MONIKA STANNY

WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w kon-kretnych warunkach społeczno-ekonomicznych badanego terytorium. Przedmiotem badań demograficznych w klasycznym ujęciu są: stan i zmia-ny w liczbie ludności (według jakiegokolwiek podziału terytorialnego), struktury ludności, ruch naturalny i migracyjny. Podstawową kategorią demografii jest zatem ludność (populacja), co oznacza ogół mieszkańców określonego obszaru. W kontekście podjętego tematu, ludność ogranicza-my do subpopulacji wiejskiej. Demograf traktuje wieś jako miejsce, gdzie żyje i gospodaruje człowiek, pamiętając o tym, że od rozmiarów i cech jakościowych potencjału demograficznego (jako zasobu) zależy stan za-gospodarowania przestrzeni wiejskiej. Z drugiej strony wieś jako miejsce zamieszkania jest cechą społeczną różnicującą zdarzenia czy procesy lud-nościowe zachodzące na samej wsi i w skali całego kraju.

CECHY SZCZEGÓLNE LUDNOŚCI WIEJSKIEJ

Ludność wiejska jest segmentem populacji, której możemy przypisać szereg cech szczególnych. Najważniejsze wśród nich to: rozproszenie (w ujęciu przestrzennym), dominacja tendencji do względnego zmniej-szania się populacji (w ujęciu dynamicznym) oraz specyfika struktury społeczno-zawodowej (jej znaczenie dla gospodarki narodowej w ujęciu sektorowym).

Rozproszenie

Dyspersja przestrzenna ludności mieszkającej na obszarach wiejskich jest przede wszystkim wynikiem rozproszonego, ukształtowanego hi-storycznie osadnictwa. Jednak informacje statystyczne dotyczące tego

98 MONIKA STANNY

rodzaju charakterystyki obszarów wiejskich są niezwykle skromne1. Jedyny możliwy obecnie do wyliczenia wskaźnik, charakteryzujący sieć osadniczą, którego pochodną jest koncentracja i rozproszenie ludności, to średnia wielkość miejscowości wiejskiej w gminie (rys. 1). W przekro-ju gminnym liczba ludności przypadająca średnio na jedną miejscowość wahała się w 2008 roku od 49 osób w gminie Czarna Białostocka w woje-wództwie podlaskim do 11920 osób w gminie Kozy w województwie ślą-skim, przy średniej dla obszarów wiejskich w kraju wynoszącej 274 oso-by. Większe wsie występują głównie na południu Polski i wokół kilku miast wojewódzkich, mniejsze zaś na północnym zachodzie i północnym wschodzie oraz w centralnej części kraju.

1 Szczegółowe dane dotyczące stopnia rozproszenia zabudowy poszczególnych miej-scowości pochodzą ze spisu z 1970 roku i są dalece nieaktualne, a sieć drogowa, komu-nikacja publiczna, rozkład przystanków itp. można znaleźć w badaniach przedspisowych GUS z 1987 roku. Również te dane są już nieaktualne, zwłaszcza wobec regresu, jaki wy-stąpił w komunikacji publicznej wewnątrzgminnej po wprowadzeniu w gospodarce zasad rynkowych.

Rys. 1. Średnia wielkość miejscowości wiejskiej w gminieŹródło: obliczenia własne wg BDL 2008.

99WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

Przestrzenność obszarów wiejskich, objawiająca się brakiem wyraź-nych centrów w przestrzeni, skupiających większą część mieszkańców, ma liczne konsekwencje zarówno korzystne (np. związane z niską presją na środowisko naturalne), jak i niekorzystne. Z punktu widzenia dostępno-ści do rynku pracy, usług publicznych, obiektów infrastruktury itd. prze-ważają niekorzystne cechy przestrzenności, stwarzając specyficzną barie-rę izolującą mieszkańców od wielu ważnych dóbr i usług. Waga tej bariery w poszczególnych przypadkach zależy od rozwoju sieci infrastruktural-nych (zwłaszcza dróg i komunikacji publicznej) oraz od wielkości miej-scowości wiejskich. Na continuum miejsko – wiejskim, stopień dekoncen-tracji zmniejsza się wraz ze wzrostem wskaźnika urbanizacji.

Dominacja tendencji do względnego zmniejszania się populacji

W latach 1945–2010 liczba ludności Polski zwiększała się średnio w ciągu roku o ponad 300 tys. osób, ale zasób populacji mieszkającej w granicach administracyjnych obszarów wiejskich był wielkością con-stans. Trzeba dodać, że przez okres powojenny dodatni przyrost naturalny na wsi był w całości „konsumowany” przez ujemne dla wsi saldo migracji, stąd bezwzględna liczba mieszkańców utrzymywała się stale na poziomie ok. 15 mln (rys. 2). Lata dziewięćdziesiąte przyniosły znaczne osłabienie ruchów migracyjnych we wszystkich kierunkach, zaś od 2000 roku notu-jemy dodatnie saldo migracji na wieś. Obliczona średnia wartość obu skła-dowych przyrostu rzeczywistego dla lat 2006–2008 wskazuje, że przyrost absolutnej liczby ludności wiejskiej to wynik niższego poziomu przyrostu naturalnego (+0,960/00) od salda migracji (+2,730/00).

Rys. 2. Zmiany liczby ludności miejskiej i wiejskiej w latach 1946–2035Źródło: opracowanie własne wg: Rocznik Demograficzny 2009, 2009, Warszawa: GUS; Prog noza ludności Polski na lata 2008–2035, GUS, www.stat.gov.pl.

100 MONIKA STANNY

Przy minimalnych zmianach absolutnej liczby ludności wiejskiej zmia-ny jej udziału w ogólnej liczbie ludności kraju były istotne. Po zakoń-czeniu drugiej wojny światowej mieszkańcy wsi stanowili 2/3 mieszkań-ców kraju. Od tego czasu do 1991 roku udział ten wykazywał tendencję zniżkową do poziomu 38%, przy czym tempo spadku było najsilniejsze w latach siedemdziesiątych. Dekada lat dziewięćdziesiątych to czas stabi-lizacji indeksu, zaś od 2001 roku notujemy permanentny wzrost o 0,2–0,3 punktu procentowego do poziomu 39% w 2009 roku. Ten odsetek ludności zamieszkuje 93,3% powierzchni kraju stanowiącej obszary wiejskie.

Specyfika struktury społeczno-zawodowej

Zasadniczy wpływ na strukturę społeczno-zawodową omawianej popu-lacji ma kurczące się znaczenie rolnictwa w życiu wsi – szerzej o tym w opracowaniu profesora Jerzego Wilkina.

Rolnictwo niemal w całości jest skupione na terenach wiejskich, z tego względu wszelkie zmiany dokonujące się w strukturach rolnictwa odbijają się przede wszystkim na strukturach wiejskich, również ich koszty spo-łeczne ponoszone są przez wieś. Obecnie wśród ludności wiejskiej około 60% stanowią osoby przebywające w gospodarstwach domowych, dyspo-nujących gospodarstwem lub działką rolną. Wszelkie zmiany dokonujące się w rolnictwie dotyczą bezpośrednio tej grupy ludności2.

Do niedawna wieś była identyfikowana wyłącznie z rolnictwem, dziś ta – nadal zasadnicza – funkcja wsi generuje zatrudnienie niewspółmiernie duże do potrzeb. Wskaźnik pracujących (głównie) w polskim rolnictwie wynosi około 14% (dla porównania na wsi 33%), jednak sektor ten wy-twarza tylko około 4% PKB. Współczesne rolnictwo to dział gospodarski, który jest w stanie dostarczyć źródeł utrzymania ograniczonej liczbie lud-ności. Zapotrzebowanie na pracę w rolnictwie nadal będzie się zmniejszać w miarę postępu technicznego, procesów koncentracji i substytucji pracy. Oznacza to, że przyszła wieś o dominacji funkcji rolniczej stawać się bę-dzie obszarem depopulacyjnym, prowadząc do nieracjonalnego wykorzy-stania infrastruktury, kurczenia się rynku pracy, nieatrakcyjności wsi jako miejsca zamieszkania.

Przestrzeń wiejską należy postrzegać kompleksowo, a nie monofunk-cyjnie. Wielofunkcyjny rozwój powinien być oparty na wielofunkcyjności obszarów wiejskich, ujmowanej w kategoriach dywersyfikacji ekonomicz-nej, czyli zwiększaniu możliwości zatrudnienia pozarolniczego oraz na wielofunkcyjności rolnictwa. W tym drugim aspekcie musimy dostrzegać, że rolnictwo poza swoją podstawową funkcją jako „działu zaopatrującego

2 Rosner 2008.

101WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

w żywności”, wytwarza też dobra i usługi niepodlegające wycenie i trans-akcjom rynkowym, ale wartościowane społecznie3.

PRÓBA UJĘCIA DEMOGRAFII WSI W PRZEDMIOCIE DYSCYPLINY

Współczesny rozwój nauk demograficznych spowodował wyodrębnie-nie się wielu subdyscyplin. Najogólniejszy podział ma charakter dychoto-miczny, obejmuje demografię formalną (matematyczną) oraz demografię opisową. Pierwsza z nich jest nauką o metodach pomiaru i analizy zjawisk ludnościowych, która nie bierze pod uwagę kontekstu pozademograficz-nego. Druga subdyscyplina, której przedmiot jest interdyscyplinarny, obej-muje analizę struktur i procesów ludnościowych w różnym kontekście: historycznym, politycznym, kulturowym, społecznym, ekonomicznym i – co istotne – przestrzennym. W ramach demografii opisowej szczególne miejsce zajmuje demografia regionalna podejmująca badania związków zjawisk ludnościowych i szeroko postrzeganych procesów społeczno-go-spodarczych w konkretnej agregacji przestrzennej. W tym właśnie kierun-ku znajdujemy badania zajmujące się demografią wsi (rys. 3).

3 Wilkin 2010.

Rys. 3. Miejsce wsi w przedmiocie demografiiŹródło: opracowanie własne wg: Okólski 2005, s. 11; Federici 1987.

102 MONIKA STANNY

Pierwsze teksty ujmujące zagadnienia populacji wiejskiej, które wy-warły decydujący wpływ na wytyczenie kierunków badań demograficz-nych, można odnaleźć w pracach okresu międzywojennego Ludwika Krzywickiego i jego uczniów: Ludwika Landaua, Jerzego Pańskiego, Edwarda Strzeleckiego, Edwarda Szturm de Sztrema i innych. W istnie-jących współcześnie głównych ośrodkach badań ludnościowych4 demo-grafowie najczęściej specjalizują się w badaniach formalnych, skupionych na poszczególnych kategoriach demografii, np.: płodności, umieralności, migracjach, zmianach w strukturze demograficznej. Charakter opisowy tej dyscypliny stanowi przedmiot zainteresowania głównie geografów, eko-nomistów i socjologów. Jednak nieznaczna część opracowań dotyczy zja-wisk demograficznych w podziale na obszar zamieszkania badanej popu-lacji (miasto–wieś). Najczęściej badania demografii regionalnej stanowią jeden z komponentów kompleksowej analizy społeczno-ekonomicznej danego terytorium administracyjnego.

Wśród nielicznych naukowców, traktujących populację wiejską jako główny podmiot badań, wyróżnić należy przede wszystkim demografa Izasława Frenkla (1997; 2003; 2007; 2008; 2010), którego opracowa-nia dotyczą takich problemów, jak: zatrudnienie w rolnictwie, migracje wieś–miasto, przestrzenne zróżnicowania struktur oraz procesów demo-graficznych i społeczno-zawodowych. Grono uczonych, których przewa-żająca część badań skupia się zasadniczo na aspektach demograficznych dotyczących wsi, nie jest liczne. Wymienić tu pragnę m.in.: Andrzeja Rosnera (1991; 1995; 2007), Jerzego Bańskiego (2002), Piotra Eberhardta (1989), Danutę Kołodziejczyk (2002), Andrzeja Stasiaka (2005), Janusza Witkowskiego (2004) oraz Eugeniusza Z. Zdrojewskiego (2009).

Złożony charakter zjawisk ludnościowych sprawia, że badania demo-graficzne są często uprawiane na pograniczu różnych dyscyplin nauki, między innymi ekonomii, socjologii, polityki społecznej, geografii, antro-pologii, historii, medycyny czy statystyki. W przypadku wielu z tych dys-cyplin naukowych nie można mówić o rejestrowanych przez nie faktach bez podstawowej wiedzy o zjawiskach i procesach ludnościowych. Co więcej, nie można też mówić o skutecznym rozwiązywaniu problemów (takich, jak np. kwestie społeczne czy ekonomiczne) bez rozpoznania ich skali, a to rzadko bywa możliwe bez analiz demograficznych. Należy pa-miętać, że w każdej z tych dyscyplin, „wieś” oddziałuje na zakres wystę-pujących tam zjawisk.

Dla przykładu przeanalizujmy pokrótce związek demografii z eko-nomią. Demografia (której podmiotem jest czynnik ludzki) jest silnie

4 Autorka ma tu na myśli 5 ośrodków badań ludnościowych w: Łodzi (szkoła Rosseta), Warszawie (Uniwersytet Warszawski i SGH), Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie.

103WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

związana z naukami ekonomicznymi dzięki roli zasobów ludzkich w pro-cesie gospodarowania. Gospodarowanie jest działalnością ciągłą, stale się powtarzającą. Istotnym jego uwarunkowaniem jest ograniczoność zaso-bów gospodarczych5. Zasoby te obejmują: zasoby ludzkie, naturalne oraz wytwory ludzkiej działalności. Ekonomia pokazuje, w jaki sposób ludzie, działając w różnych warunkach społeczno-ekonomicznych (w tym i wiej-skich), korzystają z tych ograniczonych zasobów, jak ich używają do pro-wadzenia działalności gospodarczej, jak je rozdzielają pomiędzy różne, konkurencyjne wobec siebie zastosowania, a także, czym się kierują doko-nując takiego wyboru. Uzupełnijmy, że człowiek występuję tu w podwój-nej roli: jako producent i jako konsument wytwarzanych dóbr6. Jego liczba i struktura określa relację między „popytem, a podażą”. Bez znajomości procesów demograficznych trudno jest analizować jakiekolwiek zdarze-nia, zjawiska czy procesy ekonomiczne, zarówno w ujęciu lokalnym, re-gionalnym, jak i globalnym, zarówno na wsi, jak i w mieście.

Człowiek jest dawcą i biorcą nie tylko dóbr będących przedmiotem zainteresowań nauk ekonomicznych. Jego nadrzędna rola ujawnia się we wszystkich naukach społecznych (obejmujących nie tylko zasoby mate-rialne czy niematerialne, mierzalne czy niemierzalne, ale też sferę emocjo-nalną, system norm, postaw i wartości).

Na wstępie wspomniano, że demografia jako dyscyplina naukowa zmie-rza do poznania prawidłowości zjawisk ludnościowych w określonych wa-runkach społeczno-ekonomicznych, również w kontekście historycznym, politycznym czy też kulturowym. W demografii ważnym elementem me-tody badawczej jest analiza ilościowa (właściwa zjawiskom masowym). Problemy badawcze obejmujące przestrzeń wiejską, a rozpatrywane na gruncie demografii są najczęściej wyrażane w pojęciach mierzalnych, któ-re podlegają operacjonalizacji. Podstawowy pomiar określonej kategorii demograficznej (stan populacji, struktura i rozmieszczenie terytorialne, zdarzenia demograficzne) odbywa się z reguły przez definiowanie sumy jednostek należących do tej populacji7.

Współczesna demografia rozpatruje różnorodne zagadnienia ludnościo-we kompleksowo, jej interdyscyplinarny charakter sprawił, że wypraco-wała szereg wskaźników, mających ogromną wartość informacyjną dla innych dyscyplin. Elementarne indykatory demograficzne mają bardzo dużą moc wskaźnikową w językach różnych nauk społecznych. Kwestią, którą warto podkreślić przy tym temacie, jest to, że dysponując instrumen-tarium demograficznym, dysponujemy zestawem cech koniecznych, choć

5 Np. Milewski 2003.6 Holzer 1970, s. 12.7 Okólski 2005, s. 31.

104 MONIKA STANNY

niewystarczających, do oceny zarówno poziomu rozwoju społecznego, jak i gospodarczego.

Z drugiej strony pamiętajmy o tym, że analizy demograficzne są podej-mowane przez badaczy różnych dyscyplin, którzy tworzą nowy wymiar ba-dania, wprowadzając inne tło pracy, a tym samym uwypuklając złożoność procesów ludnościowych, zwłaszcza ich uwarunkowań i konsekwencji.

PROBLEM DEFINICJI OBSZARU WIEJSKIEGO – DYLEMATY DEMOGRAFICZNE

W przypadku każdego badania, odnoszącego się do wsi jako miejsca, przed badaczem stoi dylemat definicji wsi i obszaru wiejskiego. Autorka tożsamo traktuje oba pojęcia, ale część naukowców pod hasłem „obszar wiejski” rozumie również małe miasta. Jednak ta kwestia rozpoczyna ko-lejny wątek, wymagający definicji pojęcia „małe miasto”, z którego tu rezygnujemy. Wsie duże i wsie małe różnią się w sposób o wiele bardziej istotny, niż wsie duże i małe miasta. Dlatego linia demarkacyjna między miastem a wsią budzi tyle wątpliwości, a jednoznaczne przyjęcie konkret-nego kryterium rodzi liczne konsekwencje. Definicja zmusza do rozdzie-lenia miasta od wsi, do „porwania” danego terytorium, które z punktu wi-dzenia rozwoju społeczno-gospodarczego stanowi pewną całość.

W międzynarodowej praktyce statystycznej spotykamy najczęściej dwa kryteria podziału ludności na miejską i wiejską. Jest to kryterium staty-styczne i administracyjne. Pierwsze opiera się na liczebności mieszkań-ców danej jednostki administracyjnej. Tam, gdzie ono obowiązuje, do miast zalicza się te miejscowości, które spełniają warunek ustalonej, mini-malnej liczebności populacji. Kryterium administracyjne uznaje za miej-skie te miejscowości, które uzyskały status miasta.

W Polsce przyjęte jest kryterium administracyjne8. Do ludności miej-skiej zalicza się ludność zamieszkałą w miejscowościach posiadających prawa miejskie, do ludności wiejskiej – ludność zamieszkałą poza grani-cami administracyjnymi tych miast. Decyzje o zmianie statusu jednostki organizacyjnej (wyłączenie bądź włączenie miasta czy obszaru wiejskie-go) podejmują najwyższe organy państwowe (Rada Ministrów), uwzględ-niając przy tym głównie zmiany liczby mieszkańców oraz poziom rozwo-ju funkcji nierolniczych, choć na względzie pozostają inne, mniej ostre kryteria, takie jak wielkość i rola w stosunku do otaczających terenów wiejskich, bądź tradycje. Te nie w pełni jasne kryteria wywołują pewne kontrowersje.

8 Rosset 1961, s. 155; Frenkel 2003, s. 9.

105WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

Część miast, stanowiących jednostkę centralną gminy (i siedzibę władz gminnych), to miasta małe i bardzo małe, często mniejsze pod względem liczby mieszkańców od dużych wsi. W Polsce zdarzają się (choć są nie-liczne) miejscowości o statusie wsi mające ponad 5 tys. mieszkańców, jednocześnie dwie miejscowości (Wyśmierzyce, powiat białobrzeski, wo-jewództwo mazowieckie i Suraż, powiat białostocki, województwo podla-skie), mające status miast, mają mniej niż 1 tys. mieszkańców.

W większości krajów europejskich o podziale decyduje kryterium de-mograficzne (liczba mieszkańców), choć spotkać można również inne rozwiązania9. Coraz powszechniej są stosowane klasyfikacje bazujące na wskaźniku gęstości zaludnienia w danej (wg najmniejszej agregacji) jed-nostce administracyjnej. Takie kryterium nazywamy geodemograficznym. Dla przykładu do obszarów wiejskich według definicji OECD, zalicza się miejscowości o gęstości zaludnienia do 150 os./km2, zaś EUROSTAT przyjmuje maksymalny próg wskaźnika na poziomie 100 os./km2. Przegląd statystki porównawczej dla Polski według trzech kryteriów definicyjnych przedstawiono w tabeli 1, natomiast rys. 4 przedstawia zasięg obszarów wiejskich według klasyfikacji OECD i EUROSTATu.

Tab. 1. Udział ludności wiejskiej i powierzchni obszarów wiejskich w Polsce we-dług wybranych kryteriów w 2009 roku (w %)

Kryterium wg: GUS OECD EUROSTATUdział ludności wiejskiej 39,0 34,5 29,1

Udział powierzchni obszarów wiejskich 93,2 90,8 85,4

Źródło: GUS, BDL 2009.

Gęstość zaludnienia jest miarą ukazująca stopień zagęszczenia ludności w danej jednostce administracyjnej. Jest to miernik syntetyczny, często stosowany w badaniach z zakresu problematyki społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich. Jako wynik relacji liczby ludności do powierzchni danego obszaru wskazuje na stopień intensywności zagospodarowania te-renu, charakter osadnictwa, poziom infrastruktury, rozmieszczenie sił wy-twórczych, regionalne warunki zatrudnienia, politykę mieszkaniową itp.

W 2009 roku w gminach tylko wiejskich na 1 km2 przypadło 51 osób, w gminach miejsko – wiejskich było to już 86 osób, przy średniej dla kraju 122 os./km2. Najgęściej zaludnione obszary wiejskie znajdują się w województwie małopolskim (przy średniej dla zbioru 123 os./km2) i śląskim (analogicznie 119 os./km2), najmniej w województwie warmiń-sko-mazurskim (24 os./km2). Znacznie większe różnice gęstości zaludnie-

9 Zawalińska 2009, s. 29; Charakterystyka… 2006, s.28.

106 MONIKA STANNY

Rys

. 4. Z

asię

g ob

szar

ów w

iejs

kich

wedłu

g kl

asyf

ikac

ji O

EC

D i

EU

RO

STA

TŹr

ódło

: opr

acow

anie

wła

sne

wg

BD

L 20

09.

107WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

nia są w przekroju gmin (Vz = 86): od 2 os/km2 w gminie Nowe Warpno (Zachodniopomorskie) do 562 os./km2 w gminie Buczkowice (Śląskie). Duża gęstość zaludnienia charakteryzuje głównie południowy region kra-ju, gdzie występują częściej wsie większe, o zwartej lub skupionej zabu-dowie, rolnictwo jest rozdrobnione i intensywne są migracje wahadłowe w dojazdach do pracy. Przeciwny biegun wartości wskaźnika leży na pół-nocy kraju. Jest to obszar rozproszonego osadnictwa, korzystnej struktu-ry obszarowej gospodarstw rolnych, gdzie dużą rolę odgrywają migra-cje definitywne do miast. O niskiej gęstości zaludnienia w tym regionie, świadczy również brak wysoko zaludnionych gmin, leżących w otulinie kluczowych miast regionu. Wyjątek stanowi zurbanizowana aglomeracja Trójmiasta. Wyższą niż przeciętna gęstość zaludnienia wykazują obszary podmiejskie dużych miast Polski centralnej (rys. 5).

Rys. 5. Gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich w 2008 rokuŹródło: obliczenia własne wg BDL 2008.

108 MONIKA STANNY

ANALIZA DEMOGRAFICZNA

Na gruncie demografii analiza, będąca podstawowym etapem procesu poznawczego, jest statystycznym opisem i wnioskowaniem o zjawiskach ludnościowych. Najczęściej w analizach demograficznych spotykamy dwojakiego rodzaju podejście:1. Przedstawiające relacje zdarzeń, zjawisk, procesów demograficznych

w układzie miasto – wieś (analiza różnić);2. Prezentujące zróżnicowanie przestrzenne kwestii demograficznych na

obszarach wiejskich (w różnych agregacjach przestrzennych).Pierwsze podejście ukazuje „jedną” wieś, przeciętną, drugie natomiast

ukazuje jej różnorodność. Jeżeli badanie bazuje na danych uogólnionych, a w konkluzjach mówi się o „wsi statystycznej”, powstaje obraz uśred-niony, który nie ma swojego odpowiednika w rzeczywistości społeczno--gospodarczej. Nie znaczy to jednak, że nie można, czy też nie należy analizować procesów dokonujących się na polskiej wsi traktowanej jako pewna całość, ale trzeba pamiętać o tym, że jest to agregat silnie zróżni-cowany wewnętrznie i pozostający w licznych związkach z innym agre-gatem – miastami.

Analiza przestrzenna, schodząc na niższy poziom agregacji, w coraz większym stopniu oddaje istotę „wiejskości”, gdyż unika generalizacji, przy której tracimy możliwość uwzględniania czynników na poziomie lokalnym. Dlatego przyjmując jako kryterium jednostkę NTS5, czyli gminę, osiągamy najniższy możliwy poziom delimitacji i jednocześnie odkrywamy zróżni-cowanie najbliższe rzeczywistości. Jednak wachlarz danych statystycznych jest tym bardziej rozbudowany, im wyższy poziom jednostki terytorialnej analizujemy. W przypadku analizy obszarów wiejskich w podziale na gmi-ny, dobór zmiennych do badań jest już wypadkową dostępności danych oraz arbitralnych decyzji badacza. Wynikają z tego oczywiście różne przy-bliżenia, ale od tego rodzaju subiektywizmu nie ma ucieczki, możliwe jest tylko mocniejsze lub słabsze uzasadnienie podejmowanych rozstrzygnięć.

PRÓBA EMPIRYCZNA – ZWIĄZEK MIĘDZY SYTUACJĄ DEMOGRAFICZNĄ A SPOŁECZNO-EKONOMICZNĄ

Różnymi aspektami procesów demograficznych interesowano się od tysiącleci, chociaż sam termin „demografia” pojawił się półtora wieku temu. Z biegiem czasu punkt ciężkości badań demograficznych przesunął się z obserwacji stanu i rozwoju zbiorowości na analizę faktów, proce-sów i struktur ludnościowych w powiązaniu z ekonomiczną i społeczną sytuacją społeczeństw. Coraz częściej oceniane są wzajemne oddziaływa-nia procesów ludnościowych i społeczno-ekonomicznych, a powiązania

109WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

obecnie są rozszerzane o elementy środowiska naturalnego człowieka. Uważa się przy tym, że oddziaływanie tych układów ma charakter współ-zależny, wzajemny10.

Tab. 2. Zmienne użyte w badaniu i ich charakterystyki opisowe

Cecha Wartość średnia

Odchylenie standardowe

Minimum Maksimum

X1 – gęstość zaludnienia w os/km2 – 2008 r. 051 57 002,2 567,3

X2 – przyrost naturalny w promilach – średnia z lat 2006–2008 0+0,96 04 –24 +15

X3 – saldo migracji wewnętrznych w promilach – średnia z lat 2006–2008 0+2,7 08 –28,8 +65

X4 – wskaźnik feminizacji – 2008 r. 101 03,6 083 120

X5 – odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym – 2008 r. 022 02,4 010,1 032,7

X6 – odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym – 2008 r. (destymulanta) 016 03,6 007,8 044,7

X7 – współczynnik obciążenia demograficznego11 – 2008 r. (destymulanta) 060,3 07,5 041 121

Źródło: Obliczenia własne wg danych z BDL 2006–2008.

Dla weryfikacji tej tezy, traktując wieś (po zupełnym wyłączeniu miast) jako obiekt badań, postanowiono dokonać oceny w zakresie charaktery-styki demograficznej obszarów wiejskich w Polsce (za pomocą metody taksonomicznej, w agregacji gminnej) i wynik badania poddać analizie ko-relacji z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego na wsi12. Założono, że ocena czynnika demograficznego jest dodatnio współzależna z oce-ną sytuacji społeczno-gospodarczej. Z uwagi na fakt, że prezentowane

10 Pojawiają się też poglądy sugerujące celowość i możliwość aktywnego kształtowania procesów demograficznych, szerzej o tym w Zdrojewski 2004.

11 Współczynnik obciążenia demograficznego to iloraz liczby ludności w wieku niepro-dukcyjnym (suma ludności w wieku przed- i poprodukcyjnym) do liczby ludności w wieku produkcyjnym razy 100, w demografii spotykamy również jego inną nazwę – współczyn-nik obciążenia ekonomicznego.

12 W tekście wykorzystano badanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego opra-cowane w ramach grantu MENiS Nr1H02C 069 29, realizowanego pod kierunkiem prof. dr. hab. Andrzeja Rosnera w IRWiR PAN, (Rosner 2007).

110 MONIKA STANNY

wyniki badań mają charakter egzemplifikacyjny, zrezygnowano z omó-wienia warsztatu metodologicznego. Niemniej jednak pokrótce przybliżo-ne zostaną niezbędne etapy prowadzące do założonego celu.

Analizą objęto 2172 gminy wiejskie i obszary wiejskie gmin miejsko–wiejskich w Polsce. Podstawowym źródłem informacji były dane z Banku Danych Lokalnych za lata 2006–2008. Do prezentacji zróżnicowań regio-nalnych wykorzystano metodę kartograficzną wraz z analizą statystyczną poziomu rozwoju (za pomocą wskaźnika Perkala), współzależność roz-kładów zbadano za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona, wspartą testem istotności t-Studenta.

W badaniu przestrzennego zróżnicowania poziomu rozwoju w zakre-sie charakterystyki demograficznej obszarów wiejskich uwzględniono 7 zmiennych (tabela 2), które składają się na miarę syntetyczną. Wyboru cech dokonano na podstawie kryteriów merytorycznych (tabela 3). Zastosowane grupowanie hierarchiczne umożliwiło podział wszystkich gmin wiejskich w Polsce na klasy podobne względem osiągniętego pozio-mu rozwoju. Wynik zaprezentowany graficznie przedstawia rys. 6.

Tab. 3. Zależności korelacyjne między cechami

X1 X2 X3 X4 X5 X6 X7

X1 0 0.14 0.37 –0.37 –0.04 –0.13 –0.21

X2 0 0.19 –0.20 –0.73 –0.81 –0.43

X3 0 –0.27 –0.00 –0.32 –0.39

X4 –0 –0.37 –0.14 –0.14

X5 –0 –0.62 –0.03

X6 –0 –0.76X7 –0

Źródło: opracowanie własne.

Pierwszy kwintyl jednostek, o najwyższej ocenie sytuacji demograficz-nej na obszarach wiejskich w Polsce, koncentruje się w strefie podmiej-skiej ośrodków o znaczeniu nie tylko interregionalnym (głównie miast wojewódzkich), ale i wokół miast powiatowych (często byłych stolic wojewódzkich). Gminy te charakteryzują się dużym udziałem populacji w wieku produkcyjnym, wysoką feminizacją, przy jednoczesnym wyso-kim przyroście rzeczywistym ludności i dużej gęstości zaludnienia.

Klasa niskiego poziomu rozwoju, stanowiąca biegun przeciwny na osi stopnia oceny, to kwintyl jednostek zasadniczo zlokalizowanych przy gra-nicach subregionalnych województw (częściej we wschodniej i central-nej części kraju). Najmniejszy udział gmin przynależnych do tej klasy

111WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

wystąpił w południowych województwach oraz w Wielkopolsce, a nie-mal zupełny ich brak w województwie opolskim i śląskim. Jednostki tego typu odznaczają się małą gęstością zaludnienia, ujemnym saldem migra-cji, często ubytkiem rzeczywistym ludności. Są to gminy z „wypłukaną” strukturą demograficzną, starzejące się, z cechami charakterystycznymi dla „obszarów problemowych”, na których poza niekorzystnymi zmiana-mi o charakterze demograficznym obserwuje się stagnację, a często regres infrastruktury społecznej, niekorzystne przekształcenia sieci osadniczej (czasem nawet zanikanie całych wsi) i problemy na rynku pracy.

Rys. 6. Ocena w zakresie charakterystyki demograficznej (według klas kwin ty- lowych)Objaśnienie: kolorem białym oznaczono orientacyjny przebieg granicy rozbiorów.

Źródło: obliczenia własne wg danych BDL 2006–2008.

Otrzymany rozkład przestrzenny w zakresie charakterystyki demogra-ficznej zestawiono w analizie korelacyjnej, zgodnie z wstępnym założeniem, z rozkładem stopnia oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego

112 MONIKA STANNY

13 Rosner 2007. Analiza poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego była tam oparta na wielu zmiennych empirycznych, uporządkowanych w subkomponenty i komponen-ty. Wyznaczały go, odpowiednio zważone, dwa komponenty: gospodarczy i społeczny. Komponent gospodarczy składał się z pięciu subkomponentów: poziomu dezagraryzacji struktury gospodarczej, poziomu rozwoju sektora rolniczego, poziomu rozwoju sektora po-zarolniczego, poziomu zrównoważenia rynku pracy oraz poziomu zamożności i wyposaże-nia infrastrukturalnego. W skład komponentu społecznego wchodziły trzy subkomponenty charakteryzujące: strukturę demograficzną, lokalny system edukacyjny oraz aktywność społeczną.

gmin wiejskich w Polsce. Wykorzystane na tym etapie dane pochodzą z projektu badawczego, kierowanego przez profesora Andrzeja Rosnera zatytułowanego Zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno--gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian13. W kwestii objaśnień szczegółowych odsyłamy czytelnika do wspomnia-nej publikacji, opisującej strukturę procesu badawczego, natomiast wynik rozkładu przestrzennego oraz klasyfikację jednostek przedstawia rys. 7.

Miara siły związku liniowego, wyrażona współczynnikiem korelacji Pearsona, wyniosła r=0,65, co przy liczebności zbioru, wynoszącej 2172 jednostek gminnych, dowodzi współzależności obu poziomów rozwoju. Badaniem testu t-Studenta sprawdzono hipotezę zerową o nieistotności korelacji rozważanych miar syntetycznych. Hipotezę odrzucono na pozio-mie istotności 0,05. A zatem potwierdzono wzajemny związek oddziały-wania procesów ludnościowych i sytuacji społeczno-gospodarczej na ob-szarach wiejskich.

W obu rozkładach można zauważyć, że na utrwalony już podział na część kraju: wschodnią (starszą demograficznie) i zachodnią (młodszą demograficznie) nakłada się coraz silniej inne kryterium podziału: na obszary wiejskie położone wokół miast średnich, dużych oraz obszary pod tym względem peryferyjne. Obecnie wokół większości miast dużych i średnich tworzą się pierścienie gmin o przyrastającej liczbie ludności, a także o wyraźnie wyższej atrakcyjności migracyjnej niż wsie oddalone od miast. Przyrost ten jest spowodowany procesami napływu ludności za-równo z miast (proces suburbanizacji), jak i z odległych od miast obsza-rów wiejskich. Proces koncentracji ludności wokół ośrodków centralnych ma charakter hierarchiczny, najsilniejszymi ośrodkami przyciągającymi migrantów są obszary wiejskie o najwyższym poziomie rozwoju społecz-no-gospodarczego. Widać to szczególnie wokół Warszawy i Poznania, zaś w nieco mniejszym stopniu zależność ta występuje wokół obecnych i dawnych miast wojewódzkich.

Przedstawiona analiza prowadzi do wniosku, że rozkład przestrzenny procesów demograficznych jest dodatnio skorelowany z rozkładem pozio-mu rozwoju społeczno-gospodarczego i wyraźnie lokuje się w kategoriach

113WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

continuum miejsko–wiejskiego. Ponadto wynik pokazuje, że w ocenie na-tężenia zjawisk społecznych w aspekcie przestrzennym zwiększa się waga sąsiedztwa rynków miejskich (ich dostępność komunikacyjna), a zmniej-sza waga zaszłości historycznych (związanych z zasięgiem granicy Polski), co wskazuje przewagę efektów „koniunkturalnych” nad efektami „historycznymi”.

Rys. 7. Ocena poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego (wg klas kwintylowych)Objaśnienie: kolorem białym oznaczono orientacyjny przebieg granicy rozbiorowej

Źródło: Stanny, Heffner 2007, s. 153–165.

* * *

Współczesna demografia kładzie szczególny akcent na problematykę oddziaływania procesów społeczno-gospodarczych na procesy demogra-ficzne i procesów demograficznych na społeczno-gospodarcze. Ponieważ nasza wiedza o sile tych związków jest wciąż niezadowalająca, nadal

114 MONIKA STANNY

stanowią one szerokie pole badań. Dlatego zagadnienia wpływu tych zmian są i będą przedmiotem zainteresowania nie tylko demografów.

Niemożliwe jest kompleksowe badanie wsi bez aspektu demograficz-nego, ale trudno też mówić o kompleksowym badaniu demograficznym zbiorowości wiejskiej bez uwzględnienia daleko idącej integracji z inny-mi dyscyplinami. Zaproponowane w opracowaniu ujęcie problemu – czy kolokwialnie: „granice podziału” – nie zawsze jest dostatecznie wyraziste, gdyż pola zainteresowań poszczególnych dyscyplin trudno jest określić precyzyjnie, lecz zdaniem Edwarda Rosseta (1973, s. 24) „nie ma schema-tów idealnych” i rzeczone zagadnienia również do takich nie należą.

LITERATURA

Bank Danych Lokalnych, GUS.Bański J., 2002, Typy ludnościowych obszarów problemowych, Studia obszarów

wiejskich, t. 2, Warszawa.Charakterystyka obszarów wiejskich 2005, 2006, Olsztyn: US w Olsztynie.Eberhardt P., 1989, Regiony wyludniające się w Polsce, Prace Geograficzne IGiPZ

PAN, nr 148, Warszawa: Wydawnictwo PAN.Federici N., 1987, „Demografia wczoraj i dziś: rozwój demografii i teorii ludno-

ściowych”, Ekonomista, nr 1.Frenkel I., 1997, Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi w latach 1988–1995,

Warszawa: IRWIR PAN.Frenkel I., 1997, „Struktura ludności i gospodarstw domowych według źródeł

utrzymania”, w: Ludność zawiązana z rolnictwem, cz. 2, Warszawa: GUS.Frenkel I., 2003, Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi. Dekada przemian,

Warszawa: IRWIR PAN.Frenkel I., 2007, Pracujący w gospodarstwach rolnych – według spisów rolnych

w latach 2002 i 2005, Studia i monografie, Warszawa: IRWIR PAN.Frenkel I., 2008, Przemiany demograficzne i aktywność zawodowa ludności wiej-

skiej w latach 2000–2006. Studia i monografie, Warszawa: IRWIR PAN.Frenkel I., 2010, „Ludność wiejska”, w: J. Wilkin, I. Nurzyńska (red.), Polska

wieś 2010. Raport o stanie wsi, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.Frenkel I., Rosner A. (red.), 1995, Atlas demograficzny i społeczno-zawodowy ob-

szarów wiejskich w Polsce, Warszawa: PTD, IRWIR PAN.Holzer I.Z., 1970. Demografia, Warszawa: PWE.Kołodziejczyk D., 2002, „Ocena potencjału demograficznego gmin w Polsce

(w aspekcie ilościowym i jakościowym)”, w: J. Bański, E. Rydz (red.), Problemy społeczne wsi, Studia obszarów wiejskich, Warszawa: PTG, IGPZ PAN.

Milewski R. (red.), 2003, Elementarne zagadnienia ekonomii, Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN.

Okólski M., 2005, Demografia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.Rosner A., 1991, Migracje wieś – miasto a przepływy między typami gospodarstw

domowych ludności wiejskiej, Warszawa: IRWIR PAN.

115WIEŚ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ DEMOGRAFICZNYCH

Rosner A., 2007, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno-gospo-darczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, Warszawa: IRWiR PAN.

Rosner A., 2008, „Uwarunkowania społeczno-gospodarcze związane z restruk-turyzacją funkcji rolniczej wsi”, w: K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Fie- dorowicz, P. Żuber (red.), Ekspertyzy do koncepcji przestrzennego zagospodaro-wania kraju 2008–2033, t. 1, Warszawa Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,.

Rosset E., 1961, Perspektywy demograficzne Polski, Warszawa: PWE.Rosset E., 1973, Demografia polska w służbie postępu społecznego 1946–1971,

Warszawa: Instytut Wydawniczy CRZZ.Rosset E., 1973, Demografia Polski, Warszawa: PWN.Stanny M., Heffner K., 2007, „Zróżnicowanie gmin wiejskich ze względu na po-

ziom rozwoju społeczno-gospodarczego”, w: A. Rosner (red.), Zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, Warszawa: IRWiR PAN.

Stasiak A., Horodeński R., 2005, Przestrzenne aspekty rozwoju wsi polskiej z uwzględnieniem obszarów depresji społeczno-gospodarczej, Warszawa: PAN KPZK.

Witkowski J., 2004, „Wiejski rynek pracy w Polsce. Co nas czeka?”, w: S. Bor-kowska (red.), Przyszłość pracy w XX wieku, Warszawa: IPiSS-GUS.

Zawalińska K., 2009, Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regio-nalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Warszawa: IRWIR PAN.

Zdrojewski E.Z., 2004, Demografia dla ekonomistów, Koszalin: Politechnika Ko-szalińska.

Zdrojewski E.Z., 2009, „Przemiany demograficzne a rozwój kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich”, Wieś i Rolnictwo, nr 1.