€¦ · Web viewHistoria literatury rosyjskiej w polskich podręcznikach Uwagi ogólne ...

Historia literatury rosyjskiej w polskich podręcznikach

<h3>Uwagi ogólne</h3>

Funkcjonujące obecnie w Polsce podręczniki

(Jakóbiec 1970; Barański, Semczuk 1975; Porębina, Poręba 1996; Mucha 2002; Drawicz

2002), w których można czytać o historii literatury rosyjskiej, opracowywane

w latach 70. i 90. XX wieku oraz wznawiane na początku trzeciego

tysiąclecia w wielu istotnych kontekstach nie wytrzymują dzisiaj krytyki. Oczywiście,

zauważalna jest różnica między sposobem rozumienia określonych zjawisk literackich

i kulturowych u różnych autorów - np. między dwutomowym podręcznikiem (od

literatury staroruskiej do 1917 roku) zredagowanym przez Mariana Jakóbca, a

podręcznikiem Bronisława Muchy, który dzieje literatury rosyjskiej (od okresu staroruskiego

do współczesności) zawarł na 400 stronach, posługując się w dużej

mierze sowiecką literaturą przedmiotu i popełniając niemało błędów merytorycznych.

Szereg rozdziałów podręcznika Jakóbca, opracowanych przez znawców przedmiotu wysokiej

klasy (np. Wiktor Jakubowski, Zbigniew Barański, Ryszard Przybylski) zachowuje

do dzisiaj swą aktualność, jakkolwiek wiele ustaleń wymaga pewnych

przewartościowań. ”Kultowa” Historia literatury rosyjskiej pod red.

Andrzeja Drawicza w odniesieniu do wybitnych przedstawicieli literatury

rosyjskiej, takich jak Mikołaj Gumilow, Anna Achmatowa, Michał Bułhakow, Marina

Cwietajewa i późniejszy Aleksander Wampiłow uprawia redukcjonizm poznawczy,

rozbudowując do monstrualnych rozmiarów np. wiedzę dotyczącą realizmu

socjalistycznego. Sposób interpretacji literatury partyjnej tego okresu dokonany „naukowo”

przez Piotra Fasta (2002; 329-370) powiela w dużej mierze niechlubne wzorce, jakie

można znaleźć u Piotra Wychodcewa i zupełnie nie odpowiada współczesnemu

rozumieniu powieści produkcyjnej, sztandarowemu gatunkowi realizmu socjalistycznego,

które charakteryzuje badania Józefa Smagi (1991) Katarzyny Dudy (2004) i Orlando

Figesa (2010). W ich przekonaniu jest to literatura partyjna, folklor partyjny.

Jest kilka innych powodów, aby mówić o potrzebie

stworzenia nowych podręczników, włączających w szerokim zakresie problemy badań

kulturowych, w tym zjawisko dyskursu władzy (Markowski a 2007; 519-548), które

literaturze rosyjskiej jest bliskie jak żadnej innej literaturze słowiańskiej. Wyróżnia to

literaturę rosyjską niekorzystnie na tle innych literatur słowiańskich, powoduje, że

niektórzy poeci (Aleksander Puszkin) i pisarze (Lew Tołstoj) utrzymują dzisiaj jeszcze

pozycje zbyt wysokie. Innymi słowy, potrzebna jest inna hierarchizacja wartości.

Podstawowym elementem różniącym literaturę rosyjską

od polskiej jest fakt funkcjonowania jej w innej cywilizacji, czego nie

podkreślano, lub podkreślano niedostatecznie przekonywająco ‒ cywilizacji turańskiej, która

„sprzymierzyła się” z bizantyjską. Współkonstytuowało to funkcjonowanie cywilizacji

gromadnościowej z monizmem prawa publicznego i jego reprezentantem ‒

carem-chanem. 250 lat niewoli tatarsko-mongolskiej, kulturowy amok, jaki wprowadził Iwan

Groźny w okresie swego panowania na Rusi (1547‒1584), spowodował zapaść

kulturową, z której Rusini nie mogli się wydobyć aż do XVIII wieku (Gorczyca

2012; 21-27). Konsekwencje takiego stanu rzeczy wiążą się z brakiem jakichkolwiek

wpływów Renesansu, a co za tym idzie Baroku (Gorczyca 2008; 7-14). W latach

70. XX wieku pojawiły się w polskim literaturoznawstwie rusycystycznym głosy

twierdzące, że wiek XVII przebiegał pod znakiem Baroku oraz że Barok zastąpił

w Rosji Odrodzenie, co powielało myśl znanego literaturoznawcy sowieckiego

Dymitra Lichaczowa (Kołakowski 1975; 100). Głosy te powtórzyły się w 2004 roku

(Suchanek; 230-231). Twierdzenia, że Szymon Połocki był pierwszym rosyjskim poetą

barokowym, że ikona Sergiusza Uszakowa Trójca Święta, malarza

nadwornego cara Aleksego Michajłowicza, wykazuje szereg cech, które łączą ją

z Barokiem, należy dzisiaj między bajki włożyć i zapamiętać, co następuje:

<ul>

<li class="article_paragraph_first">Rosjanie w epoce europejskiego Baroku (koniec

XV ‒ II poł. XVII w.) nie dysponowali językiem narodowym literackim, teksty tworzono

w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, a Połocki korzystał, wzorując się

na Janie Kochanowskim, z systemu sylabicznego, który kompletnie nie

odpowiada naturze języka rosyjskiego (np. zmienność akcentu). Aleksander Brueckner

stwierdza wprost, iż poziom „intelektualny” tworzonych przez Połockiego rymów nie

dorównywał nawet kantyczkom (Brueckner 1922; 447),</li>

<li class="article_paragraph_first">patriarcha Nikon w poł. XVII w. wprowadził

ukaz zabraniający pod karą śmierci tworzenia portretów osób świeckich. Tzw. parsuny (np.

parsuna Iwana Groźnego jako św. Pawła) oceniano w polskim literaturoznawstwie

rusycystycznym jako zbliżenie się do Baroku, co jest kompletnym nieporozumieniem.

Problem przestrzeni trójwymiarowej, jaką wprowadzał Leonardo da Vinci, na Rusi

w XVI i XVII wieku nie istniał. Rysunki znajdujące się

w Nikonowskom licewom swodie wydanym z inicjatywy

Iwana Groźnego preferują przestrzeń dwuwymiarową (Gorczyca a 2013; 109-120).</li>

</ul>

Wyrąbanie okna na Europę przez Piotra I pozwoliło

przede wszystkim, jeśli chodzi o architekturę, stworzyć za ogromne pieniądze

w Rosji tzw. klasycyzm rosyjski, wybudować na trupach 100 tysięcy ludzi nowe

miasto nad brzegami Newy, które, w sensie symbolizacji myśli władcy, było

przeniesieniem na północ walorów architektonicznych Amsterdamu i Wenecji.

Korzystanie z „dóbr” Europy odbywało się w szybkim tempie, nie miało ono

jednak nic wspólnego z tworzeniem dóbr kultury narodowej.

Największe rosyjskie dzieła literackie XVIII wieku ‒ ody

Michała Łomonosowa, Wasyla Triediakowskiego, satyry Antiocha Kantiemira, tragedie

Aleksandra Sumarokowa ‒ nie miały charakteru narodowego. Wszystkie należały

do tradycji neoklasycznych. Największą przeszkodą w rozwoju literatury

narodowej był brak języka literackiego. Osiemnastowieczny język pisany był mieszaniną

archaicznego języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, biurokratycznego żargonu

i latynizmów, które przywieźli do Rosji Polacy. Na początku wieku XIX poeci

rosyjscy stanęli przed zadaniem stworzenia języka literackiego. W podręcznikach

Historii literatury rosyjskiej można niejednokrotnie spotkać opinię, iż

twórcą tego języka jest Aleksander Puszkin. Kiedy czyta się teksty Puszkina i Michała

Lermontowa nie tak przecież odległe w czasie, nie trudno dojść do wniosku, że

walory poezji i prozy Lermontowa przewyższają o głowę to, co stworzył

Puszkin. Ustalenie, iż Puszkin jest ojcem rosyjskiego języka literackiego bierze swój początek

z niwy ideologicznej lat 30. XX wieku. Kult Puszkina swoje apogeum osiągnął

w 1937 roku (100 lecie śmierci poety). Wówczas to Prawda obwołała poetę „istotą półboską”, a Komitet Centralny wydał rozporządzenie,

w którym poetę nazwano „twórcą rosyjskiego języka literackiego”, „ojcem literatury

rosyjskiej”, a nawet „twórcą komunizmu” (Figes 2010; 361) Wznosząc pomniki Puszkina,

reżym zabijał jego literackich potomków w tym właśnie Michała Lermontowa,

o którym Antoni Czechow jako mistrz krótkiej formy sformułował opinię, iż jest on

najlepiej piszącym rosyjskim poetą.

<h3>Problemy szczegółowe</h3>

Literatura staroruska. Na pewno szereg ustaleń wniesionych przez wybitnego znawcę literatury staroruskiej,

Wiktora Jakubowskiego (1970; 99, 120-123), znajduje dzisiaj potrzebę ich przypomnienia.

Wiele z nich wymaga jednak reinterpretacji. Dotyczy to przede wszystkim problemów

związanych z oceną tekstów hagiograficznych oraz Słowa o wyprawie

Igora – także silniejszego akcentowania faktu, że epoka Groźnego

odcisnęła swe fatalne piętno na rozwoju myśli kulturowej Rusi Moskiewskiej

(mitomaństwo Iwana Groźnego). Potrzebne jest tutaj mocniejsze zaakcentowanie

problematyki związanej z dyskursem władzy i przemocą symboliczną.

Jakubowski np. unika, co zrozumiałe, prawd dotyczących poddania się Aleksandra

Newskiego Tataro-Mongołom (wówczas poganom), krwawego tłumienia przez niego

powstań Rusinów przeciwko najeźdźcom oraz zabijania katolików nawracających pogan

na wiarę chrześcijańską (Buława 2010; 73-90). W ten sposób Jakubowski

pominął aspekt etyczno-polityczny w badaniach literaturoznawczych, szczególnie zaś

sens tropologiczny Żywotu Newskiego, co wiąże się odniesieniem

do Starego Testamentu i historii. Nie do przyjęcia z punktu

widzenia badań kulturowych są stwierdzenia Jakubowskiego na temat Słowa

o wyprawie Igora. Ten znany skądinąd tekst ocenia uczony jako

„szczytowe osiągnięcie literatury europejskiej średniowiecza”, jako epos bohaterski

(rycerski), co kojarzy np. z Pieśnią o Rolandzie. Jako epos

rycerski czy bohaterski Słowo o wyprawie Igora oceniane dzisiaj

być nie może z kilku choćby powodów: na Rusi rycerstwa nigdy nie było;

zachowanie Igora jako dowódcy wyprawy nie ma nic wspólnego z toposem rycerza

europejskiego, o którym pisze Maria Ossowska (2001; 412-427). Poddanie się

Połowcom, z którymi łączyły Igora więzy krwi i wcześniejsze układy militarne

(Połowcami - poganami!) dyskredytują księcia, buńczucznie zapowiadającego przed

wyprawą, że lepiej „dać się porąbać aniżeli wziąć do niewoli”. Profil literacki postaci

Igora jest zaprzeczeniem postawy rycerza Rolanda walczącego za wiarę i za

swego króla.

Podobną interpretację Słowa o wyprawie

Igora znajdujemy w podręczniku Bogusława Muchy. Mucha pomija istotny

dla rozumienia tła kulturowego epoki staroruskiej tekst homilii mnicha Hilariona

Słowo o prawie i łasce (1051). Tekst jest egzemplifikacją

pierwszej schizmy (toposu odejścia) dokonanej przez księcia Jarosława Mądrego bezprawnie

powołującego na tron metropolitalny w Kijowie właśnie mnicha Hilariona. Ów

rodzaj bezprawia sankcjonuje dążność do kolejnych schizm (Izasław II i Dymitr

Doński) oraz przyznanie autokefalii cerkwi ruskiej po Soborze Florenckim (1438-1439).

Z tego rodzaju dążeń polityczno-religijnych wyłania się wyraźny profil dyskursu

władzy o charakterze satrapii orientalnej, który będzie określał w przyszłości

wartości etyczno-polityczne szeregu tekstów takich autorów jak Symeon Połocki, Aleksander

Puszkin, Lew Tołstoj, Aleksy Konstantynowicz Tołstoj. 

Oświecenie

i sentymentalizm. Jak słusznie stwierdza Orlando Figes, literatura

oświeceniowa w Rosji była neoklasycystyczna i w żadnym sensie nie

może ona pretendować do miana literatury narodowej. Zresztą „teoria trzech stylów”

Michała Łomonosowa z założenia jest utopijną. Łomonosow w dalszym ciągu

stosuje (tak jak Symeon Połocki w okresie schyłkowym literatury staroruskiej) staro-

cerkwieno-słowianizmy, odnosząc je do stylu wysokiego (oda, tragedia) i dając

temu dowód w znanej odzie poświęconej wstąpieniu na tron córki Piotra I,

Elżbiety Piotrowny. Wprowadzając mitologizmy rzymskie, jednoznacznie reklamuje mit

ideologiczny Moskwa III Rzym. W ten sposób łączy to, co „ruskie” z tym, co

„rzymskie”, osiągając intelektualnie poziom myślenia narzucony przez Iwana Groźnego, nie

mający nic wspólnego z oświeceniowa kategorią rozumu i koncepcją władcy

jako filozofa na tronie. Podręcznikowy ogląd twórczości Łomonosowa, jakiego

dokonał Tadeusz Kołakowski (1975; 120-126), jest laurką złożoną poecie (też humaniście,

chemikowi i lingwiście), urodzonemu w kraju, który nie zaznał wpływu

Odrodzenia i Baroku.

Przedstawiciel rosyjskiego sentymentalizmu, Mikołaj

Karamzin – pisarz carski, autor wielotomowej Historii państwa

rosyjskiego, zdecydowany wróg Polski, jest znany przede wszystkim

z opowiadania Biedna Liza. Do powodzenia utworu, jak pisze Kołakowski, przyczyniła

się w znacznym stopniu jego wymowa humanistyczna. Czyżby? Postać Lizy

zachowuje parametry gender charakterystyczne dla sentymentalizmu:

dziewczyna z ludu dysponująca uczuciem miłości, wątek miłosny sytuowany

na wsi (kategoria o nacechowaniu dodatnim) oraz w mieście (kategoria

o nacechowaniu ujemnym). Wątek miłosny Karamzin dramatyzuje „łzawo”. Bohatera

(Erasta) wyposaża w prototypowe cechy postaci wzięte z powieści

łotrzykowskiej. Dzięki temu gender Lizy w odczuciu czytelnika

zyskuje na wartości (czystość, niewinność). Konteksty genderowe (figura) umieszcza

autor na tle dwóch kardynalnie ważnych dla opowiadania kategorii-wartości: religii

prawosławnej i państwa. Sentymentalne moralizatorstwo Karamzina jako pisarza

i historyka carskiego eksponuje istotność tych dwóch kategorii-wartości, co pozwala

mówić o ich związkach z kompleksami ideologicznymi „Moskwa trzeci Rzym”

i „Moskwa - Nowa Jerozolima”. Istotnym osiągnięciem Karamzina był jego styl prozy.

Dokonał m.in. przekształceń języka literackiego. Zrezygnował z rozbudowanych

okresów i sztucznego układu słów w zdaniu oraz wyeliminował słownictwo

staro-cerkiewno-słowiańskie i gminne. Celem Karamzina było zbliżenie języka

literackiego do mowy potocznej kół wykształconych w Rosji. W dużej

mierze mu się to udało. W tym sensie uczeń (Aleksander Puszkin) nie przerósł

mistrza.

Preromantyzm. Dla preromantyzmu

rosyjskiego istotna jest sylwetka Konrada Rylejewa – poety-dekabrysty. Sposób

rozumienia programu dekabrystów oraz najistotniejszego tekstu Rylejewa, pt.

Wojnarowski w funkcjonujących w chwili obecnej

podręcznikach nie odpowiada temu, co ustala na temat dekabrystów np. Ludwik

Bazylow i temu, jak kreuje postać Wojnarowskiego i Mazepy

w poemacie autor. Program w swej naturze utopijny wypowiadał się

za monarchią konstytucyjną z imperatorem na czele, nie odrzucał polityki

imperialnej Rosji, a Polskę widział jako „wolne” państwo o strukturach władzy

(cywilnej i wojskowej) całkowicie podporządkowanej Rosji (Bazylow 1983; 138-147).

Zarówno Wojnarowski jak i Mazepa po „rehabilitacji” jawią się jako zwolennicy

polityki Piotra Wielkiego, co głośno zaznacza autor np. w chwili śmierci Mazepy.

Wojnarowskiego, zdecydowanego wroga Polski, który ewidentnie analizuje swoje odejście

od Piotra I jako błąd, dotyka „łaska” cara (list od cara przywieziony przez

Millera), ale już po jego śmierci. Wielce ekspresyjnie ujęty konflikt wewnętrzny bohatera nie

ma nic wspólnego z romantycznie rozstrzyganym problemem względności prawdy.

Jest on podporządkowany ekspiacji bohaterów i „moralnemu” dojrzewaniu

do prawdy – do uznania za swego prawowitego władcę cara

Piotra I. Ten rodzaj dyskursu też nie ma nic wspólnego z tym, co pisze

w Konradzie Wallenrodzie Adam Mickiewicz. Tragizm

egzystencji Wallenroda (oddanego sprawie wolności ojczyzny, skazanego przez Zakon

za zdradę i popełniającego samobójstwo) wywodził się z jego dramatu

moralnego, a źródło jego rozdarcia wewnętrznego zbliżało go do bohaterów dramatów

Szekspira (Gołaszewska 1990; 35-36).

Romantyzm. Autorzy rozdziałów

poświęconych twórczości Aleksandra Puszkina potwierdzają jego związki

z romantyzmem. Podkreśla się zatem, że za pierwszy romantyczny utwór

w literaturze rosyjskiej należy uznać Jeńca Kakazu oraz że

rosyjska dramaturgia romantyczna reprezentowana jest przez Borysa

Godunowa (Mucha 2002; 186-187). Z wcześniejszymi tego rodzaju

ustaleniami spotykamy się u Ryszarda Łużnego (1970; 513, 537), piszącego, iż

w Borysie Godunowie mamy do czynienia

z koncepcją nowoczesnego romantycznego historyzmu. Łużny wpada wręcz

w zachwyt uwielbienia, stwierdzając, iż Puszkinowi nikt ze […] współczesnych (czy to

w Rosji, czy w Europie – uzup. W.G) nie dorównuje w pasji

śmiałego przełamywania schematów i ograniczeń, tworzenia nowych, oryginalnych,

artystycznych rozwiązań”. W moim przekonaniu twórczości Puszkina dzisiaj nie

można wiązać z romantyzmem. Powód podstawowy jest jeden. Poeta ten był poetą

dworskim – carskim. Przed słynną rozmową z carem Mikołajem I

na Kremlu (8.09. 1826 r.), a tym bardziej po niej Puszkin odrzucał prawo naturalne

Rousseau, dając o tym znać szerszej publiczności m.in. w odzie

Wolność i Eugeniuszu Onieginie. Po

wyjeździe (właściwie ucieczce) Adama Mickiewicza z Rosji odsądził go od czci

i wiary w wierszu On między nami żył. Był więc Puszkin

zwolennikiem cywilizacji gromadnościowej, monizmu prawa publicznego i polityki

imperialnej Rosji. Jego teksty o Kaukazie (Jeniec Kaukazu,

Podróż do Erzerumu) są ewidentnym potwierdzeniem tego

stanowiska. 

Jedynym, na miarę europejską, poetą, dramaturgiem

i pisarzem reprezentującym konwencję romantyczną, jest Michał Lermontow. Przy

okazji Lermontow jest pisarzem realistą, któremu obce jest myślenie spekulatywno-

konstrukcyjne. Z typowo romantycznym konfliktem, w którym mamy

do czynienia z uwewnętrznieniem prawdy o ‘przestępstwie’

i ‘zemście’, której krwawym mocodawcą jest car Iwan Groźny, spotykamy się np.

w Pieśni o carze Iwanie Wasiljewiczu, młodym opryczniku

i udałym kupcu Kałasznikowie (Gorczyca 2012; 123-142).

W omawianych podręcznikach Lermontow jest prezentowany jako poeta, którego

artystycznym pierwowzorem był Puszkin, a problem Kaukazu, intrygujący tak mocno

Lermontowa oceniony został przez Antoniego Semczuka (1975; 555) następująco: „Wziął

za treść (Tołstoj w opowiadaniu Wybieg –

uzup. W.G.) epizod z walk rosyjskich na Kaukazie, wyszydził

w komentarzu romantyczną koncepcję bohatera żywotną dzięki Lermontowowi

i Marlińskiemu. W następnym opowiadaniu cyklu kaukaskiego,

w Wyrębie lasu Tołstoj skupił się na krytyce romantycznej

egzotyki kaukaskiej”. Przyznając rację Lwu Tołstojowi, Semczuk popadł w wulgarny

socjologizm i tendencyjnie podkreślił zasługi drugiego po Puszkinie trubadura

imperium. 

Skrajni utopiści. Podobny

punkt widzenia na twórczość Tołstoja prezentuje Bogusław Mucha, twierdząc, iż

w opowiadaniach kaukaskich pisarz wprowadził realistyczną interpretację, a

Opowiadania sewastopolskie przepełnione są patriotyzmem

i akcentami pacyfistycznymi. Ten skądinąd ideologicznie uzasadniony pogląd należy

dzisiaj odrzucić, podobnie jak stwierdzenie, iż w Wojnie

i pokoju Tołstoj interpretował historię jako wynik działania sił

fatalistycznych (Mucha 2002; 344, 347). Upatrywanie w Tołstoju pisarza tworzącego

w manierze realistycznej jest wielkim nieporozumieniem. Autor Wojny

i pokoju tworzy w kluczu sentymentalno-oświeceniowym, opartym

na myśleniu spekulatywno-konstrukcyjnym, które swe źródło wywodzi

z filozofii idealistycznej spod znaku Platona (Gorczyca a 2014; 7-23). Utopia Tołstoja

jest skrajnym połączeniem monizmu prawa publicznego z założeniami idei

narodnickiej. W konsekwencji sprawiło to, że łączył eklektycznie różne filozofie,

religie i teorie sztuki (Paprocki 2008). W ten sposób postawił Chrystusa

w jednym szeregu z Buddą, Kartezjuszem, Sokratesem, Spinozą i innymi

nauczycielami etyki. Odrzucił Boga osobowego. Chrystus, według niego, nie jest synem

Bożym, nie jest też Zbawicielem. A jeżeli nie był Bogiem, to modlitwy do Niego, a

także sakramenty, świątynie i nabożeństwa są bluźnierstwem (Dębiński 1910: 114‒

115). Z powyższym stanowiskiem koresponduje punkt widzenia Ivo Pospišila, który

pisze o utopijnym ekstremizmie Tołstoja i jego krytyce Szekspira (2014; 21).



Według Mikołaja Bierdiajewa, Tołstoj zajął miejsce

w procesie powrotu do pogaństwa przez niszczenie wiary chrześcijańskiej.

Nadał w ten sposób ton rewolucji rosyjskiej, która jest tryumfem jego idei

w sensie moralności jak i amoralizmu jako dwóch stron chorej świadomości.

Tołstoj wychował inteligencję rosyjską we wrogości do wszelkiej religii, a jego

uproszczona moralność skrajnego anarchisty stała się bardzo przydatna dla rewolucjonistów

(Bierdiajew 1918: 78‒86; Koncewicz 1918: 4). Rewolucja Tołstojowska zakładała dwa etapy:

moralny i socjalny i, jako egzotyczna utopia, odnosiła się przede wszystkim

do chłopa (Gorczyca b 2013; 3-22). Za główną przyczynę zła, jak wiadomo, uważała

własność ziemi. Według Lenina, doktryna Tołstojowska była utopijna i reakcyjna. Nie

wynika jednak z tego, iżby nie była socjalistyczna.

Przytoczone stanowiska Pospišila, Henryka Paprockiego

i Mikołaja Bierdiajewa nie wymagają rekomendacji. Podobny punkt widzenia

na twórczość Tołstoja jako pisarza i społecznika autorom charakteryzowanych

podręczników był, ze względów ideologicznych, obcy.

Koncepcja prymitywizmu wschodniego Tołstoja oraz mit

syberyjski Fiodora Dostojewskiego (Poźniak 1992) ma niewątpliwy związek

z destrukcyjnymi utopiami rosyjskich symbolistów u podstaw których leżą:

„światło ze Wschodu”, panmongolizm, Scytowie, Hunowie oraz Prometeusz wykuwający

sierp w jaskini niedaleko Bajkału. Utopie realizowane w tekstach Włodzimierza

Sołowiowa (Ex oriente lux, Panmongolizm),

Walerego Briusowa (Scytowie, My – Scytowie, Hunowie

przyszłości), Wiaczesława Iwanowa (Prometeusz),

Aleksandra Błoka (Scytowie, Dwunastu) (Gorczyca b 2014; 167-182) są

tego dowodem. W podręcznikach tego rodzaju „osiągnięcia” poetyckie są oceniane

jako rewolucyjny zryw kulturowy, jako demonizowanie realnej rzeczywistości (Bobilewicz

2002; 64-66). W ten sposób np. Aleksander Macedoński, któremu poświecił Briusow

odę i nekrolog oraz niemało rozważań o charakterze ideowej spekulacji

(Gorczyca b 2008; 41-47) jawi się w podręcznikach jako symbol wiecznego dążenia

naprzód, co w świetle ustaleń Franka Walbanka (2003; 31, 34) na temat toposu

Aleksandra Macedońskiego i jego polityki imperialnej jest dzisiaj zupełnie nieaktualne.

Walbank wyraźnie dyskredytuje ten rodzaj polityki, która prowadziła m.in.

do wyniszczenia Macedończyków i Greków, do zniszczenia demokracji

ateńskiej. 

Pisarze i poeci semantycznie

wiarygodni. Zaliczyć do nich można Mikołaja Gumilowa, Annę

Achmatową jako akmeistów oraz Antoniego Czechowa, Iwana Bunina, Marinę Cwietajewą

i Michała Bułhakowa. 

Wypowiedzi na temat twórczości tych przedstawicieli

literatury rosyjskiej zawarte w polskich podręcznikach, jeśli chodzi o trafność

spojrzenia, cechuje bądź to redukcjonizm poznawczy, tendencyjnie ideologiczne odczytanie,

bądź o niektórych w ogóle się nie mówi. Zdarzają się także interpretacje trafne.

Mucha np. zupełnie milczy na temat Czechowa. Bardzo tendencyjnie odczytują

powieść Bułhakowa Mistrz i Małgorzata Gabriela Porębina,

Stanisław Poręba (1996; 435) oraz Piotr Fast (2002; 380), zgodnie stwierdzając, że istotna

w rozumieniu powieści jest przemiana, jakiej doświadcza Piłat, bez, dodam,

uwzględnienia przez autorów postaci Jeszui Ha-Nocri jako hipostazy Jezusa Chrystusa.

Problem moralnego oczyszczenia (problem winy i tchórzostwa) jako nadrzędny dla

powieści zostaje w ten sposób pozbawiony podstawowego źródła, jakim jest Chrystus -

Bóg i człowiek. To na swój sposób „tołstojowskie” rozumienie relacji Jeszua

Ha-Nocri – Piłat – Mistrz należy dzisiaj odrzucić.

W żadnym z podręczników dzieło Mariny Cwietajewej nie doczekało się

należytego omówienia, jakkolwiek wyrywkowym spostrzeżeniom Barańskiego

na temat twórczości tej poetki trudno odmówić trafności.

Niewątpliwie wśród kilku podręcznikowych interpretacji

osiągnięć Gumilowa i Achmatowej na plan pierwszy wysuwają się ustalenia

Ryszarda Przybylskiego (1970; 714, 715, 716), ciągle aktualne, szkoda, że pozbawione ocen

istotnego dla twórczości założyciela Cechu Poetów cyklu wierszy, Droga

konkwistadorów.

Formalizm. Temu bardzo

istotnemu dla rozwoju światowej myśli literaturoznawczej i językoznawczej

kierunkowi (Markowski 2007; 111-132) w podręcznikach poświęca się bardzo mało

miejsca. Mucha wspomina o formalizmie rosyjskim tylko mimochodem, Tomasz

Tyczyński jako autor rozdziału w Historii literatury rosyjskiej XX

wieku pod red. Andrzeja Drawicza stwierdza, iż formalizm był w sumie

krótkotrwałym zjawiskiem w rosyjskiej nauce o literaturze, a Jerzy Tynianow

zaprezentował socjologiczne ujęcie procesu literackiego. Takie stanowisko, sadzę, jest

pokłosiem funkcjonujących jeszcze wśród polskich rusycystów poglądów narzuconych

w latach 70. XX wieku przez sowieckich literaturoznawców, iż formalizm

wulgaryzował historię, co wiązało się z pomijaniem istotnych dla rozumienia historii

tzw. realnych kontekstów. To z gruntu fałszywe stanowisko, sformułowane przez

zakompleksionych i oddanych „realiom” socjalizmu reprezentantów sowieckiej nauki

należy odrzucić i zaprezentować osiągnięcia przedstawicieli formalizmu zgodnie

z istniejącym stanem rzeczy tak w odniesieniu do tekstów przez nich

opracowanych, jak i w odniesieniu do współczesnych

i wiarygodnych interpretacji ich twórczości w zakresie teorii literatury,

filmologii oraz rozwoju powieści historyczno-biograficznej (Gorczyca 1982; 43-58;

Markowski 2007; 111-132). Warta dokładniejszego omówienia jest przede wszystkim

twórczość Jerzego Tynianowa jako teoretyka literatury, pisarza i filmologa. Tynianow

zaprezentował bowiem oryginalny, konsekwentny program teoretycznoliteracki, który bardzo

owocnie wdrożył jako pisarz w wiekopomnej powieści strumienia świadomości,

traktującej o życiu Aleksandra Gribojedowa (Śmierć Wazyr

Muchtara). Dołożył w ten sposób cegiełkę do procesu powstawania

powieści historycznej w Europie (ściślej historyczno-biograficznej).

Lata dwudzieste i trzydzieste oraz do 1990

roku. W Historii literatury rosyjskiej 1917-1991 autorstwa

Gabrieli Porębiny i Stanisława Poręby oraz w Historii literatury

rosyjskiej XX wieku wydanej pod redakcją Andrzeja Drawicza omówienie tego

okresu zajmuje autorom ponad 400 stron (w pierwszym i drugim wypadku). Jest to

o prawie 300 stron za dużo (w pierwszym i drugim wypadku). Można

uznać, że wydanie podręczników w takiej postaci w latach 90. i ich

wznowienie na początku trzeciego tysiąclecia było wielkim nieporozumieniem

(nota bene charakterystyka symbolizmu i akeizmu

w podręczniku Drawicza jest o wiele słabsza aniżeli w podręczniku

Jakóbca z 1970 roku). Tego rodzaju rozpiętość bardziej mogłaby zainteresować

politologów bądź socjologów, a nie filologów – w tym przyszłych

literaturoznawców. W sensie artystycznym literatura ta nie posiada istotniejszych

wartości. Dzisiaj trzeba pisać przede wszystkim o potrzebie dużej redukcji informacji

na temat literatury rosyjskiej do 1953 roku oraz zastoju breżniewowskiego. Na

dobrą sprawę sowietologiczna literatura lat 20. i 30. da się omówić

na dwudziestu – trzydziestu stronach łącznie z założeniami tzw.

realizmu socjalistycznego, któremu Piotr Fast całkowicie w dobrej wierze poświęca

ponad 40 stron. Problem w tym, że bardzo uzdolnieni i jednocześnie

prześladowani przez system pisarze – tacy np. jak Aleksander Wampiłow

i Josif Brodski – nie doczekali się interpretacji, która przybliżyłaby

dzisiejszemu studentowi najistotniejsze ich osiągnięcia. Dziwne, że literatura partyjna, jaką

była powieść produkcyjna, zbudowana na trupach ponad 40 milionów Rosjan, cieszyła

się wśród autorów wymienionych podręczników takim wzięciem? Przecież

w Słowniku rodzajów i gatunków literackich opracowanych przez markowych polskich uczonych (Gazda 2006) termin ten nie doczekał się

omówienia. I słusznie. Faktycznie, literaturę tę można nazwać „łagrową”, jako że bohaterowie

to więźniowie łagrów stalinowskich budujący ze śpiewem na ustach elektrownie,

cementownie po to, aby realizować ustalenia industrialnego prometeizmu, w imię

którego liczyła się przede wszystkim produkcja stali na cele militarne. Warto

podkreślić, iż problem ten rozpatrywał niedawno intertekstualnie Pospišil, pisząc

o socjalizmach modernistycznych w kontekście utopizmu, którego źródłem jest

idealizm transcendentny. Uczony czeski przywołał czas stalinowskich gułagów

i hitlerowskich obozów koncentracyjnych (2014; 22).

Na szczęście literatura obozowa, która zaczęła powstawać

w Rosji latach 50. i której twórcami są Aleksander Sołżenicyn oraz Warłam

Szałamow doczekała się solidnego omówienia w rozdziale opracowanym przez

Andrzeja Drawicza.

<h3>Bibliografia</h3>

<h4>Omawiane podręczniki</h4>

Literatura rosyjska. Podręcznik, t. I i II, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1970.

Literatura rosyjska w zarysie, t. I i II, red. Zb. Barański i A. Semczuk, Warszawa 1975.

Porębina G., Poręba S., (1996), Historia literatury

rosyjskiej 1917-1991, Katowice.

Mucha B., (2002), Historia literatury rosyjskiej.

Od początków do czasów najnowszych, Warszawa-Kraków.

Historia literatury rosyjskiej XX wieku. Praca zbiorowa pod red. A. Drawicza, Warszawa 2002.

<h4>Monografie, artykuły</h4>

Bazylow L., (1983), Historia Rosji, t. II, Warszawa.

Бepдяeв M., Духи pуccкoй

peвoлюции, в: Из глyбины. Cбopник cтaтeй o pyccкoй

peвoлюции, Мocквa, 1918, cтp. 78‒86. Cyt. za: Paprocki H., 2008,

Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa <a href="www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.

Bobilewicz G, (2002), Symbolizm

w poezji, w: Historia literatury XX wieku, op. cit.

Brueckner A., (1922), Historia literatury

rosyjskiej, t. I (987-1825), Lwów-Warszawa-Kraków.

Buława K., (2010), Tropologiczny sens Żywota Aleksandra Newskiego oraz Słowa o życiu i śmierci wielkiego księcia Dymitra

Iwanowicza, cara ruskiego, „Studia Slavica” XIV, Ostrava, s. – 73-90.

Dębiński K., 1910, Raskoł i sekty rosyjskiej

Cerkwi prawosławnej, Warszawa, 114‒115. Cyt. za: Paprocki H., 2008,

Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa <a href="http://www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.

Duda K., (2004), Literatura rosyjska XX

wieku, w: Rosjoznawstwo, red. L. Suchanek, Kraków.

Fast P., (2002), Realizm socjalistyczny,

w: Historia literatury rosyjskiej XX wieku, op. cit., s. – 329-370.

http://www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...%3C

Figes O., (2010), Taniec Nataszy. Z dziejów

kultury rosyjskiej, przeł. Wł. Jeżewski, Warszawa.

Gołaszewska M., (1990), Adam Mickiewicz (1798-

1829), w: Literatura polska. Romantyzm. Pozytywizm, pod red. tejże i J. Kulczyckiej-Saloni, Warszawa.

Gorczyca W., (2012), Iwan IV Groźny. Portret

kulturowy władcy, Bielsko-Biała.

Gorczyca W., (2008), Briusow * Iwanow *

Gumilow. Prawdy o micie, symbolu i historii, Bielsko-Biała.

Gorczyca W., (2013 a), Идейные и художественные ценности «Никоновского лицевого свода» и миф, история и

трехмерность пространства в ренессансе, w: Revitalizace hodnot:

Umění a literatura, ed. J. Dohnal, Brno 2013, s. – 109‒120.

Gorczyca W., (2014 a), Pułapki utopizmu

w Wojnie i Pokoju Lwa Tołstoja, „Studia Slavica” XVIII/ 1, Ostrava, s. – 7-23.

Gorczyca W., (2013 b), Utopia chłopska Lwa

Tołstoja w Wojnie i pokoju, „Slavica Litteraria” X/ 16/ 1-2, s. – 3-22.

Gorczyca W., (2014 b), Wschodni utopizm

Włodzimierza Sołowiowa i symbolistów rosyjskich, w: Problemy utopii i antyutopii w literaturach słowiańskich i historii

Słowian. Red. naukowa W. Gorczyca i I. Pospišil, Bielsko-Biała 2014, s. – 167-182. 

Gorczyca W., (1982), Inspiracje filmowe

w twórczości prozatorskiej Jurija Tynianowa lat dwudziestych, „Slavica Wratislaviensia”, XXIII 1982, s. – 43-58.

Jakubowski W., (1970), Piśmiennictwo

zjednoczonego państwa moskiewskiego, w: Literatura

rosyjska. Podręcznik, op. cit.

Kołakowski T., (1975 a), Epoka

baroku, w: Literatura rosyjska w zarysie, t. I, red. Zb. Barański i A. Semczuk, Warszawa, s. – 81-101.

Kołakowski T., (1975 b), Od baroku

do klasycyzmu, w: Literatura rosyjska

w zarysie, t. I, op. cit., s. – 113-135.

И. Кoнцeвич, Иcтoки дyшeвнoй кaтacтpoфы

Л.Н. Тoлcтoгo, в: Из глyбины. Cбopник cтaтeй o pyccкoй

peвoлюции. Cyt. za: Paprocki H., 2008, Lwa Tołstoja redukcja

chrześcijaństwa <a href="http://www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.

Łużny R., (1970), Aleksander Puszkin,

w: Literatura rosyjska. Podręcznik, op. cit.

Markowski M.P., (2007a ), Badania

kulturowe, w: Teorie literackie XX wieku, red. A. Burzyńska i tenże, Kraków, s. – 519-548.

Markowski M.P., (2007 b), Formalizm

rosyjski, w: Teorie literackie XX wieku, op. cit., s. – 111-132.

Ossowska M., (2001), Rycerz

w Średniowieczu, w: Antropologia kultury, red. A. Mencwel, Warszawa, s. – 412-427.

Paprocki H., 2008, Lwa Tołstoja redukcja

chrześcijaństwa <a href="http://www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.

Pospišil I., (2014), Utopie a antyutopie/ dystopie z hlediska společensko-žánrového: sonda do historie , malá srovnání a

souvislosti, w: Problemy utopii i antyutopii w literaturach

słowiańskich i historii Słowian, red. W. Gorczyca i tenże, Bielsko-Biała, s. – 13-23.

Przybylski R., (1970), Akmeizm, w:

Literatura rosyjska. Podręcznik, op. cit.

Semczuk A., (1975), Lew Tołstoj, w:

Literatura rosyjska w zarysie, t. II, op. cit., s. – 550-572.

Słownik rodzajów i gatunków

literackich, red. G. Gazda i Sł. Makowska-Tynecka, Warszawa 2006.

Smaga J., (1991), Narodziny i upadek

imperium. ZSRR 1917-1991, Kraków.

Suchanek L., (2004), Literatura rosyjska XI-XVIII

wieku, w: Rosjoznawstwo, op. cit., s. – 223-236.

Walbank F.W., (2003), Świat

hellenistyczny, przeł. G. Muszyński, Warszawa. Wojciech Gorczyca

€¦ · Web viewHistoria literatury rosyjskiej w polskich podręcznikach Uwagi ogólne ...

Documents

Transcript of €¦ · Web viewHistoria literatury rosyjskiej w polskich podręcznikach Uwagi ogólne ...