Wielka Brytania w afrykańskiej rzeczywistościcejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element... ·...

Kamil Zaj¹czkowski

WIELKA BRYTANIAW AFRYKAÑSKIEJ RZECZYWISTO�CI

MIÊDZYNARODOWEJ PRZE£OMUXX I XXI WIEKU (1990�2007)

THE UNITED KINGDOM IN AFRICA�SINTERNATIONAL REALITY AT THE TURN

OF THE 20TH AND 21ST CENTURY (1990�2007)

Forum Politologiczne � Tom 13INP UWM Olsztyn 2012

W�ród przes³anek kszta³tuj¹cych relacje krajów europejskichz Afryk¹ nale¿y wymieniæ tradycjê i wiêzi historyczne ³¹cz¹ce Euro-pê z dawnymi koloniami. Proces kolonizacji, jak i dekolonizacji orazepoka postkolonialna na trwale zwi¹za³y kraje Afryki ze StarymKontynentem. W�ród pañstw cz³onkowskich Unii Europejskiej naj-bardziej zainteresowane rozwojem wspó³pracy z krajami Afryki Sub-saharyjskiej s¹ Wielka Brytania i Francja � dwa najwiêksze pañ-stwa kolonialne w Afryce. Na pocz¹tku ubieg³ego stulecia, przeduniezale¿nieniem siê Egiptu, Londyn kontrolowa³ najwiêksz¹ czê�æAfryki (36,5%), w tym tak¿e Afryki Subsaharyjskiej (41,5%). Fran-cja za� zajmowa³a drugie miejsce, obejmuj¹c swoim w³adaniem 35%ca³ej Afryki i 28,6% jej czê�ci subsaharyjskiej1. Metropolie zarz¹-

1 M. W. Solarz, Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej, Warszawa 2004,s. 16; D. Kroslak, France�s Policy Towards Africa: Continuity or Change?, w:I. Taylor, P. Williams (eds.), Africa in International Politics. External Involve-ment on the Continent, New York 2004, s. 61�80; por. J. Loth, Geografia poli-tyczna, Kraków 1925.

134 Kamil Zaj¹czkowski

dza³y koloniami bezpo�rednio za pomoc¹ administracji kolonialnej(np. kolonie francuskie w Afryce, m.in., Senegal, Togo, Madagaskar,Algieria, Gwinea) albo po�rednio z wykorzystaniem lokalnych struk-tur pañstwowych lub plemiennych (np. kolonie brytyjskie w Afryce� Kenia, Uganda, Nigeria, Sierra Leone, Rodezja)2. Francja i WielkaBrytania pozostaj¹ do dzi� najwa¿niejszymi europejskimi aktoramina afrykañskiej scenie politycznej i gospodarczej. Widocznym skut-kiem ¿ywotno�ci tych relacji jest sta³a obecno�æ w Afryce du¿ej licz-by Francuzów i Brytyjczyków, liczne umowy miêdzypañstwowe orazrozbudowana sieæ francuskich i brytyjskich przedstawicielstw: dy-plomatycznych, gospodarczych, kulturalnych.

Celem artyku³u jest ukazanie polityki Wielkiej Brytanii wobecAfryki. Przedstawienie uwarunkowañ i roli czynnika historycznegow relacjach wzajemnych, a tak¿e g³ównych kierunków brytyjskiejpolityki wobec Afryki � jej g³ównych za³o¿eñ, celów i stopnia reali-zacji. W artykule skoncentrowano siê przede wszystkim na ostatniejdekadzie XX wieku i pierwszej dekadzie XXI wieku i rz¹dach JohnaMajora oraz Tony Blaira, czyli na latach 1990�2007.

Rola czynników cywilizacyjno-kulturowegoi historycznego � europocentryczny obraz �wiata

U progu epoki kolonialnej nap³ywaj¹cy na obszar Czarnej Afry-ki Europejczycy byli okre�lani jako obcy/dzicy. Pojêcie dziko�ci ujmo-wane by³o jako brak cech ludzkich, a wiêc kategoriê powi¹zan¹z natur¹. Tak wiêc Afrykanie, zauwa¿a Anna Mrozek-Dumanowska,potraktowali Europejczyków po pierwszym spotkaniu z nimi w taki

2 F. J. D. Ludgard w ksi¹¿ce pt. The Dual Mandate in British TropicalAfrica stwierdzi³, i¿ Afrykanie lepiej bêd¹ siê wywi¹zywaæ ze swoich obowi¹z-ków ni¿ wys³ani z Europy urzêdnicy i zarz¹dcy. System powinien w wiêkszymstopniu opieraæ siê na tradycyjnych i miejscowych zwyczajach.

135Wielka Brytania w afrykañskiej rzeczywisto�ci miêdzynarodowej...

sam sposób, w jaki ci ostatni okre�lali pó�niej Afrykañczyków,a mianowicie jako barbarzyñców reprezentuj¹cych jedn¹ z form dzi-ko�ci w�ród innych dziko�ci3.

Europocentryzm zaznaczy³ siê ju¿ w okresie wojen krzy¿owych(XI�XIV wieku), ale pe³nego wyrazu nabra³ po odkryciach geogra-ficznych i podboju obcych ziem. Wed³ug opinii Erica Hobsbawma, rok1492 wyznacza pocz¹tek �wiata eurocentrycznego, to jest przekona-nia, ¿e pos³annictwem kilku krajów Zachodniej i Centralnej Europyjest podbój �wiata4. Wyrazem panuj¹cych ówcze�nie pogl¹dów by³awydana w 1884 roku Encyclopaedia Britannica, która w ha�le po-�wiêconym Afrykanom utrzymywa³a, i¿ nie maj¹ oni ¿adnej religiii ograniczaj¹ swoje wierzenia do fetyszyzmu i kultu przodków5.Nigeryjski afrykanista Adiele E. Afigbo zauwa¿a, ¿e europejscy uczeniokresu kolonialnego (np. Samuel Baker, Bartle Frere), wypowiada-j¹cy siê m.in. ze wzglêdów politycznych negatywnie na temat Czar-nego L¹du oraz jej mieszkañców, faktycznie Afryki nie znali i tylkopowtarzali zas³yszane i wygodne dla podbojów koloniach tezy i opi-nie o Afryce6.

Opanowanie i utrzymanie przez kraje Europy Zachodniej w staniezale¿no�ci terenów s³abo rozwiniêtych uzasadniono wy¿szo�ci¹ kul-turow¹ rasy bia³ej i jej misj¹ cywilizacyjn¹ w�ród �ludów koloro-wych� (burden of White Man). Celem kolonizacji by³o zdobyciei wprowadzenie ró¿nych form eksploatacji terytoriów zamorskich,wzbogacenie siê metropolii, poszerzenie strefy wp³ywów w �wieciei wzmocnienie si³y pañstwa kolonizuj¹cego. Tworzenie imperiów

3 A. Mrozek-Dumanowska, Globalizacja i regionalizacja: dwa oblicza ko-munikacji miêdzykulturowej, w: J. Zdanowski, A. Mrozek-Dumanowska, Islama globalizacja, Warszawa 2005, s. 80.

4 Akcentuj¹c ró¿nice kulturalne, religijne, ale tak¿e mentalne poszczegól-nych ras, Europejczycy umie�cili inne ludy na poziomie niezmiennych spo³e-czeñstw �naturalnych�, co dawa³o im prawo do dominacji nad �ni¿szymi rasami�i do s³u¿ebno�ci tych ostatnich wobec rasy bia³ej, ibidem, s. 81�82.

5 H. Zins, Afryka i Europa, Warszawa 2001, s. 141.6 A. E. Afigbo, The Poverty of African Historiography, Lagos 1977.


kolonialnych s³u¿y³o zarówno celom ekonomicznym, jak i politycz-nym oraz strategicznym7.

W szczególno�ci wiek XIX charakteryzuje siê �rozdzieraniemAfryki� (scramble for Africa), czego wyrazem by³a Konferencjaw Berlinie w 1885 roku. Nawet ci z przywódców, którzy wykazywalimniejsze zainteresowanie Afryk¹ � jak kanclerz Niemiec, Otto vonBismarck � podjêli starania maj¹ce na celu ekspansjê na CzarnyL¹d. Na pocz¹tku XX wieku ponad 90% terytorium Afryki by³o podkontrol¹ Europejczyków.

Na dziedzictwo kolonialne oraz jego wp³yw na kszta³towanie siêpañstwowo�ci afrykañskiej zwraca uwagê Jacek J. Pawlik. W arty-kule pt. Kreolizacja kulturowa we wspó³czesnym Togo podkre�la, i¿:�Kolonialny system w Afryce wytworzy³ kultury o charakterze pi-d¿yn. Ustanawiaj¹c jako urzêdowy jêzyk metropolii, zepchn¹³ jêzykirodzime do roli wektora komunikacji wewnêtrznej. Wprowadzi³ sym-bole pañstwowo�ci, takie jak flaga, hymn czy mundur. Narzuci³ nowewzory hierarchii spo³ecznej. Zdefiniowa³ i ustali³ granice poszczegól-nych grup etnicznych oraz podzieli³ terytorium na jednostki admi-nistracyjne. Dziedzictwo kolonialne zosta³o [�] zintegrowane i przyjê-te za swoje w procesie kreolizacji�8. J. J. Pawlik u¿ywa terminu

7 W. Malendowski, System kolonialny, dekolonizacja, neokolonializm, w:W. Malendowski, C. Mojsiewicz (red.), Stosunki miêdzynarodowe, Wroc³aw2000, s. 307.

8 Szczególn¹ rolê w kulturze afrykañskiej odgrywaj¹ symbole przyjêtez europejskiego obszaru kulturowego. Na przyk³adzie Togo J. J. Pawlik, zauwa-¿a, ¿e rewerencja, z jak¹ odnosz¹ siê Togijczycy do flagi, pochodzi z czasówkolonialnych. Jednocze�nie zaznacza, ze Togijczycy zwi¹zani s¹ emocjonalniez barwami narodowymi bardziej ni¿ mieszkañcy krajów europejskich. J. J. Paw-lik powodów takiego stanu rzeczy upatruje w procesie kreolizacji. Rytua³ flagiw Togo, a tak¿e w Afryce przywo³uje i podkre�la dwie zasady: wyra¿a szacunekdla w³adzy pañstwowej � szczytu hierarchii spo³ecznej oraz wzmacnia poczuciesolidarno�ci osób zgromadzonych wokó³ symboli narodowych. St¹d, jak zauwa¿aJ. J. Pawlik, �wydaje siê zrozumia³e, dlaczego flaga w Afryce zachowuje takdu¿y ³adunek symboliczny, mimo ¿e w Europie utraci³a znaczn¹ czê�æ potencja-³u sakralnego�, zob. J. J. Pawlik, Kreolizacja kulturowa we wspó³czesnym Togo,w: A. ¯ukowski (red.), Z problemów spo³eczno-politycznych wspó³czesnej AfrykiSubsaharyjskiej, �Forum Politologiczne�, t. 1, Olsztyn 2004, s. 17, 21�22.


�kreolizacja� w rozumieniu, jakim pos³uguje siê Ulf Hannerzw badaniach nad wspó³czesnymi kulturami Afryki. Kreolizacja tokonwersja miêdzy kulturami. Ma ona miejsce miêdzy nierównorzêd-nymi partnerami. Polega na kreatywnej reinterpretacji kultury do-minuj¹cej w ramach kultury podporz¹dkowanej. �Ludzie z peryferiiskonfrontowani s¹ z symbolicznymi formami kultury centrum, aledo�wiadczenie bycia na peryferiach sprawia, ¿e zmieniaj¹ ich zna-czenie, czyni¹c je odmiennymi od orygina³u�9.

Edward J. Jaremczuk, w kontek�cie europejskiej kolonizacji,stawia pytanie: Czy losy Afryki mog³yby potoczyæ siê inaczej, gdybyCzarny L¹d ominê³a fala kolonizacji? Odpowiadaj¹c na nie, stwier-dza, i¿ �dynamicznie rozwijaj¹ce siê pañstwa Europy Zachodniej eryrewolucji przemys³owej nie mog³y po prostu koegzystowaæ na zasa-dach partnerskich ze spo³eczeñstwami znajduj¹cymi siê na du¿oni¿szym poziomie rozwoju spo³ecznego i technologicznego�10. Pozo-stawiona sama sobie Czarna Afryka dochowa³aby siê wielkich cywi-lizacji. Kolonializm w istotny sposób ograniczy³ tworzenie siê rodzi-mych o�rodków politycznych.

Wa¿n¹ rolê w kszta³towaniu siê relacji miêdzy Europ¹ a Afryk¹Subsaharyjsk¹ w wymiarze spo³ecznym odgrywaj¹ elity afrykañ-skie. Jak zauwa¿aj¹ Roland Oliver i Anthony Atmore, w �miastachwyros³a klasa �rednia stosunkowo dobrze wykszta³conych i zamo¿-nych Afrykanów, którzy przywykli do obcowania z cudzoziemcamijak z równymi sobie oraz do oceniania w³asnych warunków mate-rialnych i zaspokajania potrzeb wy¿szych wed³ug standardów miê-dzynarodowych�11. Zwracaj¹ oni tak¿e uwagê na okres �krucjatydzieciêcej�. Po dekolonizacji m³odzie¿ z Europy Zachodniej i Ameryki

9 J. J. Pawlik, op. cit., s. 16�17; zob. szerzej: U. Hannerz, Skreolizowany�wiat, w: A. Gupta, J. Ferguson (red.), Badanie kultury � elementy teorii antropo-logicznej. Kontynuacje, Warszawa 2004, s. 284�298; U. Hannerz, Culture BetweenCenter and Periphery. Toward a Macroanthropology, �Ethnos� 1989, No. 54.

10 E. J. Jaremczuk, Konflikt kongijski i jego �bohaterowie�, w: A. ¯ukowski(red.), Z problemów�, s. 66.

11 R. Oliver, A. Atmore, Dzieje Afryki po 1800 roku, Warszawa 2007, s. 362.


Pó³nocnej wyje¿d¿a³a do Afryki, ucz¹c angielskiego lub francuskiegow nowo za³o¿onych szko³ach podstawowych. We Francji i Belgii na-zywano ich co-opérateures i dla zachêty zwalniano ze s³u¿by wojsko-wej12. Ten czynnik spo³eczny i tworzenie wiêzi miêdzyludzkich ode-gra³y istotn¹ rolê w rozwijaniu afrykañskich systemów o�wiatowychi rozbudzaniu �wiadomo�ci �wiata zewnêtrznego w nowym pokole-niu mieszkañców Afryki (R. Oliver i A. Atmore s³usznie zauwa¿aj¹,¿e wys³annicy z krajów bloku wschodniego, którzy nie w³adali przy-datnymi na tych terenach jêzykami, nie mogli z nimi rywalizowaæ)13.

Odnosz¹c siê do znaczenia kolonizacji dla stabilno�ci na Czar-nym L¹dzie R. Olivier i A. Atmore twierdz¹, i¿, po europejskichmocarstwach kolonialnych Afryka odziedziczy³a dzia³aj¹ce systemy,które stworzy³y ramy bezpieczeñstwa wewnêtrznego i zewnêtrzne-go, sprawn¹ administracjê, zdrowe finanse, podstawow¹ gospodar-cz¹ infrastrukturê drogow¹, kolejow¹, portow¹ oraz lotnicz¹�14. Taopinia wydaje siê zbyt optymistyczna. Dziedzictwo stworzy³o z pew-no�ci¹ konstrukcjê i ramy funkcjonowania pañstwa postkolonialne-go � nie gwarantowa³o jednak, ani nie nios³o ze sob¹ efektywno�cii sprawnego funkcjonowania pañstw w Afryce.

Niektórzy badacze przedmiotu, w przeciwieñstwie do R. Olivie-ra i A. Atmore�a, wskazuj¹ na obce pochodzenie pañstwa (kolonia-lizm) jako na �ród³o problemów w procesie rozwoju spo³eczeñstwafrykañskich � tzw. grzech pierworodny niepodleg³ej Afryki unie-mo¿liwiaj¹cy osi¹gniêcie dobrobytu.

12 Z tego samego przywileju korzystali cz³onkowie amerykañskiego Korpu-su Pokoju, a s³u¿ba w Afryce zastêpowa³a udzia³ w wojnie w Wietnamie.W Wielkiej Brytanii rz¹d subsydiowa³ kilka organizacji spo³ecznych, z którychnajwiêksza by³a Dobrowolna S³u¿ba Zagraniczna, ibidem, s. 345.

13 W krajach Afryki Zachodniej wiêkszo�æ nauki na wszystkich poziomachodbywa siê w jêzyku angielskim lub francuskim. Nale¿y tak¿e pamiêtaæ, i¿jedn¹ z wiod¹cych stacji miêdzynarodowych na kontynencie afrykañskim jestserwis BBC, a wiêkszo�æ analiz i komentarzy to wydawane w Afryce regionalnewydania dzienników francuskich i brytyjskich, ibidem, s. 368, 425.

14 Ibidem, s. 344.


Tatah Mentan zauwa¿a, i¿ �imperializm i kolonizacja europej-ska zniszczy³y istotê afrykañskiej kultury i instytucji�. St¹d, jegozdaniem, ró¿nego rodzaju zamachy stanu, wojny miêdzyplemiennena Czarnym L¹dzie nie s¹ spowodowane z³ym zarz¹dzaniem przezAfrykanów, lecz s¹ wynikiem dziedzictwa kolonialnego, które sk³ó-ci³o miêdzy sob¹ pañstwa afrykañskie15. Basil Davidson zauwa¿a, i¿�Europejczycy znale�li rozwi¹zania problemów Afryki nie dla miesz-kañców Czarnego L¹du, lecz odpowiadaj¹ce jedynie im�16. Z koleiAnthony G. Hopkins podkre�la, ¿e kiedy wiêkszo�æ pañstw afrykañ-skich odzyskiwa³a w latach 60. niepodleg³o�æ, to odziedziczy³y onezu¿yte zasoby naturalne i podporz¹dkowan¹ Europie gospodarkê17.Kwame Nkrumah i Léopold Senghor twierdz¹, i¿ czynnik histo-ryczny �nie mo¿e byæ lekcewa¿ony w trakcie analizy wspó³czesnejekonomicznej i politycznej pozycji krajów Afryki�18. Natomiast napostkolonialn¹ biurokracjê zwraca uwagê John Lonsdale. Podkre�la,¿e jej obecna struktura i charakter s¹ determinowane przesz³o�ci¹,tj. administracj¹ kolonialn¹. Wyró¿nia³a siê ona statyczno�ci¹ (sta-tist) i nadmiern¹ centralizacj¹ (overcentralized)19. Przeniesienie tych

15 T. Mentan, Dilemmas of Weak States. Africa and Transnational Terro-rism in the Twenty-First Century, Aldershot 2004, s. 128.

16 B. Davidson, Can Africa Survive? Arguments Against Growth WithoutDevelopment, Boston 1974, s. 100�154.

17 A. G. Hopkins, Blundering and Plundering: The Scramble for AfricaRelived, �Journal of African History� 1993, No. 3, s. 440.

18 K. Nkrumah, Consciencism, New York 1964; L. Senghor, On AfricanSocialism, New York 1964.

19 Wiêkszo�æ urzêdników pochodzi³a z Europy (Afrykanie zajmowali jedy-nie techniczne stanowiska). Jednak problemem by³ ci¹g³y brak kandydatów dos³u¿by w Afryce. Mimo ¿e w Europie powsta³y szko³y administracji kolonialnej,to nie by³y one oblegane. Tym samym europejskie kolonie posiada³y jednegooficera na 22 tys. Afrykanów (np. belgijskie Kongo posiada³o ponad 2,4 tys.oficerów na 9,5 mln mieszkañców Konga; Zachodnia Afryka francuska, z 15 mlnmieszkañców, dysponowa³a 3 tysi¹cami personelu francuskiego). W rezultacie w³a-dze mia³y s³abe relacje z ludno�ci¹ zamieszka³¹ w dalszych regionach kolonii. Pozatym urzêdnicy kolonialni wykazywali du¿¹ indolencjê w stosunku do miejscowychzwyczajów i jêzyka. Por. J. Lonsdale, Political Accountability in African History,w: P. Chabal (ed.), Political Domination in Africa, Cambridge 1986, s. 130.


wzorców na grunt niepodleg³ych pañstw afrykañskich zakoñczy³osiê niepowodzeniem, dodatkowo obci¹¿onym problemem korupcjiw�ród administracji � która dostrzega³a w pañstwie ��ród³o bogac-twa dla siebie�. Frantz Fanon w ksi¹¿ce The Wretched of the Earth,wydanej w 1961 roku, charakteryzuje pokolonialn¹ klasê polityczn¹w Afryce. Zauwa¿a, i¿ jest �ona nie tyle replik¹, co karykatur¹kolonialnej obecno�ci na Czarnym L¹dzie�20. Bade Onimode uwa¿aza�, ¿e wszystkie problemy, jakie dotykaj¹ kraje Trzeciego �wiata,s¹ wynikiem b³êdnej i nieodpowiadaj¹cej rzeczywisto�ci afrykañskiejpolityki Zachodu21.

Analizuj¹c znaczenia kolonializmu Wies³aw Lizak stwierdza, ¿echoæ stworzy³ on mapê geopolityczn¹ wspó³czesnej Afryki, to �istotai charakter samych procesów pañstwowotwórczych nie wydaj¹ siêbyæ narzucone ca³kowicie z zewn¹trz�. To sami Afrykanie zaakcep-towali pewne wzorce zachowañ i instytucji politycznych, m.in. dla-tego ¿e nie by³y one obce ich w³asnemu do�wiadczeniu22. S³usznawydaje siê wiêc opinia W. Lizaka, i¿ negatywnych �róde³ w rozwojugospodarczym i politycznym Afryki doszukiwaæ siê nale¿y nie tylkow kolonialnej przesz³o�ci, ale tak¿e w lokalnej specyfice afrykañ-skiej, traktuj¹c sam fakt �postkolonialnego pochodzenia� pañstwaafrykañskiego jako jedno z wielu uwarunkowañ. W. Lizak zauwa¿a:�Blisko pó³ wieku po dekolonizacji ta cecha (postkolonialne pocho-dzenie) powinna coraz rzadziej pojawiaæ siê we wspó³czesnych ana-lizach sytuacji na kontynencie afrykañskim. �Samodzielno�æ� jestpowszechnie akceptowan¹ warto�ci¹ we wspó³czesnych stosunkachmiêdzynarodowych; problem polega na tym, ¿e nie wszystkie spo³e-czeñstwa potrafi³y w pe³ni wykorzystaæ tê warto�æ dla budowy lep-szej przysz³o�ci�23. Ta �samodzielno�æ� i zrozumienie jej istoty oraz

20 F. Fanon, The Wretched of the Earth, New York 1965.21 B. Onimode, A Political Economy of the African Crisis, London 1988.22 W. Lizak, Kondycja pañstwa w Afryce, w: K. Trzciñski (red.), Pañstwo

we wspó³czesnym �wiecie, Warszawa 2006, s. 74.23 Ibidem, s. 75.


charakteru wydaj¹ siê byæ jednym z g³ównych czynników mog¹cychpozytywnie wp³ywaæ na relacje miêdzy Europ¹ a Afryk¹.

Przyczyny z³ej sytuacji politycznej, gospodarczej i spo³ecznejw �wiecie afrykañskim w du¿ym stopniu wynikaj¹ z braku kompe-tentnych i reprezentatywnych rz¹dów w krajach Czarnego L¹du,a nie dzia³añ rzekomych wrogów na Zachodzie. Stale powtarzane opi-nie zapadaj¹ jednak w pamiêci spo³ecznej i trudno je zmieniæ. Afryka-nie nie rozumiej¹ Zachodu, i odwrotnie. W relacjach euro-afrykañskich³atwo pomyliæ przyczyny ze skutkami24. Powodem tego stanu rzeczyjest jednomiarowa perspektywa: europejska b¹d� afrykañska.

Polityka Wielkiej Brytanii wobec Afryki

Odnosz¹c siê do brytyjskiej aktywno�ci na Czarnym L¹dzie,nale¿y zauwa¿yæ, ¿e brytyjskie imperium by³o motorem napêdzaj¹-cym integracjê rynków miêdzynarodowych. W latach 1865�1914 oko³o4 biliony funtów zasili³y resztê �wiata z funduszy pochodz¹cychz Wielkiej Brytanii � z czego oko³o 15% trafia³o do Afryki. PonadtoWielka Brytania prowadzi³a w latach 1870�1930 politykê �taniegochleba�, tzn. brytyjskie taryfy celne na ró¿nego rodzaju produktyby³y zdecydowanie ni¿sze ni¿ w przypadku innych potêg ekonomicz-nych. Zysk by³ obopólny: dla Wielkiej Brytanii i dla brytyjskichkolonii. Wszystkie te dzia³ania prowadzi³y do powstania sieci �ci-s³ych powi¹zañ polityczno-gospodarczych na tak wielk¹ skalê. Temiêdzykontynentalne wiêzi przetrwa³y do chwili obecnej i s¹ jed-nym z czynników kszta³tuj¹cych relacje miêdzy Wielk¹ Brytani¹a Afryk¹ Subsaharyjsk¹25.

24 Ibidem, s. 78.25 P. Williams, Britain and Africa after Cold War: Beyond Damage Limita-

tion, w: I. Taylor, P. Williams (eds.), Africa�, op. cit., 41�60; C. Ero, CriticalAssessment of Britain�s Africa Policy, �Conflict, Security and Development�2001, No. 1, s. 51�70; D. Styan, Does Britain Have an African Policy?, �L�AfriquePolitique� 1996, s. 261�280.


Wielka Brytania w Afryce w okresie zimnej wojny� d¹¿enie do utrzymania sfer wp³ywów

Wraz z zakoñczeniem II wojny nastêpowa³ proces dekolonizacji.Uleg³ on przy�pieszeniu na skutek gwa³townego wybuchu d¹¿eñnacjonalistycznych w regionie w latach 50. i 60. XX wieku. Londynnie sprzeciwia³ siê tym d¹¿eniom. W 1961 roku ówczesny premierWielkiej Brytanii, Harold Macmillan, zapowiedzia³ w parlamenciepo³udniowoafrykañskim proces wycofywania siê z Afryki. W konse-kwencji postêpuj¹cej ewolucji za³o¿eñ polityki kolonialnej, prawiewszystkie brytyjskie terytoria w Afryce uzyska³y w latach 60. XXwieku niepodleg³o�æ.

Zgoda Wielkiej Brytanii na dekolonizacjê nie oznacza³a rezygna-cji z zachowania wp³ywów politycznych i ekonomicznych w dotych-czasowych koloniach. Wielka Brytania d¹¿y³a do ustanowienia sieciwzajemnych powi¹zañ, które pozwoli³yby jej kszta³towaæ politykêw Afryce.

Jednym z czynników kszta³tuj¹cym miêdzynarodow¹ politykêby³a zimna wojna. Rywalizacja dwublokowa w istotny sposób od-dzia³ywa³a na ewolucjê i kierunki dzia³añ polityki zagranicznej po-szczególnych pañstw wobec Afryki, w tym Wielkiej Brytanii. �wiad-czenie pomocy i zaanga¿owanie siê ze strony krajów EuropyZachodniej nale¿y wiêc rozpatrywaæ raczej w kategoriach d¹¿enia doutrzymywania stref wp³ywów na obszarach pozaeuropejskich (przedewszystkim przed dominacj¹ radzieck¹; choæ tak¿e w sposób po�redniprzed amerykañsk¹), ani¿eli rozwi¹zywania konkretnych problemówspo³eczno-ekonomicznych pañstw afrykañskich. Wynika³a z chêcipodtrzymania wiêzi handlowych i politycznych oraz ochrony intere-sów kraju dawcy. W latach 1945�1959 88% pomocy pochodzi³oz trzech krajów: Stanów Zjednoczonych (58%), Francji (22%) i Wiel-kiej Brytanii (8%).

Istotn¹ rolê w utrwalaniu wiêzów wspó³pracy pomiêdzy Wielk¹Brytani¹ a jej by³ymi terytoriami kolonialnymi zaczê³a odgrywaæ


Wspólnota Narodów (Commonwealth). Po dekolonizacji wszystkienowo powstaj¹ce pañstwa w Afryce, bêd¹ce wcze�niej brytyjskimiterytoriami zale¿nymi, sta³y siê cz³onkami Commonwealthu26.Wspólnota Narodów stanowi �rodek s³u¿¹cy zachowaniu brytyj-skich wp³ywów w pañstwach pokolonialnych. W 1964 roku powo-³ano now¹ strukturê w administracji rz¹dowej Wielkiej Brytanii� Overseas Development Administration (ODA), która mia³a odpo-wiadaæ za kontakty z by³ymi koloniami. Podpisano równie¿ seriêumów o pomocy finansowej i wojskowej, g³ównie z siedemnastomakrajami Afryki27.

Czynnikiem, który determinuje kszta³t polityki Wielkiej Bryta-nii wobec Afryki, jest jej cz³onkostwo w Unii Europejskiej. PolitykaLondynu wpisuje siê w ramy instytucjonalne UE z Afryk¹. Istotnymczynnikiem, który negatywnie wp³ywa³ na kontakty brytyjsko-afry-kañskie by³ stopniowy spadek pozycji i roli miêdzynarodowej Londy-nu w latach 70. XX wieku, czego dowodem by³o m.in. pozycja Lon-dynu w trakcie negocjacji nad konwencj¹ z Lomé. Mia³o to swojeprze³o¿enie na stopniowe wycofanie siê Wielkiej Brytanii z realizacjipolityki utrzymywania bezpo�redniej obecno�ci politycznej w Afryce.Ponadto w miarê up³ywu czasu w coraz wiêkszym stopniu Brytyj-czycy musieli konkurowaæ z nowymi aktorami na scenie afrykañ-skiej (USA, RFN, Japonia). Region Afryki w latach 70. i 80. XXwieku stawa³ siê, jak to okre�li³ A. Rouvez, w polityce brytyjskiej�coraz mniej istotny� (declining importance)28. W 1987 roku Afryka

26 W 1949 roku zmieniono jej oficjaln¹ nazwê, wyrzucaj¹c przymiotnik�brytyjska�. Mia³o to symbolizowaæ bardziej równoprawny charakter relacji po-miêdzy cz³onkami tej instytucji. W. Lizak, Afryka Zachodnia w polityce WielkiejBrytanii na prze³omie XX i XXI wieku (czê�æ III), w: Z. £azowski (red.), PañstwaAfryki Zachodniej. Fakty. Problemy stabilizacji i rozwoju. Polskie kontakty,Warszawa 2006, s. 79.

27 G. D. Cumming, From Realpolitik to the Third Way, w: U. Engel,Olsen G. R. (eds.), Africa and the North. Between Globalization and Marginali-zation, London � New York 2005, s. 56.

28 A. Rouvez, Disconsolate Empires, New York 1994, s. 269.


otrzyma³a 325 mln USD pomocy z Wielkiej Brytanii, dla porówna-nia z Francji � ponad 2 mld USD.

Wielka Brytania w okresie zimnej wojny, w latach 1960�1989,w swojej polityce afrykañskiej kierowa³a siê dystansem wobec ja-kiejkolwiek interwencji militarnej (reluctance to intervene), obawia-j¹c siê o pos¹dzenie jej o tendencje neokolonialne. Tym samym Londynnie interweniowa³, kiedy mia³o miejsce ³amania praw cz³owiekaw Ugandzie w latach 70. czy w latach 80. w Zimbabwe. Charakte-rystyczne jest tak¿e to, i¿ w 1975 roku Londyn wycofa³ siê ze swojejostatniej bazy wojskowej w Afryce, w Simonstown w RPA. Wyj¹t-kiem od regu³y polityki �nieinterwencji� by³a kwestia wojny domo-wej w Nigerii. Gro�ba utraty wp³ywów oraz troska o zachowanieswojej pozycji gospodarczej w Nigerii sk³oni³y ostatecznie Londyn dozmiany polityki wobec wojny biafrañskiej. W drugiej po³owie 1967roku w³adze brytyjskie zdecydowa³y siê na uruchomienie dostawwojskowych na potrzeby armii nigeryjskiej. Pozwoli³o to na utrzy-manie dobrych kontaktów wzajemnych.

Na kszta³t polityki Londynu wobec Afryki niew¹tpliwy wp³ywmia³ zimnowojenny kontekst polityczny. Wielka Brytania koncentro-wa³a siê na ekonomicznych aspektach wspó³pracy, nie poruszaj¹ckwestii praw cz³owieka, demokracji, praworz¹dno�ci. Taki stan rze-czy by³ tak¿e rezultatem braku gotowo�ci wielu pañstw Afryki dozaakceptowania i efektywnego wcielenia w ¿ycie zasad demokra-tycznego pañstwa prawa, jak i dobrego rz¹dzenia. Postanowieniadotycz¹ce poszanowania praw cz³owieka zosta³y wprowadzone do-piero po 1989 roku, zarówno w dokumentach brytyjskich okre�laj¹-cych politykê Londynu wobec Afryki, jak i na szczeblu WspólnotEuropejskich � do IV konwencji z Lomé z 1989 roku oraz do Uk³aduz Mauritiusu z 1995 roku modyfikuj¹cego Konwencjê.


W cieniu wielkiej Francji� tworzenie europejskich ram wspó³pracy

z krajami zamorskimi

Francja, obecna w Afryce Subsaharyjskiej od kilku stuleci29,nale¿y do najwa¿niejszych uczestników afrykañskich stosunkówmiêdzynarodowych. Po dekolonizacji30 nadal pozosta³a aktywna naterenie dawnych posiad³o�ci, buduj¹c g³ównie w oparciu o nie swoj¹strefê wp³ywów31. Istotn¹ p³aszczyzn¹ umacniania francuskich wp³y-wów w Afryce jest ruch pañstw francuskojêzycznych32. W 1970 roku

29 O systematycznej obecno�ci Francji w Afryce Subsaharyjskiej mo¿namówiæ dopiero od pocz¹tków XVII wieku. Do XIX wieku ogranicza³a siê onajednak do wybrze¿y kontynentu � w szczególno�ci do regionu Senegambii, Wy-brze¿a Ko�ci S³oniowej.

30 Znaczna czê�æ imperium francuskiego w Afryce przesta³a istnieæ w lecie1960 roku: Gwinea uzyska³a niepodleg³o�æ w 1958 roku, w 1960 roku � Kame-run, Togo, Madagaskar, Benin, Niger, Burkina Faso, Wybrze¿e Ko�ci S³oniowej,Czad, Republika �rodkowoafrykañska, Republika Konga, Gabon, Senegal, Mali(wcze�niej Senegal i Mali wspólnie jako Federacja Mali) i Mauretania. W 1975roku Komory, a w 1977 roku D¿ibuti. Na pocz¹tku XXI wieku w posiadaniuFrancji pozosta³o w Afryce kilka wysp, przede wszystkim Reunion i Majotta,znajduj¹cych siê w jej subsaharyjskiej czê�ci, których powierzchnia nie przekra-cza 0,05% obszaru dawnych afrykañskich kolonii Francji. Jednak, jak zauwa¿aM. W. Solarz, obecnie francuskie terytoria w Afryce �stanowi¹ oko³o 25% wszyst-kich obszarów pod zwierzchnictwem europejskim, a w Afryce Subsaharyjskiejoko³o 85%. Paradoksalnie zatem Francja jest wspó³cze�nie najwiêkszym �pañ-stwem kolonialnym� w Afryce Subsaharyjskiej, zob. M. W. Solarz, op. cit., s. 18.

31 Ibidem, s. 9.32 W lutym 1986 roku odby³o siê w Wersalu pierwsze spotkanie liderów

pañstw uznawanych za francuskojêzyczne, w którym uczestniczy³y 22 krajez Afryki Subsaharyjskiej. W latach 90. XX wieku Francja wzmocni³a instytucjo-nalnie i strukturalnie ruch frankofoñski poprzez, m.in., poszerzenie pól aktyw-no�ci o wymiar polityczny oraz nadanie spójno�ci w dzia³aniach na arenie miê-dzynarodowej. W 2007 roku po�ród 55 cz³onków Frankofonii by³o 26 pañstwz Afryki Subsaharyjskiej: Benin, Burkina Faso, Burundi, Czad, DemokratycznaRepublika Konga, D¿ibuti, Gabon, Gwinea, Gwinea Bissau, Gwinea Równikowa,Kamerun, Komory, Madagaskar, Mali, Mauretania, Mauritius, Niger, Rwanda,Republika Konga, Republika Zielonego Przyl¹dka, Republika �rodkowoafrykañ-ska, Senegal, Seszele, Togo, Wybrze¿e Ko�ci S³oniowej i Wyspy �w. Tomaszai Ksi¹¿êca. D. Kroslak, France�s�, s. 65.


powo³ano pierwsz¹ miêdzyrz¹dow¹ organizacjê frankofoñsk¹ � Agen-cjê Wspó³pracy Kulturalnej i Technicznej Pañstw Frankofoñskich.W 1981 roku rozpoczê³a swoj¹ dzia³alno�æ konferencja szefów pañstwFrancji i Afryki (odbywa siê ona co 2 lata). Podczas 22 konferencjifrancusko-afrykañskiej pod znamiennym tytu³em �Francja i Afryka,razem, w nowym partnerstwie� Pary¿ zaproponowa³ pañstwom Afrykinawi¹zanie nowego strategicznego sojuszu.

Elementem ³¹cz¹cym grupê niepodleg³ych pañstw afrykañskichz Francj¹ by³a i jest strefa monetarna franka CFA (CommunautéFinancière Africaine � Afrykañska Wspólnota Finansowa). W jejramach Bank Francji sprawuje nadzór i opiekê nad kursem frankaCFA, który jest wspólnym pieni¹dzem krajów nale¿¹cych do strefy.W ramach strefy funkcjonuj¹ dwie podstrefy: zachodnioafrykañskai �rodkowoafrykañska, obejmuj¹ca Madagaskar oraz Komory. Jakpodkre�la Marcin W. Solarz �strefa monetarna franka jest potê¿nymnarzêdziem kontroli, który Francja uzyska³a w stosunku do kilku-dziesiêciu pañstw Afryki�33.

Aktywno�æ francuska na Czarnym L¹dzie u progu XXI wiekukieruje siê dwoma zasadami-has³ami: �polityk¹ wierno�ci� (fidélité)i �polityk¹ otwarcia�(ouverture). Pierwsza pozwala Pary¿owi utrzy-mywaæ zdobyte w okresie kolonializmu wp³ywy na kontynencie.Z kolei druga zasada ma na celu pozyskiwanie i zdobywanie nowychstref wp³ywów34.

33 M. W. Solarz, op. cit., s. 35; P. Gaulme, La France et l�Afrique:De F. Mitterrand à J. Chirac, �Marchés Tropicaux� 1995, nr 50, s. 1112�1114.

34 Symbolem, jak to okre�li³ M. W. Solarz, bezkonfliktowego po³¹czenia�polityki wierno�ci� i �polityki otwarcia� sta³a siê zorganizowana w pa�dzierniku1997 roku podró¿ francuskiego ministra spraw zagranicznych H. Védrine�a doAfryki. Francuski polityk odwiedzi³ dwa pañstwa tradycyjnie bliskie Francji� Gabon i Wybrze¿e Ko�ci S³oniowej, oraz dwa kraje le¿¹ce poza dotychczasow¹granic¹ zainteresowania Pary¿a � RPA i Etiopiê, ibidem, s. 59; D. Kroslak,op. cit., s. 74; T. Chafer, Franco-African Relations: No longer So Exceptional?,�African Affairs� 2002, No. 101, s. 343�363; C. Wauthier, La Politique africainede J. Chirac, �Relations Internationales et Stratégiques� 1997, nr 25, s. 121.


Silne wiêzi miêdzy Pary¿em i dawnymi koloniami w istotnysposób determinowa³y kszta³towanie siê relacji Wspólnot Europej-skich z terytoriami zamorskimi. W czê�ci czwartej Traktatu o EWG(art. 131�136; obecnie art. 182�188 Traktatu ustanawiaj¹cego WE)zawarto postanowienia o stowarzyszeniu krajów i terytoriów zamor-skich (ich pe³na lista znajduje siê w za³¹czniku nr 4 do Traktatu oEWG) ze Wspólnot¹. Celem stowarzyszenia by³o �popieranie gospo-darczego i spo³ecznego rozwoju krajów i terytoriów zamorskich orazustanowienie �cis³ych stosunków gospodarczych miêdzy nimi a ca³¹Wspólnot¹�35. Miêdzy pañstwami EWG zawarto równie¿ KonwencjêWykonawcz¹, szczegó³owo reguluj¹c¹ sposób w³¹czenia krajów i te-rytoriów niesamodzielnych do WE (art. 136 przewidywa³ zawarcietakiej konwencji)36. Zawiera ona siedemna�cie artyku³ów. Ustana-wia, m.in., Europejski Fundusz Rozwoju (European DevelopmentFund, EDF) � jako mechanizm, za pomoc¹ którego pomoc rozwojo-wa ma byæ dostarczana krajom i terytoriom stowarzyszonym. Posta-nowienia czê�ci czwartej Traktatu maj¹ nieokre�lony czas obowi¹zy-wania. Wyj¹tkiem s¹ postanowienia dotycz¹ce EDF, której zapisyuzyska³y piêcioletni okres wa¿no�ci37.

W kontek�cie artyku³ów 131�136 Traktatu o EWG nale¿y za-uwa¿yæ, i¿ zapisy traktatowe:

� By³y sukcesem polityki zagranicznej Pary¿a. Francja zagrozi-³a, ¿e je�li postanowienia o stowarzyszeniu nie zostan¹ w³¹czone doTraktatu Rzymskiego, mo¿e to zawa¿yæ na jej decyzji o niepodpisa-niu tego dokumentu (tym posuniêciem, jak zauwa¿a John Ravenhill,

35 Wysoko�æ tych ce³ nie mog³a jednak przekroczyæ poziomu ce³ stosowa-nych przy przywozie produktów pochodz¹cych z pañstwa europejskiego, z któ-rym dany kraj lub terytorium utrzymywa³y szczególne stosunki.

36 Zob. P. Bagiñski, Postanowienia i implikacje Uk³adu z Cotonu, �SprawyMiêdzynarodowe� 2003, nr 2, s. 76.

37 D. Heidrich, Stosunki Unii Europejskiej z pañstwami rozwijaj¹cymi siê� problemy pomocy rozwojowej, w: E. Hali¿ak, S. Parzymies (red.), Unia Euro-pejska. Nowy typ wspólnoty miêdzynarodowej, Warszawa 2002, s. 322.


choæ ryzykownym, Francja uzyska³a jeszcze mocniejsz¹ pozycjêw gronie �szóstki�38).

� Mia³y stanowiæ zabezpieczenie francuskich interesów w Afry-ce (Pó³nocnej i Subsaharyjskiej) oraz potwierdziæ posiadanie przezPary¿ strefy wp³ywów na Czarnym L¹dzie (William Brown okre�laart. 131�136 jako �porozumienie kolonialne, bêd¹ce ostatni¹ prób¹Francji utrzymania imperialnych relacji�39; Marian Paszyñski z koleipisze o �prostej ekstrapolacji starych wiêzi kolonialnych Francji�w Traktacie o EWG40; natomiast Martin Holland zauwa¿a, i¿art. 131�136 �opiera³y siê na francuskiej definicji Trzeciego �wiata�41).

� Stanowi³y zal¹¿ek, jak zauwa¿a Christopher Clapham, two-rzenia wielostronnych wiêzów miêdzy Europ¹ Zachodni¹ a Afryk¹,zgodnych z francusk¹ wizj¹ porz¹dku miêdzynarodowego42.

� Nie powinny byæ uto¿samiane ze wspóln¹ polityk¹ WE wobecAfryki Subsaharyjskiej. Mia³y one charakter ogólny, nie stanowi³yjednej spójnej wizji relacji WE z krajami pozaeuropejskimi; RFN

38 Warto zauwa¿yæ, i¿ podczas prac tzw. Komitetu Spaaka (z³o¿onegoz ekspertów rz¹dowych) nad projektem szczegó³owych rozwi¹zañ problemówekonomicznych i instytucjonalnych przed przyjêciem Traktatów Rzymskichkwestia kolonii i ich relacji z przysz³¹ Wspólnot¹ nie by³a poruszana. Dopierointerwencja Francji na kilkana�cie dni przez zakoñczeniem obrad Komitetuspowodowa³a, i¿ ostatecznie, w przyjêtym w maju 1956 roku dokumencie, zna-nym jako �Raport Spaaka�, znalaz³y siê zapisy dotycz¹ce terytoriów i krajówzamorskich. J. Ravenhill, Collective Clientelism: the Lomé Convention and NorthSouth Relations, New York 1985, s. 48.

39 W. Brown, The European Union and Africa. The Restructuring of North��South Relations, London � New York 2002, s. 27. Podobn¹ opiniê wyra¿awiêkszo�æ badaczy, por: C. Clapham, Africa and the International System: ThePolitics of State Survival, Cambridge 1996, s. 88; T. Hayter, French Aid, London1966; s. 12; M. Kahler, International Response to Economic Crisis: France andthe Third World in the 1970s, w: S. S. Cohen, P. A. Gourevitch (eds.), France inthe Troubled World Economy, London 1982, s. 79.

40 M. Paszyñski, Konwencja z Lomé, �Sprawy Miêdzynarodowe� 1977, nr 1,s. 87.

41 M. Holland, The European Union and the Third World, Basingstoke2002, s. 25.

42 C. Clapham, op. cit., s. 90.


i Holandia sprzeciwia³y siê nawet w³¹czeniu ich do Traktatu, uwa-¿aj¹c, ¿e s¹ one odzwierciedleniem jedynie zewnêtrznych (partyku-larnych) interesów Pary¿a.

� Ukazywa³y tradycyjny model integracji wokó³ o�rodka domi-nuj¹cego � postanowienia traktatowe nie by³y negocjowane i konsul-towane z krajami i terytoriami zamorskimi43.

� Opiera³y siê na dziedzictwie epoki kolonialnej i stanowi³y im-peratyw polityki Francji. Tym samym, jak zauwa¿a Pawe³ J. Bor-kowski, nowo powsta³a Wspólnota nie formu³owa³a nowych za³o¿eñpolitycznych (wobec Afryki Pó³nocnej i Subsaharyjskiej � K.Z.). Przy-jê³a pewien spadek po wcze�niejszej epoce44. M. Paszyñski zauwa¿anatomiast, ¿e zapisy traktatowe �dla pañstw stowarzyszonych ozna-cza³y spadek historycznie ukszta³towanego podzia³u pracy, który czy-ni³ kontynuacjê wiêzi ekonomicznych niejako konieczno�ci¹�45.

� Mia³y na celu zachowanie zwi¹zków ekonomicznych i politycz-nych miêdzy dawnymi metropoliami a by³ymi koloniami (I. WilliamZartman okre�la zapisy, dotycz¹ce stowarzyszenia jako skuteczny�rodek ochrony europejskich interesów)46, zw³aszcza na kontynencieafrykañskim47.

43 Por. M. Lister, The European Community and the Developing World: theRole of the Lomé Convention, Aldershot 1988, s. 18.

44 P. J. Borkowski, Partnerstwo �ródziemnomorskie, Warszawa 2006, s. 118.45 M. Paszyñski, op. cit., s. 87.46 I. W. Zartman, The Future of Europe and Africa: Decolonization or De-

pendency?, w: T. Shaw (ed.), Alternative Futures for Africa, Boulder 1982.47 Wspólnoty Europejskie w latach 50. i 60. XX wieku w mniejszym stop-

niu ni¿ w przypadku Afryki koncentrowa³y siê na rozwoju relacji z Ameryk¹£aciñsk¹ i Azj¹. Chocia¿ stosunki miêdzy Europ¹ a Ameryk¹ £aciñsk¹ maj¹d³ug¹ tradycjê (siêgaj¹c¹ XV wieku), to po drugiej wojnie �wiatowej wiêzy tezosta³y ograniczone do minimum. Przyczyn takiego stanu rzeczy mo¿na wyró¿-niæ kilka. W pierwszych latach powojennych Europa Zachodnia i Ameryka £a-ciñska, zauwa¿a Wies³aw Dobrzycki, konkurowa³y ze sob¹ o uzyskanie amery-kañskiej pomocy ekonomicznej. Plan Marshalla wywo³a³ wiele gorzkich komen-tarzy przywódców latynoamerykañskich. Z kolei Waszyngton w kontek�cierywalizacji zimnowojennej d¹¿y³ do przekszta³cenia dotychczasowego systemupanamerykañskiego w system miêdzyamerykañski � chodzi³o o uzupe³nienie�rodków ekonomicznej i wojskowej hegemonii na kontynencie strukturami


Podobnie, jak w przypadku artyku³ów 131�136, podkre�la siê,¿e podpisanie konwencji z Yaoundé by³o sukcesem Francji, gdy¿umacnia³o jej wp³ywy w dawnych koloniach. Czê�æ pañstw cz³on-kowskich EWG, przede wszystkim RFN i Holandia, nie zgadza³a siêz tak¹ polityk¹ Pary¿a. Uwa¿a³a, ¿e Francja wraz z realizacj¹ za³o-¿eñ integracyjnych powinna w wiêkszym stopniu dostosowaæ siê,a nawet delegowaæ czê�æ swoich uprawnieñ wobec Afryki na poziomwspólnotowy. Zachowanie takie mia³o jednak raczej charakter sym-boliczny. Cz³onkowie EWG nie d¹¿yli do konfrontacji z Francj¹o wp³ywy w Afryce, uznaj¹c jej d³ugoletnie tradycje handlowei rozwojowe48. Ponadto sytuacja wewn¹trz pañstw WE oraz na kon-tynencie europejskim w latach 60. � kryzys instytucjonalny we WE,wytworzenie siê dosyæ zwartej i mobilnej grupy zwolenników konfe-deracyjnej koncepcji integracji pañstw, tzw. Europy pañstw orazbrak woli politycznej ze strony pañstw cz³onkowskich co do, chocia¿-by, zarysów dalszego rozwoju Wspólnot � wp³ywa³y negatywnie nadebatê o europejskiej polityce wobec Afryki.

zapewniaj¹cymi hegemoniê polityczn¹ (wyrazem tego by³y, m.in., Pakt z Rioz 30.08.1947 roku, utworzenie 30.04.1948 roku Organizacji Pañstw Amerykañ-skich i, zawarty w 1948 roku, ogólnoamerykañski uk³ad o pokojowym rozstrzy-ganiu sporów � uk³ad z Bogoty). Pañstwa Europy Zachodniej sk³onne by³y mil-cz¹co uznaæ Amerykê £aciñsk¹ za strefê wp³ywów mocarstwa pó³nocnoamery-kañskiego. Ponadto Ameryka £aciñska do momentu przyjêcia Portugaliii Hiszpanii nie mia³a kolonialnych powi¹zañ z krajami Wspólnot, a tym samymnie mia³a rzecznika swoich interesów. Por. M. F. Gawrycki, Unia Europejska� Ameryka £aciñska i Karaiby. Trudne partnerstwo dwóch regionów, Warszawa2004; idem, Latynoamerykañska wizja porz¹dku miêdzynarodowego i jej funkcjepolityczne, w: R. Ku�niar (red.), Porz¹dek miêdzynarodowy u progu XXI w.,Warszawa 2005, s. 359; K. Zaj¹czkowski, Ameryka £aciñska w polityce UniiEuropejskiej, w: M. F. Gawrycki (red.), Ameryka £aciñska we wspó³czesnym�wiecie, Warszawa 2006; I. W. Zartman, op. cit., s. 121; S. K. B. Asante, Lomé II:Another Machinery for Updating Dependency?, �Development and Cooperation�1981, No. 3; J. E. Okolo, Integration and Cooperative Regionalism: The Case ofthe Economic Community of West African States, �International Organization�Winter 1985, No. 1, s. 145.

48 C. Cosgrove-Twichett, Europe and Africa: From Association to Partner-ship, Farnborough 1978, s. 122.


Natomiast niechêæ do rozszerzenia pomocy rozwojowej EWG naanglosask¹ czê�æ Afryki by³a jednym z istotnych czynników, któresk³oni³y prezydenta de Gaulle�a do stanowczego odrzucenia w stycz-niu 1963 roku wniosku Wielkiej Brytanii o przyjêcie do Wspólno-ty49. Nie oznacza³o to jednak zerwania wspó³pracy z �brytyjsk¹�Afryk¹. Na podstawie art. 238 Traktatu o EWG (art. 310 TWE)Wspólnoty nawi¹zywa³y wspó³pracê z pozosta³ymi krajami CzarnegoL¹du, niewchodz¹cymi w sk³ad grupy AAMS. W 1966 roku zawartoumowê stowarzyszeniow¹ z Nigeri¹ (kraj ten nie ratyfikowa³ umowyze wzglêdu na zaanga¿owanie Francji w poparcie secesji Biafry).W 1969 roku zawarte zosta³o Porozumienie z Arusha � z Keni¹,Ugand¹ i Tanzani¹ � przewiduj¹ce wzajemne preferencje w handlu, alew bardziej ograniczonym zakresie ni¿ w przypadku Yaoundé. Porozu-mienie z Arusha nie obejmowa³o udzielania pomocy ekonomicznej50.

Akcesja Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich (1973)wymaga³a decyzji dotycz¹cych rozszerzenia specjalnych stosunkówWE z krajami stowarzyszonymi na kraje Commonwealthu51. Jakozasadê przyjêto, ¿e rozszerzone stowarzyszenie mo¿na rozci¹gaæ tylkona kraje, �których struktura ekonomiczna i produkcji� by³a porów-nywalna z istniej¹cymi u dotychczasowych cz³onków re¿imu Yaoundé.W rezultacie tacy cz³onkowie Commonwealthu jak Indie i Pakistannie wesz³y do nowego systemu stowarzyszenia (zreszt¹ Wielka Bry-tania na to nie nalega³a) � Konwencji z Lomé. Ten stan rzeczysatysfakcjonowa³ kraje EWG. W³¹czenie do uk³adu wielkich krajówazjatyckich zwiêkszy³oby bowiem koszt stowarzyszenia, wyra¿aj¹cy

49 J. Krasuski, Wspólnota Francuska w Afryce, Poznañ 1983, s. 121.50 Por. D. Jones, Europe�s Chosen Few: Policy and Practice of the EEC Aid

Programme, London 1973.51 Rozwa¿ano trzy mo¿liwo�ci: podpisanie bilateralnych umów stowarzy-

szeniowych miêdzy WE a krajami Wspólnoty Brytyjskiej na podstawie art. 238Traktatu o EWG; zawarcie dwustronnych porozumieñ handlowych na podstawieart. 113 Traktatu o EWG; negocjacje nowego uk³adu miêdzy Wspólnotamia pañstwami rozwijaj¹cymi siê. P. Coffey, The External Economic Relations ofthe EEC, Bristol 1976, s. 5�10.


siê, m.in., w wielko�ci postulowanej pomocy finansowej. W tymkontek�cie nale¿y zauwa¿yæ, ¿e pozycja negocjacyjna Francji odno-�nie terytoriów zamorskich by³a o wiele mocniejsza ni¿ WielkiejBrytanii. Podczas, gdy Pary¿ w 1957 roku móg³ pozwoliæ sobie na�szanta¿� � by uzyskaæ jak najkorzystniejsze dla siebie rozwi¹zaniaw kwestiach terytoriów zamorskich w Traktacie o EWG, to Londyn� dla którego priorytetem by³o samo cz³onkostwo we WspólnotachEuropejskich � zmuszony by³ do akceptacji istniej¹cych ju¿ g³ów-nych za³o¿eñ w relacjach miêdzy WE a krajami Afryki. Jak zauwa¿aKazimierz £astawski, przez wej�cie �do Europy� os³ab³a rola Londy-nu jako odrêbnego o�rodka si³ europejskich i przywódcy Europej-skiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Wszystko to powodowa³o,¿e stowarzyszenie krajów Commonwealthu ze Wspólnotami odby³osiê na warunkach francuskich52.

Zainteresowanie Wielkiej Brytanii utrzymaniem zwi¹zanychz ni¹ pañstw Po³udnia w ramach stowarzyszenia z rozszerzon¹ Wspólno-t¹ wynika³o zarówno z przes³anek politycznych (chêæ wp³ywaniai kontrolowania swoich dawnych kolonii), jak i ekonomicznych (utrzy-manie rynków zbytu). Kraje afrykañskie, zwi¹zane tradycyjnymiwiêzami ekonomicznymi z Wielk¹ Brytani¹, poprzez podpisanieumowy z WE d¹¿y³y do uzyskania preferencyjnego dostêpu do no-wych rynków o wiêkszym potencjale ekonomicznym. Ponadto pañ-stwa te obawia³y siê utrudnieñ w dostêpie do rynku brytyjskiego poprzyst¹pieniu Londynu do EWG53.

Natomiast pañstwa afromalgaskie poprzez podpisanie nowej kon-wencji z WE d¹¿y³y do zachowania preferencyjnego dostêpu do rynkuEWG. Zwiêkszenie potencja³u EWG nie by³o tak znaczne, aby odegraædecyduj¹c¹ rolê; st¹d podkre�lano, ¿e rozszerzenie zakresu stowarzy-

52 Por. K. £astawski, Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2003,s. 218; D. W. Nabudere, The Lomé Convention and the Consolidation of Neo-Colo-nialism, w: D. W. Nabudere (ed.), Essays on the Theories and Practice of Impe-rialism, London � Dar es Salaam 1979, s. 123�156.

53 M. Paszyñski, op. cit., s. 89.


szenia nie mo¿e przyczyniæ siê do os³abienia tradycyjnych pozycjipañstw afro-malgaskich w EWG54. Pañstwa afromalgaskie obawia³ysiê, ¿e dopuszczenie do rynków EWG znacznej liczby by³ych koloniibrytyjskich spowoduje erozjê korzy�ci osi¹ganych ze stowarzyszenia.

Propozycje Komisji Europejskiej podczas negocjacji Konwencjiz Lomé by³y prób¹ dostosowania siê polityki WE wobec Afryki dorzeczywisto�ci lat 70. XX wieku55. Po czê�ci wychodzi³y naprzeciw¿¹daniom pañstw Po³udnia56, ale tylko w takim stopniu, na jakizgodzi³y siê pañstwa cz³onkowskie EWG. Tym samym teza W. Brow-na, ¿e postulaty krajów rozwijaj¹cych siê, zw³aszcza zawartew ramach Nowego Miêdzynarodowego £adu Ekonomicznego, ode-gra³y znacz¹c¹ rolê w kszta³towaniu siê nowej umowy, wydaje siêzbyt �mia³a. Jak zauwa¿a bowiem M. Holland, negocjacje w sprawienowej umowy z krajami rozwijaj¹cymi siê by³y �tak naprawdê po-szukiwaniem kompromisu miêdzy dwoma potêgami kolonialnymi57

54 By³o to dla pañstw afromalgaskich tym istotniejsze, ¿e w przeciwieñ-stwie do by³ych kolonii brytyjskich � rynki metropolitalne odgrywa³y dla by³ychkolonii francuskich i belgijskich znacznie wiêksz¹ rolê ni¿ Wielka Brytania dlaswoich terytoriów zale¿nych, ibidem, s. 94.

55 W. Brown, op. cit., s. 51.56 Propozycje Komisji mia³y, m.in., na celu umocnienie w �wiadomo�ci

spo³ecznej Afrykanów roli i znaczenia Wspólnot Europejskich dla CzarnegoL¹du. Po czê�ci zadanie to uda³o siê, o czym �wiadcz¹ s³owa prezydenta Tanza-nii Juliusa Nyerere, który stwierdzi³ po podpisaniu nowej konwencji, ¿e jejzapisy �maj¹ pomóc w rozwoju Trzeciego �wiata, podczas gdy Yaoundé nale¿ytraktowaæ jako element neokolonialnych stosunków Wspólnoty z krajami rozwi-jaj¹cymi siê�. Zob. �The Economist�27.12.1975, s. 20.

57 Negocjacje nowej konwencji ukaza³y ró¿nice miêdzy percepcj¹ brytyjsk¹a francusk¹ odno�nie przysz³ych relacji WE z krajami Afryki. Francuskie podej-�cie do Czarnego L¹du by³o i jest bowiem nadal obarczone znaczn¹ doz¹ pater-nalizmu. Ponadto na podej�cie do Afryki silnie oddzia³uj¹ wzglêdy mocarstwo-wej polityki zagranicznej Francji. Wielka Brytania natomiast w relacjachz Po³udniem d¹¿y³a do podkre�lenia czynnika ekonomicznego i wiêkszego otwar-cia rynku europejskiego (czê�æ cz³onków WE mia³o nadziejê, i¿ po akcesji WielkiejBrytanii debata dotycz¹ca polityki rozwojowej wyjdzie poza w¹skie ramy ograni-czane przez Pary¿). Londyn, a tak¿e Holandia, Dania i RFN opowiada³y siê zarozci¹gniêciem preferencji na wszystkie kraje rozwijaj¹ce siê. Pary¿ natomiastpragn¹³ ograniczyæ je tylko do sfery swych wp³ywów. J. Ravenhill, op. cit., s. 72.


� Francj¹ i Wielk¹ Brytani¹ [�]. ¯¹dania krajów rozwijaj¹cych siêwydawa³y siê spraw¹ drugorzêdn¹�58. By³a to wyra�na spu�ciznakolonializmu.

Polityka Wspólnot Europejskich wobec Afryki charakteryzowa³asiê brakiem wytycznych oraz spójno�ci. Pozostawa³a niejako w cie-niu procesów integracyjnych w Europie. Dzia³ania wobec Afrykipodejmowane przez pañstwa cz³onkowskie by³y w du¿ym stopniuautonomiczne wobec siebie i uwarunkowane interesami narodowy-mi. Nie by³o wiêc ani woli politycznej, ani odpowiednich uwarunko-wañ do tego, by stworzyæ wspólnotow¹ strategiê wobec Afryki. Po-wsta³y na bazie Traktatu o EWG i konwencji z Youndé i Loméprogram by³ komplementarny wobec systemów pañstw cz³onkow-skich oraz w du¿ym stopniu zale¿ny od dzia³añ Francji. Intensyw-no�æ wiêzów Pary¿a z krajami rozwijaj¹cymi siê, zw³aszcza z Afryki,nie pozostawa³a bez wp³ywu na mechanizmy i instrumenty politykiWspólnot Europejskich wobec Afryki.

Wielka Brytania i Afrykaw pozimnowojennej rzeczywisto�ci

Po zimnej wojnie polityka Wielkiej Brytanii wobec Afryki Sub-saharyjskiej, w przeciwieñstwie do Pary¿a, charakteryzuje siê sta-tyczno�ci¹ i �bierno�ci¹�. C. Clapham t³umaczy tak¹ postawê Londy-nu b³êdn¹ percepcj¹ Czarnego L¹du � �jako kontynentu, który jest�ród³em problemów ani¿eli szans�59. P. Williams mówi wrêczo �minimalizmie� (limitation), a David Styan o �ca³kowitym pragma-tyzmie� w polityce Londynu wobec Afryki � z jednej strony d¹¿y ondo zachowania swoich wp³ywów, jednocze�nie chce to uczyniæ za jaknajni¿sz¹ cenê. Na prze³omie wieków mo¿na zaobserwowaæ pewn¹

58 M. Holland, op. cit., s. 33.59 C. Clapham, op. cit., s. 88.


dynamikê w afrykañskiej polityce Londynu � podejmowane jednakprzez ni¹ dzia³ania (np. umorzenie d³ugów) nale¿y raczej rozpatry-waæ w kontek�cie globalnym ni¿ realizacji konkretnych celóww Afryce.

W wymiarze geopolitycznym Gordon D. Cumming wyró¿nia dwiefazy (etapy) afrykañskiej polityki Wielkiej Brytanii, przed i po11 wrze�nia 2001 roku. W pierwszej fazie wyró¿nia takie cechypolityki Londynu wobec Afryki, jak: multilateralizm afro-brytyjskichstosunków i rosn¹c¹ sk³onno�æ Brytyjczyków do �interwencjiw sprawy wewnêtrzne Afryki�, poprzez zastosowanie zasady warun-kowo�ci politycznej czy d¹¿enie do zapobiegania konfliktom. Multi-lateralizm przejawia³ siê przede wszystkim w wiêkszym wykorzy-staniu przez Brytyjczyków instrumentów i mechanizmów w ramachUE i Banku �wiatowego, jak równie¿ grupy G-860.

W literaturze przedmiotu do�æ powszechny jest podzia³ politykiLondynu wobec Afryki na erê J. Majora oraz T. Blaira. Tê pierwsz¹charakteryzowa³ afro-pesymizm, tj. ignorancja wobec konfliktówi kryzysów w Afryce i przekonanie, ¿e �sami Brytyjczycy mog¹ nie-wiele zrobiæ odno�nie problemów Czarnego L¹du�61. Kwestie Afrykinie by³y traktowane priorytetowo. W okresie rz¹dów torysów liczbaplacówek dyplomatycznych w Afryce zosta³a zredukowana � tylkow 1991 zamkniêto piêæ ambasad. Miêdzy 1994 a 1997 rokiem wydat-ki brytyjskich instytucji rz¹dowych zajmuj¹cych siê Afryk¹ zosta³yograniczone �rednio o 18 procent. A jedyn¹ instytucj¹, która okre�la-³a g³ówne kierunki, sta³a siê Overseas Development Administration(ODA). Taki stan rzeczy prowadzi³ do tego, i¿ w rz¹dzie Majoradominowa³a tendencja postrzegania spraw afrykañskich jedynie przezpryzmat programów pomocowych62.

Polityka J. Majora opiera³a siê na realpolitik. Koncentrowa³asiê na w¹skich interesach brytyjskich w Afryce. Nie dziwi wiêc fakt,

60 G. D. Cumming, op. cit., s. 56.61 Ibidem, s. 64.62 P. Williams, op. cit., s. 42.


i¿ przedstawiciele konserwatystów do�æ czêsto pos³ugiwali siê taki-mi sloganami, jak: �afrykañskie rozwi¹zania dla afrykañskich pro-blemów� (African solutions for African problems). Koncentrowali siêprzede wszystkim na kwestiach wewn¹trzkrajowych i partyjnychi relacjach Wielkiej Brytanii z UE.

Rz¹dy T. Blaira charakteryzowa³ swego rodzaju afro-entuzjazmi przekonanie, ¿e Londyn jest �znacz¹cym� (pivotal) graczem naarenie afrykañskiej. Od roku 1997 roku, gdy Partia Pracy stanê³ana czele w³adzy w Wielkiej Brytanii nast¹pi³o widoczne o¿ywieniebrytyjskiej aktywno�ci na kontynencie afrykañskim. Fakt ten mo¿-na po czê�ci t³umaczyæ ogóln¹ reaktywacj¹ globalnej polityki Zjed-noczonego Królestwa. Laburzy�ci podkre�lali konieczno�æ zwracaniawiêkszej uwagi na sprawy miêdzynarodowe i globalne. T. Blair za-znacza³ centraln¹ rolê takich czynników i procesów, jak wspó³zale¿-no�æ, internacjonalizacja oraz globalizacja. Pod rz¹dami Partii Pracykwestie afrykañskie zaczê³y odgrywaæ znacznie wiêksz¹ rolê w po-lityce brytyjskiej, co przejawia³o siê miêdzy innymi zwiêkszonyminak³adami finansowymi oraz utworzeniem w 1997 roku Minister-stwa ds. Rozwoju Miêdzynarodowego (Department for InternationalDevelopment � DFID).

W okresie rz¹dów Blaira polityka wobec Afryki wpisywa³a siêw tzw. koncepcjê �trzeciej drogi�. W wymiarze afrykañskim oznacza-³o to, i¿ poza w¹skimi interesami geostrategicznymi i ekonomicznymi,Londyn w swojej polityce uwzglêdnia³ tak¿e uwarunkowania moral-ne, etyczne i globalne. B³êdne by³oby jednak twierdzenie, i¿ WielkaBrytania zarzuci³a afrykañski realpolitik na rzecz moralpolitik63.

Pomimo dynamiki, jak¹ wprowadzi³ do brytyjskiej polityki afry-kañskiej rz¹d T. Blaira, Gorm R. Olsen zwraca jednak uwagê na to,ze ani zmiana rzeczywisto�ci miêdzynarodowej po 1989 roku, aniutworzenie nowego rz¹du z udzia³em Partii Pracy po 1997 roku, jaki wydarzenia z 2001 roku nie doprowadzi³y do zbyt g³êbokiej i ra-

63 G. D. Cumming, op. cit., s. 65.


dykalnej zmiany brytyjskiej polityki wobec Afryki. P. Williams pod-kre�la, i¿ ka¿dy z rz¹dów po 1989 roku odziedziczy³ tradycyjnepostkolonialne postrzeganie Afryki64. W 1996 roku jeden z badaczyD. Styan zauwa¿y³, i¿ �na pró¿no mo¿na szukaæ informacji na tematdebat lub literatury dotycz¹cych wspó³czesnej brytyjskiej politykiwobec Afryki�65. Opinia ta wydaje siê zbyt wyolbrzymiona. Afrykanie jest priorytetowym obszarem dzia³añ Londynu, ale nie oznaczato, ¿e nale¿y mówiæ o braku afrykañskiej polityki.

W�ród g³ównych celów brytyjskiej polityki wobec Afryki w la-tach nale¿y wyró¿niæ: dzia³ania na rzecz pokoju i bezpieczeñstwa nakontynencie. Londyn uznaje przy tym stabilizacjê wewnêtrzn¹ zawarunek podstawowy jakiegokolwiek postêpu w rozwoju pañstwafrykañskich. Drugim celem jest upowszechnianie demokratycznegosystemu w³adzy. Trzecim d³ugofalowym zadaniem polityki brytyj-skiej jest d¹¿enie do ograniczenia ubóstwa w krajach afrykañskich.Liczne przedsiêwziêcia rz¹du Wielkiej Brytanii na rzecz wszech-stronnej pomocy pañstwom najbiedniejszego kontynentu s¹ przy tymw coraz wiêkszym stopniu realizowane we wspó³pracy z innymipodmiotami stosunków miêdzynarodowych.

Powy¿sze cele stanowi³y ramy polityki brytyjskiej wobec Afryki.Oczywi�cie istnia³y ró¿nice miêdzy rz¹dem J. Majora i T. Blaira, codo �rodków, instrumentów, jak i sposobu prowadzenia polityki wo-bec tej czê�ci �wiata.

Demokratyzacja, prawa cz³owiekai zasada warunkowo�ci politycznej

Kluczowym problemem procesu ustanawiania zasad i regu³postêpowania oraz konstruowania struktur organizacyjnych syste-mu stosunków poliarchicznej spo³eczno�ci miêdzynarodowej jest kwe-

64 P. Williams, op. cit., s. 42.65 D. Styan, op. cit., s. 261.


stia przestrzegania praw cz³owieka i zasad demokracji w stosun-kach miêdzynarodowych. Dokonana i wci¹¿ siê dokonuj¹ca zmianamiêdzynarodowego uk³adu si³ w stosunkach miêdzynarodowych po-stawi³a Londyn i kraje Afryki Subsaharyjskiej przed konieczno�ci¹zredefiniowania wzajemnych relacji politycznych. Zakoñczenie zim-nej wojny determinowa³o, i¿ kwestie zwi¹zane z demokratyzacj¹i prawami cz³owieka w polityce zagranicznej pañstw UE, w tymWielkiej Brytanii, zaczê³y odgrywaæ istotn¹ rolê. W czerwcu 1990roku Douglas Hurd, minister spraw zagranicznych Wielkiej Bryta-nii, zadeklarowa³, i¿ rozwój ekonomiczny i zasady �good governnan-ce� s¹ nieod³¹czne i wzajemnie siê warunkuj¹ (go hand in hand).Jak zauwa¿y³, �ekonomiczny sukces zale¿y w du¿ym stopniu odistnienia i funkcjonowania efektywnego oraz uczciwego rz¹du, poli-tycznego pluralizmu, respektowania prawa, a tak¿e bardziej otwar-tej ekonomii�66. Problematyka przestrzegania zasad demokracjii praw cz³owieka poruszana jest przez Wielk¹ Brytaniê i kraje Afry-ki w ramach dialogu politycznego, na szczeblu miêdzyregionalnymi bilateralnym. Wpisywa³a siê tak¿e w politykê WE/UE. Jedenz komisarzy WE Manuel Marin stwierdzi³ w 1991 roku: �W przesz³o-�ci wspierali�my przywódców takiego pokroju jak: Idi Amin, Jean-Bédel Bokassa i Joseph-Desiré Mobutu. To siê ju¿ nie powtórzy�67.28 listopada 1991 roku Rada WE uchwali³a rezolucjê pt. �Prawacz³owieka, demokracja i rozwój�. Zaznacza siê w niej, ¿e rozwójwymaga demokratycznych, nieskorumpowanych, jawnie dzia³aj¹cychrz¹dów, jak równie¿ poszanowania praw jednostek i spo³eczeñstw.W�ród podejmowanych dzia³añ, wspieraj¹cych powy¿sze cele, wyró¿-niono: pomoc przy przeprowadzaniu wyborów, wzmocnienie systemuprawnego, tworzenie instytucji pozarz¹dowych i spo³eczeñstwa oby-watelskiego, zdecentralizowane podej�cie do wspó³pracy rozwojowej.W rezolucji zapisano, ¿e �w przypadku powa¿nego lub powtarzaj¹cego

66 P. Williams, op. cit., s. 45.67 M. Marin, Lomé IV: The Scope of the New Convention, �The Courier�

1990, No. 21, s. 7�8.


siê naruszenia lub przerwania procesów demokratycznych, Wspólnotai jej pañstwa cz³onkowskie rozwa¿¹ odpowiednie reakcje�68.

Jednocze�nie nast¹pi³ rozwój zasady warunkowo�ci politycznejw relacjach Wspólnoty Europejskie/UE i Wielka Brytania-Afryka.D. Hurd zadeklarowa³, i¿ kraje, które przestrzegaj¹ zasad demokra-cji, powinny byæ przez Zachód, w tym Wielk¹ Brytaniê, zachêcanei nagradzane za takie postêpowanie. Kraje, które nie przestrzegaj¹zasad demokracji i praw cz³owieka, nie powinny spodziewaæ siê wspar-cia ani politycznego, ani ekonomicznego i finansowego. By³a to pró-ba stworzenia jasnych instrumentów prawnych w przeciwdzia³aniuwszelkim przejawom ³amania praw cz³owieka i zasad demokracji.Nale¿y podkre�liæ, ¿e warunkowo�æ polityczna (political conditiona-lity) ma charakter negatywny lub pozytywny. W pierwszym przy-padku oznacza redukcjê lub zawieszenie pomocy, je�li pañstwo nieprzestrzega ustalonych zasad; w drugim obietnicê pomocy, pod wa-runkiem, ¿e strona uk³adu przestrzega i realizuje okre�lone wcze-�niej postulaty.

Warunkowo�æ polityczna ma trzy g³ówne cele: poprawê funkcjo-nowania rz¹du i administracji w pañstwach rozwijaj¹cych siê; lep-sze przestrzeganie uniwersalnych i podstawowych praw cz³owieka,zgodnie z prawem miêdzynarodowym i deklaracjami; promowaniedemokratycznych struktur, zw³aszcza pluralistycznych wyborów69.

Powy¿sze cele mo¿na interpretowaæ jako odzwierciedlenie trzechogólnych tendencji przyczynowych: odpowied� na problemy towarzy-sz¹ce warunkowo�ci ekonomicznej, zwi¹zane z programami dostoso-wania strukturalnego; zmiany w porz¹dku miêdzynarodowym pozakoñczeniu zimnej wojny; ewolucja polityczna pañstw rozwijaj¹cych

68 European Commission, Human Rights, Democracy and Development Policy,�The Courier� 1991, No. 128, s. 48�84; G. Brusco, Eurocentrism and Political Condi-tionality, w: C. Cosgrove-Sacks (ed.), Europe, Diplomacy and Development. NewIssues in EU Relations with the Developing Countries, Basingstoke 2001, s. 105.

69 K. Smith, The Use of Political Conditionality in the EU�s Relations withThird Countries: How Effective?, �European Union Foreign Affairs Review�1998, No. 3, s. 253�274.


siê, w wyniku kryzysu autorytarnych i skorumpowanych postkolo-nialnych re¿imów, i d¹¿enia do ustanowienia bardziej demokratycz-nych systemów politycznych. Znaczenie ró¿nych celów warunkowo�cioraz znaczenie ró¿nych �przyczynowych� tendencji ró¿ni¹ siê w zale¿-no�ci od dawcy i czasu.

W latach 90. XX wieku i na pocz¹tku XXI wieku nast¹pi³aistotna ewolucja w zakresie warunkowo�ci politycznej. �The Econo-mist� w swoim komentarzu redakcyjnym wprowadzenie klauzul de-mokratycznych do umów miêdzynarodowych nazwa³ �po¿egnaniemz afrykañskimi dyktaturami�70. Entuzjazm ten wydaje siê przed-wczesny. Implementacja klauzul, jak pokazuje rzeczywisto�æ, stano-wi wyzwanie dla obu stron porozumienia. Problematyka ta pozosta-je jedn¹ z najwa¿niejszych, a zarazem najdra¿liwszych w relacjachwzajemnych miêdzy Londynem a krajami Afryki71.

Praktycznym wymiarem wprowadzania warunkowo�ci politycz-nej przez Londyn by³o ograniczenie pomocy rozwojowej dla Sudanu,Kenii (w 1991 roku) czy Malawi (w 1992 roku). Pod rz¹damiJ. Majora podkre�lano szczególnie promowanie idei demokracji neo-liberalnej, zaznaczaj¹c i¿ jedynie proces demokratyzacji przyczynisiê do stabilno�ci i rozwoju w Afryce. W tym celu utworzono specjal-n¹ wydzia³ ds. praw cz³owieka w ministerstwie spraw zagranicz-nych oraz departament ds. rz¹dzenia i instytucji w DFID. Admini-stracja J. Majora pomaga³a i finansowa³a organizacjê wyborów (m.in.w RPA), promowa³a zasadê �good governance� (Ghana, Zambia).Utworzy³a tak¿e centrum praw cz³owieka w Gambii.

Nale¿y zauwa¿yæ jednak, ¿e kwesti¹ najwa¿niejsz¹ pozostawa³yinteresy brytyjskie. Tam, gdzie one by³y, tam polityczne reformy nieby³y priorytetowe. Podkre�la siê wrêcz, i¿ konserwaty�ci nigdy niebyli szczególnie zainteresowani demokratyzacj¹ Afryki, lecz trakto-

70 �The Economist�11.11.1995.71 Por. J.-P. Olivier de Sardan, Lo sfacelo degli stati africani, �Le Monde

Diplomatique�, Février 2000, s. 7�10; J. B. Barya, The New Political Conditio-nality of Aid: An Independent View from Africa, �IDS Bulletin� 1993, No. 1.


wali j¹ jako �rodek do promowania reform makroekonomicznych72.Za tez¹ t¹ przemawia miêdzy innymi polityka Londynu wobec pre-zydenta Ghany i Ugandy, obaj byli �mistrzami odno�nie wolno�cirynkowych, lecz charakteryzowa³ ich daleko id¹cy sceptycyzm odno-�nie reform demokratycznych�.

T. Blair kontynuowa³ politykê wspierania demokracji i reformpolitycznych w krajach Afryki, uzupe³niaj¹c je jednak o prawa eko-nomiczne i spo³eczne � np. podkre�lono szczególn¹ troskê o udzia³w wyborach najbiedniejszych grup. Rz¹d T. Blaira stosowa³ tak¿esankcje w ramach UE przeciwko tym krajom, które ³ama³y zasadydemokracji: � Togo w 2002, Liberia � 2000, Zimbabwe � 2002.W 1997 roku T. Blair zaznaczy³, ¿e te kraje afrykañskie, które bêd¹przestrzega³y praw cz³owieka i zasad demokracji, bêd¹ beneficjenta-mi wiêkszej pomocy ze strony Wielkiej Brytanii.

Rz¹d T. Blaira mia³ jednak tak¿e powa¿ne problemy z dotrzy-maniem zobowi¹zañ dotycz¹cych demokratyzacji Afryki i nie zawszestosowano te same sankcje i kary wobec ³ami¹cych prawo. Na przy-k³ad, w Kenii Londyn nawet nie podj¹³ ¿adnych kroków wstrzymu-j¹cych pomoc i sprzeda¿ broni, pomimo manipulacji wyborczych.

Laburzy�ci narzucali i stosowali sankcje wobec krajów s³abychlub nielicz¹cych siê w polityce brytyjskiej. W Togo UE na wniosekNiemiec i Wielkiej Brytanii zastosowa³a sankcje. W Nigerii interesyekonomiczne i handlowe Londynu by³y wa¿niejsze, st¹d brak jegoreakcji. W latach 90. Nigeria by³a drugim rynkiem zbytu (po RPA)w Afryce dla Wielkiej Brytanii. Nie dziwi wiêc fakt, i¿ kiedy prezy-dent Nigerii prze³o¿y³ termin wyborów, reakcja brytyjska by³a deli-katnie mówi¹c �rozczarowuj¹ca�.

Jak zauwa¿a P. Williams dla rz¹dów zarówno J. Majora, jaki T. Blaira �demokracja ukazywa³a siê jako koncepcja nie nastrêcza-j¹ca wiêkszych problemów�73. Rozpatrywano j¹ zawsze w kontek�cie¿ywotnych brytyjskich interesów.

72 G. D. Cumming, op. cit., s. 65.73 P. Williams, op. cit., s. 57.


Londyn wobec konfliktów i sporów w Afryce

W Afryce Subsaharyjskiej w ostatniej dekadzie XX wieku nast¹-pi³a eksplozja konfliktów lokalnych i regionalnych. U ich pod³o¿ale¿¹, m.in., problemy etniczne, sytuacja mniejszo�ci narodowych orazkwestia granic. Stanowi¹ one próbê zmiany zamro¿onego w poprzed-nich latach status quo. Czêsto s¹ pozbawione struktury (destruc-turés) � to znaczy nie ma czytelnego podzia³u na strony walcz¹ce,brakuje planu dzia³añ wojennych, nie respektuje siê ¿adnych normprawa miêdzynarodowego74. Taki stan rzeczy zosta³ uznany przezlondyñski Miêdzynarodowy Instytut Studiów Strategicznych za jed-no z najbardziej niepokoj¹cych zjawisk w Afryce.

Problemy te zyska³y szczególn¹ wagê w polityce Wielkiej Bryta-nii. Sta³y siê przedmiotem debat na forum UE, jak i w�ród pañstwcz³onkowskich. Brytyjska polityka zapobiegania konfliktom (conflictprevention in Africa) oparta jest na takich kwestiach, jak: wspó³pra-ca z organizacjami miêdzynarodowymi i subregionalnymi na rzeczpokoju i stabilno�ci na Czarnym L¹dzie; pomoc w budowaniu zdol-no�ci operacyjnych pañstw afrykañskich; wspó³praca miêdzy insty-tucjami UE a poszczególnymi pañstwami cz³onkowskimi UE odno-�nie polityki wobec Afryki; rola polityki rozwojowej w zapobieganiukonfliktom.

Istnia³o do�æ powszechne przekonanie, ¿e bez pokoju i stabiliza-cji politycznej w Afryce nie zapanuje demokracja i nie nast¹pi roz-wój ekonomiczny. J. Major postrzega³ konflikty jako g³ówny czynnikdestabilizuj¹cy ekonomiczny rozwój. W tym kontek�cie administra-cja J. Majora podjê³a dzia³ania maj¹ce ograniczyæ wybuch konflik-tów i sporów na Czarnym L¹dzie. W�ród nich mo¿na zaliczyæ: re-dukcjê pomocy do krajów afrykañskich, które zakupi³y nielegaln¹broñ, ograniczenie wydatków na pomoc wojskow¹ dla Ugandy. Rz¹dJ. Majora wspiera³ tak¿e proces pokojowy z Arushy. Ponadto podj¹³

74 Por. R. Ku�niar, Prawa cz³owieka, Warszawa 2001, s. 288.


decyzjê o wys³aniu 650 brytyjskich ¿o³nierzy w ramach misji ONZUNAVEM III do Angoli oraz wsparciu finansowym funduszu ONZdla dzia³añ ECOMOG w Liberii, a tak¿e o przeprowadzeniu szkoleñpolicyjnych w ponad 30 krajach afrykañskich.

W 1994 roku Francja i Wielka Brytania przedstawi³y swojestanowisko dotycz¹ce �Dyplomacji prewencyjnej i utrzymywaniapokoju w Afryce� (Preventive Diplomacy and Peacekeeping in Africa).W 1996 roku Komisja wyda³a komunikat pt. �UE wobec konfliktóww Afryce: zapobieganie i ich rozwi¹zywanie�75. Natomiast w 1997roku Rada UE opracowa³a wspólne stanowisko po�wiêcone tymproblemom76. Od 1998 roku w ramach porozumienia z Saint MaloLondyn i Pary¿ podejmuj¹ dzia³ania na rzecz wspólnych inicjatywzapobiegania konfliktom, zachêcania do demokratyzacji ¿ycia poli-tycznego oraz wdra¿ania reform gospodarczych w pañstwach Afryki.

Pomimo podkre�lenia roli pokoju w rozwoju Afryki rz¹d J. Majorakontynuowa³ sprzeda¿ broni i amunicji do krajów Afryki, w tym dotych które jawnie ³ama³y zasady demokracji i praw cz³owieka.W 1995 roku ówczesny minister obrony, Malcom Rifkind uda³ siê nadwutygodniow¹ wizytê do RPA i krajów regionu w celu zachêceniado kupna brytyjskich towarów przemys³u zbrojeniowego.

Wyzwaniem dla Londynu sta³y siê konflikty z lat 90., w Rwan-dzie i Burundi. Poza udzieleniem pomocy finansowej i humanitarnejo ³¹cznej wysoko�ci 4,5 mln funtów brytyjskich Londyn pozostawa³

75 F. Faria, Crisis Management in Sub-Saharan Africa. The Role of TheEU, �Occasional Paper ISS� April 2004, s. 32.

76 Na pocz¹tku lat 90. podjêto próbê ca³o�ciowego podej�cia do problemukonfliktów zbrojnych. Z inicjatywy Rady Bezpieczeñstwa ONZ sekretarz gene-ralny NZ, B. Boutrosa Ghali, przedstawi³ raport pt. �Program dla Pokoju�(An Agenda for Peace). W raporcie wskazano na rolê dyplomacji prewencyjnej,a tak¿e dzia³añ w zakresie peace-making, peace-keeping oraz post-conflict peace-building w stosunkach miêdzynarodowych. Wspólne stanowisko Unii z 1997roku opiera³o siê w du¿ym stopniu na tym raporcie. Common Position of 2 June1997 defined by the Council on the basis of Article J.2 of the Treaty on EuropeanUnion, Concerning Conflict Prevention and Resolution in Africa, Official JournalL 153, 11.06.1997.


w du¿ym stopniu obojêtny na permanentny kryzys, jaki mia³ miej-sce w tej czê�ci �wiata. Podkre�la³ przede wszystkim potrzebê roz-wi¹zania konfliktu przez regionalne struktury afrykañskie. Brakwiêkszego zaanga¿owania Wielkiej Brytanii �wiadczy o tym, i¿ Lon-dyn nie by³ przygotowany do tego (ani nie chcia³ ryzykowaæ politycz-nie), by wys³aæ do Rwandy swoje oddzia³y wojskowe. Ponadto regionten by³ traktowany jako �ma³o wa¿ny, który wypad³ poza brytyjsk¹sferê wp³ywów�77. Jak zauwa¿y³ tygodnik �The Economist�, Rwandaukazywa³a siê jako �zbyt trudna, zbyt odleg³a, mo¿e zbyt czarna�78.Po czê�ci niechêæ Londynu do interwencji w Rwandzie wynika³az niepowodzenia interwencji w Somalii.

W porównaniu z rz¹dami konserwatystów, Partia Pracy i T. Blairw znacznie wiêkszym stopniu anga¿owali siê w utrwalanie pokojuoraz w zapobieganie konfliktom w Afryce. Jednocze�nie nale¿y za-uwa¿yæ, ze podobnie jak torysi, laburzy�ci nie uniknêli takich b³ê-dów jak: selektywno�æ w podejmowaniu decyzji, brak spójno�cii sprzeczno�æ w polityce Londynu w tym zakresie.

Blair stosowa³ ró¿ne instrumenty i �rodki w celu zapewnieniapokoju w Afryce, w³¹czaj¹c w to dyplomacjê wielostronn¹ i dwu-stronn¹, dyplomacjê prewencyjn¹, sankcje, interwencje militarn¹.Opowiadano siê raczej za ma³ymi i dobrze wyszkolonymi oddzia³amimog¹cymi interweniowaæ w ró¿nych czê�ciach Afryki (czego przyk³a-dem by³a akcja w Sierra Leone).

Blair, podobnie jak rz¹dy torysów, kontynuowa³ sprzeda¿ bronii uzbrojenia dla krajów afrykañskich. Jedna z organizacji oszacowa-³a, i¿ warto�æ tej sprzeda¿y osi¹gnê³a oko³o 200 mln funtów w 2003roku. Na li�cie klientów przoduje RPA. Mniejsze kontrakty zosta³yzawarte równie¿ m.in. z Gambi¹, Ghan¹, Sierra Leone. Kontraktyte spotykaj¹ siê z dwuznaczn¹ ocen¹, z jednej bowiem strony daj¹mo¿liwo�æ nowoczesnego wyposa¿ania armii w uzbrojenie niezbêdne

77 P. Williams, op. cit., s. 48.78 �The Economist� 7.05.1994.


do zapobiegania konfliktom, z drugiej jednak � wysokie wydatki nazakup broni i utrzymanie armii zaliczane s¹ do przyczyn postêpu-j¹cego na kontynencie zubo¿enia79.

Najwiêkszym testem dla rz¹du T. Blaira by³o siê zaanga¿owaniesiê w rozwi¹zanie konfliktu w Sierra Leone. Decyzja ta wynika³az nastêpuj¹cych przes³anek: ochrony brytyjskich obywateli, unikniê-cia katastrofy humanitarnej podobnej do tej jaka mia³a miejsce weFreetown w 1999 roku; ochrony demokratycznie wybranego prezy-denta Ahmada Tejana Kabbaha; pomoc misji ONZ UNAMSIL.

Po interwencji w Sierra Leone T. Blair wskaza³ na g³ówne prze-s³anki konfliktów i wojen w Afryce. W�ród nich wymieni³: nierówno-�ci spo³eczno-ekonomiczne, zjawisko pañstwa upad³ego, brak eduka-cji, lokalny i regionalny charakter konfliktów, nieodpowiedni¹mediacjê podczas konfliktów.

Rz¹d T. Blaira podkre�la³ rolê dzia³añ prewencyjnych. W roku2001 roku powo³ano rz¹dow¹ platformê pod nazw¹ Brytyjska Inicja-tywa na rzecz Zapobiegania Konfliktom. Jej celem jest koordynacjadzia³añ i projektów w tym zakresie realizowanych przez ró¿ne de-partamenty w rz¹dzie angielskim: rozwoju miêdzynarodowego, sprawmiêdzynarodowych oraz obrony. Rz¹d T. Blaira podkre�la³ koniecz-no�æ rozwi¹zywania konfliktów w ich wstêpnym stadium, zw³aszczana drodze wprowadzania efektywnych miêdzynarodowych mechani-zmów prewencyjnych. Brytyjczycy postulowali zatem: stosowaniemiêdzynarodowych mediacji w sporach etnicznych, skuteczniejszeegzekwowanie przestrzegania praw cz³owieka, zapobieganie prze-mytowi broni lekkiej oraz eksploatacji bogactw mineralnych napotrzeby wojny, szkolenie armii oraz si³ policyjnych krajów o demo-kratycznych systemach rz¹dów, zwiêkszenie zdolno�ci pañstw afry-kañskich do podejmowania regionalnych operacji pokojowych80.

79 K. Trzciñski, Afryka Zachodnia w polityce Wielkiej Brytanii na prze³omieXX i XXI wieku (czê�æ III), w: Z. £azowski (red.), Pañstwa Afryki Zachodniej.Fakty. Problemy stabilizacji i rozwoju. Polskie kontakty, Warszawa 2006, s. 89.

80 Ibidem, s. 83.


Brytyjska inicjatywa zapobiegania konfliktom jest w du¿ymstopniu efektem do�wiadczeñ nabytych przez Brytyjczyków w trak-cie udanej interwencji humanitarnej w Sierra Leone. Bezpo�redniezaanga¿owanie militarne Londynu w postkolonialnej Afryce Zachod-niej nie ma precedensu w dzia³aniach poprzednich rz¹dów WielkiejBrytanii. Jak zauwa¿a Krzysztof Trzciñski, komandosi brytyjscyniejednokrotnie brali udzia³ w ewakuacji obywateli pañstw zachod-nich w obliczu nag³ych zamachów stanu, czy te¿ w przypadku wojendomowych w krajach afrykañskich, nie uczestniczyli jednak w afry-kañskich konfrontacjach zbrojnych na miarê amerykañskiej wypra-wy do Somalii czy francuskiej do Rwandy81.

Rz¹d T. Blaira na prze³omie wieków w coraz wiêkszym stopniupodkre�la³ rolê i znaczenie afrykañskich organizacji regionalnychw zapewnieniu pokoju i bezpieczeñstwa. Opowiada³ siê za utworze-niem przez Afrykanów systemu bezpieczeñstwa zbiorowego orazsystemu dyplomacji prewencyjnej.

W latach 90. zosta³a obna¿ona bezradno�æ pañstw Zachodu wobecafrykañskich wojen i konfliktów. Angola, Liberia, Somalia s¹ tegonajlepszym przyk³adem. Operacja pokojowa ONZ w Rwandzie i jejpora¿ka w 1994 roku82 wp³ynê³y w istotny sposób na brytyjsk¹ (orazunijn¹) decyzjê o zaanga¿owaniu siê w budowê afrykañskich si³pokojowych. Zdaniem przedstawicieli Londynu takie si³y mog¹ zapo-biegaæ konfliktom na Czarnym L¹dzie i podejmowaæ na szczebluregionu funkcje analogiczne do si³ pokojowych ONZ. Jednocze�nieuznano, ¿e koszty samodzielnego zaanga¿owania Wielkiej Brytaniina Czarnym L¹dzie s¹ zbyt wysokie, a w razie niepowodzenia na-ra¿aj¹ j¹ na utratê presti¿u w stosunkach miêdzynarodowych.

Londyn popar³, utworzony przez Organizacjê Jedno�ci Afrykañ-skiej w po³owie lat 90., Mechanizm Zapobiegania, Opanowywania

81 Ibidem.82 Zaanga¿owanie Francji w Rwandzie latem 1994 roku sta³o siê przedmiotem

miêdzynarodowej krytyki, a nawet parlamentarnego dochodzenia. Skuteczno�æfrancuskiej operacji (pod nazw¹ Turkus) by³a kwestionowana, zob. M. W. Solarz,op. cit., s. 279.


i Rozwi¹zywania Konfliktów83. W 1997 roku Wielka Brytania, Fran-cja i USA podpisa³y porozumienie na rzecz zwiêkszenia zdolno�cioperacyjnych afrykañskich si³ pokojowych84. W koñcu 1998 roku UEwnios³a wk³ad w wysoko�ci 1 mld USD do Funduszu PokojowegoOJA. Podczas szczytu UE � Afryka, w Kairze w 2000 roku, stronyzobowi¹za³y siê do wzmocnienia wspó³pracy w obszarze rozwi¹zywa-nia konfliktów85, jej intensyfikacja nast¹pi³a zw³aszcza po ustano-wieniu Unii Afrykañskiej. Londyn uwa¿a UA za g³ówn¹ organizacjêw kwestiach pokoju, stabilno�ci i bezpieczeñstwa oraz integracjiregionalnej w Afryce.

Handel i ubóstwo

Wielka Brytania jest jednym z g³ównych partnerów handlowychAfryki. Jest tak¿e jednym z najwa¿niejszych pañstw UE zaanga¿o-wanych w rozwój stosunków ekonomicznych z t¹ czê�ci¹ �wiata. Odpo³owy lat 90. XX wieku nastêpuje stopniowo dynamika w wymianiehandlowej miêdzy Wielk¹ Brytani¹ a krajami Afryki. Miêdzy rokiem1994 a 2001 jedynie w Ameryce £aciñskiej odnotowano wy¿szy po-ziom rocznego wzrostu eksportu brytyjskiego ni¿ w Afryce Subsaha-

83 Council Decision of 20 October 1997 Concerning the Implementation ofCommon Position 97/356/CFSP defined by the Council on the basis of ArticleJ.2 of the Treaty on European Union, Concerning Conflict Prevention and Reso-lution in Africa, Official Journal L 293, 27.10.1997.

84 Francuskim wk³adem do trójstronnej wspó³pracy sta³ siê program�Wzmocnienie afrykañskich umiejêtno�ci w zakresie utrzymania pokoju � RA-CAMP�, oficjalnie uruchomiony w 1998 roku RACAMP stanowi odzwierciedleniewcze�niej przyjêtych nad Sekwan¹ za³o¿eñ, zgodnie z którymi odpowiedzialno�æza operacje pokojowe w Afryce spoczywa na pañstwach afrykañskich, za� spo³ecz-no�æ miêdzynarodowa ma role pomocowe, zob. M. W. Solarz, op. cit., s. 287�291.

85 G. R. Olsen, Promoting Democracy, Preventing Conflict: The EuropeanUnion and Africa, �International Politics� 2002, No. 3, s. 311�328; R. Ziêba,Unia Europejska jako aktor stosunków miêdzynarodowych, Warszawa 2003,s. 210�211.


ryjskiej. Wszystko to oznacza³o, i¿ Afryka staje siê coraz wa¿niej-szym partnerem ekonomicznym dla Londynu.

W latach 2000�2006 warto�æ eksportu towarów z krajów UE doAfryki wzros³a z 66 mld euro do 92 mld euro, podczas gdy importz 85 mld euro do 125 mld euro. W�ród pañstw UE najwiêkszymeksporterem do Afryki by³y Francja (21 mld euro, 23% ca³ego eks-portu UE do Afryki), Niemcy (16 mld euro, 18% eksportu UE)i W³ochy (13 mld euro, 14%), Wielka Brytania (9 mld euro), Holan-dia i Hiszpania (6 mld euro), Belgia (5 mld euro). Najwiêkszymimporterem z Afryki by³y za� W³ochy (31 mld euro, 25% ca³egoimportu z Afryki), Hiszpania (21 mld euro, 17%) i Francja (20 mldeuro, 16%), Niemcy (15 mld euro), Wielka Brytania (14 mld euro)86.

Najwa¿niejszym partnerem handlowym Wielkiej Brytanii jaki ca³ej UE, w�ród krajów Afryki, Karaibów i Pacyfiku, jest RPA, naktór¹ przypada 35,7% eksportu do UE i 31,3% importu unijnego doAKP. W�ród pañstw cz³onkowskich najwiêkszym eksporterem do RPAs¹ Niemcy (warto�æ 7,1 mld euro), Wielka Brytania (3,1 mld euro).Najwiêkszym importerem jest Wielka Brytania (6,3 mld euro), Niemcy(3,6 mld euro) i W³ochy (2,7 mld euro). Londyn eksportuje do RPAprzede wszystkim maszyny i urz¹dzenia, �rodki transportu orazchemikalia i lekarstwa. Importuje za� no�niki energii, surowce,artyku³y rolne. Wielka Brytania sprowadza z RPA, m.in., diamenty,wêgiel, platynê i z³oto87.

Poza umowami dwustronnymi, istotn¹ rolê w kszta³towaniustosunków gospodarczych miêdzy RPA a Wielk¹ Brytani¹ odgrywaUmowa o Handlu, Rozwoju i Wspó³pracy (TDCA) podpisana w Pre-torii 11 pa�dziernika 1999 roku miêdzy UE a RPA. Przewidywa³a

86 An EU27 Trade Deficit of 35 bn euro in 2006 with Africa, �EurostatNews Release� 6.12.2007, No. 170, s. 1.

87 British Petroleum obecne jest w 13 krajach afrykañskich, g³ówniew po³udniowej czê�ci Afryki (w samej RPA zatrudni³o ponad 1,3 tys. osób). Do2010 roku firma zainwestowa³a oko³o 7 mld USD w Angoli, zob. More Than40 bn euro of Goods Traded with South Africa in 2007, �Eurostat News Release�24.06.2008, No. 107, s. 1�2.


ona utworzenie strefy wolnego handlu w ci¹gu dwunastu lat. ObokTDCA zawarto w styczniu 2002 roku porozumienie dotycz¹ce winai napojów alkoholowych. UE, podpisuj¹c umowê z RPA, d¹¿y³a przedewszystkim do podtrzymania swojej pozycji ekonomicznej na konty-nencie afrykañskim, zw³aszcza w kontek�cie nasilaj¹cej siê ekspan-sji handlowej USA i Chin � temu te¿, m.in., s³u¿y³o podpisaniestrategicznego partnerstwa miêdzy UE a RPA w 2008 roku.

Odno�nie brytyjskich bezpo�rednich inwestycji zagranicznych(Foreign Direct Inwestment, FDI) w Afryce Subsaharyjskiej nale¿ywyró¿niæ dwie tendencje. W pierwszej po³owie lat 90. region ten niecieszy³ siê specjalnym uznaniem inwestorów z Wielkiej Brytanii88.W latach 1995�2005 nastêpuje istotny nap³yw unijnych FDI na ryneksubsaharyjski � tendencja ta jest zgodna z ogólno�wiatowym tren-dem; wed³ug UNCTAD nap³yw wszystkich FDI do Afryki wzrós³z 2,4 mld USD w 1985 roku do 36 mld USD w 2007 roku89. W 2002roku poziom unijnych FDI osi¹gn¹³ 2,8 mld euro. W latach 2004i 2005 wyniós³ on ju¿ odpowiednio 13,9 mld euro (9,8% wszystkichunijnych FDI) i 16,3 mld euro (7%) � z czego na Afrykê Subsaha-ryjsk¹ przypad³o 10,4 mld euro i 14,6 mld euro. Ten wzrost FDI,szczególnie w 2005 roku, wynika³ po czê�ci z odp³ywu unijnegokapita³u z Meksyku i Ameryki �rodkowej (w 2004 roku wynosi³ ontam 36,1 mld euro � 25,4% wszystkich inwestycji � podczas gdyw 2005 roku zaledwie 8,5 mld euro � 3,6% inwestycji europejskich).W 2006 roku odnotowujemy spadek unijnych FDI w Afryce do 11,8 mldeuro (4,5% wszystkich inwestycji UE) � na czê�æ subsaharyjsk¹przypad³o 5,9 mld euro (co by³o zwi¹zane z powrotem kapita³u dokrajów latynoamerykañskich � 30,2 mld euro nap³ywu unijnego FDIdo tej czê�ci �wiata � 11,6% w skali ca³ej UE).

88 UNCTAD, Foreign Direct Investment in Africa: Performance and Poten-tial, New York � Geneva 1999.

89 UNCTAD, Foreign Direct Investment in Africa: Performance and Poten-tial 2008, New York � Geneva 2008; UNCTAD, World Investment Report. Trans-national Corporations and the Infrastructure Challenge, New York � Geneva2008, s. 38�46.


Najwiêkszym odbiorc¹ unijnych inwestycji w Afryce jest RPA(przede wszystkim przemys³ samochodowy, maszynowy, nowe tech-nologie i surowce energetyczne). Nap³ynê³o do niej odpowiedniow 2004 roku � 6 mld euro, w 2005 roku � 7,4 mld euro i w 2006roku � 4,5 mld euro90. W�ród krajów UE g³ównymi inwestorami s¹:Wielka Brytania (2,1 mld euro)91, Niemcy (0,5 mld euro) i Francja(0,2 mld euro)92 . RPA ma szansê zachowaæ pozycjê lidera w�ródkrajów afrykañskich w odbiorze FDI, w tym europejskich. Wed³ugbadañ firmy konsultingowej AT Kearney, ze stycznia 2009 roku,RPA znajduje siê bowiem na 18 miejscu w�ród najbardziej atrakcyj-nych miejsc do inwestowania w skali wszystkich pañstw �wiata(Polska dla porównania na 22. miejscu). Drugim, co do wielko�ci,odbiorc¹ unijnych inwestycji bezpo�rednich w Afryce Subsaharyj-skiej jest Nigeria (2004 roku � 0,4 mld euro, 2005 roku � 3,2 mldeuro, 2006 roku � 1,2 mld euro; 4/5 to inwestycje w ropê i surowceenergetyczne93). Nale¿y tak¿e wspomnieæ o Angoli i Gwinei Rów-nikowej. W skali ca³ego subkontynentu subsaharyjskiego najwiêk-szym inwestorem w�ród krajów UE w 2006 roku by³y: Francja(2,9mld euro), Niemcy (1,3 mld euro), Holandia i Wielka Brytania.Natomiast afrykañskie inwestycje w UE charakteryzuj¹ siê bra-kiem dynamiki. Ich poziom osi¹gn¹³ zaledwie 1 mld w 2004 rokui 1,9 mld w 2006 roku (1,2% wszystkich nap³ywów FDI do UE)� z czego inwestycje subsaharyjskie to ok. 1,5 mld euro (dla porów-nania inwestycje po³udniowoamerykañskie w UE w 2006 rokuto ok. 20 mld euro � 12,5% wszystkich inwestycji w UE)94.RPA jest najwiêkszych dostarczycielem FDI do UE � w 2006 roku

90 S. Gelb, A. Black, Foreign Direct Investment in South Africa, http://www.london.edu/assets/documents/PDF/dir_inv_south_africa.pdf [20.05.2012].

91 http://www.jncc.gov.uk/pdf/global_trackingUKForeignDirectInvestment-Summary1.pdf [20.05.2012].

92 European Union Foreign Direct Investment Yearbook 2008, s. 32; EUForeign Direct Investment in 2006, �Statistics in Focus� 2008, No. 41, s. 2, 3.

93 Multilateral Investment Guarantee Agency � MIGA 2006, London 2008.94 European Union Foreign�, s. 26.


800 mln euro95 (z czego 0,2 mld euro trafi³o do Niemiec, a 0,1 mldeuro do Wielkiej Brytanii), na Nigeriê przypada 400 mln euro.

Rz¹dy zarówno J. Majora, jak i T. Blaira podkre�la³y istotn¹rolê BIZ w umacnianiu pozycji Londynu na kontynencie afrykañ-skim. Do 1999 roku Londyn podpisa³ 18 dwustronnych umówz krajami Afryki dotycz¹cych inwestycji i 29 umów o unikaniu po-dwójnego opodatkowania.

Kraje afrykañskie pozostawa³y przez dziesi¹tki lat beneficjen-tem obcej pomocy gospodarczej. Od lat 80. XX wieku brytyjsk¹ pomocdla Afryki systematycznie ograniczano, promuj¹c politykê �handel,zamiast pomocy� (trade, not aid). Pomoc rozwojowa w okresie rz¹-dów Majora zosta³a zredukowana z 636 mln funtów brytyjskichw 1989 roku do 563 mln w 1995 roku, nast¹pi³ spadek z 0,31 do0,26% PKB. W okresie rz¹du Blaira odnotowaæ nale¿y wzrost wy-datków na pomoc rozwojow¹. Osi¹gn¹³ on poziom 0,40% PKBw 2005 roku. W latach 2000�2005 Afryka Subsaharyjska otrzymy-wa³a oko³o 43% ca³ej pomocy dwustronnej Wielkiej Brytanii.W okresie rz¹dów laburzystów nast¹pi³o tak¿e zwiêkszenie udzia³uorganizacji pozarz¹dowych w brytyjskiej pomocy rozwojowej. Rz¹dprzekaza³ t¹ drog¹ ponad 191 mln funtów w latach 2001�200296.Zacz¹³ tak¿e wspó³pracowaæ z prywatnym sektorem w zakresie po-mocy, czego najlepszym dowodem by³o za³o¿enie w 2002 roku i nad-zorowanej przez DFID i Standard Bank Group Funduszu Infra-strukturalnego dla Nowej Afryki (Emerging Africa InfrastructureFund) z bud¿etem w wysoko�ci 305 mln USD. (56).

Tony Blair sta³ siê orêdownikiem inicjatywy NEPAD � NowePartnerstwo dla Rozwoju Afryki. Zwraca³ on uwagê przede wszyst-kim na to, i¿ jest to inicjatywa przygotowana i implementowanaprzez samych Afrykanów. Po drugie stanowi doskona³y instrument

95 Por. M. W. Solarz, op. cit., s. 40, 46; http://www.allbusiness.com/africa/953947-1.html [20.05.2012]; strony internetowe MSZ RPA: http://www.dfa.gov.za/docs/2008/sa_eu_summit0722.html [20.05.2012].

96 P. Williams, op. cit., s. 55�56.


dla spo³eczno�ci miêdzynarodowej (m.in. G-8) w zakresie konsultacjiró¿nych spraw, jak pokój, rozwój, ubóstwo. W lutym 2002 rokupodczas podró¿y T. Blaira do Nigerii, Senegalu, Ghany i Sierra Leonepopar³ on inicjatywê. Zosta³a ona podwa¿ona kilka miesiêcy pó�niej,gdy wiêkszo�æ krajów Afryki zalegitymizowa³o oszustwa wyborczeprzywódcy Zimbabwe � R. Mugabe. Pomimo tego, NEPAD pozosta-wa³ jednym z g³ównych instrumentów w polityce Wielkiej Brytanii.

Jednym z istotnych celów rz¹du T. Blaira by³o rozwi¹zanie kwestiizad³u¿enia pañstw afrykañskich i pomocy dla Afryki w wymiarzeglobalnym. Szczyt G-8 w lipcu 2005 roku w Gleneagles by³ wyj¹tko-wy. W przeciwieñstwie do poprzednich lat, kiedy by³ tylko jednymz kilku forów rozwi¹zuj¹cych najwa¿niejsze problemy globalne, G-8sta³o siê dla Zjednoczonego Królestwa g³ównym instrumentem dorealizacji za³o¿onych celów. Ju¿ na pocz¹tku przewodnictwa Grupie(styczeñ 2005 roku) premier T. Blair zapowiedzia³, i¿ jego zamiaremjest zawarcie porozumienia w sprawie ochrony klimatu oraz pomocydla Afryki. Podkre�li³ wówczas, ¿e oprócz terroryzmu miêdzynarodo-wego i rozprzestrzeniania broni masowego ra¿enia s¹ to obecnienajpowa¿niejsze problemy �wiata. Do ich rozwi¹zania potrzebne s¹skoordynowane dzia³ania miêdzynarodowe, a G-8 powinna w nichodegraæ znacz¹c¹ rolê97. Tony Blair i Gordon Brown liczyli na to, ¿euczynienie kwestii pomocy Afryce pierwszoplanow¹ przyczyni siê dozwielokrotnienia wysi³ków na rzecz realizacji przyjêtych przez ONZw 2000 roku Milenijnych Celów Rozwoju, najwa¿niejszego d³ugookre-sowego programu pomocy Afryce98. W 2004 roku T. Blair powo³a³specjaln¹ Komisjê ds. Afryki, która w marcu 2005 roku opublikowa³araport z zaleceniami podjêcia przez pañstwa G-8 dzia³añ, z których

97 A. Gradziuk, Szczyt w Gleneagles w Wielkiej Brytanii, �Biuletyn PISM�2005, nr 55.

98 Kwestie pomocy Afryce zajmuj¹ wa¿ne miejsce w programie szczytówG-8 i co roku podejmowane s¹ ró¿ne inicjatywy. Do najwa¿niejszych mo¿nazaliczyæ Heavily Indebted Poor Countries (1996), Globalny Fundusz do Walkiz AIDS, Malari¹ i Gru�lic¹ (2000), Plan Dzia³ania dla Afryki (2002). Pomimo topomoc jest stosunkowo niewielka wobec skali problemów.


najwa¿niejszymi by³y: ca³kowite umorzenie d³ugów pañstw najubo¿-szych; zwiêkszenie rocznej pomocy dla Afryki; zniesienie subsydiówdla rolnictwa. Wytyczne Komisji ds. Afryki mo¿na traktowaæ jakoprogram, na którego akceptacjê przez cz³onków G-8 liczy³ T. Blair.

G³ówne zalecenia Komisji ds. Afryki dotyczy³y kwestii bardzotrudnych do uzgodnienia. Pierwsza z nich � umorzenie d³ugów, by³aprzedmiotem negocjacji ministrów finansów G8 (bez Rosji) z Ban-kiem �wiatowym i MFW. G. Brown d¹¿y³ do ca³kowitego umorzenied³ugów wobec instytucji miêdzynarodowych dla 62 pañstw. Uda³osiê 11 czerwca 2005 roku osi¹gn¹æ porozumienie, w którym posta-nowiono umorzyæ d³ug 18 krajom, g³ównie afrykañskim, na ³¹czn¹kwotê 40 mld USD. Niemniej pañstwa te wci¹¿ bêd¹ musia³y roz-liczyæ zobowi¹zania wobec prywatnych instytucji oraz rz¹dów in-nych pañstw. W Gleneagles natomiast osi¹gniêto porozumieniew sprawie zwiêkszenia pomocy finansowej, zgodnie z celem T. Bla-ira, o 25 mld $ rocznie. Cz³onkowie G-8 przyjêli indywidualne zobo-wi¹zania zwiêkszenia tej pomocy: UE do 0,56% dochodu narodowegodo 2010 roku, Niemcy i W³ochy � 0,51% do 2010 roku, Francja� 0,5% do 2007 roku, Wielka Brytania � 0,7% do 2013 roku, USA,Japonia i Kanada � podwojenie obecnej pomocy do 2010 roku, Rosja� umorzenia 11,3 mld USD d³ugu pañstwom afrykañskim. Choæzobowi¹zania zwiêkszenia pomocy jest wysokie, w wielu przypad-kach jest ono jedynie powtórzeniem wcze�niejszych obietnic, którenie zosta³y spe³nione99.

Wielka Brytania nie potrafi³a dok³adnie okre�liæ w jaki sposóbchce zapewniæ monitorowanie oraz kontrolê wywi¹zywania siêz zobowi¹zañ szczytu w Gleneagles; jakie konkretne kroki podejmiew celu wdro¿enia postanowieñ szczytu w ¿ycie. Nie uda³o siê tak¿eustaliæ, kiedy mia³oby zostaæ zniesione subsydiowanie rolnictwa.A tego w³a�nie domaga³y siê najbiedniejsze kraje Afryki, uznaj¹c, ¿e

99 http://www.europarl.eu.int/omk/sipade3?SAME_LEVEL=1&LEVEL=0&NAV=X&DETAIL=&PUBREF=-//EP//TEXT+OQ+O-2005-0071+0+DOC+XML+V0//PL [20.05.2012].


nie s¹ w stanie konkurowaæ cenami swoich towarów, a na subsydiaich nie staæ. Uczestnicy szczytu przyznali jedynie, ¿e dotowaniehandlu artyku³ami rolnymi wypacza regu³y uczciwego handlu100.Jednak osi¹gniêcia szczytu w Gleneagles pañstwa Afryki przyjê³yz umiarkowanym optymizmem. Przywódcy Afryki podkre�lali, i¿mimo ¿e nie spe³niono wszystkich ich oczekiwañ, to szczyt, jaki postawa Wielkiej Brytanii, s¹ czynnikami pozytywnie wp³ywaj¹cymina przebieg dalszych rozmów miêdzy bogat¹ Pó³noc¹ a Po³udniem.

* * *

Politykê Wielkiej Brytanii wobec Afryki w latach 1990�2007nale¿y analizowaæ i rozpatrywaæ zarówno w kontek�cie celów brytyj-skiej polityki zagranicznej, jak i globalnych zmian rzeczywisto�cimiêdzynarodowej. Wielka Brytania wypracowa³a wiele form wspó³-pracy z krajami Afryki. Wiêzy te maj¹ dla Londynu istotne znacze-nie, s³u¿¹ bowiem umacnianiu pozycji Wielkiej Brytanii zarównowewn¹trz Unii Europejskiej, jak i na arenie miêdzynarodowej.

Ró¿nice zdañ miêdzy Parti¹ Pracy a konserwatystami odno�niespraw Afryki i jej problemów nie oznacza³y zakwestionowania sprawfundamentalnych dla partnerstwa z Afryk¹ � charakteru stosunkówmiêdzy regionami.

Stosunki Londynu z krajami Afryki Subsaharyjskiej po upadkusystemu zimnowojennego charakteryzuj¹ siê zmienno�ci¹ i ewolu-cj¹. Pocz¹tek lat 90. przyniós³ za³amanie siê tej wspó³pracy we wszyst-kich niemal¿e jej sferach. Praktyka politycznych stosunków brytyj-sko-afrykañskich nie sk³ania³a komentatorów do optymistycznychwniosków.

O s³abo�ci Wielkiej Brytanii �wiadczy³y, m.in.: brak wiêkszegozaanga¿owania podczas konfliktu w Rwandzie i Burundi, choæ wspar³aj¹ na forum RB ONZ; zamkniêcie swoich przedstawicielstw dyplo-matycznych.

100 �PAP� 11.07.2005; �Reuters� 11.07.2005.


Jednak wraz z przesuwaniem akcentów w polityce Londynuw po³owie lat 90. nastêpuje wzrost politycznego zainteresowaniaWielkiej Brytanii pañstwami afrykañskimi. Nowe tysi¹clecie to pro-ces dalszego pog³êbiania stosunków politycznych i ekonomicznychmiêdzy Wielk¹ Brytani¹ a Afryk¹ Subsaharyjsk¹.

BIBLIOGRAFIA

Afigbo A. E., The Poverty of African Historiography, Lagos 1977.An EU27 Trade Deficit of 35 bn euro in 2006 with Africa, �Eurostat News

Release� 6.12.2007, No. 170.Asante S. K. B., Lomé II: Another Machinery for Updating Dependency?,

�Development and Cooperation� 1981, No. 3.Bagiñski P., Postanowienia i implikacje Uk³adu z Cotonu, �Sprawy Miêdzy-

narodowe� 2003, nr 2.Barya J. B., The New Political Conditionality of Aid: An Independent View

from Africa, �IDS Bulletin� 1993, No. 1.Borkowski P. J., Partnerstwo �ródziemnomorskie, Warszawa 2006.Brown W., The European Union and Africa. The Restructuring of North�

�South Relations, London � New York 2002.Brusco G., Eurocentrism and Political Conditionality, w: C. Cosgrove-Sacks

(ed.), Europe, Diplomacy and Development. New Issues in EU Relationswith the Developing Countries, Basingstoke 2001.

Chafer T., Franco-African Relations: No longer So Exceptional?, �AfricanAffairs� 2002, No. 101.

Clapham C., Africa and the International System: The Politics of StateSurvival, Cambridge 1996.

Coffey P., The External Economic Relations of the EEC, Bristol 1976.Common Position of 2 June 1997 defined by the Council on the basis of

Article J.2 of the Treaty on European Union, Concerning Conflict Pre-vention and Resolution in Africa, Official Journal L 153, 11.06.1997.

Council Decision of 20 October 1997 Concerning the Implementation ofCommon Position 97/356/CFSP defined by the Council on the basis ofArticle J.2 of the Treaty on European Union, Concerning Conflict Pre-vention and Resolution in Africa, Official Journal L 293, 27.10.1997.


Cosgrove-Twichett C., Europe and Africa: From Association to Partnership,Farnborough 1978.

Cumming G. D., From Realpolitik to the Third Way, w: U. Engel, Olsen G. R.(eds.), Africa and the North. Between Globalization and Marginaliza-tion, London - New York 2005.

Davidson B., Can Africa Survive? Arguments Against Growth Without De-velopment, Boston 1974.

Ero C., Critical Assessment of Britain�s Africa Policy, �Conflict, Security andDevelopment� 2001, No. 1.

EU Foreign Direct Investment in 2006, �Statistics in Focus� 2008, No. 41.European Union Foreign Direct Investment Yearbook 2008.Fanon F., The Wretched of the Earth, New York 1965.Faria F., Crisis Management in Sub-Saharan Africa. The Role of The EU,

�Occasional Paper ISS� April 2004.Gaulme P., La France et l�Afrique: De F. Mitterrand à J. Chirac, �Marchés

Tropicaux� 1995, nr 50.Gawrycki M. F., Unia Europejska � Ameryka £aciñska i Karaiby. Trudne

partnerstwo dwóch regionów, Warszawa 2004.Gawrycki M. F., Latynoamerykañska wizja porz¹dku miêdzynarodowego

i jej funkcje polityczne, w: R. Ku�niar (red.), Porz¹dek miêdzynarodowyu progu XXI w., Warszawa 2005.

Gelb S., Black A., Foreign Direct Investment in South Africa, http://www.lon-don.edu/assets/documents/PDF/dir_inv_south_africa.pdf.

Gradziuk A., Szczyt w Gleneagles w Wielkiej Brytanii, �Biuletyn PISM�2005, nr 55.

Hannerz U., Culture Between Center and Periphery. Toward a Macroanth-ropology, �Ethnos� 1989, No. 54.

Hannerz U., Skreolizowany �wiat, w: A. Gupta, J. Ferguson (red.), Badaniekultury � elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, Warszawa 2004.

Hayter T., French Aid, London 1966.Heidrich D., Stosunki Unii Europejskiej z pañstwami rozwijaj¹cymi siê

� problemy pomocy rozwojowej, w: E. Hali¿ak, S. Parzymies (red.),Unia Europejska. Nowy typ wspólnoty miêdzynarodowej, Warszawa 2002.

Holland M., The European Union and the Third World, Basingstoke 2002.Hopkins A. G., Blundering and Plundering: The Scramble for Africa Reli-

ved, �Journal of African History� 1993, No. 3Jaremczuk E. J., Konflikt kongijski i jego �bohaterowie�, w: A. ¯ukowski

(red.), Z problemów spo³eczno-politycznych wspó³czesnej Afryki Subsa-haryjskiej, �Forum Politologiczne�, t. 1, Olsztyn 2004.


Jones D., Europe�s Chosen Few: Policy and Practice of the EEC Aid Pro-gramme, London 1973.

Kahler M., International Response to Economic Crisis: France and the ThirdWorld in the 1970s, w: S. S. Cohen, P. A. Gourevitch (eds.), France inthe Troubled World Economy, London 1982.

Krasuski J., Wspólnota Francuska w Afryce, Poznañ 1983.Kroslak D., France�s Policy Towards Africa: Continuity or Change?, w:

I. Taylor, P. Williams (eds.), Africa in International Politics. ExternalInvolvement on the Continent, New York 2004.

Ku�niar R., Prawa cz³owieka, Warszawa 2001.Lister M., The European Community and the Developing World: the Role of

the Lomé Convention, Aldershot 1988.Lizak W., Afryka Zachodnia w polityce Wielkiej Brytanii na prze³omie XX

i XXI wieku (czê�æ III), w: Z. £azowski (red.), Pañstwa Afryki Zachod-niej. Fakty. Problemy stabilizacji i rozwoju. Polskie kontakty, Warszawa2006.

Lizak W., Kondycja pañstwa w Afryce, w: K. Trzciñski (red.), Pañstwo wewspó³czesnym �wiecie, Warszawa 2006.

Lonsdale J., Political Accountability in African History, w: P. Chabal (ed.),Political Domination in Africa, Cambridge 1986.

Loth J., Geografia polityczna, Kraków 1925.£astawski K., Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2003.Malendowski W., System kolonialny, dekolonizacja, neokolonializm, w:

W. Malendowski, C. Mojsiewicz (red.), Stosunki miêdzynarodowe, Wro-c³aw 2000.

Marin M., Lomé IV: The Scope of the New Convention, �The Courier� 1990,No. 21.

Mentan T., Dilemmas of Weak States. Africa and Transnational Terrorism inthe Twenty-First Century, Aldershot 2004.

More Than 40 bn euro of Goods Traded with South Africa in 2007, �EurostatNews Release� 24.06.2008, No. 107.

Mrozek-Dumanowska A., Globalizacja i regionalizacja: dwa oblicza komu-nikacji miêdzykulturowej, w: J. Zdanowski, A. Mrozek-Dumanowska,Islam a globalizacja, Warszawa 2005.

Multilateral Investment Guarantee Agency � MIGA 2006, London 2008.Nabudere D. W., The Lomé Convention and the Consolidation of Neo-Colo-

nialism, w: D. W. Nabudere (ed.), Essays on the Theories and Practiceof Imperialism, London � Dar es Salaam 1979.


Nkrumah K., Consciencism, New York 1964.Okolo J. E., Integration and Cooperative Regionalism: The Case of the Eco-

nomic Community of West African States, �International Organization�Winter 1985, No. 1.

Oliver R., Atmore A., Dzieje Afryki po 1800 roku, Warszawa 2007.Olivier de Sardan J-P., Lo sfacelo degli stati africani, �Le Monde Diploma-

tique�, Février 2000.Olsen G. R., Promoting Democracy, Preventing Conflict: The European Union

and Africa, �International Politics� 2002, No. 3.Onimode B., A Political Economy of the African Crisis, London 1988.Paszyñski M., Konwencja z Lomé, �Sprawy Miêdzynarodowe� 1977, nr 1.Pawlik J. J., Kreolizacja kulturowa we wspó³czesnym Togo, w: A. ¯ukowski

(red.), Z problemów spo³eczno-politycznych wspó³czesnej Afryki Subsa-haryjskiej, �Forum Politologiczne�, t. 1, Olsztyn 2004.

Ravenhill J., Collective Clientelism: the Lomé Convention and North SouthRelations, New York 1985.

Rouvez A., Disconsolate Empires, New York 1994.Senghor L, On African Socialism, New York 1964.Smith K., The Use of Political Conditionality in the EU�s Relations with

Third Countries: How Effective?, �European Union Foreign AffairsReview� 1998, No. 3.

Solarz M. W., Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej, Warszawa 2004.Styan D., Does Britain Have an African Policy?, �L�Afrique Politique� 1996.Trzciñski K., Afryka Zachodnia w polityce Wielkiej Brytanii na prze³omie XX

i XXI wieku (czê�æ III), w: Z. £azowski (red.), Pañstwa Afryki Zachod-niej. Fakty. Problemy stabilizacji i rozwoju. Polskie kontakty, Warszawa2006.

UNCTAD, Foreign Direct Investment in Africa: Performance and Potential,New York � Geneva 1999.

UNCTAD, Foreign Direct Investment in Africa: Performance and Potential2008, New York � Geneva 2008.

UNCTAD, World Investment Report. Transnational Corporations and theInfrastructure Challenge, New York � Geneva 2008.

Wauthier C., La Politique africaine de J. Chirac, �Relations Internationaleset Stratégiques� 1997, nr 25.

Williams P., Britain and Africa after Cold War: Beyond Damage Limitation,I. Taylor, P. Williams (eds.), Africa in International Politics. ExternalInvolvement on the Continent, New York 2004.


Zaj¹czkowski K., Ameryka £aciñska w polityce Unii Europejskiej, w: M. F.Gawrycki (red.), Ameryka £aciñska we wspó³czesnym �wiecie, Warsza-wa 2006.

Zartman I. W., The Future of Europe and Africa: Decolonization or Depen-dency?, w: T. Shaw (ed.), Alternative Futures for Africa, Boulder 1982.

Ziêba R., Unia Europejska jako aktor stosunków miêdzynarodowych, War-szawa 2003.

Zins H., Afryka i Europa, Warszawa 2001,

�PAP� 11.07.2005.�Reuters� 11.07.2005.�The Economist� 27.12.1975.�The Economist� 7.05.1994.�The Economist� 11.11.1995.http://www.jncc.gov.uk/pdf/global_trackingUKForeignDirectInvestmentSum-

mary1.pdf.http://www.allbusiness.com/africa/953947-1.html.http://www.dfa.gov.za/docs/2008/sa_eu_summit0722.html.http://www.europarl.eu.int/omk/sipade3?SAME_LEVEL=1&LEVEL=0&NAV=

X&DETAIL=&PUBREF=-//EP//TEXT+OQ+O-2005-0071+0+DOC+XML+V0//PL.

THE UNITED KINGDOM IN AFRICA�SINTERNATIONAL REALITY AT THE TURN

OF THE 20TH AND 21ST CENTURY (1990�2007)

SUMMARY

Among the conditions which have shaped the relations betweenthe European countries and Africa the ones worth mentioning aretradition and historical ties linking Europe with its former colonies.The process of colonisation, as well as decolonisation, and the post-colonial era have permanently tied African countries with the OldContinent. The two European countries which are most interested


in developing cooperation with Sub-Saharan Africa are the UnitedKingdom and France � the two biggest colonial states in Africa. Atthe beginning of the last century, before the independence of Egypt,London controlled the largest part of Africa (36.5%), as well asSub-Saharan Africa (41.5%); whereas France was on the secondplace, with 35% of the whole African continent and 28.6% of theSub-Saharan part.

The aim of this article is to present the policy of the UK to-wards Africa, its determinants and the role of historical factors inmutual relations, as well as the main directions of the British policytowards Africa � its main principles, aims and progress. The articlefocuses mainly on the last decade of the 20th century and the firstdecade of the 21st century, and on the rule of John Major and TonyBlair, i.e. 1990�2007.

Wielka Brytania w afrykańskiej rzeczywistościcejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element... ·...

Documents

Transcript of Wielka Brytania w afrykańskiej rzeczywistościcejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element... ·...