaangażowaniawpolitykę.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

15

nym i konserwatywno-islamskim. Turcja coraz częściejwysyłasygnały, że mimo członkostwa w NATO jest, podobnie jak np.Rosja, państwem nastawionym rewizjonistycznie wobec obec-nego porządku światowego. Choć zgodnie z konstytucją, Turcjajestdemokracjąparlamentarno-gabinetową,odwyborówprezy-denckichw2014rokupaństwemkierujeprezydentRecepTayyipErdoğan,lekceważącyograniczeniaprawno-ustrojoweiotwarcieposługującysięaparatempaństwadozwalczaniaprzeciwników.Systempolityczny,jakikształtujesięwTurcji,nazwaćmożna–zajednym z byłych politykówAKP – „autorytarnym, islamistycz-nymmajorytaryzmem”11.Wszystkowskazujenato,żepodwładząRecepaTayyipaErdoğana,dlaktóregobrakobecniealternatywy,TurcjacorazbardziejoddalaćsiębędzieodZachoduwwymiarzepolitykiwewnętrznejizagranicznej.

Trudno jednoznacznie określić przyczyny zmiany kursu AKPi precyzyjnie umiejscowić jew czasie. Popularnawśród kryty-kówAKP teoria sugerująca, że podjęte przez partię reformy odpoczątkustanowiły jedynienarzędziedoprzejęciawładzy,oba-lenia starego porządku i zawrócenia Turcji z drogi na Zachód,jestdalekoidącymuproszczeniem.Obecnywektorpolitycznyjestraczej efektem zbiegu czynników o charakterze obiektywnym,koniunkturalnym i personalnym, które doprowadziły do ujaw-nieniaciemnej–przynajmniejzperspektywyZachodu–stronypotencjałutkwiącegowAKP.Realizującysięobecniescenariusz–jakkolwiekwyobrażalnyw2002roku–niebyłanijedynymmoż-liwym,anitymbardziejnieuniknionym.

SzukającźródełobecnejpolitykiAKP,należymiećnauwadze,że:

a) Od początku XXI wieku siła normatywnego oddziaływaniaZachoduna resztę świata systematyczniemaleje, na skutek

11 Por.https://www.todayszaman.com/columnist/suat-kiniklioglu/gul-and--the-end-of-the-golden-era_356233.html

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

16

splotu czynników politycznych, gospodarczych i technolo-gicznych.

b) Turcjajestpaństwemoimperialnejprzeszłości,dużympoten-cjaleludnościowymigospodarczym,strategicznympołożeniugeograficznym. Jednocześniekultura ihistoriadystansuje jązarówno od Europy, jak i od arabskiego BliskiegoWschodu.WzględytewsposóbnaturalnypopychająTurcjędoposzuki-waniawłasnej tożsamości i samodzielnej roliw stosunkachmiędzynarodowych.

c) Próbacałkowitegoodcięciaoddziedzictwaosmańskiegoiza-stąpieniagostosunkowopłytkąideologiąkemalistowskąza-owocowały kryzysem tożsamościowym współczesnej Turcji(maskowanymprzez agresywną retorykęnacjonalistyczną).Konieczimnejwojny,przezniemal40latdefiniującejmiejsceTurcjiwświecie,wypalenieideologiipaństwowejwymagałonowejodpowiedzinapytanieotożsamośćkraju,jegostosunekdowłasnejprzeszłościorazmiejscewświecie.

d) WmomenciedojściaAKPdowładzykemalizmbyłfaktyczniepustąformą.Pozostałponimzestawemocji,nawykówmyślo-wychorazkultAtatürka,aleraczejjakoojcanaroduibohateraniżautoraideimogącychstanowićdrogowskazwprzyszłość.Obronadotychczasowegoporządku ideologicznegozestronyświeckiej części społeczeństwa byław dużejmierze przeja-wem obrony interesu grupowego względnie strachu przedrządamireligijnejprawicy.

e) Zamachstanuw1980rokuorazlatareżimuwojskowegopo-zostawiływ społeczeństwie tureckimgłęboką traumę.O ileokreslat60.izwłaszcza70.naznaczonybyłdużymupolitycz-nieniemtureckiegospołeczeństwa,otyledoświadczeniepo-litycznychrepresjipo1980rokuorazrównoległyrozwójkon-sumpcyjnegokapitalizmu(będącyskutkiemwprowadzonychwlatach80.liberalnychreformgospodarczych)doprowadziły

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

17

doutratyprzezznacznączęśćspołeczeństwazainteresowaniajakimikolwiekformamipolitycznegoczyspołecznegozaanga-żowania12. Jednocześnieburzliwe lata90. iwysokiprógwy-borczyzdziesiątkowały tureckąscenępartyjnąwwyborach2002roku.Sprawiato,żeAKPdodziś faktyczniepozbawio-na jest konkurencji politycznej, zaś społeczeństwo tureckiewwiększościzainteresowanejestraczejsprawamibytowyminiż standardami politycznymi. Jak przyznał lider głównegougrupowania opozycyjnego Republikańskiej Partii Ludowej(CHP)KemalKılıçdaroğlu:„Demokracjaiwolnośćmediówin-teresująintelektualistów,aleniezwykłychobywateli”13.

f) Proces proeuropejskich reform i liberalizacja systemu poli-tycznegobyływpierwszejdekadzierządówAKPinstrumen-temwalkiouzyskaniesuwerennejwładzywpaństwieorazumożliwienie ekspresji tożsamości religijno-konserwatyw-nej.Osiągnięcie celu – pełniwładzy – osłabiło determinacjędokontynuacjireformpolitycznych.Zablokowaniezaśnego-cjacjiakcesyjnychzUEprzezFrancję iNiemcy,gospodarczeipolityczneosłabienieUniiorazwyczulenieTurcjinastoso-wanieprzezpaństwaczłonkowskiewzględemmuzułmanówpodwójnychstandardówwżyciuspołeczno-politycznymspo-wodowałydalekoidącerozczarowaniewładztureckichinte-gracjąeuropejską.

g) PierwszadekadarządówAKPokazałasięniekwestionowanymsukcesemwwymiarzewewnętrznym,gospodarczymizagra-nicznym.Zapewniło towładzomrosnącepoparcie społeczne,podniesienie pozycji międzynarodowej i w naturalny sposóbprzełożyłosięnarosnącąasertywnośćAnkary,ostateczniezaśnaodmówienieZachodowiprawadorecenzowaniaTurcji.

12 Por.http://www.academia.edu/3462506/Necessary_conformism_An_art_of_living_for_young_people_in_Turkey_NPT_

13 Por.http://www.taraf.com.tr/politika/kilicdaroglu-secimde-hedefimiz-yuz-de-35/#

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

18

h) Specyfika tureckiego społeczeństwa – kult liderów oraz pa-triarchalnakultura–faworyzujesilnych,charyzmatycznychprzywódców kosztem polityków koncyliacyjnych i sprzyjaakceptacji autorytarnychzachowańwładzy.WramachAKPErdoğan był początkowo tylko jednym z triumwirów. Naj-bardziej charyzmatycznym, ale jednocześnie najmniej do-świadczonymwpolitycenaszczeblucentralnymiowyraźniesłabszymzapleczukadrowymniżbardziejumiarkowanyAb-dullahGül (prezydent2007–2014).ObecnieErdoğanwpełnidominujenadpartiąipaństwem,awoczachczęścispołeczeń-stwajestnietylewybranymwwyborachpolitykiem,ileludo-wymbohaterem.Sprawiato,żepoparciedlaniegomaprzy-najmniejwczęścicharakterfanatyczny.

i) Wraz z osłabianiem impulsów do wdrażania reform politycz-nych,spadkiematrakcyjnościZachoduiumacnianiemosobistejdominacjiErdoğananarastałanaprzestrzenilatideologizacjatu-reckiejpolityki.SympatyzującyzAKPpublicystaMustafaAkyolscharakteryzowałtenprocesnastępująco:„Racjonalnyipragma-tycznyparadygmat[polityczny]byłźródłemwielkiegosukcesuAKP.JednaksukcestenszybkozacząłłudzićErdoğanaijegooto-czenie,żemogąpoprostuwyobrazićsobienowy,zideologizowa-nyświatiuczynićgorzeczywistością”14.Dużąrolęwtymproce-sieodegrałyneoosmańskiekoncepcjeAhmetaDavutoğlu,odlata2014rokupremiera.PrzepowiadaonTurcjinieuchronnypowrótdo roli mocarstwa przewodzącego światu muzułmańskiemu,zZachodemzaśwspółpracującegonazasadachpragmatycznych.Koncepcjetewprowadziłydotureckiegomyśleniaopolityceka-tegorie historiozoficzne – obiektywnych praw historii, logikidziejówitd.–kosztemdoraźnego,pragmatycznegorachunkupo-litycznego15.

14 Por.http://www.hurriyetdailynews.com/erdogans-trouble-with-the-good--old-akp.aspx?PageID=238&NID=79139&NewsCatID=411

15 Por.np.programowywywiadAhmetaDavutoğludlaprorządowejgazetyYeni Şafak z marca 2013 roku:http://www.yenisafak.com.tr/yazidizileri/yuzyil-lik-parantezi-kapatacagiz-494795

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

19

j) Wybuch „arabskiej wiosny” przeniósł ciężar uwagi Ankarynaświatarabski,rozbudzającnadziejęnaurzeczywistnienieprzepowiadanego przez Davutoğlu tureckiego przywództwaregionalnego, leżącegowcześniejw sferze hołubionych, leczmałorealnychtęsknot.

k) PolitykawewnętrznawTurcjibyłaipozostajewdużejmierzedeterminowanapoprzezrelacjewładzzwpływowymiaktora-mipozapartyjnymi.LejtmotywempierwszejdekadyrządówAKPbyłyzmaganiazarmią.Odokoło2012rokukluczowymwątkiemżyciapolitycznegojestzaśkonfrontacjazwcześniejsojuszniczym wobec AKP ruchem Fethullaha Gülena (por.Aneks 1).Nabrała ona szczególnej ostrości popodjętej przezruchpróbieobaleniarząduwgrudniu2013roku(por.Aneks2).

Oilewalkazarmiąprowadzonazpozycjistronysłabszejdo-pingowałaAKPdoreformproeuropejskich,otyledążeniedozniszczenia–wdużejmierzeukrytego–przeciwnika,jakimjestruchGülena,popychawładzedosystematycznegołama-nia standardów demokratycznego państwa prawa. W tymm.in. do instrumentalnego wykorzystywania aparatu pań-stwa,kneblowaniawolności słowa, czystekwaparaciepań-stwaitd.

l) Napowyższeczynnikinałożyłysiętakżeosobistepredyspo-zycjeprezydentaErdoğana:megalomania,skłonnościautory-tarneoraz–tłumionywcześniej–resentymentwobeccywili-zacjizachodniejzwiązanyzsiłowąwesternizacjąTurcjiwXXwiekuiprześladowaniamiislamu.

NiezależnieodsekwencjiihierarchiipowyższychczynnikówichskumulowanymefektemjestwykolejenieTurcjipodwładząAKPztorówrozwojukupluralistycznejdemokracjiipaństwuprawa.PolitykaRecepaTayyipaErdoğanawlawinowymtempieniweczywcześniejsze osiągnięcia, prowadzi do erozji konstytucyjnegoporządkupaństwa,przyczyniasiędowzrostunapięćwewnętrz-

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

20

nych,wikłaTurcjęwkonfliktnaBliskimWschodzie,budujewi-zerunekTurcjijakopaństwaautorytarnego,nieprzewidywalnegoiniewiarygodnego.WkrótkimczasiedoprowadziłotodoupadkuprestiżuiizolacjiTurcjinaareniemiędzynarodowej16.Dobitnymprzykłademjestdotkliwaporażkawrywalizacjiowybórnanie-stałegoczłonkaRadyBezpieczeństwaONZwpaździerniku2014roku.WtajnymgłosowaniuTurcjaprzegrałazHiszpanią,otrzy-mujączaledwie60ze193głosów(w2008rokuzaAnkarąopowie-działosię151państwiTurcjazostaławybrana).

16 Por. np.http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/02/turkey-interna-tional-isolation-erdogan.html

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

21

III. Na drodze do demokracjI

PartiaSprawiedliwościiRozwojuzostałautworzonaw2001rokujakoprzejawzerwaniazformacją ideologicznąMilliGörüş(Na-rodoweSpojrzenie),zktórejwywodząsięprezydentRecepTay-yip Erdoğan, były prezydent Abdullah Gül oraz wicepremierBülentArınç.

MilliGörüşbyłoformacjąoprofiluislamskim,konserwatywnym,nacjonalistycznym,antyzachodnimi„antysyjonistycznym”,któ-rejkolejnewcieleniapartyjnebyłysukcesywniedelegalizowanepodzarzutemwystępowaniaprzeciwkoświeckiemucharaktero-wipaństwa,ajejkrótkotrwałerządy(1996–1997)zakończyłain-terwencjaarmii.

Utworzenie nowej partii było efektem rozczarowania dogmaty-zmemMilliGörüşorazprzekonaniaobrakuperspektywdlafor-macjikwestionującejideologicznefundamentypaństwaiwchodzą-cejwkonfliktyzarmią.AKPzostałapowołanajakopartiamogącadziałaćwramachistniejącegosystemupolitycznego,rezygnującazhasełpolitycznegoislamunarzeczdalekoposuniętegopragmaty-zmu,dążącadoumożliwieniaekspresjikonserwatywno-religijnejtożsamościpoprzez liberalizację systemupolitycznego.Pozwoliłotozneutralizowaćoskarżeniaoreligijnyradykalizm,przyciągnąćdoAKPnoweśrodowiska(m.in.ruchFethullahaGülena),rozsze-rzyćelektorat, zaskarbić sobiepoparcieZachodu,przedewszyst-kimzaśzapewnićimmunitetwobecarmii.

W kontraście doMilli Görüş AKPwystąpiła jako ugrupowaniekonserwatywno-demokratyczne, dążące do członkostwa w UEi stylizujące się na muzułmański odpowiednik chadecji, co natureckiej scenie politycznej stanowiło novum. Program partiiw języku liberalno-konserwatywnejmyśli politycznej zapowia-dał otwarcie na globalizujący się świat, ale z poszanowaniemtradycyjnychwartościistrukturjakogwarantówspójnościspo-łecznej.Głosiłpotrzebęzmiano charakterze ewolucyjnymoraz

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

22

sprzeciwwobecinżynieriispołecznej.Jakozadaniapaństwawi-działgwarantowanieprawczłowieka,swobodysłowa,przekonańi wyznania oraz równości obywateli wobec prawa. Postulowałograniczonyrządszanującyautonomięjednostki,pozostawiającyjejprzestrzeńdowłasnychinicjatywipartycypacjiwprocesachdecyzyjnych.Sprzeciwiałsięuzurpacjiwładzyprzezbiurokrację.Wreszciezapowiadałbudowęinkluzywnegonarodupolitycznego,spojonegogeografiąiwspólnotą„słodko-gorzkichwspomnień”17.

Dynamiczne reformy podjęte przez AKP w pierwszej dekadzierządówzapewniłypartiidużykredytzaufaniazestronyróżno-rodnych środowisk – od religijnych konserwatystów po częśćliberalnej inteligencji. Nastąpiło to, mimo że działania AKP poprzejęciu władzy były często niekonsekwentne. Demokratyza-cjaibudowapaństwaprawaschodziłynierzadkonadalszyplanwobec logiki politycznej18, hasłom integracji zUE towarzyszyływybuchyretorykireligijno-konserwatywnej,awalkazestarymestablishmentemprowadzonabyłametodamikontrowersyjnymilubwprost bezprawnymi (por.Aneks 3). Przemiana islamistówwdemokratówbudziłatakżenieufnośćwieluśrodowiskwTurcjiipodejrzenia, że stanowi jedyniezasłonędymną inarzędziedoprzejęciawładzyizawróceniaTurcjizdroginaZachód.

Część kroków, które przyczyniły się do demokratyzacji kraju,jegomodernizacjiirozwojugospodarczegowpierwszejdekadzieXXIwieku,podjętoprzeddojściemAKPdowładzy.Był tom.in.program reform finansowych i gospodarczych Kemala Dervi-şa(2001–2002),a takżereformypolitycznebędącenastępstwemprzyznania Turcjiw 1999 roku statusu państwa kandydującego

17 Por.ProgramwyborczyAKPz2002roku,HerşeyTürkiyeiçin,s.12,http://www.tbmm.gov.tr/eyayin/GAZETELER/WEB/KUTUPHANEDE%20BULU-NAN%20DIJITAL%20KAYNAKLAR/KITAPLAR/SIYASI%20PARTI%20YAY-INLARI/200304063%20AK%20PARTI%20SECIM%20BEYANNAMESI%202002/200304063%20AK%20PARTI%20SECIM%20BEYANNAMESI%202002%200000_0000.pdf

18 Główniewalkizarmią,zirredentąkurdyjskączyrywalizacjiwyborczej.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

23

do UE. Jednocześnie to ciągłość władzy i stabilność politycznazapewnioneprzezAKP(wyboryparlamentarnew2011rokubyłypierwszyminieprzedterminowymiod 34 lat) orazdeterminacjaw kontynuacji kursu reformatorskiego doprowadziły do trans-formacjikraju.

AKP dokonała znaczącego wysiłku legislacyjnego zbliżającegoTurcjędowypełnieniapolitycznychkryteriówczłonkostwawUEw dziedzinie demokracji, praw człowieka oraz rządów prawa.Przyjętychzostałom.in.6rozbudowanych„pakietówharmoniza-cyjnych”,wszedłwżycienowykodekskarny,dokonanoistotnychpoprawek konstytucyjnych. Wprowadzono także nadrzędnośćratyfikowanych przez Turcję traktatów i konwencji międzyna-rodowychwobecprawodawstwakrajowego.Efektembyłooficjal-neotwarcienegocjacji akcesyjnychTurcji zUEwpaździerniku2005roku.

Reformykontynuowanotakżewlatachnastępnych,choćzmniej-sządynamiką.Wprowadzonopoprawkidoustawyofundacjach(poprawiającesytuacjętrzeciegosektoraorazmniejszościnaro-dowych)orazdokodeksukarnego(m.in.zmieniającebrzmienieart. 301 penalizującego „obrazę tureckości”). 12 września 2010rokuprzyjętowreferendumpakietpoprawekkonstytucyjnych,dotyczącychsądownictwaorazarmii19.Wlatach2011–2014przy-jętych zostało pięć pakietówustaw zbliżających turecki systemsądowniczy iprawokarnedo standardówUE20 oraz zaostrzają-cychprzepisyantykorupcyjne.Wprowadziłyonem.in.poprawkidoszeregurepresyjnychartykułówKodeksukarnegoorazusta-wyowalcezterroryzmem(TerörleMücadeleKanunu).

19 M.in.umożliwieniesądzeniawojskowychprzezsądycywilne.Pomimooczy-wistegokontekstuwewnątrzpolitycznego, podkreślonegododatkowoprzezdatęreferendum(20.rocznicawojskowegozamachustanuz1980roku),zo-stałyoneprzyjęteprzezUEjakokrokwdobrymkierunku.

20 Por.http://www.tesev.org.tr/assets/publications/file/06122013161517.pdf

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

24

WefekcieAKPustanowiłacywilnąkontrolęnadarmią,ograni-czyłabezkarnośćaparatupaństwowego,poprawiładostępdowy-miarusprawiedliwości,usługpublicznych i informacji.Ograni-czyłakorupcjęwsektorzepublicznymizwiększyłatransparen-cję jego funkcjonowania. Podjęła systemowe działania na rzeczochronyprawczłowieka,prawkobiet21,prawdziecka,zapobiega-niatorturom,przerywaniunaukiprzeznieletnie,dyskryminacjizewzględunapłeć,molestowaniuseksualnemu.Dołożyłatakżestarańnarzeczzmianymentalnościipraktykaparatupaństwo-wego(m.in.szkoleniadlasetektysięcypolicjantów,żandarmów,sędziów,prokuratorów,służbywięziennej,pracownikówopiekispołecznejitd.).

RządyAKPdoprowadziły do swoistej „desakralizacji” państwa,dowartościowania tureckiego demos (postrzeganego wcześniejprzez elityw kategoriach „materiału do ucywilizowania”) orazwzrostupoczuciaosobistegobezpieczeństwaobywateli.Przyczy-niłosiętom.in.dodynamicznegorozwojusektorapozarządowe-go,pierwszychpróbzainicjowaniadebatypublicznejna tematytabu,tj.ludobójstwaOrmianw1915rokuczywiększejśmiałościobywateli tureckich do występowania przeciwwłasnemu pań-stwuprzedEuropejskimTrybunałemPrawCzłowieka(wlatach2005–2011czterokrotnywzrostliczbywnioskówprzeciwTurcji).

Po dekadach nacjonalistycznej indoktrynacji retoryka AKP za-szczepiła w tureckim dyskursie politycznym wizję wcześniejformułowanątylkoprzezkręgiliberalnejinteligencji–demokra-tycznego,pluralistycznegopaństwaprawa,wktórymprawajed-nostki,jejtożsamośćkulturowaireligijnasąszanowane,państwo

21 M.in.ratyfikacjaKonwencjiRadyEuropyozapobieganiuizwalczaniuprze-mocywobeckobietiprzemocydomowej,ustanowienieparlamentarnejko-misjids.równegostatusukobietimężczyzn.Wprowadzeniekarydożywociazatzw.morderstwahonorowe.InstrukcjaDiyanetu(Urzęduds.Religii)zale-cającanieudzielanie ślubówreligijnychbez ślubucywilnego (walkazmał-żeństwami nieletnich i poligamią).Wspieranie obecności kobiet na rynkupracy i ich równych szansw życiu zawodowym.Działaniana rzecz pełnejskolaryzacjidziewczyneknapoziomiepodstawowymiśrednim.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

25

zaś jestdlaobywateli,anieobywateledlapaństwa.RządyAKPwykonałym.in.szeregbezprecedensowychgestówpodadresemmniejszościetnicznychireligijnych:GrekówiOrmian,alewitów,Asyryjczyków iRomów, aprzedewszystkimKurdów (min. 15%społeczeństwa).

Prowadzona od utworzenia Republiki polityka negowania i re-presjonowania tożsamości kurdyjskiej stała się przyczyną wy-buchuzbrojnejirredentynawschodziekrajuwlatach80.Wojnadomowa przyniosła trwałąmilitaryzację południowegowscho-du,systematycznełamanieprawczłowiekaorazponad30tysięcyofiarśmiertelnych22.ZarządówAKPpodjętopierwsząwdziejachrepublikańskiej Turcji próbę uruchomienia politycznego proce-supokojowego,mającąnaceluzłożeniebroniprzezpartyzantkękurdyjską (PKK)wzamianza zwiększenie autonomii regionówzamieszkanychprzezKurdów(wpisanewdecentralizacjęcałegopaństwa).Wramachkoncesjinarzeczludnościkurdyjskiejutwo-rzonopaństwowykanałtelewizyjnynadającypokurdyjsku,ze-zwolononautworzeniewydziałów języka i kulturykurdyjskiejnatrzechuniwersytetachinaukęwjęzykukurdyjskimwszkol-nictwieprywatnym,używaniekurdyjskiegowagitacjipolitycz-nej,atakżewsądachiwięzieniach.

22 Odroku1989do1999(gdyaresztowanoprzywódcęPKKAbdullahaÖcalana)wwalkachzPKKzginęłopo „stronie tureckiej” 5564 funkcjonariuszypań-stwowychi4727osóbcywilnych.OficjalnestatystykinieobejmująnietylkoofiarpostroniePKK,wwiększościobywatelitureckich,aletakżeofiarwśródludnościkurdyjskiejpoddawanejrepresjomzewzględunarzeczywistebądźdomniemane związki z PKK.Wwarunkach utrzymywanego na południo-wymwschodzieprzezponad20latstanuwyjątkowego(1978–1987stanwo-jenny,1987–2002stanwyjątkowy)dowalkizpartyzantkąkurdyjskąiwymu-szanialojalnościludnościcywilnejwykorzystywanebyłym.in.paramilitarnemilicje(tzw.strażnicywioskowi),radykalneugrupowaniaislamskie(Hizbul-lah)orazstrukturymafijne.Waresztachnapołudniowymwschodzieszerokostosowanebyłytortury.Wlatach1991–1999waresztachzaginęło520osób.Por.http://gundem.milliyet.com.tr/26-yilin-kanli-bilancosu/guncel/gun-demdetay/24.06.2010/1254711/default.htm;http://bianet.org/bianet/insan--haklari/52998-turkiyede-gozaltinda-kayiplar;http://www.ihddiyarbakir.org/map.aspx

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

26

Podobnie jak w przypadku innych kluczowych kwestii, polity-ka AKP względem Kurdów była i pozostaje niekonsekwentna,z okresowymi zwrotami w stronę nacjonalistycznej retorykiiwzmożonychrepresji.Jejostatecznyefektjestjednakniepewny,zwłaszczawobeccorazbardziejautorytarnegokursupolityczne-goAnkary i dynamiki przemian na BliskimWschodzie. Jedno-cześnieAKPbyłapierwsząsiłąpolitycznąwdziejachRepublikimającądośćwładzy,legitymacjispołecznejiwoli,byzacząćtrak-towaćproblemkurdyjskiwkategoriachpolitycznych,anieczy-stowojskowych.Zmieniłotowarunkiżyciamilionówtureckichobywateli.

PomimoosiągnięćAKPwpierwszejdekadzierządów,demokra-tyzacja Turcji pozostała procesemdalekimod zakończenia.Nieprzyjęto nowej konstytucji (obecna jest pozostałością zamachustanuz1980roku),niezlikwidowanoartykułówKodeksukarne-gokrepującychwolnośćsłowa,nieuchylonorepresyjnejustawyowalcezterroryzmem,niezagwarantowanoodpowiedzialnościkarnejfunkcjonariuszypaństwowychzanadużycia,astrukturysiłoweicentralneurzędyregulacyjnepozostałypodatnenapoli-tycznąinstrumentalizację.PomimogłębokichzmianTurcja(za-równopaństwo,jakispołeczeństwo)pozostałanaznaczonakul-turąautorytetu,hierarchii,przemocyibezkarności,przesiąknię-taduchemkonserwatywno-patriarchalnym,zmagasięzkorupcjąinepotyzmem.Stądteż,gdykierunekpolitykiAKPuległzmianie,akrajzacząłosuwaćsięwstronęautorytaryzmu,procestennietylkonienapotkałprzeszkód,alepodwielomawzględamipoto-czyłsięstarąkoleiną.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

27

IV. TureckI skok cywIlIzacyjNy

ŹródłemwysokiegoinaprzestrzenilatwciążrosnącegopoparciaspołecznegoAKP(wzrostliczbygłosówz10mlndo21mlnwokre-sie 2002–2014) jest ogromny skok gospodarczy i cywilizacyjny,jakidokonałsięwTurcjiod2002roku.

TurcjapozostajekrajemkontrastówspołecznychoskalinieznanejpaństwomUE. Cztery tureckie uniwersytety klasyfikowane sąwśród200najlepszychuczelninaświecie,jednocześniezaśliczbaniepiśmiennych pełnoletnich obywateli wynosi ponad 3 milio-ny23.Różnicaśredniegowiekuludnościnawschodzieizachodziekrajudochodzido18lat24.Zjawiskamiwciążobecnymi,choćstop-niowoodchodzącymidoprzeszłościsą:małżeństwanieletnich25,wielożeństwo26czytzw.morderstwahonorowe.

Jednocześnie skalę zmian, jakie zaszły w Turcji od 2002 roku,trafnie oddaje hasłowyborczeAKP z 2011 roku: „Hayaldi gerçek oldu”(„Byłomarzeniem,stałosięrzeczywistością”).Pomimorów-noczesnegoprzyrostuludnościoniemal7milionów27okresrzą-dówAKPprzyniósłTurcjiwzrostiupowszechnieniedobrobytu,atakżeskokowyrozwójwdziedziniedostępnościijakościsłużbyzdrowia,upowszechnienia edukacji, rozbudowy infrastrukturytransportowejczyzapewnieniadostępudotechnologiiinforma-tycznych.

23 Por.http://www.konda.com.tr/tr/verican.php; infografika „2,6milyonyetiş-kinkadinokuryazardeğil”.

24 ŚredniwiekmieszkańcagraniczącejzIrakiemprowincjiŞırnakwynosinie-coponad18lat,wprowincjiÇanakkalenazachodziekraju–37lat.Por.http://www.radikal.com.tr/turkiye/en_genc_sirnak_en_yasli_canakkale-1077629

25 PrzykładowobyłyprezydentAbdullahGülwziąłślubzHayrünnisąw1980roku,trzydnipooficjalnymukończeniuprzeznią15lat(możliwejednak,żerodzinaniezarejestrowałajejodrazuponarodzeniu).

26 Por.http://www.haber7.com/neler-oluyor-hayatta/haber/994254-iste-tur-kiyede-kumanin-en-cok-oldugu-koy

27 Z69,87mlnw2002rokudo76,67mlnw2013roku.DaneTureckiegoUrzęduStatystycznego(TÜİK).

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

28

PKBper capita(PPP)Turcjiwzrósłz10doniemal19tysięcyUSD(2002–2013,daneMFW).Odsetekgospodarstwdomowychkwa-lifikującychsiędoklasyśredniejwzrósłz18%do41%(wokresie1993–2010)28. Odsetek ludzi żyjących poniżej granicy ubóstwa(2,5 USD PPP dziennie na osobę) spadł w pierwszej dekadzieXXIwiekuzokoło16%do5%populacji29.Zwiększyłasiędostęp-ność dóbr, przykładowo liczba pasażerów na wewnętrznychpołączeniachlotniczychwzrosłazok.9do76milionówrocznie(2002–2013)30.

Jednocześnie wzrosły wydatki państwa na pomoc społecznąiochronęzdrowia.W2002rokuzasiłkistanowiłyrównowartość0,5%PKB,w2013roku–1,5%PKB31.8mlnosóbdostajepomocodpaństwawopłacaniuubezpieczeniazdrowotnego.Śmiertelnośćdzieciprzed5rokiemżyciazmniejszyłasięwokresie2002–2013z32do14na1000urodzeń(wPolscewtymsamymczasiezmniej-szyłasięz8do5na1000,daneBankuŚwiatowego).Statystycznaoczekiwana długość życia (life expectancy)wzrosła od początkuXXIwiekuo5latiwynosi75lat.

Nastąpiła dynamiczna rozbudowa infrastruktury: lotnisk, auto-strad,szybkichkolei,szpitali.WStambulewybudowanotunelko-lejowypodBosforem,wznoszonyjesttakżetrzecimostprzezcie-śninęoraztrzecielotnisko.Tempanabrałaurbanizacjakraju.Licz-baludnościmiejskiejwzrosłaz43mlndo55mln,czyliz66%do73%społeczeństwa(daneBankuŚwiatowego).Dynamicznierozwijałysięnietylkotrzywielkiemetropolie–Stambuł,AnkaraiIzmir,ale

28 KlasaśredniadefiniowanawedługkryteriówBankuŚwiatowego,tj.min.10USD(PPP)dziennienaosobę.DanezaraportemBankuŚwiatowego:Turkey’sTransitions. Integration. Inclusion. Institutions,http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2014/12/04/000470435_20141204124514/Rendered/PDF/905090v20ESW0w0ip0final0print0nov29.pdf

29 Danezaop. cit.,s.44.30 Daneza:http://www.dhmi.gov.tr/istatistik.aspx31 Daneza:http://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-artic-

les/item/106-welfare-policies-are-the-key-to-the-akp%E2%80%99s-electo-ral-successes.html

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

29

takżemiastazcentrumiwschodukraju,tzw.anatolijskietygrysy,m.in.:Denizli,Kayseri,Konya,GaziantepiKahramanmaraş.

Wlatach2006–2014powstałoponad50uniwersytetówpaństwo-wych iponad40niepublicznych32.Liczbaużytkowników Inter-netuwlatach2002–2013wzrosłaz11do46osóbna100(wPolscewtymsamymokresiez21do62,daneBankuŚwiatowego).Choćznajomośćjęzykówobcychwciążniejestmocnąstronątureckie-go społeczeństwa, Turcja należy do krajów,w których stan tennajszybciej ulega zmianie i w międzynarodowych rankingachkrajwypadaobecniemniejwięcejnapoziomieFrancjiiWłoch33.Okres rządów AKP przyniósł zatem dynamiczną modernizacjęwwymiarzematerialnymispołecznym.Wzrosłastopażyciowawiększościobywateli,awansdoklasyśredniejidobrakonsump-cyjnestałysięznaczniebardziejdostępne.RządyAKPzapewniłyspołeczeństwutakżeznaczniewyższestandardywdziedziniein-frastrukturyijakościusługpublicznych.

Kołem zamachowym tureckiego „cudu gospodarczego” był bez-precedensowy boom budowlany i konsumpcyjny (konsumpcjato70%tureckiegoPKB),finansowanywdużejmierzenakredyt.Byłotomożliwedziękibezprecedensowemurozluźnieniupolitykimonetarnejikredytowejnaświecie.Efektemjestjednakskokowywzrostzadłużeniafirmigospodarstwdomowych.Na74milionymieszkańcówTurcji liczbawydanychkartkredytowychwynosi57milionówsztuk34(wPolsceok.6milionów35),askumulowanawartośćzadłużeniananichwynosiok.45miliardówUSD,zczegook.1/3tozadłużenieniespłacane.Zadłużeniegospodarstwdomo-wychwstosunkudodochodówwzrosłowokresie2002–2012zok.5do50%.Sprawiato,żeskalazadłużeniaosóbfizycznychipraw-

32 Por.http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye%27deki_%C3%BCniversite-ler_listesi

33 Por.http://www.ef.com/__/~/media/efcom/epi/2014/full-reports/ef-epi--2013-report-master.pdf

34 Por.http://www.bkm.com.tr/istatistik/pos_atm_kart_sayisi.asp35 Por.http://www.nbp.pl/systemplatniczy/karty/q_01_2014.pdf

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

30

nychstajesiędlaTurcjicorazwiększymproblemem,awielueko-nomistówwskazuje,że tureckąprosperitypoczątkuXXIwiekuczekabolesnezałamanie36.

36 Por. np.http://www.forbes.com/sites/jessecolombo/2014/03/05/why-the-worst-is-still-ahead-for-turkeys-bubble-economy/

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

31

V. Na drodze do auTokracjI

Kolejnesukcesywyborczeizwycięstwawkonfrontacjachzesta-blishmentem37 stopniowo umacniaływładzę AKP, osłabiały de-terminację do przeprowadzenia reform, ośmielały do sięganiapo retorykę konserwatywno-religijną. Cezurę stanowił rok2013. Protestyuliczne zapoczątkowanewystąpieniamiprzeciw-ko likwidacji parku Gezi w Stambule38 (uznane przez premie-ra Erdoğana za próbę obalenia rządu) oraz skandal korupcyjnyw grudniu (por. Aneks 2) stały się katalizatorem budowy oso-bistych rządów Erdoğana, załamaniaw dziedzinie standardówprawno-demokratycznych imarginalizacji umiarkowanych po-litykówAKP.

Pozwycięstwiewwyborachwsierpniu2014rokuErdoğanobjąłurządprezydenta.Choćwustrojutureckimjesttourządponad-partyjnyiwdużejmierzeceremonialny,Erdoğanpozostałniekwe-stionowanymzwierzchnikiempartiiirządu.Podejmujekluczowedecyzje polityczne i personalne, często przewodniczy posiedze-niomrządu,prowadzirozmowymiędzynarodowenanajwyższymszczeblu. Jednocześniedziękimajestatowiurzędunieponosiod-powiedzialności politycznej i nie podlega krytyce. ZewnętrznąoznakąpozycjiErdoğanawTurcjijestwzniesionykosztem615mlnUSDmonumentalnypałacprezydencki(AkSaray),liczący1150po-koi.Wtrakciebudowyjesttakżepałacowymeczet.

Dominacja prezydenta Erdoğana, otwarcie naruszająca tureckiporządek ustrojowy, możliwa jest dzięki wysokiemu poparciuspołecznemu, nominacji na stanowisko premiera lojalnego Ah-

37 W2007rokukryzyswokółwyboruAbdullahaGülanaprezydenta,w2008–nieudanapróbadelegalizacjiAKP,w2010–referendumkonstytucyjne,w2011–dymisjeszefasztabugeneralnegoitrzechrodzajówsiłzbrojnych.

38 Protestyspołecznerozpoczęte28maja2013rokupoczątkowotylkowStam-bulenamałąskalęwobronielikwidowanegoparkuGezi,anastępniemasowewewszystkichgłównychośrodkachmiejskichprzeciwbrutalnościpolicjiiarogancjiwładzy.Pochłonęły11ofiarśmiertelnych.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

32

metaDavutoğlu,atakżeskaliwpływówprezydentawpartiirzą-dzącej,aparaciepaństwa,biznesieimediach.DocelowoErdoğandążydoumocnieniaiprawnegousankcjonowaniajedynowładz-twapoprzezzmianęustrojunaprezydenckipowyborachparla-mentarnychw 2015 roku.Uzyskaniewiększości konstytucyjnejmożejednakokazaćsiępozazasięgiemAKP.

System władzy Erdoğana zbudowany jest na personalnej lojal-ności. Erdoğan odsuwa od udziału w procesie decyzyjnym do-świadczonych,umiarkowanychpolitykówAKPiwprowadzanatomiejsceosobynowe,wpełnizależne.Finalizacjątegoprocesubędączerwcowewyboryparlamentarne,którezewzględunawe-wnętrzną regulację partyjną, wprowadzoną w początkach ist-nieniaAKP,aobecniebardzodlaErdoğanawygodną39,wyelimi-nujązpolitykiponad70najbardziejzasłużonychpolitykówAKP–m.in.obecnegoprzewodniczącegoparlamentu,dwóchwicepre-mierów, kilkuministrów. Priorytet lojalności powoduje rozrostosobistychsieciklientalnychodszczytówwładzydoszczeblalo-kalnegoiwzrostkorupcji(wrankinguTransparencyInternatio-nalz2014rokuspadeko5miejscwstosunku2013roku)40.

WażnymelementemsystemuwładzyErdoğanasącywilnesłużbyspecjalne (Milli IstihbaratTeşkilati,MIT)będące–według jegookreślenia–„najważniejsząinstytucjąpaństwa”41.Odobjęciasta-nowiskaw2010rokuszefMITHakanFidanuchodziłzanajbliż-szegowspółpracownikaErdoğana(którynazwałgoswoją„skrzy-nią tajemnic”) czy wręcz „człowieka numer dwa w państwie”,odpowiedzialnego za najbardziej newralgiczne zagadnienia,takie jak kurdyjski proces pokojowy czy wsparcie dla zbrojnejopozycjisyryjskiej42.Napoczątku2015rokuwrelacjachmiędzy

39 Ograniczenieczasuzasiadaniawparlamencie,atakżepiastowaniastanowiskpartyjnychirządowychdotrzechkolejnychkadencji.

40 Por.np.https://www.youtube.com/watch?v=s5sZp_tEVTc41 Por.http://www.hurriyet.com.tr/gundem/28355030.asp42 http://www.wsj.com/articles/SB10001424052702303643304579107373585228330

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

33

prezydentemaszefemMITdoszłodokryzysu,kiedyHakanFidanzłożyłurząd izapowiedziałstartwwyborachparlamentarnychzlistAKP43.Erdoğankilkakrotniepublicznieskrytykowałdecy-zjęFidana,anastępniewymusiłrezygnacjęzestartuipowrótnadawnestanowisko.Wydarzenia tezapewnewpłynąnaosobistestosunkiprezydentazFidanem,jednakrolasłużbspecjalnychnieulegniezmniejszeniu.Wskazujenatochoćbyfakt,żewramachprezydenckiegokompleksupałacowegopowstaćmadlaMITod-dzielnybudynek.

Metodą konsolidowania przez Erdoğana poparcia społecznego,atakżewłasnegoobozupolitycznegojestnarracja„ktonieznami,ten przeciw nam”, stygmatyzowanie krytyków i wskazywaniekolejnychwrogówwewnętrznychizewnętrznychrzekomosabo-tującychsukcesyTurcji.Logikęzwieraniaszeregówiobronyinte-resugrupowegozawszelkącenędodatkowowzmacniatrwającaodgrudnia2013rokukonfrontacjazruchemGülena44.Polaryzują-caretorykapadanapodatnygruntrozmiłowanegowteoriachspi-skowychtureckiegospołeczeństwa.Skutkujetowzrostemnapięćspołecznychiradykalizacjąpostawpolitycznych.Jednymzefek-tównarastającejatmosferykonfliktuwewnętrznegosąmnożącesięprzypadkiprzemocynatlepolitycznym.M.in.powtarzającesięnakampusachuniwersyteckichstarciamiędzyzwolennikamiradykalnychugrupowańpolitycznych,głównieKurdówi turec-kichnacjonalistów,wniektórychprzypadkachskutkująceofiara-miśmiertelnymi45,czynp.atakterrorystycznyradykalnejlewicy

43 NastąpiłotoprawdopodobniezanamowąpremieraAhmetaDavutoğlu,chcące-gowtensposóbwzmocnićpozycjęrząduwzględemprezydentapowyborach.

44 Przykłademtakiegodziałaniajestuniewinnienie(mimomocnychdowodów)podnaciskiemwładzczterechbyłychministrówzamieszanychwsprawyko-rupcyjneujawnioneprzezfalęaresztowańwgrudniu2013roku.Por.http://www.hurriyetdailynews.com/parliament-acquits-four-ex-ministers-on-corruption-but-vote-stirs-ruling-akp.aspx?PageID=238&NID=77188&New-sCatID=338

45 Por.np.http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/02/new-turkey-na-tionalists.htmlorazhttp://t24.com.tr/haber/universitede-kavga-hazirligi-emanetleri-getirin-orgutculer-halay-cekeceklermis,289417

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

34

na stambulską prokuraturę w marcu 2015 roku46. Potencjalniemożetogrozićnawrotemulicznejprzemocypolitycznejcharak-terystycznejdlaTurcjilat60.i70.

ProcesowibudowyosobistychrządówRecepaTayyipaErdoğanatowarzyszyograniczaniewolnościsłowaorazwykorzystywanieaparatupaństwadoinwigilacjiizwalczaniaprzeciwnikówpoli-tycznych.Każdakrytyka(wygłoszonawmediach,wInternecie,nauczelniitp.),oznakaprotestuczyinnaformadziałalnościopo-zycyjnejmożezostaćpotraktowana jakozniesławienie lub innakategoria czynu bezprawnego i spotkać się z reakcją ze stronyorganówściganialubnp.zwolnieniemzpracy.Przykładowo,le-karze,którzyudzielalipomocyrannymdemonstrantomwczasieprotestówlatem2013rokunatereniemeczetu,stanęliprzedsą-dem za zanieczyszczanie obiektu sakralnego i pomoc przestęp-com.Erdoğanorazinneosobyzelitwładzy(np.merAnkaryMelihGökçek)systematyczniewytaczająkrytykom,takżeosobompry-watnym,procesyozniesławienie,którezazwyczajwygrywają47.

NamocydecyzjisądównaobszarzeTurcjitrwalezablokowanyjestdostępdook.70tysięcyinternetowychadresówURL(w2014ro-kuzablokowanoponad16tysięcyadresów)48.Okresowoblokowa-nyjestdostępdomediówspołecznościowych,tj.Facebooka,Twit-

46 Por.http://www.nytimes.com/2015/04/17/opinion/mustafa-akyol-paranoia-and-polarization-in-turkey.html?smid=tw-share&_r=0

47 Nakonieclutego2015rokuliczbaosób,przeciwkoktórympodjętodziałaniawzwiązkuzdomniemanymznieważeniemprezydenta,wyniosła67(wezwa-niedozłożeniazeznań,dochodzenie,areszt,stanoskarżenia,karagrzywnyitd.).Podstawąprawną jestart.299 tureckiegokodeksukarnego„oobrazietureckości,Republiki,organówlubinstytucjipaństwowych”.Powodempod-jęciadziałańbyłonp.rozwieszanieplakatów,wznoszeniesloganówpolitycz-nych, wpisy w mediach społecznościowych, autorstwo materiałów praso-wych bądź telewizyjnych. Por.http://www.diken.com.tr/her-gun-yeni-bir-sorusturma-erdogana-hakaretle-suclananlarin-sayisi-67yi-buldu/;https://docs.google.com/spreadsheets/d/1-ubIq-BchOdF4LqQW3LEDGg16Meorm-YjO58DnO9eJwE/edit?pli=1#gid=256169234

48 Por.http://www.hurriyetdailynews.com/Default.aspx?pageID=238&nI-D=79262&NewsCatID=339orazhttp://www.diken.com.tr/bir-yilda-tam-3-bi-n-94-mahkeme-karariyla-16-bin-600-adres-hakkinda-islem-yapildi/

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

35

tera,YouTube’aitd.Władzetureckieprzodujątakżewskaliświatawliczbiewnioskówdoserwisówspołecznościowychousuwanieniewygodnychtreści49.Docelowowładzedążądouzyskaniamoż-liwości zablokowania dostępu do dowolnej strony internetowejwtrybieadministracyjnymorazzmuszeniadostawcówinterne-towych do archiwizowania i udostępniania służbom państwo-wymdanychoaktywnościabonentów50.

Pomimoniezwykle rozbudowanego rynkumediówprywatnych(setki gazet, dziesiątki kanałów telewizyjnych,w tymkilkana-ścieocharakterzeinformacyjnym)Turcjaod2014rokuuznawa-na jest przez fundację FreedomHouse za państwo pozbawionewolnościmediów(„not free”).Większośćdużychmediówstanowiczęśćwielobranżowychkonglomeratówbiznesowychwyjątkowopodatnychnapresjępolitycznązewzględunadostępdo intrat-nychzamówieńpaństwowych.Tytułymającecharakterotwarciepropagandowystanowiąobecnieok.40%rynkuprasy51,znacznaczęśćpozostałychmediówstosujenapoziomieredakcyjnymau-tocenzurę oraz zwalnia krytycznychwobecwładzy dziennika-rzy.Skutkujetoupowszechnieniemstrachuiautocenzurytakżewśródsamychdziennikarzy52.

Niemal wszystkie kanały informacyjne transmitują in extensokażdewystąpieniepubliczneprezydenta(sąonenierazpokazy-wanenakilkunastukanałachjednocześnie).Skalęrządowejpre-sjinamediawidaćbyłonp.wczasieprotestóww2013roku,kiedyzagranicznestacjetelewizyjneinformowałynaichtematniepo-

49 Odlipcadogrudnia2014roku60%wnioskówtegorodzajuskierowanychdoserwisu Twitter pochodziło z Turcji. Por.http://www.statista.com/chart/-3217/twitter-content-removal-requests/

50 PrzyjęteustawywtejsprawieuchyliłSądKonstytucyjny.Pozmianieprzewod-niczącegosąduwlutym2015rokunależyspodziewaćsięponownejpróby.

51 Por.http://econoscale.com/2014/02/15/erdogans-rise-to-power-through-the--media/

52 Por.kompleksowyraportostaniemediówtureckichautorstwadoświadczo-nego dziennikarza Yavuza Baydara:http://shorensteincenter.org/wp-con-tent/uploads/2015/02/Turkish-Journalism-Yavuz-Baydar.pdf

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

36

równanieszerzej iszybciejniżtureckie.ZamieszczonewInter-necienagraniarozmówtelefonicznychRecepaTayyipaErdoğanaujawniły,żeosobiściewydawałonszefommediówinstrukcjecodooczekiwanejprzezrządliniiredakcyjnej.Powtarzającesięprzy-padkiukazywaniasięwkilkuprorządowychtytułachprasowychrównocześnietekstówniemalidentycznychwformieitreścipo-zwalapodejrzewać,żewładzeinstruująpowiązaneznimimediawsposóbsystematycznyizorganizowany53.Dodatkowowlatach2010–2014tureckiesądywydałyokoło150zakazówrozpowszech-nianiainformacjinatematważnychwydarzeń(zazwyczajmoty-wując tobezpieczeństwempaństwa)54.WświatowymrankinguwolnościprasyorganizacjiReporterzybezGranicTurcjaspadłaz98.miejsca(w2005roku)na154.(w2014roku)55.

Odmasowychprotestówlatem2013roku(ponad8tys.rannych,7,7tys.zatrućgazem,11ofiarśmiertelnych)władzebrutalnieod-powiadająnawszystkiepróbyprotestówulicznych.W2014rokuwczasietłumieniaprzezpolicjęprotestówimanifestacjipobitychlub rannychzostałoponad 1500osób, aresztowanychzaśponad11 tysięcy56. Policja 224 razy używała gazu pieprzowego do tłu-

53 5marca2015rokufelietonyo identycznymtytuleopublikowało 13autoróww5prorządowychgazetachcodziennych.Por.http://www.radikal.com.tr/turkiye/13_kose_yazarindan_ayni_ba-slik_diliniz_kaba_vicdaniniz_tas-1306617 orazhttp://www.diken.com.tr/kabatas-korosuna-yanit-sosyal-medyadan-diliniz-yalan-vicdaniniz-kara/

54 Dotycząonem.in.znalezieniapodsłuchówwkancelariipremiera,zbombar-dowaniaprzeztureckielotnictwoludnościcywilnejwmiejscowościUluderewgrudniu2011roku,zamachówterrorystycznychwReyhanlıw2013roku,operacji antykorupcyjnej z grudnia 2013, zatrzymania przez żandarmerięzmierzającegodoSyriikonwojutirówwysłanegoprzeztureckąagencjęwy-wiadowcząwstyczniu2014roku,atakżeprzeciekówztajnegoposiedzeniawtureckimMSZpoświęconegoSyriiwmarcu2014roku.

55 Rankingniejestbezwzględniemiarodajny(przykładowomożnamiećwątpli-wości,czywolnośćprasywRosjiiTadżykistaniefaktyczniemasięlepiejniżwTurcji),jednakdobrzeobrazujeskalęregresu,jakiwTurcjinastępuje.

56 DanezaraportemrocznymStowarzyszeniaPrawCzłowieka(InsanHaklarıDerneği,IHD).Istniejąceod1986rokuIHDjestorganizacjąhistoryczniezwią-zanązkwestiąkurdyjskąwTurcji,szczególniezainteresowanąmonitorowa-niemprzypadkówłamaniaprawczłowiekanapołudniowymwschodziekra-ju. Sprawia to, że istotna część z rejestrowanych przez Stowarzyszenie

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

37

mieniademonstracji.Wefekciezatrucianimbądźurazuwsku-tek uderzenia pociskiem gazowymzmarło 8 osób, a ponad 400zostałorannych57.Rządowaustawapakietowaobezpieczeństwiepublicznymnazwana„Pakietemnarzeczobronywolności”,przy-jętawmarcu2015rokurozszerzyłauprawnieniapolicjidoużyciabronipalnej,zatrzymywaniaorazprzeszukiwaniaosóbimienia,stosowaniapodsłuchówtelefonicznych(do48godzinbezdecyzjisądu)58.

EfektemcorazbardziejrepresyjnegoipolaryzującegocharakteruwładzywTurcji jestodrodzeniestrachuprzedotwartymwyra-żaniempoglądów,autocenzuryorazzniechęceniadoaktywnościspołeczno-politycznej.CywilizacyjnieoddalatoTurcjęodświatazachodniegoitoksyczniewpływanaatmosferężyciapublicznego.Jednocześnie„nieprawomyślność”niegroziporwaniemczyskry-tobójstwemprzezchronicznie „nieznanychsprawców”,apartieopozycyjneiorganizacjespołeczneniesądelegalizowane,cojakdotądodróżniaTurcjęobecnąodkemalistowskiej.

iuwzględnionychwraporcieprzypadkówwpisujesięwkonteksttrwającejod lat 80. walki państwa tureckiego z kurdyjską partyzantką (PKK) i jestprzeztotrudniejszadoocenywyłączniewkategoriachzachowywaniaprzezorganypaństwowestandardówprawno-demokratycznych.Mimoto jednakraporty IHD są zewzględu na swoją szczegółowośćmiarodajnym źródłemwiedzynatematstanuprawczłowiekawTurcji.Por.http://ihd.org.tr/ima-ges/2015/son-hd-2014-raporu.pdf,s.13-14,119-162.

57 Por.http://www.diken.com.tr/emniyetin-biber-gazi-masallari-insan-sagli-gina-zararsiz-2014te-hayatini-kaybeden-kimse-yok/

58 Por.http://www.hurriyetdailynews.com/explained-turkeys-controversial--security-bill.aspx?pageID=238

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

38

VI. cywIlIzacyjNa Tożsamość TurcjI pod władzą akp

TożsamośćRepublikiTurcjiprogramowozostała zbudowananaopozycjiwobec ImperiumOsmańskiego,nanegacjicywilizacyj-nychzwiązkówzBliskimWschodemiodrzuceniuhistoriiprzedrokiem1919.Wprowadzonyzostałwrogirozdziałpaństwaodreli-giiwzorowanynafrancuskiejlaïcité.Islamzostałwziętypodkon-trolępaństwa(utworzonow1924rokuUrządds.ReligiiDiyanet)izepchniętydosferyprywatnej.

Polityka państwawzględem religii ulegaław Turcji na prze-strzeniXXwieku f luktuacjom, także łagodzeniuwokresach,kiedy za główne zagrożenie dla państwa armia uznawaławzrostnastrojówlewicowych.Zpodobnychpobudekestablish-ment państwowy dopuszczał – na zasadziewybiórczej i spo-radycznej – odwołania do historii osmańskiej (np. nazwaniew1986rokumostuprzezBosforimieniemsułtanaMehmetaIIZdobywcyczyemisjabanknotuzjegopodobizną59).Jednakpozakończeniuzimnejwojnyiustaniuzagrożeniakomunistycz-nego to „religijnareakcja” (irtica)zostałazdefiniowanaprzezarmię jako główne zagrożenie dla ideologicznych fundamen-tówpaństwa.Pociągnęłotozasobąwzrostszykanwobecreli-gijnychmuzułmanów.

W latach 90.muzułmankomnoszącym chusty zakazanowstępunauczelniewyższe,podjętodziałaniaprawneprzeciwbractwommuzułmańskim,zaśuczestnictwowpraktykachreligijnychmogłostaćsiępowodemzwolnieniazpracywaparaciepaństwa.Deputo-wanej,któraw1999rokupojawiłasięnainauguracjiparlamentuwchuście,odebranomandatiobywatelstwotureckie.Partieocha-rakterzekonserwatywno-religijnymbyłydelegalizowane.

59 Banknotonominale1000lirbędącywobieguwlatach1986–1992.BanknottenpozostajejedynymwdziejachRepublikiTurcjiśrodkiempłatniczymzwi-zerunkiemwładcyzdynastiiOsmanów.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

39

Dojście do władzy AKP rozpoczęło proces przewartościowaniastosunkupaństwadohistoriiireligii.Wmiaręumacnianiawła-dzyAKPcorazotwarciejustawiałasięwkontrzewobeczałożeńideologicznych kemalizmu iw roli siły przywracającej godnośćkonserwatywno-religijnej większości społeczeństwa, odbudo-wującejcywilizacyjnezwiązkizBliskimWschodemorazprawo-witą,imperialnąpozycjęTurcji.

Symbolicznązmianąwpodejściupaństwadoreligiibyłostop-niowe zniesienie ograniczeń w noszeniu chust przez urzęd-niczki państwowe, studentki i uczennice szkół średnich.W dziedzinie edukacji zniesiono bariery w podejmowaniuwyższych studiów przez absolwentów liceów typu imam-ha-tip (szkół średnichoferującychkształcenie z zakresudoktry-ny ihistorii sunnickiego islamuoraz językaarabskiego)orazradykalnie zwiększono ich liczbę (tylkow okresie 2010–2014o 73%)60. Przeprowadzona została także reforma edukacyjnaumożliwiającaprzechodzenieuczniówdoszkółimam-hatippo4 latach nauki zamiast po 8. Zniesione zostały ograniczeniawiekowedlauczestnictwawkursachkoranicznych.Prezydentzapowiedział także wprowadzenie do szkół obowiązkowychlekcjijęzykaosmańskiego61.

ZarządówAKPDiyanet–utworzonypierwotniewcelukontrolireligiiprzezpaństwo–stałsięnarzędziemjejpromocjiiekspansjiześrodkówpaństwowych.Wokresie2002–2013liczbapracowni-kówDiyanetu(wtymimamów)wzrosłaz74tysięcydo129tysięcy.Zaśliczbautrzymywanychprzezniegomeczetówz75tysięcydo84,7tysięcy.BudżetDiyanetuw2014rokuwyniósł2,6mldUSD,costanowiło160%budżetuMSW,180%budżetuMinisterstwaZdro-

60 Por.http://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/340-looking-strong-but-fragile-a-new-akp-and-a-%E2%80%9Cnew-turkey%E2%80%9D.html

61 Por.przypis2.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

40

wiai340%budżetuMinisterstwaGospodarki62.Działaniateścią-gająnaAKPzarzutyobudowępaństwamisyjnego.

Symbolemzmianjesttakżeprzywracaniefunkcjimeczetówko-ściołombizantyńskim (funkcjonującym jakomeczetywokresieosmańskim,awokresierepublikańskimmającymstatusmuze-ów) – kościołyHagia Sophiaw Izniku/Nicei (2011) i Trabzonie/Trapezuncie(2013).Podobnespekulacjepowracajątakżeregular-niewodniesieniudobazylikiHagiaSophiawStambule.

Działania władz na rzecz promocji wartości konserwatywnych,wtymgniewnefilipikiRecepaTayyipaErdoğananatematyoby-czajowe63tylkowniektórychprzypadkachprzełożyłysięnazmia-nęprawodawstwa,jednakznaczącowpłynęłynaatmosferężyciaspołecznegowTurcji.Prezydentnp.otwarcieapelujedospołeczeń-stwaowzmocnienietzw.presjisąsiedzkiej(mahalle baskısı)wobecosóbpijącychalkohol64.

WkwestiitożsamościpaństwapodrządamiAKPnietylkonastę-pujerehabilitacjaImperiumOsmańskiego(cowydajesiędziała-niem naturalnym po dekadach ideologiczniemotywowanej ne-gacji), ale przywódcypaństwa chętnie portretująTurcjęwspół-czesnąjakopredestynowanądorolineoosmańskiegomocarstwaprzewodzącegomuzułmanomna świecie ibroniącego ichpraw.Stądnp.upominaniesięoprawamuzułmanówwMyanma,moni-torowanieprzestrzeganiaprawmuzułmanówwUEitd.Wprak-tyce aspiracje Turcji do tego statusu oparte są na słabych pod-stawach,apolitykaAnkarywzględemBliskiegoWschoduraczej

62 Por.http://t24.com.tr/haber/5-bin-imam-ogretmen-oldu,244880,http://blog.milliyet.com.tr/2014-yili-butcesinin-ayrintilari-belli-oldu/Blog/?Blo-gNo=440307

63 M.in.przeciwaborcji,cesarskimcięciom,niemoralnościwserialachtelewi-zyjnych,zaconajmniejtrojgiemdzieciwkażdejrodzinie,przeciwkoeduka-cyjnymdomomakademickim,piętnującekonsumpcjęalkoholuipaleniepa-pierosówitd.

64 Por.http://www.todayszaman.com//anasayfa_erdogan-calls-for-neighbo-rhood-pressure-against-smokers-alcohol-drinkers_374344.html

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

41

antagonizujeniżzjednujezwolennikówwregionie(mimoduże-goentuzjazmudlaTurcjiw świeciearabskimwpierwszej fazie„arabskiejwiosny”,wynikającegozmocnegowsparciaprzezAn-karęzachodzącychprzemian).

WodniesieniudohistoriiAKPdokonałamocarstwowejsyntezywątkówrepublikańskich,osmańsko-islamskich ipantureckich.Kreśląc wizję przyszłej potęgi Turcji, obóz rządzący odwołujesiędodat:rok2023(100latrepubliki),rok2053(600latodzdo-bycia Konstantynopola), rok 2071 (1000 lat od bitwy podMan-zikertem65). Oprawę ceremonialną w prezydenckim Ak Sarayustanowiążołnierzewkostiumach16historycznychpaństw„tu-reckich”,wtymimperiówHunów,Awarów,Chazarów,Ujgurów,Seldżuków,Tatarów,Timurydów,WielkichMogołówiOsmanów.

Jednocześnie mimo głębokich zmian w stosunku państwa doreligii i historii,AKPniepostulowałanigdy obaleniaRepublikiizaprowadzeniaporządkuprawnegowywiedzionegozzasadis-lamu.ZdaniemŞerifaMardina,nestoratureckiejsocjologii, jesttozwiązanez„tureckąwyjątkowością”natleświatamuzułmań-skiego – przywiązaniem do idei państwa.W efekcie nawet dlapolitykóworeligijnymświatopoglądzie„państwoomilimetrwy-przedzareligię”–jesttrwałą,danązgóryrzeczywistościąwyzna-czającąramydziałania66.NiejednoznacznystosunekliderówAKPdopaństwazałożonegoprzezAtatürkawynikatakże,jakmożnadomniemywać,zsilnegonacjonalizmubędącegocechąwiększo-ścitureckiegospołeczeństwaorazzfaktu,żeswojąobecnąpozy-cjęzawdzięczająawansowispołecznemumożliwemudziękiega-litarnejpolityceedukacyjnejRepubliki.

65 Bitwarozegranaw1071rokunaobszarzedzisiejszejwschodniejTurcji(okoli-ce miasta Muş) między armiami Cesarstwa Bizantyńskiego i SułtanatemWielkichSeldżuków,zakończonazwycięstwemstronyseldżuckiejikrótko-trwałą niewolą cesarza bizantyńskiego Romana Diogenesa.W długiej per-spektywie zwycięstwo pod Manzikertem otworzyło Seldżukom drogę doAnatolii.

66 Por.http://www.aawsat.net/2007/12/article55260541

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

42

VII. społeczeńsTwo TureckIe pod władzą akp

PierwszyokresrządówAKPdałTurcji10latspokojuspołecznego,stabilnościpolitycznej,rosnącegodobrobytu,umocnieniademo-kracjiirządówprawa.Zaszczepiłotowspołeczeństwietureckimwyraźniewyższeniżwcześniej standardy cywilizacyjne i poli-tyczne.

Zdjęcie kemalistowskiego, ideologicznego kagańca umożliwiłoekspresję szykanowanych wcześniej tożsamości i światopoglą-dów.StosunkowoliberalnepolitycznieigospodarczorządyAKPdałyróżnorodnymgrupomspołecznym(konserwatywnym,libe-ralnym,lewicowym,kurdyjskimitd.)możliwośćrozwojuwzgo-dziezwłasnymipotrzebamiiwartościami.Przyspieszyłoto–na-turalnydlademokracji–proceswewnętrznegoróżnicowaniaspo-łeczeństwa tureckiego. Dynamicznie rozwinęły się organizacjepozarządoweonajróżniejszymzabarwieniuświatopoglądowym.Wyłoniłasięmocnakonserwatywno-religijnaklasaśrednia–ko-rzystająca z udogodnień współczesnej cywilizacji technicznej,jednocześnie dumna ze swojej tożsamości i żyjącaw zgodzie zeswoimiwartościami.JednocześniedoTurcjizdecydowaniemoc-niejniżwcześniejprzeniknęłyzachodniewartościliberalne.

Zniknięcienarzucanegoodgórniewspólnegomianownikawpo-staciideologiikemalistowskiejuczyniłospołeczeństwotureckiebardziejwolnymiróżnorodnym,aletakżemniejspójnymiłatwiejpoddającym się politycznej polaryzacji, zwłaszczaw dziedziniewartości społecznych. Zabetonowanie tureckiej sceny politycz-nejorazdaleko idąceograniczeniadebatypublicznej sprawiają,że brak wskaźnika ukazującego preferencje polityczne i świa-topoglądowe tureckiego społeczeństwa. Doświadczenie potocz-nei lekturabadańsocjologicznychpozwalająpostawićzarównotezę, że społeczeństwo tureckie staje się coraz bardziej konser-watywne,jakitezęprzeciwstawną.Przykładowotureckibadaczspołeczny Volkan Ertit stwierdza, że chociaż pod władzą AKPpaństwozatraciłoswójlaickicharakter,azewnętrznemanifesta-

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

43

cjeprzywiązaniadoislamustałysiębardziejpowszechne,wisto-ciejednakspołeczeństwotureckiepodwzględemwyznawanychwartościistylużyciastajesięcorazbardziejświeckie.Wpływająnatonowetechnologiekomunikacyjne,kapitalizmidynamicznaurbanizacja67.

Odwrót AKP od kursu liberalno-demokratycznego, a następniegwałtowny regres i polityka świadomej polaryzacji, rozhuśtałynastrojespołeczneipodzieliłyspołeczeństwo.Wzmocniłytakżekulturęautorytetu,hierarchii iprzemocy,które– jaksięwyda-wało–odpoczątkuXXIwiekuulegałystopniowemuosłabieniu.Choć przy liczebności i obecnym stopniu zróżnicowania turec-kiegospołeczeństwaniejesttomożliwe,władzedążądowtórnejideologicznejkonsolidacjispołeczeństwapodznakiemkonserwa-tywno-religijnym.

Próbasprzeciwuwobec tychprocesówzestronyspołeczeństwaobywatelskiego, której najjaskrawszym przykładem były pro-testywobronieparkuGezi(pomijającperyferyjnyelementczy-sto chuligański), została brutalnie spacyfikowana. Przełożyłosię to na upowszechnienie postaw zniechęcenia do aktywnościspołecznej ikoncentrowaniesięnażyciuosobistym.Mniejszośćkurdyjska,która–jaksięwydawałowmomencieuruchomienianegocjacjipokojowychzPKKwmarcu2013roku–miałaszansęodnaleźćsięwzdefiniowanymnanowopaństwietureckim,obec-niewydajesięcorazbardziejodTurcjiodległa.KierunekewolucjipolitycznejTurcjiprowadzi–mimowciążwysokiegopoparciadlaAKP–dosystematycznegopogarszaniasięnastrojówwskalica-łegospołeczeństwa68.

67 Por.https://www.youtube.com/watch?v=brQcfxHsg6I orazhttp://www.al--monitor.com/pulse/originals/2015/03/turkey-military-polarization.html

68 DanepracownibadańopiniiMetropollwskazują, żewkwietniu2014 roku45%respondentówuznawało,żeTurcjazmierzaogólniewdobrymkierunku,zaś39,6%,żewzłym.Wstyczniu2015roku51,5%respondentówoceniłokieru-nekjakozły,36,2%–jakodobry.Por.https://twitter.com/metropoll/status/56-1184853790830592/photo/1.Wahnięcienaprzełomie2013/2014rokuzwiązanebyłozantyrządowąoperacjąantykorupcyjnąwgrudniu2013.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

44

VIII. wNIoskI I progNozy

Rządy AKP zmieniły Turcję w sposób głęboki i nieodwracalny.Prognozowanie dalszego rozwoju sytuacji jest jednak trudne,bowiemw ponad 90 lat od ustanowienia republikańska Turcjawciążpodwielomawzględamiwydajesięniezakończonymeks-perymentem.WwynikureformAKPRepublika,któraistniałaod1923roku–opartana laickichelitachpaństwowychidoktryniekemalizmu,cywilizacyjnieodwróconaodBliskiegoWschodu,po-litycznienieprzystającadoZachodu–odeszładoprzeszłości.Jed-nocześnieosiągnięciawbudowiedemokratycznegopaństwapra-wazostaływdużejmierzezniweczone.Obecnastrukturawładzyniepokrywasięzkonstytucją,atrójpodziałwładzystajesięcorazbardziejfikcyjny.Państwotureckie i systempolitycznywspra-wach kluczowych opierają się dziś faktycznie na woli jednegoczłowieka,któregowładzazpewnościąnie jestnieograniczona,ale na tylemocna, że nie napotyka otwartego oporu. Otwarciewyrażanepolityczne i światopoglądowepreferencjeprezydentasprawiają,żezarównoorganypaństwa,jakiszeregowiobywatelenierzadkowykazująsiędalekoidącąwłasnąinicjatywąwśledze-niu,piętnowaniuorazkaraniuzachowańiwypowiedziniezgod-nychzkonserwatywnymkanonemwartościlubpolitycznymin-teresemwładz.

PodwładząErdoğanaodwrócenieczynawetwyhamowaniene-gatywnego trendu w dziedzinie demokracji i praworządnościwydaje się bardzomało prawdopodobne zewzględuna charak-ter tego polityka, skalę już popełnionychnadużyć i logikę kon-solidacjiwładzy.MożliwejestjednakzablokowanieustrojowychambicjiErdoğana(zmianaustrojunaprezydencki)zewzględunaniezdolnośćosiągnięciawiększościkonstytucyjnej igrzęźnięciewładz tureckichwnarastającychproblemach – gospodarczych,społecznych,międzynarodowych.Ewentualny„przewrótpałaco-wy”–tj.odsunięcieErdoğanaodwładzy,wprzypadkugdybystałsięzbytdużymobciążeniemdlakraju–wydajesięobecniemałoprawdopodobne,jednakniewykluczone.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

45

PotencjalnymzagrożeniemdlamonopoluwładzyAKPsąwyboryparlamentarnewczerwcu2015roku.AKPniewątpliwieotrzymawnichnajwięcejgłosów.Kluczowebędąjednakwynikipozosta-łychpartii,przedewszystkimkurdyjskiejDemokratycznejPar-tii Ludów (HDP). Jeśli ugrupowaniu temu udałoby się przekro-czyć 10-procentowy prógwyborczy iwejść do parlamentu jakoczwartasiłapolityczna,partiarządzącanietylkonieuzyskałabywiększości konstytucyjnej, ale prawdopodobnie nawet zwykłejwiększościparlamentarnej69,copostawiłobyAKPwnowejsytua-cji–koniecznościzawieraniakoalicjipo13latachsamodzielnychrządów.

Jednocześniecorazwięcejwskazuje, żewTurcjinastąpiprzesi-lenie.NaareniewewnętrznejizagranicznejAnkaranotujecorazmniejsukcesów.Politykarząduskoncentrowanajestnaobroniewładzy oraz zwalczaniu rzeczywistych i domniemanych wro-gów.Towarzyszytemucorazbardziejhisterycznaimanipulator-ska propaganda zagarniająca większość przestrzeni medialnej.Pogarszają się nastroje społeczne, rośnie polaryzacja. Bliskośćgeograficzna i uwikłaniewkonflikt syryjski groziTurcji rozle-waniem się niestabilności na jej terytorium (rozruchy ludnościkurdyjskiej, przenikanie islamskich ekstremistów, problemyzuchodźcami).Regularniepowtarzająsiętakżespekulacjenate-matciężkiejchoroby(nowotworu)prezydentaErdoğana.

Rozstrzygające dla przyszłości kraju będą nastroje tureckiegospołeczeństwaistangospodarki.Powodem,dlaktóregoAKPwy-grywaiwprzewidywalnejprzyszłościbędziewygrywaćwybory,jestpoprawastandardużyciaspołeczeństwatureckiegood2002roku,brakpolitycznejalternatywyorazsiłatwardego,konserwa-tywnegoelektoratupartii.Turbulencjegospodarkitureckiejczykryzysmogłyby jednak zachwiaćmonopolemwładzyAKP. Jed-nocześnie stan społeczeństwa tureckiego, jegonastroje i kieru-

69 Por.symulacjaprzeprowadzonaprzeztureckiośrodekbadaniaopiniiMetro-poll:https://twitter.com/nblaser18/status/575000418335506432/photo/1

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

46

nekewentualnychwyborówpolitycznychwobliczukryzysugo-spodarczegoipolitycznegosąniewiadomą.Niewątpliwiejednakobecnymodelpaństwazawłaszczonegoprzezjednąsiłępolitycz-nąbędziedługorzutowałnaTurcję,nawetwprzypadkuzmianywładzy.

marek maTusIak

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

47

aNeks

1. ruch Fethullaha gülena (Cemaat)

Ruchocharakterzereligijnym,społecznymipolitycznymsięga-jącykorzeniamilat70.XXwiekuskupionywokółprzebywającegood1999rokunaemigracjiwUSAmuzułmańskiegolideraFethul-lahaGülena(ur.1941).

Ruchoficjalnienieposiadastrukturorganizacyjnychijestniefor-malnymzwiązkiemosóbiinstytucjizwiązanychczciądlaosobyinaukGülena.Wpraktyce jestsieciątysięcyorganizacji, insty-tucjiiprzedsiębiorstwrozsianychpocałymświecie,jednakdzia-łającychwsposóbskoordynowany.Przynależnośćdoruchuczyzwiązkiznimmająwprzypadkuwieluosóbcharakterniejawny.

WTurcji ruchmamocnewpływywewszystkich sferach życiaspołecznego,wtymbudowaneprzynajmniejodlat90.XXwiekuwpływywpolicji,prokuraturzeisądownictwie70(wdużejmierzemetodą konsekwentnej, niejawnej infiltracji). Z ruchemGülenazwiązane są szkoły, uczelnie, media (w tym najpopularniejszaw Turcji gazeta Zaman oraz angielskojęzyczna Today’s Zaman),banki,przedsiębiorstwa,fundacjedobroczynne,organizacjepo-zarządoweitd.

PozaTurcjąfilaremdziałalnościruchujestedukacja.Ruchprowa-dziponadtysiącszkółiuczelniwyższychnacałymświecie,m.in.wAzjiCentralnej,AzjiPołudniowo-Wschodniej,Afryce,aletakżewUSAczywPolsce.Szkołymającharakterświeckiiodznaczająsięwysokimpoziomemmerytorycznym;językiemwykładowymzazwyczajjestangielski.

Gülen w oficjalnym nauczaniu podkreśla konieczność łączeniawiaryznowoczesnąnauką,demokracjąiwolnymrynkiem,wagę

70 Por.https://www.wikileaks.org/plusd/cables/09ANKARA1722_a.html

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

48

dialogu międzywyznaniowego i międzykulturowego. W prak-tyceruchznanyjestzpromowaniawśródosóbznajdującychsięwjegoorbicie(zwłaszczamłodzieżyszkolnej)konserwatywnychwartościmuzułmańskich.Jakośrodowiskospołeczno-polityczneruchnaprzestrzeni latbezpardonowodążyłdomaksymalizacjiswoichwpływówwTurcji, takżemetodą inwigilacji, zastrasza-nia,aresztowańinadużyćsądowych(dziękiwpływomwaparaciepaństwa).

Od 2001 roku ruchGülenapozostawałw aliansie zAKP. Partiarządząca i osobiście premier Erdoğan wnosili do tego sojuszumocnymandatpolityczny,ruchGülenazaśzakonspirowanewra-machaparatupaństwakadry,atakżewsparcieinstytucjonalne,medialneifinansowe.Pomimoróżnichistorycznych(liderzyAKPwywodząsięzinnejniżGülentradycjipolitycznejireligijnej)orazpolitycznych(np.ruchjestbardzopowściągliwywkrytyceIzra-ela) oba środowiska łączył strategiczny cel demontażu staregoestablishmentupaństwowegoorazlaickiejideologiipaństwowej.

Ruch i powiązani z nim prokuratorzy i funkcjonariusze poli-cji–wyposażeniprzezrządwspecjalneuprawnienia–bylisiłąsprawczą i wykonawcami masowych procesów Balyoz i Erge-nekon (zob. niżej), które definitywnie przypieczętowały koniecuprzywilejowanej pozycji armii w tureckim systemie politycz-nym. Ruch pozostawał w tej kwestii poza efektywną kontroląAKP,nadawałtempoiokreślałskalęprocesurozliczeń,nierzadkozaskakując kolejnymiposunięciami samegopremieraErdoğana(videaresztowaniebyłegoszefasztabugeneralnegoİlkeraBaşbuğw2012roku).

W zamian za oddawane rządowiAKPusługiCemaat uzyskiwałprzestrzeńdodalszejekspansjiwsystemieedukacyjnym,wapa-raciepaństwa itd.DziałaniaruchupozaTurcją–edukacja,pro-mocjanauczaniajęzykatureckiego(m.in.organizowanezrozma-chemolimpiadyjęzykatureckiego)–wpisywałysięwbudowaniemiędzynarodowegoprestiżuTurcjipodwładząAKP.

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

49

Stopniowe,leczkonsekwentnepodporządkowywaniearmiiwła-dzomcywilnymsprawiło,żewojskoprzestawałostanowićwper-cepcjirząduzagrożeniepolityczne.ProblememdlaErdoğanasta-wałsięzaśsamruchGülena,mającyniezależnąpozycjęworga-nachpaństwa i przejawiający ambicję prowadzenia niezależnejpolityki.

Przedwyborami2011rokupremierusunąłz listAKPosobyko-jarzone z Gülenem. Jesienią 2013 rząd podjął zaś decyzję o za-mknięciu tzw.dershane – prywatnych instytucji edukacyjnych,przygotowujących uczniów do egzaminów na studia (spośródok.4tys.dershanewkrajuistotnaczęśćzwiązanabyłazruchemGülena,stanowiącważnyelementjegozapleczaspołecznegoifi-nansowego).

Odpowiedzią ruchu na próby ograniczenia jego pozycji w pań-stwie była najpierw w 2012 roku próba utrącenia związanegozErdoğanemszefacywilnychsłużbspecjalnychHakanaFidana(zostałwezwanydozłożeniazeznańwcharakterzepodejrzane-gowsprawieprzeciwnielegalnejorganizacjikurdyjskiej),przedewszystkimzaśwymierzonawotoczenieErdoğanainiegosame-gooperacjaantykorupcyjnawgrudniu2013roku.Stanowiłaonafaktycznie próbę obalenia rządu i wywołała jeden z najpoważ-niejszychkryzysówwokresiewładzyAKP.

Od grudnia 2013 roku datuje się początek zdeterminowanychdążeńRecepa Tayyipa Erdoğana i jego następcy na stanowiskupremieraDavutoğludopełnegozniszczeniaruchuwTurcjiorazpozagranicami (m.in.zabiegiowydalenieGülenazUSA).Wal-kajestprowadzonaprzezobiestronyprzypomocystrukturpań-stwowych.

WcelurozbiciawpływówGülenawładzeprzeprowadzająmaso-weczystkiirotacjekadrowewpolicji,żandarmeriiiprokuratu-rze(liczonewtysiącachosób,przynajmniejwczęściprzeprowa-dzane „na ślepo”wobec niejawnego charakteru przynależności

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

50

doruchu),aresztujątakżedziennikarzyzwiązanychzGülenemmedióworazprzejęłykontrolęnadpowiązanymz ruchempry-watnymAsyaBankiem.

W odpowiedzi ruch Gülena, wykorzystując swoich niejawnychreprezentantówzachowującychstanowiskawaparaciepaństwa,w tym na wysokim szczeblu, organizuje dotkliwe dla władzyprzecieki dotyczące najbardziej newralgicznych działań rządu(w tymplanówdalszych akcji przeciw ruchowi)71 oraz sabotujejegopolitykę72.

KonfliktnaliniiErdoğan–ruchGülenajestipozostaniewnajbliż-szejprzyszłościjednązgłównychosiżyciapolitycznegowTurcji.Jegofinałjesttrudnydoprzewidzenia.Prezydentdysponujemoc-nymmandatempolitycznymiskoncentrowanąwładząpaństwo-wą,Ruchjestjednakprzeciwnikiemtrudnymdopokonaniawo-becskalirozgałęzieniawpływówiniejawnegocharakteru.Kon-flikttenmadlapaństwatureckiegoskutkiwyniszczające.

2. aresztowania 17 grudnia 2013 roku

17grudniapolicjaaresztowaławStambulepodzarzutamikorup-cji49osóbbliskozwiązanychzrządem,m.in.synówczterechmi-nistrów(wtymszefaMSW)orazszeregpowiązanychzAKPbiz-nesmenów.Podejrzeniadotyczyłym.in.przyjmowaniawysokichłapówek od Rezy Zarraba, biznesmena pochodzenia irańskiegozajmującego siępośrednictwemwnielegalnych transakcjachfi-nansowych,omijającychnałożonenaIransankcjemiędzynarodo-we. Pomimo czytelnego kontekstuwewnątrzpolitycznego (kon-

71 JednymzeźródełprzeciekówjestkontonaportaluTwitterpodpseudonimemFuatAvni.Por.https://twitter.com/FuatAvniEng(wersjaangielska).

72 Przykłademmożebyćwydarzeniez19stycznia2014rokuwokolicymiastaAdana–zatrzymaniepodgroźbąużyciabroniiprzeszukanieprzezżandar-meriętureckązmierzającegodoSyriikonwojuTIR-ówwysłanychprzeztu-reckąagencjęwywiadu(MIT),mającychwedleniepotwierdzonychinforma-cjiprzewozićbroń.Por.http://www.aljazeera.com.tr/haber/mit-tirlari-boy-le-durduruldu

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

51

fliktErdoğan–ruchGülena)podejrzeniakorupcyjnewobecosóbzelitwładzywydająsięopartenamocnychpodstawach.Dziękipodsłuchomnagrane,anastępnieupublicznionewInternecie,zo-stałyrozmowytelefoniczneosóbzkierownictwapaństwa,m.in.ministrasprawwewnętrznychMuammeraGülerainstruującegosyna,comazeznaćwsprawieźródełpochodzeniaznajdującejsięwdomugotówki (ok. 400 tys.USD),przedewszystkimzaśpre-miera Erdoğana z synem Bilalem. W obawie przed możliwymprzeszukaniemprzezpolicjędomówczłonkówjegorodzinypre-mierpoleciłwywieźćiukryćcałągotówkęznajdującąsięwdomusyna(jakwynikazkontekstu,należącądosamegoszefarządu),atakżem.in.brataizięcia.Pocałymdniuintensywnegoposzuki-waniamiejsca,gdziemożnaukryćpieniądze,BilalErdoğanpoin-formowałojca,żedorozdysponowaniapozostałajużtylkokwotaok.30milionóweurowgotówce73.

3. ergenekon i balyoz

Ergenekon i Balyoz to kryptonimy dwóchmasowych procesówsądowych toczących się odpowiednio w latach 2008–2013 oraz2010–2012.WsprawieErgenekonskazanychzostałowsumie254czynnych i emerytowanych oficerów wojska, urzędników, po-lityków,przedstawicieliświatanauki imediów.Niemal20osóbotrzymałowyrokidożywocia(wtymszefsztabuwlatach2008–2010gen.İlkerBaşbuğ).WsprawieBalyozsądskazał325oficerówarmiitureckiej(wtym89generałówiadmirałów,24znichwsta-nieczynnym)nakaryod13do20latpozbawieniawolności.

ZdaniemsąduskazaniwsprawieErgenekonwinnibyliprzyna-leżnościdotajnejorganizacji,którapoobjęciuwładzyprzezAKPw2002rokumiaładziałaćnarzeczdestabilizacjisytuacjiwkraju(m.in.poprzezmorderstwaprzedstawicielimniejszościgreckiejiormiańskiej)itymsamymutorowaniadrogiprzewrotowiwoj-

73 Por.https://www.youtube.com/watch?v=5DQ84uIWYyg&feature=youtu.be-&list=PLmH3I5hKwHWbXLGLueBfiziI4POvuKnhP

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

52

skowemu.Organizacjatamiałabyćtożsamaztzw.głębokimpań-stwem. Sprawa Balyoz dotyczyła rzekomego przygotowywaniaw2003rokuprzezgrupęoficerówarmiitureckiejzamachustanumającegonaceluobalenienowowybranegorząduAKP.Drogędozamachuutorowaćmiałozorganizowaniekilkuzamachówterro-rystycznychwStambuleorazzestrzelenia tureckiegomyśliwcanadMorzemEgejskimiobciążenieodpowiedzialnościąGrecji.

ZarównoproceswsprawieErgenekon,jakiBalyozmiałycharak-ternietransparentnyiobciążonebyłyogromnymikontrowersja-mi.Wielezprzedstawionychdowodówmiałoniewielkąwartość,było niespójnych lub budziło podejrzenia, że zostały sfabryko-wane (vide odwołania w rzekomych dokumentach spiskowychz2003rokudofaktów,którenastąpiłypóźniej,dokumentyrze-komoz2003rokuutworzonewedytorzetekstówz2007rokuitd.).

NastrojewrogiewobecAKPwarmiibyłyfaktem(jeszczew2007rokurokutureckisztabgeneralnywoficjalnymmemorandumsu-gerowałmożliwość interwencjiw przypadkuwyboruAbdullahaGülanaprezydenta).Faktem(dodziśbardzomałozbadanym)byłotakże istnienietzw.głębokiegopaństwa.Napodstawiedostępnejwiedzymożnazałożyć, że spośródkilkuset skazanychczęść fak-tyczniemogłabyćwinnadziałańocharakterzeprzestępczym.

Jednocześniezdzisiejszejperspektywywielewskazujenato,żeobaprocesymiałycharakterpolitycznyibyłyelementemwalkiśrodowiskkonserwatywnych–AKP i ruchuGülena–ze świec-kimestablishmentempaństwowym,przedewszystkimzarmią.ZarównoorganizacjaErgenekon,jakispisekBalyozmiaływedledostępnej wiedzy charakter fikcyjny i zostały wymyślone jakozbiorczy instrument służący do unieszkodliwiania przeciwni-kówpolitycznychiideowych74.

74 Por.http://www.isdp.eu/images/stories/isdp-main-pdf/2009_jenkins_be-tween-fact-and-fantasy.pdforazhttps://cdogangercekler.files.wordpress.com/2014/06/plot-against-the-generals.pdf (autor tekstu jest profesoremUniwersytetuPrincetonizięciemjednegozeskazanychgenerałów).

PU

NK

T W

IDZ

ENIA

05/

2015

53

Potwierdzeniempolitycznegocharakteruobuprocesówjestfakt,żepozaostrzeniukonfrontacjimiędzyrządemAKParuchemFe-thullahaGülenadużaczęśćskazanych(m.in.230osóbzesprawyBalyoz) została w 2014 roku zwolniona z więzienia (w oparciuoróżnepodstawyprawne).Wmarcu2015rokuaresztowanyzo-stałdziennikarz,któryw2010roku jakopierwszyopublikowałdokumentymającedowodzićistnieniaspiskuBalyoz75,zaśprezy-dentErdoğanstwierdziłpublicznie, żebyłwsprawachErgene-kon i Balyoz dezinformowany przez „paralelną strukturę wła-dzy”,czyliCemaat76.

75 Por.http://www.diken.com.tr/baransu-balyoz-belgelerini-altan-congar-ogur-ve-tayizle-birlikte-inceledik/

76 Por.http://www.hurriyetdailynews.com/we-were-deceived-erdogan-says-accusing-parallel-structure-of-misinformation.aspx?pageID=238&nID=79-936&NewsCatID=338