Walerian Lukasinski - Pamietnik.rtf

7/21/2019 Walerian Lukasinski - Pamietnik.rtf

1/106

Wstrzsajcy a zarazem wzruszajcy jest publikowany pamitnik Walerianaukasiskiego. Wstrzsajcy, bo tragiczne byy losy ycia tajnego winiaikoaja !, kt"ry sp#zi w wizieniac$ i twier#zac$ %& lat, a z tego '( wkazamatac$ najstraszniejszego wizienia carskiej )osji, przewi#zianego #lanajniebezpieczniejszyc$ przestpc"w i wrog"w caratu, twier#zyszlisselburskiej. Wzruszajcy, bo ka#e sowo w tym pamitniku tc$nie

bezmiarem cierpie i b"lu znoszonego przez #ziesitki lat, wielk gbiuczu* i mio+ci #o czowieka i uciskanego swojego naro#u, gbi my+li,kt"rej nie zamciy mczestwo i o#osobnienie #ziesitk"w lat.ake a#nie zapowia#aa si jego kariera. -ro#zony w Warszawie %kwietnia (/& roku, syn #robnego szlac$cica z 0ockiego, zacign si 1kwietnia /2( roku oc$otniczo jako mo#y, wyksztacony ju, znajcy#obrze jzyk 3rancuski i niemiecki, bar#zo oczytany, 45letni czowiek 5 #o

batalionu strzelc"w pieszyc$.

6ampani /2( roku przeciw 0rusom i )osji o#by w !! 7egii generaa8ajczka, w niespena rok 5 l lutego /2/ roku 5 awansujc na

po#porucznika. Wojn austriack /29 roku o#by w & puku piec$oty, kt"rysi o#znaczy po# )aszynem. ( maja /29 roku

zosta porucznikiem w +wieo utworzonym puku piec$oty galicyjsko5

3rancuskiej, stanowicym zbieranin naro#owo+ciow cu#zoziemc"w i0olak"w.W puku tym zetkn si z gronem o3icerskim, kt"re p"niej o#egra #urol w jego yciu i zaway najego losac$.6azimierz ac$nicki, akub :zre#er, bracia ;ranciszek i Wa#ysaw6ozakowscy,


2/106

7ipskiem i w obronie =rezna, #ostajc si 4 listopa#a /' roku #o niewoliaustriackiej. =opiero po ab#ykacji @apoleona zosta / czerwca /% rokuzwolniony przez


3/106

Wincentego 6rasiskiego, kt"re cec$oway wybitnie antyy#owskieten#encje. =zieko swe #e#ykowa autorowi ownika j!zyka po"skiego,rektorowi liceum :amuelowi 7in#emu.u pierwsze wystpienie ukasiskiego wymierzone przeciwko potnemu,cakowicie o##anemu wielkiemu ksiciu 6onstantemu i cieszcemu si jegoaskami 6rasiskiemu #owo#zi wielko+ci c$arakteru i o#wagi mo#egomajora, nie liczcego si z moliwo+ci zemsty potnego przeciwnika.W broszurze swojej ukasiski #owo#zi, e wa#y Fy#"w zamieszkayc$ w0olsce, ic$ obojtno+* #la kraju, s wynikiem stosunku spoeczestwa

polskiego #o nic$. :twier#za n#z mas y#owskic$, wskazywa, e niemoe by* mowy o poprawie w tej #zie#zinie oraz o wytworzeniu w lu#no+ciy#owskiej poczucia obywatelskiego >#op"ki nie przestaniemy Fy#omokazywa* pogar#y?.>Ao to jest mio+* ojczyzny 5 pyta #alej 5 i #laczego te uczucia s Fy#om

obceG... poczenie si z pewnym naro#em, przywizanie si #o pewnegokraju s istotnymi i je#ynymi ogniwami tyc$ uczu*. 6to w caym kraju niema krewnyc$ i przyjaci", ten pewno nie b#zie #o niego przywizany. 6tomniej ma korzy+ci we wzgl#zie obywatelstwa, a wiksze paci po#atki, o#tego mniej spo#ziewa* si naley o3iar z uczu* obywatelskic$wynikajcyc$?.ukasiski #a r"wnouprawnienia Fy#"w i #opuszczenia ic$ #o cec$"w ikorporacji zawo#owyc$. czy rozwizanie sprawy y#owskiej z kwestire3orm spoecznyc$, a prze#e wszystkim zniesieniem

paszczyzny. >Hpoka poprawienia Fy#"w w naszym kraju 5 pisa 5 zaczniesi z epok o+wiecenia wo+cian? 4.Broszura w sprawie y#owskiej bya mi#zy innymi wyrazem negacjisytuacji spoeczno5politycz5nej w 6r"lestwie. W kilka#ziesit lat p"niejopisze ukasiski bar#zo wnikliwie niezrczno+* polityczn


4/106

osoby mi#zy sob i natc$n* im wzajemne zau3anie, na koniec na#ziejelepszej przyszo+ci?.ako teren #ziaania wybra ukasiski wolno5mularstwo, b#ceorganizacj jawn, organizacj grupujc wielu znanyc$ lu#zi, szczeg"lnierozpowszec$nion w+r"# wojskowyc$, nawet wyszyc$ stopni.ukasiski #y 5 jak sam p"niej zeznawa 5 #o na#ania tre+ci naro#owejwolnomularstwu polskiemu, tworzc na wiosn /9 roku Wolnomular5stwo

@aro#owe i wcigajc #o niego swyc$ byyc$ wsp"braci z l"D lubelskiej izamojskiej, zostajc sam kierownikiem Wolnomularstwa @aro#owego,>0rzewielebnym? mistrzem kate#ry. ' maja2Askenazy, op. cit., s. 25-26.

/9 roku mia miejsce akt zaoenia Wolnomularstwa @aro#owego.ukasiski stara si rozszerzy* zasig #ziaalno+ci Wolnomularstwa

@aro#owego na 0oznaskie i 7itw zaka#ajc w 0oznaniu i w Wilnie loe3ilialne Wolnomularstwa @aro#owego.W 6r"lestwie powstay poza Warszaw loe 3ilialne w 6aliszu, 6ielcac$,)a#omiu i :ie#lcac$.Warszawska loa Wolnomularstwa @aro#owego obja ostatecznie ''czonk"w, samyc$ o3icer"w. 8nalazsi w+r"# nic$ mo#y, bar#zo przezukasi5skiego ceniony, kapitan w"wczas artylerii 5 "ze3 Bem.

@a czele czteroosobowej kapituy loy sta wielki mistrz ukasiski, kt"ryprzybra pseu#onim 7ikurg, je#noczc w swym rku cakowit wa#z,wywoujc tym nawet nieza#owolenie czonk"w. >ukasiski z#awa sic$cie* bra* na siebie ca o#powie#zialno+*? 5 zarzuca mu p"niej je#en zewsp"za5oycieli loy.

@ie#ugo je#nak p"niej zatargi wewntrzne, nie skrystalizowane obliczewielu czonk"w wolnomu5larstwa, wzrastajca reakcja w kraju, zmianastosunku


5/106

maju 5 czerwcu

/4 roku tworzy Eowarzystwo 0atriotyczne, #o kt"rego wciganajbliszyc$ sobie byyc$ czonk"w wa#z Wolnomularstwa @aro#owego.8a#aniem Eowarzystwa 0atriotycznego miao by* zje#noczenie z6r"lestwem byyc$ ziem )zeczypospolitej i obrona konstytucji 6r"lestwa

prze# jej pogwaceniem. ukasiski nie wi#zia moliwo+ci ra#ykalnyc$zmian ustrojowyc$ i zaprowa#zenia w "wczesnej konstelacji republiki w0olsce. Aec$owa ukasiskiego #uy realizm polityczny, wi#zia

postpowe zmiany zasze w 6r"lestwie, tote stawa na gruncieobowizujcej konstytucji 6r"lestwa. >=aj nam genera pok"j 5 m"wi gen.

-miskiemu, g#y ten wysuwa powr"t #o 6onstytucji ' aja 5 i sc$owajsobie ten stary mebelD jest on pikny w bibliotece #la ciekawyc$, ale nie #ouycia, nasza konstytucja jest #aleko lepsza?. 0owstanie wi#zia tylko w#alekiej przyszo+ci.

@ie#ugo je#nak trwaa #ziaalno+* Eowarzystwa 0atriotycznego. -rz#owezamknicie l" wolnomu5larskic$, +le#zenie ic$ czonk"w przez policj,aktywna #ziaalno+* wszelakic$ policji w Warszawie oraz inkwizytoracesarskiego w 6r"lestwie 5 @o5wosilcowa, musiay #oprowa#zi* #o +la#uwio#cego ku Eowarzystwu 0atriotycznemu.u we wrze+niu /4 roku jest ukasiski niepokojony przez wielkiegoksicia 6onstantego, kt"ry 4' wrze+nia wzywa go #o siebie na pou3nrozmow, #ajc wyja+nienia w sprawie Wolnomularstwa @aro#owego.By to pierwszy sygna zbliajcego si niebezpieczestwa. W gru#niu tegosamego roku narazi si ukasiski wielkiemu ksiciu sprzeciwiajc

si jego #ecyzji wymuszenia na s#zie wojennym, kt"rego by czonkiem,wyroku wygo#nego wielkiemu ksiciu. :zybko nastpia kara. / gru#nia/4 roku zosta usunity ze suby czynnej i przekazany #o #yspozycjinaczelnego wo#za z pobieraniem p"o#u. 8osta usunity nie tylko z

puku, ale i z Warszawy, o#komen#erowany i wysany tego #nia #o sztabu#ywizji uan"w w 6rasnymstawie, nie majc nawet czasu #la zlikwi#owaniaswyc$ spraw oraz zabrania ze sob niezb#nyc$ rzeczy. :tamt# zostaje


6/106

przeniesiony #o czycy, a potem #o :ie#lec. W miastac$ tyc$ pozostawaukasiski na rozkaz w. ks. 6onstantego po# +cisym na#zorem swyc$wa#z wojskowyc$. W maju /44 roku zmuszony by na wezwanie generaa)autenstrauc$a po#pisa* #eklaracj o wyrzeczeniu si przynaleno+ci #ostowarzysze tajnyc$.W tym wa+nie czasie policja +le#zia wsp"uczestnik"w Eowarzystwa0atriotycznego aresztujc kilku z nic$. Wreszcie, na skutek zeznauwizionyc$, nastpuje w kocu pa#ziernika /44 roku niespo#ziewanearesztowanie ukasiskiego. 41 pa#ziernika/44 roku zostaje przewieziony #o Warszawy, zamknity w klasztorze#ominikaskim, a stamt# przeniesiony w listopa#zie #o klasztorukarmelit"w na 7esznie i osa#zony na #irugim pitrze po# numerem '. Wklasztorze tym b#zie przez #wa lata po##awany ba#aniom komisji +le#czej,oczekujc zakoczenia sprawy i wyroku s#owego. Wybra taktyk

pomniejszania w swyc$ zeznaniac$ znaczenia i roli Wolnomularstwa@aro#owego, po#kre+la jego legalny c$arakter, rozwizanie loy w /42roku, nie

wspominajc o Eowarzystwie 0atriotycznym, g#y za+ zosta przyparty #omuru przez okazanie mu materia"w #owo#owyc$, czy #ziaalno+*

p"niejsz w Eowarzystwie z poprze#ni #ziaalno+ci Wolno5mularstwa.Wykaza o# pocztku +le#ztwa c$arakter, biorc ca o#powie#zialno+* zaWolnomularstwo na siebie.% czerwca /4% roku s# wojenny w ska#zieD genera #ywizji Jauke,generaowie bryga#y Blumer i 6urnatowski oraz pukownicy Bogusawski i:krzy5necki skaza ukasiskiego na 9 lat cikiego wizienia. Wyrok ten,ogoszony publicznie / czerwca /4% roku, zosta przez cesarza r"wnie cikiego wizienia?. otywacja wyroku

brzmiaa nastpujcoD

>Ao #o obwinionego Waleriana ukasiskiego, majora na re3ormie,zwaywszy, e tene by g"wnym i je#ynym takowyc$ zamiar"w tw"rc i

przyw"#cI e wysila si w uyciu skrytyc$ i u#zcyc$ +ro#k"w kuwykonaniu onyc$eI w szczeg"lno+ci e sam zajmowa si re#akcj ustaworaz #oborem zwizkowyc$, zamiar jego wspierajcyc$, rozkrzewieniemzwizku na wszystkic$ prowincjac$ #awnej 0olskiI e zwizek tenrzeczywi+cie za po+re#nictwem uytego przez siebie =obrogoyskiego w


7/106

6aliszu zaoyI e w miar potrzeby czonk"w zwizku w instrukcjeopatrywaI e #la skuteczniejszego rozszerzenia swyc$ zamiar"w #awa im

pismo o utworzeniu gmin, kt"re najwi#oczniej rewolucyjne jego cele kupoczeniu wszystkic$ cz+ci #awnej 0olski wskazuje?.Azterec$ czonk"w s#u gosowao za win ukasiskiego, :krzyneckiuzna go >3akcjonist?, lecz

z braku #owo#"w zaprzeczy winie zbro#ni stanu. Eak samo przy wymiarzekary je#yny :krzynecki o+wia#czyD >nie uznawszy #owo#"w prawnyc$ za#ostateczne, nie mog majora ukasiskiego skaza* na wizienie?.

4 pa#ziernika /4% roku miaa miejsce uroczysta egzekucja ukasiskiegow obozie za rogatkami powzkowskimi, #ok# go zawieziono w otwartym3urgonie, po# eskort an#arm"w. 0o+ro#ku ustawionego czworobokuo##zia"w wojsk polskic$ i rosyjskic$ kat zerwa mu szli3y, zama szpa#na# gow, z#arto z niego mun#ur, woono mu ubi"r wizienny, zgolonogow i okuto w kaj#any wagi 44 3unt"w K1,1 kgL. @astpnie musia wraz z=obrogoyskim i =obrzyckim pc$a* taczki prze# 3rontem wojsk. ilczcytum lu#u sta za szeregami wojska. 0o twarzac$ wielu o3icer"w i onierzynie tylko 0olak"w, lecz take )osjan, spyway zy. ukasiski pc$a

pierwszy taczki, sze# z po#niesion gow patrzc prosto w oczy#ow"#c"w i onierzy mijanyc$ puk"w'.0o egzekucji wywieziono go natyc$miast wraz z towarzyszami #o 8amo+ciai o# tego #nia rozpoczyna si nie spotykane w #ziejac$ mczestwoszlac$etnego czowieka wielkiego umysu i patrioty, maltretowanego przezrz# carski, zapomnianego przez spoeczestwo polskie.8a pr"b buntu w wizieniu zamojskim, pr"b majc na celuzorganizowanie ucieczki wini"w, zo5'@a c$wilowym postoju w karczmie mokotowskiej szynkarka przyjaukasiskiego i #w"c$ jego towarzyszy nie#oli pieczywem i w"#k.

sta wraz z wsp"uczestnikiem buntu :umiskim skazany przez s# wojenny


8/106

pukowy 2 wrze+nia /41 roku na +mier* przez rozstrzelanie. Eorturowany:umiski zezna w +le#ztwie, e >ukasiski nam"wi go #o buntu, e tenzamierza w wypa#ku powo#zenia buntu wygna* z twier#zy garnizon,obwarowa* si w niej i prosi* cesarza o uaskawienie, w wypa#ku za+o#mowy zaoy* miny i wysa#zi* twier#z w powietrze. ukasiski nie

potwier#zi o+wia#czenia :umiskiego, ale przyzna, e nam"wi :umi5skiego #o wywoania buntu, majc zamiar zbiec w powstaym zamieszaniu?%.Wielki ksi 6onstanty nie zatwier#zi wyroku, nakaza wymierzenieskazanym kary cielesnej i po#wojenie ukasiskiemu kary wizienia #o lat%, z zaznaczeniem je#nak, e nawet po upywie tego terminu ukasiskinie moe by* uwolniony bez osobistego rozkazu 6onstantego.W. ks. 6onstanty przysa #o 6uruty z kuracji za granic rozkazD>ukasiski i :umiski, wobec wszystkic$ zgroma#zonyc$ wini"w oraz

w przytomno+ci generaa bryga#y alletskiego, po##ani zostan karzecielesnej wymierzonej w stopniu surowszym anieli to miao miejscewzgl#em innyc$ wini"w zbiegyc$ #awniejszymi czasy z 8amo+cia?.6ara cielesna zostaa wymierzona tylko :umi5skiemu. ( pa#ziernika

bowiem ukasiski wyrazi zgo# na ska#anie #alszyc$ zezna w sprawieEowarzystwa 0atriotycznego. Wizie stawa si zbyt cenny, aby ryzykowa*kar cielesn.%Aentralne


9/106

wyzwolenia. '2 listopa#a o go#zinie 2 rano puk woyski wyprowa#zi goz koszar i okrn #rog przywl"k #o obozu wielkiego ksicia za rogatkmokotowsk. @ikt si nie upomnia u wielkiego ksicia ani te u generalicjirosyjskiej o ukasiskiego. Bez ec$a te pozostaa pro+ba tajnym zamku?.1Aentralne


10/106

Wa#ze rosyjskie potraktoway ukasiskiego z wyjtkow surowo+ci. Winstrukcji z gru#nia /'2 roku #la komen#anta :zlisselburga, genera5majora6ootiskiego, naczelnik sztabu g"wnego cesarza, $rabia Azernyszew,

przekazywa wol cesarsk #o +cisego wykonaniaD >trzyma* w twier#zyukasiskiego jako winia stanu w najwikszej tajemnicy, tak aby pozakomen#antem nikt nie zna jego nazwiska i nie wie#zia sk# by

przewieziony? (.Nwiat, kt"ry o nim zapomnia, spoeczestwo polskie, kt"re nawet w czasie

powstania listopa#owego nie po#jo pr"b uratowania go ani te nierealizowao projektu wymiany ukasiskiego na jec"w genera"w

rosyjskic$, a po upa#ku powstania zupenie nie interesowao si jego losem,nie wie#ziao nawet, g#zie osa#ziy go wa#ze carskie. M#y po upa#ku

powstania styczniowego zosta przywieziony #o :zlisselburga jeszcze je#en0olak 5 Bronisaw :zwarce, je#en z czynnyc$ #ziaaczy powstaniastyczniowego, nie wpa#o mu nawet na my+l, e postaci, kt"ra si

przesuna raz w p"cieniu korytarza, m"g by* wa+nie ukasiski.Cto jak :zwarce opisuje w swyc$ pamitnikac$ to spotkanie. >By to starzecsiwiuteki, take w szarym c$aacie, na kt"regom si natkn w korytarzu,kie#y mnie wyprowa#zali #o ani. 6to to byG )ys"w o kilka krok"wrozpozna* nie mogem, bo wzrok mam na#er kr"tki, a onierz minatyc$miast popc$n #o pustej celi, bym si z towarzyszem nie#oli niespotka.


11/106

zawsze? /.Fa#en Burzyski nie by wiziony w :zlisselburgu. :tarcem tym m"g by*tylko Walerian ukasiski.Ewier#za szlisselburska napawaa groz ca "wczesn )osj. :awna bya

jako najstraszniejsze wizienie carskiej )osji, g#zie bywali osa#zani i ginliczonkowie ro#ziny carskiej. W niej wizi 0iotr Wielki sw pierwsz onHu#oksj, w niej umara jego siostra aria, tu wreszcie zosta zamor#owanycar !wan


12/106

ukasiskiego, przeszo przez :zlisselburg 91 wini"w. C#liczajc za+ 41,kt"rzy przeyli w wizieniu #o lat %, mamy (2 wini"w, z kt"ryc$ 'sp#zio tam & lat, / 5 o# ( #o 2 lat,

( 5 o# 2 #o 1 lat, & 5 o# 1 #o 42 lat, prawnik akukiewicz 5 44 lata, 0olakoszczyski 5 4/ lat, pporucznik ic$ajow 5 ', e#oks 5 '& lat z

przerwami, wreszcie ukasiski 5 '/ lat9.C cikic$ warunkac$ wegetacji wini"w w :zlis5selburgu +wia#czywyjtkowo wysoka +miertelno+* oraz jeszcze straszniejsza w swej wymowieliczba obka stwier#zona w+r"# wini"w, 44 bowiem wini"w umaro

lub te zwariowao w :zlisselburgu.W+r"# wini"w szlisselburskic$ znaj#owali si zupenie niewinni lu#zie, okt"ryc$ same wa#ze nie wie#ziay, #laczego ic$ w og"le wi.Csamotnienie, straszny regulamin wizienia i niewygo#y b#ce jegowynikiem spotgowao jeszcze nie#ostateczne wyywienie Kna skutekwyjtkowo niskic$ sum na to przeznaczonyc$L, a take bar#zo ograniczonew czasie c$wile spacer"w Kna skutek rozkazu ikoaja !, aby a#en wizienie przekroczy bez zgo#y >najwyszej? nie tylko wr"t twier#zy, ale nawetkazamatyL.W latac$ rewolucyjnyc$ zaostrzano jeszcze regulamin, jak na przyka# w/%9 i /&' roku w zwizku z powstaniem w 6r"lestwie.W styczniu /&' roku komen#ant twier#zy otrzyma polecenie wywoane>suc$ami?, kt"re #otary #o ministra wojny, o rzekomyc$ ulgac$u#zielanyc$ winiom politycznym. Aar rozkaza >o#t# nie #opuszcza* wstosunku #o nic$ #o a#nyc$ ulg?. eszcze w roku /%9 zabroniono ksi#zukatolickiemu o#59. @. Mernet,#storia carskoj tiurmy, t. !!, oskwa 9%&, s. '125'1'.

wie#zc, jak to si #otyc$czas praktykowao, katolik"w 0olak"wwizionyc$ w twier#zy, w celu spowia#ania ic$.W /&' roku, jak ju wspomniaem, przywieziony zosta #o :zlisselburgaBronisaw :zwarce, kt"ry przeby w nim ( lat, on te zostawi w swyc$


13/106

pamitnikac$ stosunkowo #oka#ny opis twier#zy i panujcej w niejatmos3ery. >@iewielkie to byo wizienie 5 opisuje w swyc$ pamitnikac$Bronisaw :zwarce wygl# sekretnego zamku, w kt"rym umieszczanowini"w w :zlisselburgu2. 5 Wszystkiego byo 2 cel, czyli numer"w,o##zielonyc$ korytarzem. Erzy numery 5 /, 9 i 2 wyc$o#ziy oknami na

po#w"rze i byy o##zielone pustymi przestrzeniami przytykajcymi #okorytarza, na nie otwieray si #rzwi celi. !nne #o ( wygl#ay na #rugstron, p"nocno5zac$o#ni, to jest na ogr"#ek mi#zy wizieniem i muremzamku, #o kt"rego tylko onierze wc$o#zi* mogli. 8 tyc$ cel l, % i ( byy o#w"c$ oknac$, inne poje#yncze. e#na strona korytarza miaa t #ogo#no+*,e mona byo rozmawia* z ssia#em, kie#y si z#arzyI #ruga t, e soceczasem zagl#ao i e by wi#ok na po#w"rze, je+li si nikt nie przec$a#za,ale po#czas przec$a#zki okno byo zasonite pytlem?.Aela wizienna liczya ' kroki wszerz i & krok"w wz#u, a wszystko byo

przesycone wilgoci, pozbawione jakiegokolwiek powiewu z zewntrz.0rawie cay koniec celi zajmowao #o+* wysokie okno zakratowanewewntrz calowymi sztabami.10:zwarce, op. cit., s. %25%.

liberalny?


14/106

pozytywnej opinii komen#anta je#no sowo >nie? .W /1& roku siostra ukasiskiego, Eekla em5picka, zwr"cia si #ocesarza z pro+b o wia#omo+* co #o jego losu oraz o zezwolenie mu, je+li

jeszcze yje, na powr"t #o kraju i ro#ziny.>:ireQ jRimplore la pitie #e Sotre ajeste en 3aTeurMernet, op. cit, t. !!, s. '(1.

#Run mal$eureuU Tiellar#, #ont la Tie nRa ete 5 VuRune longue suite #essou33oances. ue Sotre a5jeste #aigne mRacca#er sa grace permettra mon

3rere #e Tenir terminer ses jours au sein #e s 3amille?.=rugie po#anie skierowaa empicka w /1/ roku #o sze3a korpusuan#arm"w.

@a oryginale po#ania empickiej 3iguruje na marginesie rezolucja w jzykurosyjskim >pozostawi* bez o#powie#zi?.! w p"niejszyc$ latac$ czynia ro#zina pr"by #otarcia #o ukasiskiego,wzgl#nie uzyskania za+wia#czenia o jego +mierci.4 marca Kst. styluL /&' roku pisa komen#ant :zlisselburga 7eparski #osze3a an#arm"w, e porucznik artylerii, wyka#owca matematyki wkorpusie pawowskim, H#war# )aszewski, wnuk stryjeczny ukasiskiego,

prosi go o umoliwienie mu i #rugiej wnuczce )u#kowskiej wi#zenia zszlisselburskim winiem. 7eparski #o#a, e uwaa pro+b )aszew5skiegoza naturaln, jako wyraz uczucia ro#zinnego i mio+ci #o czowieka. 0rosiwic =ogorukowa o #ecyzj, przy czym ciekawe jest okre+lenie sytuacji

prawnej ukasiskiego, >kt"ry, c$ocia zwolniony z wizienia, pozostaje wtwier#zy po# na#zorem?.C# sze3a an#arm"w na#esza po #w"c$ #niac$ o#powie# o#mowna.=ogorukow zaznaczy, e 7eparski nie powinien by m"wi*, e ukasiskiznaj#uje si w szlisselburskiej twier#zy 4.

W /(' roku prosi za po+re#nictwem wa#z 6r"54Aentralne


15/106

lestwa ukasiski?. 6r"tka byarozmowa. Bakunin tak j stre+ciD >#rgn na caym ciele, obr"ci na mniewp"zaciemnione oczy. O6toGP 5 zapy5'


16/106

nig#y. Wicej ukasi5skiego nie wi#ziaem? %.Cpowia#anie Bakunina jest jeszcze je#nym #owo#em zupenego o#ciciaukasiskiego o# +wiata, utrzymywania go w zupenej nie+wia#omo+citego, co si #ziao w 6r"lestwie.0ro+ba empickiej zwr"cia je#nak uwag wa#z carskic$ na ukasiskiego.8aistniaa nawet my+l zwolnienia go ze :zlisselburga, o ile komen#anttwier#zy uzna to za moliwe ze wzgl#u na jego obecny spos"b my+lenia izesa* go #o je#nej z o##alonyc$ guberni. 0rojekt ten je#nak nie zostazrealizowany.0ooenie ukasiskiego zmienio si na lepsze na pocztku /&4 roku, g#y3unkcje komen#anta twier5#zy szlisselburskiej obj zruszczony 0olak,genera5%Eame.

major "ze3 7eparski, bratanek komen#anta kopalni @erczyskic$, #okt"ryc$ byli zesaini #ekabry+ci. Cto jak opisuje posta* 7eparskiego:zwarceD >Wyobracie sobie okrgy brzuszek na kr"tkic$ n"kac$, a na#tym wszystkim nie mniej okrg a rumian i niezbyt pomarszczontwarzyczk oz#obion siwym wsem i mikoajewskimi 3aworytami, takzwanymi OkotlecikamiP, najzupeniejsza po#obizna pana acieja spo#ukowa albo pana :tanisawa na Wielkic$ i ayc$ 8awa#ac$. A$o* si

jego ekscelencja Kpriewosc$o#itielstwo, naleaoby powie#zie*, alem o tymjeszcze w"wczas nie wie#ziaL przymusza #o marsowego wygl#u, wi#a*byo, e to rola nie #la niego i e kie#y kae naleytym sposobem o*wiczy*przestpc, to c$yba #latego, e zosta #oprowa#zony #o najokropniejszejszlac$eckiej pasji, albo e inaczej zrobi* nie moe, bo car OprzykazaP.Wygl#aa ta caa 3igura zupenie po polsku, opr"cz, ma si rozumie*,ciemnozielonego mun#uru ze +wieccymi guzikami i prusko5moskiewskiej

jeneralskiej czapkiI ale tak wiele ju spotykaem moskiewskic$ twarzy,

po#obnyc$ #o naszyc$, em nie m"g o naro#owo+ci zawyrokowa*I #opierokie#y genera, przywitawszy si z komen# i pom"wiwszy z unionyman#armem, o#ezwa si #o mnie najczystsz polsko5ukraisk mow,

poznaem, e #ygnitarz naley rzeczywi+cie #o wiernyc$ ruso5katolik"w.


17/106

jest 3akt, opisany r"wnie przez :zwarcego, e genera wi#zc jego

zainteresowanie literatur c$cia si prze# nim popisa* i przyni"s mu wtajemnicyycie $ezusa )enana, >aby #a* tym +wia#ectwo, e jestkawakiem liberaa i wolnomy+lnym #ostojnikiem?.7eparski przej si losem ukasiskiego, rozpocz starania, aby wy#oby*go z piwnicznej kazamaty. W raporcie swym prze#stawia wa#zom

petersburskim z najlepszej strony zac$owanie i posta* winia. :twier#za,e w cigu ' lat pobytu w twier#zy szlisselburskiej ukasiski

>zac$owywa si zawsze porz#nie, znosi bez szemrania sw"j los, z pokorc$rze+cijask i szczerze przyznaje si #o swyc$ przestpstwI e nie c$cewraca* #o ojczyzny, lecz c$ciaby zakoczy* ycie w twier#zy i uwaabyza najwiksz #la siebie ask uwolnienie go z zamknicia w sekretnymzamku?.7eparski zaznacza, e ukasiski jest zgrzybiay, saby, c$ory na kamic iruptur, #o#awa, e proponowaby zwolnienie winia z zamknicia i

przeniesienie go #o je#nej z cel #olnego pitra, z zac$owaniem na jegoutrzymanie sumy wy#atkowanyc$ #otyc$czas '2 kopiejek #ziennie.

@a raporcie 7eparskiego znaj#ujemy wasnorczn rezolucj ukasiskiego zwolni* z zamknicia wOsekretnym zamkuP i umie+ci* w je#nej z kazamat #olnego pitra, orazwyznaczy* #la #ozoru na# nim po kolei onierza ze stray, z kt"rym b#zieukasiskiemu wolno spacerowa* wewntrz twier#zy?.

2 marca /&4 roku zakomunikowa 7eparski sze3owi an#arm"w, ksiciu=ogorukowowi, e #nia poprze#niego zawia#omi ukasiskiego o #ecyzjicesarskiej. >ukasiski wysuc$a z pokor i po#ni"sszy z gbok ra#o+circe zani"s pomienn mo#litw #o Boga o z#rowie ego Aesarskiej o+ci igorce zy zrosiy pier+ tego starca? 1.


18/106

9 marca /&4 roku rozpocza si wic nowa, lepsza era w yciuukasiskiego. 8osta przeniesiony #o przykrej wiziennej kazamaty, jake

je#nak r"nicej si o# ciemnego loc$u, w kt"rym przebywa samotnie przez' lat.7eparski w #alszym cigu nie zapomina o nim. W 2 #ni p"niej, 9 marca/&4 roku zwr"ci si 7eparski ponownie #o =ogorukowa o wyznaczenie22 rubli na kupno niezb#nej o#ziey #la ukasiskiego i na inne jego

potrzeby. W pi* lat p"niej, we wrze+niu /&( roku, prosi jego nastpca,genera Ton Mrunblatt, o nowe 22 rubli zasiku wobec zupenegozniszczenia jego o#ziey.=om 7eparskiego, jego yczliwa atmos3era stworzyy ukasiskiemuzupenie nowe warunki ycia. )o#zina 7eparskiego otaczaa starcayczliwo+ci, szacunkiem i ser#eczn opiek. 8 w#ziczno+ci tewspomina w latac$ p"niejszyc$ ciepy stosunek #o niego generaa i jego

ro#ziny.W /&1 roku prawie /25letni starzec pisa #o emerytowanego ju7eparskiegoD >ska#ajc u st"p #ostojnej maonki pana generaa wyrazymej naj51Aentralne


19/106

czasopism. "g je#nak wizie #owie#zie* si z nic$, co si #zieje na+wiecie, a ze staryc$ rocznik"w przey* wszystko, co si stao i co zaszo wyciu Huropy w cigu %2 lat o#erwania o# +wiata.8naj#oway si bowiem w bibliotece roczniki o3icjalnej gazety ministerstwaspraw wewntrznyc$ :iewiernaja 0oczta i roczniki miesicznik"wrosyjskic$ trzy#ziestyc$ i czter#ziestyc$ lat, roczniki po5/Aentralne


20/106

kt"rej nic nie jest w stanie mi o#ebra*Q Ao mnie obc$o#zi 0etersburg, 0ary,7on#yn, i nawet +wiat cay, jeeli nie mog w nim znale* mej ojczyzny imojego grobuG !stnieje wpraw#zie co+, co nazwane jest 0olsk, alenajznaczniejsi jej mieszkacy traktowani s jak pariasi w !n#iac$, c$ocia natyc$ ostatnic$ patrzy si z pogar#, ale bez nienawi+ci(.(/5letni starzec #aje w zakoczeniu wspomnianego listu obraz swego

penego wa$a stanu wewntrznegoI >ten c$aotyczny list jest wiernymo#biciem mojej gowy i zamtu, jaki w niej panuje. @a przemian ton

powany i #rwicy, wesoy i smutny przeplataj si stale bez a#u i ska#u.m"wi mieszanin jzyka rosyjsko5

polsko53rancuskiego, pisa Kpamitniki i nie traci na#ziei o#zyskaniawolno+ci?/.4( lutego /&/ roku wysa #o cesarza najunieniej #onoszWaszej Aesarskiej o+ci, e osa#zony w po#legej mi twier#zy tajny

wizie ukasiski z woli boej #nia #zisiejszego umar?. @a oryginaleraportu #opisano sowa >ego Aesarska o+* raczy czyta*?.0oc$owano ukasiskiego w :zlisselburgu, jak to byo w zwyczaju, wmiejscu nie oznaczonym. @ikt te nie wie#zia i nie wie, w kt"rym miejscuznaj#uje si gr"b jego, g#zie znalazospok"j jego umczone ciao.7ata samotnego wizienia nie wpyny bynajmniej naosabienie wa#zumysowyc$ ukasiskiego. Nwia#czy o tym pikne i pene tre+ci #zieo,


21/106


22/106

)kopisukasiskiego, przec$owywany w Aentralnym


23/106

0o#ziwu go#na jest pami* ukasiskiego, kt"ry potra3i po %2 latac$wizienia opisywa* #oka#nie 3akty, kt"re z#arzyy si na pocztku istnienia6r"lestwa 0olskiego, jak i gboka c$arakterystyka sytuacji politycznej6r"lestwa. >Wielki ksi 6onstanty 5 pisze ukasiski 5 zrobi sisamowa#nym monarc$, senator @owosilcow jego pierwszym ministrem,

praw#ziwi ministrowie jego pokornymi sekretarzami, nieszczsny i go#nylito+ci starzec 8ajczek, osabiony 3izycznie i umysowo, przyj rol by*maszyn #o po#pisywania, co mu tylko prze#stawiono?. "wi #alejukasiski o kaprysac$ wielkiego ksicia i kra#zieac$ @owosilcowa.0amitnik jest po#stawowym r"#em #o $istorii wolnomularstwa polskiegoi Eowarzystwa 0atriotycznego. Cbok zezna ukasiskiego i jegotowarzyszy w procesie warszawskim #aje cenny materia #o poznania cel"wi i#eologii obu tyc$ zwizk"w.Aiekawe s wypowie#zi ukasiskiego natury og"lnej, c$arakteryzujce

pogl#y autora, przepojone gbok moralno+ci i $umanizmem, a goszce,e sia nie tworzy niczego K>la 3orce ne cree rien?L.

0rzeciwstawia si ukasiski polityce caratu w 0olsce, polityce, kt"ra#oprowa#zia #o wybuc$u powstania listopa#owego, a ostatniostyczniowego, o kt"rym #owia#uje si w :zlisselburgu z o3icjalnyc$ gazetrosyjskic$. 0rzeywa gboko now trage#i naro#u polskiego, >caa 0olska

jest pokryta czarn krep?, oburza go rozptywany przez pras szowinizm)osjan, a prze#e wszystkim >zo+*, nielu#zko+* i nierozs#ek? u niekt"ryc$rosyjskic$ publicyst"w i uczonyc$, po#ju#zajcyc$ w prasie onierzy imasy naro#u rosyjskiego. >Azsto z#arza si 5 pisze ukasiski 5 e ten,kt"ry po#pala #om ssia#a, ujrzy wasny #om w pomieniac$?.imo ucisku carskiego 0olska przemoc ujarzmiona >nie stracia i niemoga straci* swoic$ wsp"lnyc$ wszystkim krajom istnienia i

niepo#lego+ci?. Wszystkie wymierzone przeciw niej traktaty i konwencje sniewane. Wyj+cie ze strasznej sytuacji )osji wi#zi ukasiski w #aniu0olsce niepo#lego+ci, albowiem >rozs#na i umiarkowana politykanab#zie #la )osji #obrego i przyc$ylnego ssia#a i tym sposobem obanaro#y, yjc w zgo#zie, b# pracowa* wsp"lnie #la swojej pomy+lno+ci?.6rytyczny s# o poczynaniac$


24/106

w )osji przez tego cesarza, a take z uczuciem osobistej w#ziczno+ci zazago#zenie jego strasznego losu w :zlisselburgu.)e3ormy wielkim i go#nym po#ziwienia #zieem?,

przyr"wnujc go #o 6azimierza !!!, po#kre+lajc pona#to, e praw#ziwawielko+*

kr"l"w polega nie na wojnac$ przez nic$ prowa#zonyc$, lecz na#ziaalno+ci pokojowej #la #obra swyc$ naro#"w.C##ajc $o# >m#ro+ci i lu#zko+ci?


25/106

gnbione, szukao ucieczki prze# ciasnot wewntrzn, prze# uciskiemcarskim i nie znaj#owao jej, ale wsz#zie nioso z sob jego zab"jczwa#z.)u+ zac$owaa wsp"lnot gminn, rozbu#owaa pastwo, s3ormowaowojsko, ale nie stworzya wolnego czowieka.

@aprzeciw niej, rwnej wobec swojego ucisku, znaj#owaa si 0olska,nierwna w swojej wolno+ci.e#nostka, uznana w 0olsce za woln, posia#aa samowa#z wolno+ciczowieka, bya ukoronowaniem c$way i zwyciskim laurem rozwoju

polskiego. ajestatyczne >Teto?, kt"re mogo by* wyrzeczone przezka#ego wolnego czowieka, niezrozumiae #la zwolennik"w arytmetycznejwikszo+ci gos"w, jest najpeniejszym wyrazem sowiaskiej zasa#y

je#nomy+lno+ci i nieograniczonej woli je#nostki.L )uskie i 0olaki, wysze#szy z je#nego punktu, szli z pocztku je#n#rog, a potem rozeszli si, biorc #rogi zupenie w przeciwnym kierunku.0olacy natra3ili #rog wio#c #o wolno+ci, a )uskie zmuszeni zostali i+*#rog wio#c #o niewoli.4L 0olaki, wsze#szy #obrowolnie na #rog wolno59


26/106

o# ycia wsp"czesnego, z pogl#ami je#nego z wybitnyc$ umys"w X!Xwieku, prze#stawiciela najszlac$etniejszego i najbar#ziej postpowegoo#amu naro#u rosyjskiego, rewolucyjnego #emokraty, wielkiego pisarza imy+liciela a take #ziaacza politycznego, wielkiego przyjaciela naro#u

polskiego 5 @ie przestajc koc$a* 5 pisze on 5 na# wszystko moj ojczyzn, janie mog nienawi#zi* a#nego naro#u. 6a#y nar"# mnie interesuje. W)osji, g#zie teraz yj, znalazem wiele lu#zko+ci. 0omi#zy maej liczbyos"b, z kt"rymi moje pooenie pozwalao zbliy* si, ka#a z nic$ staraasi

nie+* mi ulg i pocieszenie, nawet prostym onierzom winien jestemw#ziczno+*, a#en z nic$ nie o#m"wi mi usugi i pomocy, kt"ryc$#aem. 7u# prosty przeczuje instynktem, kto mu #obrze yczy?.M#y przypomni sobie, ile wycierpia, ile mki #ozna w yciu ze stronycaratu, rzuca straszne sowa, aby p"niej wysuwajc akt oskarenia przeciwniesprawie#liwo+ci i tyranii carskiej pisa*D >0rosi* b# nie kary, nie zemsty,a nawet surowej sprawie#liwo+ci, lecz tylko ojcowskiej poprawy #lawinnyc$, pocieszenia i ulgi #la cierpicyc$?.0iszc w je#nym miejscu, e >p"wiekowe #o+wia#czenie jasno przekonao0olak"w, e nie tylko po# rz#em, ale po# wpywem )osji 0olska nie moe

by* spokojn i #owoln? koczy wnioski swoje wyraeniem na#ziei >zgo#yi bogosawiestwa #la oby#w"c$ naro#"w, g#y b#c ssia#ami nie b#nig#y uywa* pomy+lno+ci, jeeli zac$owaj #awn nienawi+* i b#szko#zi* sobie wzajemnie?.ukasiski pamita, i to #ziki uczenieuropejscy zalecaj lu#om spok"j i zgo#, uczeni ruscy ogaszaj nienawi+*i zemst?. 8arzuca im, e wierz tylko w si materialn, a przecie


27/106

powtarza kilkakrotnie w swym pamitniku ukasiski 5 >sia nie tworzyniczego Kla 3orce ne cree rienL?.

@ie tylko je#nak )osj carsk wini ukasiski za upa#ek powstaniastyczniowego, zarzucajc take


28/106

bogactwa caego +wiata, mona arystokracja tracc spore #oc$o#y nazaspokojenie swoic$ kaprys"w, uroje i 3antazji, za#ziwia +wiat cay, g#yobok ic$ paac"w s obszerne o##ziay miasta, zamieszkane przez bie#nyc$lu#zi, yjcyc$ wpo+r"# bot i w zapowietrzonej atmos3erze, g#zie gnie#si c$oroby, zepsucia obyczaj"w i zbro#nie. 6lasa tyc$ proleta5r"w jest wewszystkic$ europejskic$ krajac$, ale najliczniejsza jest w mo#litwa?. >!! y a VuelVue c$ose en $aut Vui #erange les #es5

seins #es mortels?.>o#litwa? ukasiskiego, kt"r, jak pisze, o#mawia przez wiele lat wtwier#zy szlisselburskiej, jest wzruszajcym, w swej tre+ci #okumentemwiary w sprawie#liwo+* #ziejow uosobion w sile wyszej. Wielkisamotnik jest zarazem wielkim patriot wierzcym w posannictwo ka#egonaro#u, w si #obrego wpywu wynikajcego z 3aktu posia#ania ojczyzny,

bez kt"rej czowiek >przestaje prawie by* czowiekiem?.


29/106

>o#litwa? ukasiskiego jest wyrazem na#ziei, i nie#aleki ju czaswyzwolenia naro#u, e koniec cierpie naro#u polskiego si zblia, jestnamitnym, uczuciowym zakoczeniem rozwaa najpierw $istorycznyc$, a

potem 3ilozo3icznyc$ i moralno5etycz5nyc$ zawartyc$ w rkopisie, kt"rypowsta w tak wyjtkowyc$ warunkac$.

PAMITNIK

W /'9 r. wyszo z #ruku w Berlinie #zieo po# tytuem 'esc(ic(te despo"nisc(en )uf*standes und +rieges... -/*-. ao znane w )osji, lecz,jak m"wi tumacz, uwaane w @iemczec$.


30/106

a syszaem, e jeszcze kie#y


31/106

kt"ryc$ mowie byli sami niepatni,18a#owoleni.

zmuszeni nagle prze# nastpujcym nieprzyjacielem o##ali* si z wojskiemz kraju, zostawione byy w krytycznym pooeniu i prawie umieray z go#uz #zie*mi. Wawrzecki, czonek )a#y, prze#stawi to rz#owi, kt"ry

po+pieszy #a* im opatrzenie. C3icerom, pozostaym w kraju z przyczynyc$oroby i ran, pozwolono y* u krewnyc$, t liczb powikszyli jecywojenni, szczeg"lnie nalecy #o garnizon"w twier#z. @a koniec nasta

pok"j. Wojsko polskie przyjte po# potn protekcj


32/106

zrczni po##ani i zostawi kraj swemu nastpcy, przygotowany #o rewolucji.Fe cesarz


33/106

zowania wojska z pomoc komitetu zoonego z ( najstarszyc$ genera"w9.Cni ra#zili i pisali, a w. ks. 6YonstantyZ organizowa sam i wy#awa rozkazyi urz#zenia zupenie przeciwne tym, kt"re oni postanowili. 6omitet tenwystawi si na po+miewisko. C+mielony tak takim uleganiem niezac$owywa a#nego umiarkowania i z ka#ym #niem, i za ka#ymrozkazem wykazywa jasno pomieszanie zmys"w i potwier#za to, co my onim czsto syszeli i to co byo go+ne w caej Huropie. Wojsko byo nieukontentowane i nawet w kraju #aa si uczu* pewna niec$*. Azartoryski,korzystajc z tego pooenia umys"w, c$cia o##ali* w. ks. 6YonstantegoZ.8ni"sszy si z caym komitetem, ks. :ukowskim i g. a#iutantem cesarza

$r. Carowskim, po#a skarg przeciwko w. ks. Y6onstantemuZ. @anieszcz+cie nie zapewni sobie wikszo+ci gos"w w komitecie, o# kt"regocesarz #a obja+nienia. @ajstarszy czonek gYeneraZ 8ajczek pierwszy #agos za w. kYsicieZmI ' jeszcze przyczali si #o niego, a zatemwikszo+ci % przeciwko ' gos"w skarga zostaa usunita i w. ks.6YonstantyZ zosta w swoim miejscu naczelnego wo#za. Ea #ecyzja tyczcasi tylko wojska miaa wpyw na przyszy los kraju. Ao #o os"bzamieszanyc$ w tej sprawieD ksYiciZu Azartoryskiemu zosta59=browskiego, 6niaziewicza, Woyczyskiego, Wiel$orskiego, 8ajczka i:ukowskiegoI sekretarzem 6omitetu utworzonego na pocztku maja /% r.

by genera bryga#y 0aszkowski.

waa maa na#zieja by* namiestnikiem. Ea go#no+* #ana bya p"niejgYeneraoZwi 8ajczkowi, z trzec$ przeciwnyc$ czonk"w 4 generay wyszlize suby2, trzeci, ks. :ukowski, zosta jeszcze w subie jaki+ czas. W. ks.6YonstantyZ wygrawszy bitw sta si praw#ziwym monarc$, pewnym

b#c, e nikt wicej nie o#way si by* jego przeciwnikiem. Eak zaczyznika* nasze na#ziejeQ

@a koniec ogoszono Aarstwo 0olskie, zrobione ze zmniejszonego 6sistwaWarszawskiego. Wie+* ta, przy tak smutnym pooeniu #uc$a mieszkac"w,

przyjta zostaa obojtnie, a nawet smutno. eszcze spo#ziewano si czego+o# oczekiwanego przybycia cesarza, kt"ry ju straci poow tej wiary i tegozau3ania, kt"re posia#a u nas. og tu take #o#a*, e zblienie si nasze z


34/106

)uskimi wiele pomogo nam #o wyj+cia z b#u, w jakim my byli #ot#,wzgl#em c$arakteru tego monarc$y.0rzyby cesarz w jesieni /1 r.#o Warszawy. Wjaz# jego by trium3alny,

para#y i manewry wojenne, wielki bal ze ska#k #obrowoln, '5#nioweo+wiecenie miasta, roz#anie wielu or#er"w, prze#stawiono na Eeatrze

@aro#owymnow #ramm napisan przez @iemcewiczaD >Wa#ysawagieo i a#wiga, o poczeniu 7itwy z 0olsk?. )oz#ano take mn"526niaziewicz i Woyczyski, a take sekretarz 6omitetu 0aszkowski. @a ic$miejsce powoany zosta ks. Mie#roy*.W listopa#zie.

stwo or#er"w ruskic$. =osy* powie#zie*, e znacznacz+* publiczno+ci

z#awaa si by* za5#owolniona. 0rzy tym rozpuszczano jeszcze r"ne wie+cio przyczeniu #o 0olski niekt"ryc$ guberni, na przyka# 7itwy, Woynia,0o#ola i tym po#obnyc$. =la potwier#zenia tyc$ wie+ci m"wiono, e cesarzw potocznej rozmowie na#mieni o tym komu+, nawet niekt"rym #amom wtacu. @a koniec opowia#ano, e to ju by nastpio, g#yby senat ruski niesprzeciwi si temu. @ie mona wie#zie*, jak wiele byo w tym praw#y, totylko pewne, e ta polityka bya zrczna i rozs#na, suca #o utrzymania#obrego #uc$a i powikszenia zau3ania. Wiele os"b, nawet rozs#nyc$,utrzymywao, e @apoleon nie m"g nam #a* ani je#nej stopy ziemi bezwojny i o3iar z naszej strony, przeciwnie cesarz


35/106

osobie w ks. 6onstantego po# skromnym nazwiskiem naczelnego wo#za,c$ocia urz# ten nie by wspomniany w konstytucji ani nawet ogoszonyosobnym postanowieniem.0rzez 4 lata prze# zwoaniem sejmu'stan kraju wyja+ni si zupenie,nieukontentowanie byo wielkie i powszec$ne z r"nyc$ przyczyn,uc$ylenie kt"ryc$ zaleao o# sejmu, zgroma#zonego pierwszy raz nawiosn // r. Wiele okoliczno+ci niekorzystnyc$ przyczynio si, e tensejm nie tylko niczego nie m"g z#ziaa*, ale nawet #a pocztek niec$cicesarza. Cpr"cz na#uy* i samowolnego postpowania, #zia5anyc$ministrami%z rozkazu w. ks. 6Yonstan5tegoZ i senatora @owosilcowa, byy

jeszcze uciliwe po#atki, #la ustanowienia kt"ryc$ zmusiy potrzebywojenne o# na#ziei uc$ylenia onyc$ Kg#y bu#et konstytucj zastrzegsobie samemu cesarzL. Erzeba wie#zie* take, e po# #obrym rz#em

pruskim o# (9& #o /2& r. kraj uywa rza#kiej pomy+lno+ci. 6ie#y

wszystkie kraje niszczyy si wzajemnie przez wojn, rz# pruskiutrzymujc m#r polityk zosta neutralnym, otworzy swoje porty wszy5'// roku.%)usycyzm 5 przez ministr"w.

stkim naro#om i przez $an#el zbogaca swoic$ po##anyc$. W tym perio#ziepro#ukta rolnicze #oszy #o na#zwyczajnyc$ cen i #a nam nowe potrzebynieznane #awniej. 8 /2& r., z o#mian politycznego pooenia, w krajuusta $an#el zboem, a przeciwnie pobyt ;rancuz"w i cige stosunki z;rancj co#ziennie ro#ziy nowe potrzeby, na zaspokojenie kt"ryc$ sposobyz ka#ym #niem zmniejszay si. 0omimo tego, e $an#el zboem, je#ynym

pro#uktem rolniczego kraju, zmniejszy si, rz# pruski zajwszy M#ask inaoywszy wysokie co jeszcze z ka#ym rokiem stawia przeszko#y. 0rzytakic$ to niekorzystnyc$ okoliczno+ciac$ o#byy si wybory i otwarcie

pierwszego sejmu. 8#aje si, e ministrowie powinni byli to zna* i wzi*

#zielne +ro#ki, lecz zamiast tego oni #ziaali wszystko cokolwiek by* mogo#o pomnoenia nieukon5tentowania.0ajprzd, wyb"r prezesa znaczy wielewe wszystkic$ po#obnyc$ obra#ac$I oni za+ marszakiem sejmu postawili$r. 6rasiskiego, nie majcego a#nego #o+wia#czenia i mae niewi#zcego po#obnyc$ zgroma#zeI nie zwaajc na to, e ten, kt"ry jestz#olny #owo#zi* kilkoma tysicy lub nawet kilka#ziesit tysicy wojska, nie

jest w stanie kierowa* obra#ami kilku#ziesit czonk"w, nieusposobionyc$,


36/106

nie znajcyc$ je#en #rugic$ i na pewny czas zebranyc$. 0o wtre,posa#zilimi#zy reprezentantami w. ks. 6onstantego pewni b#c, e on strasznswoj twarz i #zikimi grymasami o#ejmie o#wag +miaym i nie pozwoliim otwo5

rzy* ust. :ami za+ ministrowie z swojej strony obc$o#zili si z czonkamisejmu bez a#nyc$ wzgl#"w i prawie z pogar#. Ai ostatni starali sio#paci* im zarzutami i skargami. Eaki pocztek nie m"g po#oba* sicesarzowi, kt"ry przy zamkniciu posie#ze i uy #ysymulacji, je#nak

powzi ju mocny wstrt #o po#obnyc$ obra#. @a #rugim sejmie1te same

zatargi o#nowiy si jeszcze z wiksz moc i ju zmusiy cesarza pokaza*swoje nieukontentowanie, c$ocia w umiarkowanyc$ wyrazac$I tak sejm

potem przez 1 lat zwoanym nie by. @iespokojno5+ci w Huropie take wieleprzyczyniy si #o tego. Ee #wa sejmy po#oyy 3un#ament wszystkic$nieszcz+* i #ugic$ cierpie, kt"re+my znosiliI przekona nas, e po#rz#em ruskim nie moemy spo#ziewa* si y* spokojnie i zmusi nas zrozpacz prawie powsta* z broni w rku. 0rzyczyn tego jest wi#ocznaniezrczno+* ministr"w, ale nie mona tego przypu+ci*, eby oni byli #otego stopnia nierozs#ni, #latego w osobnej uwa#ze ja wyja+ni skryt

przyczyn ic$ #ziaania, o kt"rej, ile ja wiem, nikt nie pisa. Eak ja cignopowia#ania postpk"w rz#u kierowanego przez w. ks. 6Yon5stantegoZ i

@owosilcowa.8niec$ciwszy cesarza z pomoc nie#onyc$, lecz lubicyc$ wa#zministr"w i moe na#to gorliwego i rozjtrzonego sejmu, w. ks. 6YonstantyZzrobi si samowa#nym monarc$,1/42 roku.

senator @owosilcow jego pierwszym ministrem, praw#ziwi ministrowie jegopokornymi sekretarzami, nieszczsny i go#ny lito+ci starzec 8ajczek,osabiony 3izycznie i umysowo, przyj rol by* maszyn #o po#pisywania,co mu tylko prze#stawiono. Azeg" mona byo spo#ziewa* si o#

po#obnego rz#u. inistrowie po #rugim sejmie oswoYboZ#zeni wcale&o#


37/106

bezskutecznyc$ wyrzut"w i skarg sejmu ograniczyli si zasugiwa* ask w.ks. 6YonstantegoZ i @owosilcowa, wypeniajc i uprze#zajc nawet kaprysyi #zikie urojenia pierwszego i pozwalajc kra+* i prze#awa* urz#y#rugiemu. 0o# cieniem ic$ powagi mogli sobie #rzema* w swoic$krzesac$, pewni b#c, e ic$ nikt nie przebu#zi. Eymczasem zo

pomnaao si co#ziennie. :zpiegostwo i #onosy tak zag+ciy si, e niktnie by spokojnym wpo+r"# swojej ro#ziny. @ieu3no+* bya wsz#zie.aksyma tyran"w2i3ide et imperabya go#nie na+la#owana przez w. ks.6YonstantegoZD 0olak"w ostrzegano po# rk >strzecie si )uskic$, oni YoZwas #onosz?, a )uskim to samo m"wiono o 0olakac$I je#nym sowem#awna nieprzyja #w"c$ naro#"w, yjcyc$ teraz razem i majcyc$co#ziennie mi#zy sob stosunki, nie tylko nie zmniejszya si, alezamienia si w nienawi+*. % ro#zaj"w policji tajnyc$ i jawnyc$ liczono wsamej Warszawie. awna policja, rozumie si, po# po#obnym rz#em bya

szko#liwa i niespo5&Aakowicie.

kojna, mieszaa si we wszystko i prze# jej szperaniem tru#no si byoukry*. @ajmniejsze z#arzenia, niewarte nawet a#nej uwagi, byy #onoszonew. ks. 6YonstantemuZ, kt"ry c$wali si tym prze# wszystkimi tak #alece, emnie powie#zia rozmawiajc ze mnD >Ey nie ukryjesz si prze#e mn zeswoimi postpkami, ja wiem, co ty ja#asz na obia#?. Eak w samej rzeczy onnie zna o utworzonej rewolucji /'2 r, ani nawet prze#tem oWolnomularstwie @aro#owym. 6armiono go tylko 3raszkami i on by#owolny, my+lc, e wie o wszystkim. W. ks. 6YonstantyZ by oszcz#ny inawet skpy #la nagr"#, a nawet uytecznyc$ #zie, lecz nie aowawy#atk"w, c$ocia bar#zo znacznyc$, #la #ogo#zenia momentalnymkaprysom. Ao si tyczy kary, to on w tym szczo#ro+ci przec$o#zi wielumonarc$"w. :to kij"w za najmniejsze uc$ybienie, to bya zwyczajna karaI

w przypa#ku posuwa liczb t #o tysica. Cn nie lubi rozlewa* krwi, ontylko znaj#owa ukontentowanie mczy* lu#zi. 6aj#any, kule #ziaowe zacuc$ami, wacymi / 3unt"w, noszone przez wini"w naramionac$ przy cikiej pracy, te byy zwyczajnie uywane. !le razy w.ks. 6YonstantyZ by w 8amo+ciu, to c$o#zi mi#zy winiami Kz kt"ryc$zna bar#zo wielu i przy swojej na#zwyczajnej pamici wie#zia ic$nazwiska i ic$ wykroczeniaL. Eo w ten czas z najwiksz ra#o+ci naigrawa


38/106

si na# nimi. 0o# rz#em 6sistwa WarszYawskiegoZ ministrowie #awalipubliczne posuc$ania, ka#y

w wyznaczony przez niego #zie. 0o# rz#em w. ks. 6YonstantegoZ zupeniezapomnieli o tym #obrym zwyczaju i stali si zupenie niewi#zialni. e#nymsowem, oni nie umieli przemawia* publicznie na sejmie i nie c$cielirozmawia* prywatnie. < co robia ta liberalna konstytucjaG Cna byasc$owana i zamknita w arc$iwac$ #latego, e bya liberalna, a tyrania byac$o#zca i #ziaajca w osobie w. ks. 6Yonstan5tegoZ. Azasem wspominanokonstytucj w niekt"ryc$ postanowieniac$ i urz#zeniac$ mniejszej wagi.

@awet cesarz wspomnia j #wa razy. C powo#ac$ tego po#am w uwagac$,

teraz musz jeszcze o wolno+ci #ruku pom"wi*.Wolno+* #rukubya zapewniona konstytucj 6sYistZwa WarszYawskiegoZ, a

p"niej ona wesza i w konstytucj carstwa. Fe za 6sYistZwa nieustanowiono prawa #la ograniczenia na#uycia, to cenzura zostaa jeszcze, a

p"niej po zajciu kraju przez wojska rosyjskie staa si potrzebn. )z#polski powinien to samo powie#zie*, tak jak rz# 6sYistZwa i zostawi*cenzur #o czasu.


39/106

nieporozumieniu mi#zy tymi klasami. eszcze nawet prze# ogoszeniemAarstwa niekt"rzy 0olaki, zapewne z pozwoleniem )a#y )z#zcej,wezwali wszystkic$ mieszkac"w, #ajc projekt"w tyczcyc$ sirzeczonego #ziea(0rojekty sypay si ze wszystkic$ stron i ska#ano je winisterstwie :praw WewntrzYnyc$Z. Cgoszono Aarstwo&0olskieIkonstytucj i rz# nowyI i nikt o nic$ nie wspomnia.

@iekt"rzy nierozs#ni wa+ciciele #"br, za+lepieni c$ciwo+ci, w przypa#kusporu z wo+cia5nami m"wili im >e wolno+* wasza skoczya si?, cesarz>nie lubi wolno+ci i nie #a jej nikomu u siebie i nie pozwala nawet my+le* otym?. >Wia#omo take e wiele projekt"w pisano o tej naszej wolno+ci, aleone bez skutku(Fe kr"l wkr"tceogosi si samowa#nym i o##a #obra #awnym wa+cicielom? i przez tozrobili rewolucj '2 juillet9.Wszystkie rz#y szanuj osoby zasuone lub poc$o#zce z #awnyc$rz#"w, w. ks. 6Yonstan5tyZ nie zac$owywa tej polityki, e nawet u#erzy w

piersi senatora $rabi A$o#kiewicza, byego pukownika, kt"ry wyjec$a zWarszawy, #eklarujc, e o#t# w senacie zasia#a* nie b#zie. 6obietom#ostawao si czsto wiele nieprzyjemno+ci i zniewag o# w. ks,6YonstantegoZ, c$ocia nie naocznie, ale one z swojej strony paciy mu

+miec$em i nienawi+ci.0o# rz#em pruskim mao byo kan#y#at"w #o przyjcia +lub"w zakonnyc$i ta liczba co#ziennie zmniejszaa si. 6lasztory po wikszej cz+ci byy niezajte i nie lu#ne, ale rz# nie o#way si ic$ uc$yla*, aeby nie obu#zi*3anatyzmu i nienawi+ci. )z# 6sYistwaZ Warszawskiego zacz znosi*niekt"re, ale e to #ziao si po# powag @apoleona, a szczeg"lnie9)ewolucja lipcowa /'2 r.


40/106

po# powag kr"la saskiego, znanego ze swojej pobono+ci, to nikt na to nieszemra. !naczej to wi#ziano po# rz#em cara i go+no uskarano si, e)uskie nie szanuj religii katolickiej, jej klasztor"w, +wit itp. :owemm"wic, nisze #uc$owiestwo i lu# nie mogli obojtnie wi#zie* takowe

postpowanie.Wysze #uc$owiestwo, starannie wybrane w wi#okac$ rz#u, z#awao si

by* #owolnym, ale nie posia#ao zau3ania z przyczyny, e niekt"re czonkinie o#znaczay si niczym, nawet rozs#kiem, a je#en z nic$ by nawetwicej jak szpieg, g#y czy #o tego pro3anacje spowie#zi.Eeraz wypa#a mi m"wi* o wojsku, kt"remu w. ks. 6YonstantyZ po+wica

czas i starania. Cno tylko suyo #o jego zabawy. Eak jak lalka suy #ozabawy maej #ziewczynki, kt"ra j rozbiera i ubiera co moment, tak w. ks.6YonstantyZ przemienia ubi"r, porz#ek i manewra wojska. 0rzypatrzmy si

jak w. ks. 6YonstantyZ postpowa w tym wzgl#zie o# pocztku #o koca.:zcztki wojska, zebrane we ;rancji i innyc$ krajac$ po# protekcj cesarza


41/106

6YonstantyZ posuwa si #o nielu#zko+ci i okruciestwa. @ajmniejszeuc$ybienie karano jak zbro#ni. 8wyczajna kara bya 22 kij"w, lecz t

posuwano #o tysica. e#en mo#y po#o3icer o##ali si na moment o#swojej warty i zosta kijami zabity, kie#y w innym wojsku najsurowsza kara

byaby naznaczona utrata stopnia. =awni i zasueni o3icerowie, kt"rzytylko mogli sobie znale* spos"b utrzymania si, wyszli ze suby#obrowolnie. =ru#zy zostali wyp#zeni bez a#nego +le#ztwa wskutek#oniesienia szpieg"w czsto 3aszywego lub prze#stawienia #ow"#c"w, niezawsze pewnego. 8#arzyo si, e na para#zie w. ks. 6YonstantyZ nie bykontent z je#5

nego puku Kile pamitam % strzelc"wL, napa# na gYeneraZa ;alkowskiego,zapytujc si go o przyczynie. Menera o#powie#zia, e o3icer"w wiele jestniez#atnyc$. >0owia#aj, kt"rzy to s tacyG? Menera, nie znajc #obrzeo3icer"w, po#yktowa nazwiska, kt"re mu przyszy na pami*, bojc siwyzna* swoj nie+wia#omo+*. 0olaki nie maj re"igii4. 8biegi,a p"niej uwolnieni o# suby po wysueniu 2 lat onierze napenialiskargami i opowia#aniem swoic$ cierpieli najskrytsze zakty kraju. >Ct" to

jest ten car moskiewski, kt"ry ogosi si kr"lem polskim i obieca si by*

ojcem naszym #latego tylko, aeby m+ci* si na naszyc$ #zieciac$ ibraciac$ za to, e oni, suc @apoleonowi, walczyli z jego wojskiem?. Eakm"wili mieszkacy wsi,


42/106

powtarzajc #awne przysowieD$ak 5wiat 5wia*tem nie b!dzie 6oska"%o"akowi bratem.We wszystkic$ wojnac$, tak w polu jako te w garnizonac$, g#zie obcewojska #ziaay wsp"nie z wojskiem 3rancuskim, @apoleon #a5wawynagro#zenie po# tytuem, na reprezentacj #ow"#com, z obowizkiem,aeby oni przygaszali42na obia#y i wieczora r"nyc$ wojsk o3icer"w. Eosamo zac$owane byo wzgl#em onierzy. 0uki 3rancuskie #away uczty#la puk"w cu#zoziemskic$. 8upenie przeciwnego systemu trzyma si w.ks. 6Yon5stantyZ, je#no sowo #osy* c$arakteryzuje tego ksicia, e nikt uniego nie ja# kawaka c$leba. :ie#zc jak cyklop w swojej jaskini onwynaj#owa r"ne sposoby sia* zrcznie nienawi+* i nie#owierzanie mi#zywojskiem ruskim i polskim, tak e te #wa wojska, pomimo co#zien5nyc$stosunk"w subowyc$ w cigu pitnastu latI zostay zupenie obce je#ne#rugim, jakimi byy z pocztku. Eak #obrze w. ks. 6YonstantyZ umia

uywa* tej maksymy tyran"w2i3ide ei impera&@ie#owolny w. ks. 6YonstantyZ tym, e ju r"nymi sposobami o##aliwiksz cz+* o3icer"w, stara si ile mono+ci zapewni* sobie wierno+*

pozostayc$, kompromitujc ic$ w opinii publicznej, ju to wymagajc o#przeznaczonyc$ na czonk"w s#u z#a i gos"w niezgo#nyc$ z prawem isprawie#liwo+ci, lub te zac$cajc na#gro#ami i obietnicami #o szpiego5

428apraszali.

wania i #onoszenia #rugic$, a potem zrcznie rozpuszcza* wie+ci o ic$czynac$, aeby, wzgar#zonyc$ o# wszystkic$, przyku* ic$ #o swojej taczki

jak wini"w K3orcatoL4. =la tej przyczyny opinia #o tego stopnia byaniekorzystna #la wojskowyc$, e nawet w wasnyc$ ic$ ro#zinac$ niec$ciano ic$ przyjmowa*. e#no, str"j wojskowy suy wyczeniem zespoeczestwa. e#nak nie mona byo o##ali* razem wszystkic$, wypa#ao

Wic korzysta* ze z#arzenia i o##ala* ic$ powoli poje#ynczo, co byopowo#em, e zostao jeszcze wiele o3icer"w, lu#zi praw#ziwie uczciwyc$,szanowanyc$, z#olnyc$ i sucyc$ z $onorem. Erzeba jeszcze #o#a* i to, eobawiano si, eby nie powie#ziano, e w wojsku nie zosta si a#enuczciwy czowiek.


43/106

uc$ylona zostaa przez w. ks. 6Yonstan5tegoZ #latego, e bya 3rancuska,kt"ry zostawi wszystko samowolnemu rozporz#zeniu #ow"#c"w puk"w,

jak byo w )osji. Byli niekt"rzy tak szcz+liwi, e przy pomocy tegosystemu pr#ko zbogacili si, ale byli i tacy, kt"rzy, wpa#szy w nieask,

byli ob#arci i o##ani po# s# koczyli wizieniem. Eu take mona wi5#zie*polityk2i3ide et impera. C3icerowie i o54:ilnie.44ic$a le Eellier, margrabia #e 7ouTois K&%5 &9L, minister wojny7u#wika X!S.

nierze wi#zc swoic$ #ow"#c"w zbogacajcyc$ si, nienawi#zili ic$ jakoc$ciwyc$ i niesprawie#liwyc$ z#zierc"w. 8 #rugiej strony po#obne wyrzutyrozjtrzay #ow"#c"w puk"w, kt"rzy usprawie#liwiali si, e w. ks.6YonstantyZ ob#ziera ic$ i narzuca na nic$ r"ne, czasem niepotrzebnewy#atki np. le#erwerk Kbou3lete5rieL4', le#wie w poowie wysuony iwy#any przez komisariat znalaz w. ks. 6YonstantyZ wskim i kaza#ow"#com puk"w zastpi* nowym, szerszym, co kosztowao przeszo &tysicy zotyc$. 0ukownik ycielski, z#awszy puk i o#ebrawszy inne

przeznaczenie, zmuszony przez samego w. ks. 6YonstantegoZ zapaci*tymczasowemu #ow"#cy tego puku & tysicy zotyc$ na r"ne #robne3raszki suce #o oz#oby puku na przyjaz# cesarza Kc$ocia rzeczony

pukownik by 3aworytL. eszcze wiksze i uciliwsze wy#atki musieliznosi* #ow"#cy puk"w jaz#y co #o koni. F#ajc Kpo#obnyc$ wy#atk"ww. ks. 6YonstantyZ zawsze powtarzaD oni maj, to jest #ow"#cy, zyski z

puk"w, trzeba, eby co+ czynili #la puk"w. Eo wszystko, co tu wyejpowie#ziaem w. ks. 6YonstantyZ nie zanie#ba uy* na swoj korzy+*,trzymajc zawsze miecz =amoklesa zawieszony na# gowami #ow"#c"w,kt"rzy w obawie skoczy* swoj sub tak nieszcz+liwie, jak inni, staralisi wyprze#za* c$ci i yczenia w. ks. 6Yonstan5tegoZ. eeli w. ks.

6YonstantemuZ przysze# ka54'Cbszycia i #o#atki sk"rzane na mun#urac$ wojskowyc$.


44/106

prys przy#a* lub przerobi* jaki+ prze#miot w ubiorze, oporz#zeniu lubczymkolwiek #rugim, #osy* mu byo kaza* powie#zie* je#nemu z#ow"#c"w, >e to zrobioby ukontentowanie w. ks. 6YonstantemuZ? 5taknatyc$miast yczenie to zostao spenione, inni za+ #ow"#cy nie c$cielizosta* w tyle.ak ju wspominaem wyej, co#ziennie wymy+la nowe manewry i c$cia

jak mona najpr#zej wi#zie* wykonanie ic$ na placu. 0uki stojce wWarszawie w zimie staray si, mczc onierzy #zie i noc, pokaza* swojgorliwo+*, a szczeg"lniej puk % liniowy. e#nak czsto z#arzao si, emanewr nie by robiony i #rugi nowy zastpi jego miejsce.)ekrut"w wybierano z kocem jesieni i pocztkiem zimy.


45/106

byy jej szcztki. 6aprys ten pozbawi wzroku pewn liczb o3icer"w imn"stwo onierzy i potwier#zi robic go+nym i powszec$nym to

przysowieDe w. ks. +7onstanty8 zamy5"iwszy jakie5 dzieo, naprzd go samzepsuje, a potem trudzi si nad jego reperacj. e#na rzecz zapewne za#ziwitu ka#ego, e pomi#zy tylu lu#mi bliskimi w. ks. 6YonstantegoZ nieznalaz si ani je#en, kt"ry by si o#way prze#stawi* mu ze skutki tego#ziea. 0oc$o#zio to z bojani lub ze zbytecznej ulego+ciG4%C3talmia 5 zapalenie oczu.

Cpisawszy stan wewntrzny wojska, musz jeszcze powie#zie* kilka s"w,

jak ono wygl#ao zewntrznie na pierwszy rzut oka.@ic pikniejszego i porz#niejszego wystawi* sobie nie monaQ -bi"rpikny i #obrze zrobiony, c$ocia bair#zo niewygo#ny, oc$#"stwo iakuratno+* w najmniejszyc$ szczeg"ac$ byy za#ziwiajce, wszystkorozmierzone i symetrycznie ur"wnane bez najmniejszego uc$ybienia, tak,kto wi#zia je#nego onierza, wi#zia ic$ wszystkic$. anewr a wielkie imae o#byway si z tak akuratno+ci, e z #aleka patrzc z#awao si, e tonie yjcy lu#zie ruszaj si, ale marionetki, #opiero z bliska mona byouzna* ze smutnyc$ i opuszczonyc$ twarzy, e te masy bez #uc$a i czucia

porusza tylko kij.Eakie byo pooenie wojska i nie lepsze pooenie caego kraju, kie#y majorYukasiskiZ uwaajc, e nikt nie my+li przynie+* jakiejkolwiek ulgi,

postanowi sam szuka* polepszenia. i#zy wielu +ro#kami on wybrawolne mularstwo, jako znane i tolerowane w kraju. @aleao tylko tinstytucj przystosowa* #o zamierzonego celu, ograniczajc jej s3er#ziaania, i z kosmopolitycznej zrobi* naro#ow i tym sposobem #a* jejwicej interesu i uytku #la 0olak"w.y+l ta, zakomunikowana #wom osobom zau3anymD pukownikowi6ozakowskiemu i a#wokatowi, byemu kapitanowi :zre#erowi, przyjta

bya bez #yskusji i mYajorZ YukasiskiZ

zosta upowaniany wprowa#zi* j w bieg z ic$ pomoc. Eo si #ziao '


46/106

maja /9 r. Eak wic ten czowiek, nie majc a#nego znaczenia jakie #ajuro#zenie, majtek, zasugi lub znane talenta, przyj tru#n i niebezpiecznmisj nie+* pomoc i ulg nieszcz+liwym ziomkom, a w szczeg"lno+cikolegom.0lan tego Wolnego ularstwa @aro#owego. 0o#nie+* #uc$a naro#owego,skierowa* umysy #o je#nego celu, zbliy* osoby mi#zy sob i natc$n* imwzajemne zau3anie, na koniec na#zieje lepszej przyszo+ci. 0otrzeba tegonajwicej #awaa si uczu* w wojsku. Fonierze mczeni, zniec$ceni inawet tyranizowani przez o3icer"w, zmuszonyc$ przez obaw by*

po#ejrzanymi pobaajcymi onierzom i psujcymi subor#ynacj, a tymsamym utrzymujcyc$ #uc$a 3rancuskiego. Ai sami o3icerowie cierpicy,rozpaczajcy prawie i obawiajcy si je#en #rugiego yli prawie samotni,

jak #zikie, zawsze w obawie, wi#zc w ka#ym nieprzyjaciela, kt"ry gopragnie z#ra#zi*, a je#nak ka#y o tym wie, e nieszcz+cie jest zno+ne,

skoro si #zieli mi#zy #rugimiI czsto tym sposobem znaj#uj pocieszenie ir"ne +ro#ki przynoszce ulg. Eo by pierwszy zamiar WYolnoZ ularYstwaZ

@arYo#owegoZ 5 zniszczy* obaw i nie#owierzanie i na to miejsce utwier#zi*zau3anie. 4L Wiele o3icer"w, nawet niewinnyc$, wyp#zono z wojska,kt"rym tru#no byo znale* przytuek, ka#y bowiem szczerze lub pozornieo#mawia

im swego #omu z obawy sta* si po#ejrzanym i przy sposobno+ciprze+la#owanym. A$ocia w. ks. 6YonstantyZ wpraw#zie nie zakaza, tak jaktriumTiri wzgl#em wniesionyc$ w list proskrypcji, je#nak gniewa si natyc$, kt"rzy po#ali pomoc po#obnym nieszcz+liwym. 0omoc tym bie#nym#awnym kolegom bya se5cun#o obowizkiem. 'L Cbc$o#zi* si lu#zko zonierzami, aeby zmniejszy* zbiegostwo i wybawi* onierzy o# tyc$strasznyc$ kar, kt"re znosz i jeszcze o# samob"jstwa. %L :uy* gorliwie istrzec si wszelkic$ skarg, kt"re tylko rozjtrzaj i pogarszaj nasze

pooenie.7o stworzon w Warszawie otwarto #la wszystkic$, c$ciano przywiza*#o WYielkiegoZ Wsc$Yo#uZ, ale jak na nieszcz+cie z powo#u re3ormy inowej konstytucji czonki jego po#zieliy si na stronnictwa i nie mona

byo z nikim m"wi*. @a pocztku wiosny /4 r. przyby genera -miski zkilku mo#ymi lu#mi i proponowa poczy* te #wa Eowarzystwa,

przyjmujc cel i zamiary wolYnegoZ mularYstwaZ opr"cz nazwiska, #ajc za


47/106

przyczyn, e po##a* si i uzna* zwierzc$no+* WYielkiegoZ Wsc$o#u, to jestje#no, co opiera* si na spr"c$niae #rzewo. 6"tnie i niezgo#y zmuszpewnie rz# #o uc$ylenia wYolnegoZ mularstwa, a zatem czc si z nimpo#zielamy jego los. :tano na tym, e nowe Eowarzystwo zostanie bezimienia, e b#zie zrobiona propozycja generaowi 6niaziewiczowimieszkajcemu w =renie by* naczelnikiem, e tymczasem #o rz#zenia

obrany 6omitet z ( czonk"w41po# prezy#en5cj re3eren#arza )a#y :tanuWierzboowicza. 8 tym ostatnim atwo zbliy si mYajorZ Yuka5siskiZ io#kry mu #awn swoj my+l, e za pomoc Eowarzystwa zrobi* o#mian w

rz#ziei uspokoi* cay kraj, wybierajc z senatu i izby poselskiej przynajmniej 'osoby takie, kt"re mogyby prze#stawi* cesarzowi niniejsze pooenie krajui prosi* o#mian systemy i os"b. 8go#zono si czeka* sejmu i zac$owa*+cis tajemnic a #o czasu. Ao #o os"b, re3. WierzYbo5owiczZ by pewny,e wojewo#a Wybicki Kkt"remu by #obrze znanyL b#zie pierwszy. Wyb"r4 pos"w nie by tru#ny. Morliwo+* nieostrona je#nego mo#egoczowieka4&bya przyczyn, e w. ks. 6YonstantyZ uzna o istnieniuEowarzystwa w jesieni /4 r. i swoim wyszukiwaniem i na#zwyczajnymiostrono+ciami poruszy a zatrwoy ca Warszaw i #a pow"# #o r"nyc$wie+ci, plotek i #omys"w. @a ka#ej ulicy rozprawiano o spiskac$o#krytyc$ w Warszawie, 0etersburgu i innyc$ miejscac$. Eo si #ziao wczasie bytno+ci w. kYsitZ ikoaja, ic$aa i w. kYsiZny


48/106

Kkt"ry by tego nig#y nie przebaczy, najwicej #latego, e to #ziao si wwojskuL po# tym je#nak warunkiem, aeby ten zwizek by rozpuszczony,#o#a przy tym, e b#zie mia baczne oko. Eo #ziao si w obecno+ci gen.Jauke. YajorZ YukasiskiZ na#to #obrze zna w. ks. 6YonstantegoZ i#omy+la si przyczyny takiego pobaania, pewnym b#c, e w swoimczasie b#zie surowo ukarany, lecz nie wi#zc a#nego sposobu #ouniknicia swego losu, oczekiwa spenienia jego z rezygnacj.W. ks. 6YonstantyZ, c$cc przyzwyczai* wojskowyc$ #o +lepego

posuszestwa, #yktowa s#om wojennym wyroki, jakie powinni #awa*nawet przeciwko prostym onierzom, #latego tylko, eby wola jego byaszanowana. Eak wkr"tce po tej rozmowie mYajoraZ Yukasi5skiegoZ z w. ks.6YonstantymZ wyznaczony zosta s# wojenny po# prezy#encj genYeraZaFymirskiego, zoony z & czonk"w Kw kt"ryc$ liczbie by rzeczony mYajorZYukasiskiZL #la os#zenia majora placu 8amo+cia z 4 a#iutantami4(. 6ie#y

#ecyzja ju je#nomy+lnie zostaa 0rzyjta i po#pisana i wyrok prawienapisany, gen. Fymirski przywoany przez w. ks. 6Yon54(:ebastiana Moaszewskiego i porucznika !gnacego 6argera oraz

po#porucznika !gnacego 6ozow5Kpor.


49/106

Mniew i c$* pr#kiej zemsty zastpiy ostrono+*, prze#siwzito wic#ziaa* go+no, os#zi* mYajoraZ YukasiskiegoZ za z#ra# kraju. 8acztoo# tego, e rzeczonego Yukasi5

skiegoZ wywieziono4/z Warszawy #o 6rasnego5:tawu i o##ano po# +cisy#oz"r ks.


50/106

obwinionyc$ o z#ra# kraju mYajoraZ YukasiskiegoZ jako naczelnika,a#wokata :zre#era, jego pierwszego pomocnika, byego po#p.=obrogoyskiego i jeszcze ' innyc$, z kt"ryc$ je#en m"g by* mao winnymKac$nickiL, a #waj ostatni zupenie niewinni Kg#y w oskareniu niewymieniono specjalnie ic$ winy, tylko powie#ziano, e byli czonkami tak

jak wiele innyc$, c$ocia nie powoani #o s#uL. W rozkazie w. ks.6YonstantegoZ stanowicym ten s# powie#ziano z rozkazu cesarza, erzeczony s# zastpuje s# sejmowy, to jest senat. Eemu to s#owi

prze#stawiono winnyc$ i akt oskarenia napisany #yplomatycznie, zapewneprzez @owosilcowa lub barona o$ren5$eim. eeli ju trzeba byo szuka*winnyc$, to mona byo przyj* za takowyc$D Yukasiskie5goZ i :zre#eraI '

przyczony #o nic$, =obro5goyski, mao czynny w Eowarzystwie, aleznany w caym wojsku polskim, a nawet w cz+ci i we 3rancuskim ze swojejo#wagi, kt"ry zmuszony wyj+* z wojska, a tym samym uwaany jako

nieukontentowany, y w Warszawie pr"ny,

mia wiele znajomo+ci, bywa wsz#zie, zapewne w m"wieniu niezac$owywa #o+* ostrono+ci, lecz jeszcze czy si z #rugimi. Eakiegoniebezpiecznego czowieka wypa#ao usun* i przyczyna znalaza si. Ai 'lu#zie byli przeznaczeni by* uznani koniecznie winnymi i surowo ukarani.=rugie ' osoby zostawieni #o #ecyzji s#u. e#nak te uka#y pomieszaaona :zre#era, kt"ra z pomoc @owosilcowa otrzymaa, e jej mzamieniony =obrzyckim Kmo#ym, wesoym czowiekiem, kt"ry wpo+r"#zabaw musia w czym+ wym"wi* siL. :# skaza mYajoraZ YukasiskiegoZna lat 9, =obrogoyYskiegoZ i =o5brzyckiego ka#ego na lat ( wizienia wkaj#anac$. Wyrok ten otrzyma w. ks. 6YonstantyZ nie bez tru#no+ci. Cn

pozwoli s#owi poleci* winnyc$ asce cesarza i sam przyrzek pisa* zanimi. Ao i wypeni. ajcwzgl# na pro+b s#u i wstawienie si naszego najukoc$aszego bratazmniejszyli+my czas wizienia po #wa lata ka#emu z winnyc$?. 6a#y

przyzna, e taka aska jest naigrywaniem si na# nieszcz+liwymi i ebyoby lepiej i przyzwoiciej potwier#zi* prosto wyrok. @a koniec w kilkusowac$ o losie tyc$ o3iar. =obrogoyski umar w p" roku, mYajorZYukasiskiZ, osabiony


51/106

494% sierpnia /4% r.

i le#wie trzymajcy si na nogac$, zebrawszy ostatek si, c$cia uwolni* si izrobi* zamieszanie '2I plan nie u#a si, zosta o##any po# s# wojenny iskazany na rozstrzelanie. Cn uzna wyrok sprawie#liwym i wy#any przezs# wa+ciwy i przyj go z pokor, zamiast, e pierwszy s# ustnie nie

przyznawa wa+ciwym i wyrok niesprawie#liwym, w #ow"# tego onstawia uwolnienie :zre#era winnego prawie jak on sam i potpienie mniej izupenie niewinnyc$ 4. 0o przybyciu w. ks. 6YonstantegoZ z zagranicy, onnie uzna s#u i wyroku i Yuka5siskiZ zosta in status Vuo a #o rewolucji

/'2 r. =obrzycki po upynionyc$ 1 latac$ wizienia o##any po# #oz"rgYeneraaZ 6or33, czowieka ze wszec$ miar szanownego i go#nego, po#kt"rego #ozorem ja byem take w M"rze. i#zy ' uwolnionymi przez s#

przyjemne mnie wspomnienie assesora trybunau w 6aliszu 6oszutskiego,mo#ego czowieka, pobonego, uczciwego, szacowanego o# wszystkic$ ktogo tylko zna. Cn by mczony w wizieniu i prawie #oprowa#zony #o+mierci z rozkazu w. ks. 6YonstantegoZ na prze#stawienie @owosil5cowa z

powo#u, e biorc nauki w -niwersytecie Wrocawskim m"g tam nalee*#o tajnyc$ towarzystw bez wzgl#u na to, e on ani je#nym sowem nie #a

powo#u #o po#obnego po#ejrzenia./20r"ba pocignicia onierzy garnizonu lubelskiego przez ukasiskiego iEa#eusza :umiskiego 4/ sierpnia /41 r. zakoczya si niepowo#zeniem.

0rojekt prze#stawienia cesarzowi nie m"g mie* skutku. 0oznano lepiejcesarza i nawet zaczto go+no #osy* m"wi*, e on pokazuje pomieszanie

zmys"w.@ieukontentowanie wszystkic$ klas mieszkac"w i liczne towarzystwagotoway rewolucj, obawa, e wojsko jest na stronie rz#u czynia ic$nie+miaymi. @ieszcz+liwy proces, o kt"rym wyej wspominaem, o#krystan moralny wojska, znika obawa, rewolucja bya prawie zaczta, bowszyscy w ni wierzyli.0rzysze# tak #ugo i niecierpliwie oczekiwany #zie, w kt"rym


52/106

bogosawiony @iec$ yje najaskawszy i najlepszy monarc$a, ojciec nasz,kt"ry stara si, eby jego bie#ne #zieci nie cierpieli go#u i pragnienia?.-pojony takimi go+nymi yczeniami cesarz ikoaj wyjec$a z Warszawy

pewnym b#c, zrobiwszy wszystko #la szcz+cia i pomy+lno+ci swoic$po##anyc$, zapewni sobie ic$ wierno+*, przywizanie i w#ziczno+*.e#nak on wkr"tce pozna, e si mocno omyli i e 0olaki spo#ziewali sio# niego nie zabawnego wi#owiska ko5'4C# wznioso+ci #o +mieszno+ci jest tylko je#en krok.


53/106

ronacji, nie mo#litwy i pieczonyc$ wo"w, ale czego+ waniejszego, to jestulgi w swoic$ cierpieniac$ i polepszenia swego pooenia w przyszo+ci.A" wic zostao 0olakomG Ctwarta wojna z tyrani. eeli mnie kto+ powie,e ten krok natc$niony rozpacz by nierozs#ny i niebezpieczny, to ja muna to o#powiem, e g#yby 0olaki cierpliwie znosili swoj niewol, to caaHuropa wierzyaby tak jak utrzymuj )uskie, a za nimi nawet i niekt"rzyuwie#zeni i przekupieni cu#zoziemcy, e 0olaki s szcz+liwi i #owolni#latego, e s spokojni. :kargi niekt"ryc$ os"b przyjte by zostay jako

pr"ne sowa lu#zi niespokojnyc$ i pr"nyc$, jakic$ w tym czasie ka#ykraj liczy pewn liczb.0owstanie czsto nawet powtarzane jest mani3est nie poje#ynczyc$ os"b, ale

caego naro#u, on przemawia go+no #o caego +wiata i moe w przyszo+ciprzynie+* swobo#. 0ierwsi #ow"#cy powsta, a szczeg"lnie powstac$opskic$, s praw#ziwe i #obrowolne o3iary, po+wicajce si na otarzuojczyzny nie #la zwycistwa i trium3"w, kt"ryc$ spo#ziewa* si nie mog wnier"wnej walce, ale tylko, eby uczyni* go+nymi cierpienia swoic$wsp"ziomk"w i zje#na* im obc pomoc w przyszo+ci.akiej nagro#y mog spo#ziewa* si po#obni lu#zieG @ieprzyjacieleuwaaj ic$ jako buntownik"w i karz ic$ surowo, je#ni wsp"ziomkowieobarczaj ic$ obelgami i przeklestwem jako przyczyniajcyc$ imcierpienia, #ru#zy o#5

rzeka j si ic$, a reszta przestraszona milczy. 0otomno+* zapomni owikszej ic$ liczbie wieczc laurami p"niejszyc$ i szcz+liwszyc$,kt"rym oni przygotowali opini #rugic$ naro#"w i pomoc. Wicej jeszczewzbu#zaj sympatii i w#ziczno+ci ci szlac$etni cu#zoziemcy, kt"rzy

poje#ynczo nios nam swoje tru#y i ycie bez a#nej #la siebie korzy+ci.Wracam teraz #o rewolucji /'2 roku. 0rzyzna* trzeba, e tu jest co+na#zwyczajnego i niepojtego, e pomimo nie#owierzania i wro#zonej

po#ejrzliwo+ci w.ks. 6YonstantegoZ, pomimo % ro#zaj"w tajnej i jawnejpolicji Warszawy, powstanie mogo si tak pr#ko zebra* i #ziaa*G e#natylko o#powie# 5 #awne przysowieD+ogo bogowie c(c ukara;, temuodbior rozsdek. Wia#omo, e puk % liniowy i sapery pierwsze przeszy #o


54/106

powstania. MYeneraZ Fy5mirski gwar#i piesz opr"cz #w"c$ kompani"wutrzyma swoj powag. 0uki ruskie zebrane stay po# broni, nie z

przyczyny lu#zko+ci kazano im by* nieuczynnymi, ale z obawy, e zoonez 0olak"w i #ugo stojce w Warszawie mogy powikszy* powstanie."wi niekt"rzy, e po przej+ciu pierwszego zapau i momentalnymuspokojeniu Warszawy mona byo jeszcze ukoczy*, g#yby wybrano#eputat"w wysanyc$ #o cesarza wicej zrcznyc$ i #obrze my+lcyc$,mona tu jeszcze #o#a*, g#yby cesarz mia wicej lu#zko+ci i mniej pyc$y.8 #w"c$ #eputat"w, kYsiZe 7ubecki b#c ministrem nie m"g nic m"wi*

przeciwko

rz#owi, kt"rego sam by czonkiem, cay wic spa#a ciar na $r.ezierskiego, kt"ry jako pose, a tym samym niepo#legy, m"g prze#stawi*cesarzowi +miao, c$ocia z uszanowaniem, nieszcz+liwe pooenie kraju,#o kt"rego mo#y cesarz nie przyczyni si wcale. a nie mog wierzy*temu, co pisze :mitt, e rzeczony $rabia, przybywszy #la przebaganiacesarza, o#way si #a* przyczenia obasti''biaostockiej i rozgniewacesarza. :mitt myli si w wielu rzeczac$, a czasem kamie nawet bezczelnie.Wszake on wystawia w. ks. 6Yonstan5tegoZ najszlac$etniejszym inajlepszym z lu#zi, kt"ry posun #o tego swoj wspaniao+*, e wolawystawi* swoje ycie na niebezpieczestwo nieli powtpiewa* o wierno+cii $onorze o3icer"w, i przy tym protestuje i zapewnia, e pisze praw#.Wierz temu, e w potrzebie w. ks. 6YonstantyZ wzywa $onoru iuczciwo+ci, kt"re prze+la#owa wsz#zie, g#zie tylko byy. Eak zawsze iwsz#zie #ziaaj bezrozs#ne ty5rany, #latego nierozs#nie, e s tyrany.


55/106

czsto wcale nie robiono, e w tym puku najwicej o+lepo lu#zi.8wyczajnie, rz#y i inni majcy wa#z w rku uwaaj i obc$o#z si zniszymi jak li panowie z psami, kt"rzy pomczywszy bie#ne zwierztarzuc mu kawaek c$leba, i ono asi si i lie ic$ rce.


56/106

wojn, po##ajc Warszaw, #o czego, jak m"wi, przyczynia si z#ra#a.By w tej wojnie mnie #obrze znajomy mo#y genera Bem, kt"ry, g#ybym"g zyska* zau3anie, moe jeszcze prze#uyby t walk. Cn p"niejo#znacza si w Wie#niu, a szczeg"lniej w ziemi sie#miogro#zkiej, g#zietak rozwin swoje wro#zone talenta, e stan w rz#zie pierwszyc$genera"w w Huropie. e#nak w kraju nie by #owolno ceniony, z przyczyny,e by skromny i nie samoc$wa. C nim mona po5

wie#zie*D0ikt nie jest prorokiem w swojej ojczy


57/106

zawi"#szy oczekiwania wszystkic$ i nie ogrzawszy nikogo.


58/106

straci $onoru i sawy i przeciwnie zyska sobie praw#ziw saw lu#zkiegoi umiarkowanego monarc$y, sympati Huropy i w#ziczno+* swoic$

po##anyc$.-koczywszy wojn cesarz prze#siwzi i #zieo bar#zo tru#ne iniebezpieczne, wymaga5

jce wiele m#ro+ci i o#wagi. Bez ga#aniny i trbienia wie#zie on je zo#wag, zrczno+ci i wytrwao+ci i ju go tak #aleko posun, e muzostaje tylko uporz#kowa* go w szczeg"ac$. Cbok wolno+ci lu#uwiejskiego zrobi on jeszcze bar#zo uyteczne #zieo znoszc winne o#kupy,

z kt"ryc$ zbogacay si niekt"re zrczne osoby, kosztem bie#nego lu#u,utrzymujc go w pijastwie, pr"nowanym o#rtwieniu i innyc$wynikajcyc$ z tego szko#liwyc$ naogac$. e#nym sowem 5 cesarz


59/106

panowania, co w owyc$ barbarzyskic$ i niespokojnyc$ czasac$ moe sinazwa* cu#em. :zlac$ta za protekcj, kt"r #awa lu#owi wiejskiemu, na

po+miewisko nazwaa go kr"lem c$op"w. 0otomno+* przyznaa mu tytuWielkiego, jako o#nowiciela pastwa, lecz i nazwisko kr"la c$op"w+wia#czce o jego m#ro+ci i sprawie#liwo+ci przy#aje now +wietno+* #o

jego tytuu Wielkiego.


60/106

lu#zi i uzyskali prawo nazywania si #obroczycami ro#zaju lu#zkiego.Eakim to mom przys#zony b#zie tytu wielkic$. Jistoria zapisze tenwyrok, a potom5

no+* utwier#zi go zgo#nie je#nym gosem, wyraajcym gos 0olski.uum cuiue o##awszy w moim sercu i sumieniu prze# samym sob, winny$o# m#ro+ci i lu#zko+ci wy 0olaki jeste+cie tak szcz+liwi, ewam niczego nie potrzeba, powikszam wam wasze swobo#y #latego tylko,eby+cie znali nowego monarc$?. :t# ja wnosz, e cesarz nie zna

pooenia kraju i #uc$a publicznego, g#y inaczej wziby skuteczniejsze+ro#ki i w wykonaniu nie pokazano by takiej niezrczno+ci i uc$ybieDL margrabia Wielopolski, nienawi#zony o# wszystkic$, nie powinien by

by* czynnym przy rz#zie ani na je#en moment. -rz#nik z najwikszymitalentami, lecz niezrczny i bez taktu, a tym samym nie umiejcy sobieuzyska* zau3ania swoic$ po#wa#nyc$, staje si ju niez#atnym, bo niemoe sam z#ziaa* nic #obrego. aksyma ta jest bar#zo #awna, ona znana izac$owywana w A$inac$.

4L


61/106

zyskaby posuszestwo niszego #uc$owiestwa.'L 8amiast tego Mosu#arstwiennego :owieta '& lepiej byo postawi* senat,majcy ten sam ska# i te atrybucje. Eu c$o#zio tylko o nazwisko, anazwisko czasem tyle znaczy, ile rzecz sama. :enat przemawiaby #owyobraenia i obiecywaby im #alsze rozwinicie reprezentacji. 0omimotyc$ uc$ybie #obre c$ci cesarza i rozpoczte o#miany #ajc roztargnieniemieszkacom, moe by wstrzymay wybuc$ rewolucji i #ay czas w. ks.6YonstantemuZ, Kkt"ry zyskawszy nawet za granic YopiniZ ksicia m#regoi posia#ajcego przymioty go#ne tronuL, uy* tyc$ samyc$ przymiot"w,zje#na* sobie zau3anie i +cign* te grone c$mury wiszce na# krajem,g#yby to nierozs#ne i niezrczne wybieranie rekrut"w i wykonywane znajwiksz surowo+ci nie zepsuy w samym zaro#zie rozpocztyc$ re3orm inie zniszczyy zau3ania. =la usprawie#liwienia tego36)a#a :tanu.

wanego b#u u#ano si #o kamstwa. 0isano w gazetac$, e ten nab"r'(byago#ny, e ka#y, kto tylko m"g wynale* jak+kolwiek pozorn

przyczyn, by niezwocznie uwolniony. ona byo oszuka*zagranicznyc$, a nawet mieszkac"w samej )osji, ale jake oszuka* tyc$,kt"ryc$ si to tyczyoG 6amstwo je#nak nie#ugo trwao, ogoszono

pisemko jakiego+


62/106

a czwarte zaczo sw"j bieg. 6a#e pokolenie po#ao nastpujcemucierpienia, zy i ale, a razem przeklestwa, nienawi+* i c$* zemsty.0ozwolono )uskim niekt"rym, a nawet patnym za kamstwo, po#ym

poc$lebcom cu#zoziemcom szkalowa* 0olak"w, nazywajc ic$niespokojnymi, kapry+nymi, nie#owolnymi nawet raju #anym im przez


63/106

czynem nie istniaa. 8astpi j kaprys w, ks. 6YonstantegoZ.Aesarz le in3ormowany, 0olacy nie znajcy swego nowego monarc$y i nie#owierzajcy jego obietnicom nie mogli si porozumie*, na koniecniezrczno+*, uc$ybienia i po#ejrzenia przy+pieszyy powstanie w carstwie,kt"re rozcigno si #aleko. 8 pocztku u+mierzano je broni, alezac$owano pewne umiarkowanie z obawy, aeby surowymi +ro#kami nie

pomnoy* jeszcze nienawi+ci i zemsty, to jest nie zalewa* pomienia olejem,ale stara* si nie #opuszcza* rozszerza* si mu #alej i zmniejsza* jegoognisko. Eakowe powolne, zrczne, lecz pewne +ro#ki nie s w naturzerz#"w po#obnyc$ ruskiemu, kt"re c$c wszystkie ywioy i nawet czaszmusi* #o posuszestwa. Cgoszony YzostaZ grony mani3est, w kt"rymzapowie#ziano, e jeeli 0olaki w #osy* kr"tkim czasie nie zo broni i nie

zostan spokojnymi, to b# uyte przeciwka nim surowe +ro#ki. 6a#ym"g przewi#zie*, e 1uos >go'/nie uspokoi burzy. F#a*, aeby #ugimcierpieniem rozjtrzone umysy uspokoiy si w oznaczonym kr"tkimczasie, to jest je#no co uleczy* #ug c$orob #rczonego czowieka je#nymsowemD wsta i c$o#, jak to z#ziaa . A$rystus. 7ecz, e po#obny cu# nieokaza si, wic 0olaki s winni.Wojna zaja obszern cz+* kraju. 0olaki przez #ugie #o+wia#czenie

przekonawszy si, e nie tylko po# panowaniem, ale nawet po# wpywemruskim nie mog spo#ziewa* si nic #obrego, z rozpacz i ze sabymisposobami wzili si #o broni, walczc za swoje prawa, #ane ka#emuczowiekowi o# Boga i przyro#zenia. )uskie stawili przeciwko tyc$ praw

posia#ania nabyte przemoc i utwier#zone prze#awnieniem. )z# ruski,nie#owolny tym, e ma za sob posia#anie z nieograniczon potg iogromne sposoby, uywa jeszcze r"nyc$ +ro#k"w nie zawsze pozwolonyc$mocnemu przeciwko sabszego. Cbu#zono 3anatyzm religijny, uzbrojononaro#owo+* je#n przeciwko #rugiej, posiano nienawi+* i niezgo# mi#zy

szlac$t i lu#em wiejskim, je#nym sowem wyzwano cae pieko ze swojzatrut i zaraliw atmos3er na t nieszcz+liw ziemi. Wr poruszonenamitno+ci, jak w kotle pynie potokami krew lu#zka i woa zemsty, anienawi+*'/a WasQ YnauczZ.


64/106

i zemsta szukaj nowyc$ o3iar. @ajskrytsze w lasac$ gstwiny, legowiska izakty, le#wie #ostpne #zikim zwierztom, s pokryte skrwawionymilu#zkimi czonkami, #eptanymi i poeranymi, c$ciwymi krwi zwierztami.Eaki wi#ok prze#stawia 0olska w og"lno+ciQ

@iekt"rzy, szlac$ta, szukajc spokojno+ci i bezpieczestwa o##alili si zagranic, aby tam zapewni* sobie i #la swoic$ ro#zin sc$ronienie.0rzemy+lne tyrany zabraniaj im tej ucieczki, moe #latego, e jeeli

przysposobiony i uprze#zony lu# wiejski powstanie przeciwko nic$, swoic$tyran"w Kjak ic$ nazywaj )uskieL, to eby wszyscy razem zginli. szlac$ta rozgniewana, e lu# nie czy si z ni, zacza go prze+la#owa*,

lu# zniecierpliwiony powsta niespo#zianie i wymor#owa t gar+* szlac$ty,yjcej mi#zy nim, wprz"# inieli przysza pomoc?. nie nie przy5szabynig#y po#obna my+l, g#ybym nie czyta w gazetac$ nie ju raz o#ezwyD >etrzeba pomy+le* o sposobac$ pozbycia si tej buntowniczej i niespokojnejszlac$ty #la zapewnienia na#al spokojno+ci w kraju?. :pos"b jestznaleziony. 8ostaje tylko jeszcze religiaG Wymor#owa* wszystkic$katolik"w nie mona, przymusi* ic$ #o przyjcia prawosawnej wiary Ktak

jak zrobi ikoaj z unijatami'9L take tru#no. @a# rozwizaniem tejproblemy trzeba, eby zaczy39-nitami.

pracowa* nasze uczone mowie ruskie. e#en z nic$, zapewne wielkim#rzec, publikowa w gazetac$ K:iewiernej 0oczcie 5 jeeli #obrze

pamitamLD ,,e o#syanie na :yberi lub #o wizienia winnyc$buntownik"w jest bez a#nego skutku, ka#y bowiem ma na#ziej wyj+*

stamt# tym lub #rugim sposobem, lecz zabijajc go, ju o#bierasz mu i tna#ziej?. aksy5maRgo#na #awnyc$ rozb"jnik"w ruskic$, kt"rzy Kjakm"wi ontesVuieuL ka#ego sc$wyconego czowieka najprz"# zabijali, a

potem ob#zierali twier#zc, e umarli milcz i nie oskar ic$. Eakie to sniekt"rzy uczeni ruskieQ)b uno disce omnes %2.Azsto z#arza si, e ten, kt"ry po#pala #om ssia#a, ujrzy wasny #om w

pomieniac$.


65/106

?es sacra miser%powie#zia Aicero. 7u# prosty, wie#ziony wro#zonym#obrym instynktem i religi, jeeli nie jest obkany przez c$ytryc$ i3aszywyc$ m#rk"w, wykonywa t maksym w co#ziennym poyciu, nie

pytajc si kto j napisa. 0rzekonany i os#zony za zbro#ni czowiekznaj#uje sympati i lito+*, ju przestaje on w oczac$ lu#u by* wystpnym,on tylko jest nieszcz+liwym, kt"remu trzeba nie+* pocieszenie i oso#zi*ostatnie momenty jego ycia.)zu*my okiem na obecne pooenie 0olski, Eu ju nie i#zie o kilku czykilkunastu lu#zi,408 je#nego s# wszystkic$.41@#za jest rzecz +wit.

ale o miliony nieszcz+liwyc$, sabyc$, uciemionyc$ przez mocnyc$.=latego, e ci sabi s 0olaki i c$c zosta* 0olakami. Ea jest je#yna naszazbro#nia w oczac$ niekt"ryc$ ruskic$. @ie#owolni, e nam zabrali ojczyzn,zbroczyli nieraz krwi nasz ziemi, pozabijali lub posali na wygnanie i na:yberi naszyc$ najlepszyc$ obywateli, z#eptali wszystko, co tylko nam jest+wite i szanowane, rzucili niezgo# mi#zy mieszkacami, zabrali cz+*naszyc$ majtk"w, a na reszt, co nam jeszcze zostawili, naka#aj iwyciskaj kontrybucj. @a wi#ok tylu nieszcz+*, c$ociaby nawetzasuonyc$, moe nawet #ziki czowiek uczuby lito+*. )uskie

prawosawne, nie#owolne jeszcze tymi +miertelnymi ranami, kt"re namza#aj, przy#aj jeszcze mniejsze sposoby #o co#ziennego #rczenia nas, ate s znane w caym +wiecie ruskie kruczki. Eymi to sawnymi kruczkamizaczepili czarny ubi"r bie#nyc$ kobiet. Azyli smutek jest tylko w ubiorze izamieniony jasnym przyniesie nam jasne #niG Aaa 0olska jest pokrytaczarn krep, ka#y krok prze#stawia smutne i grobowe wi#oki. owie,ojcowie, bracia, synowie walcz z rozpacz za swoje +wite prawa i ginc

przy#aj nowe straty #o #awnyc$. Csierociaym kobietom zostaje tylko

paka*. A" ic$ samyc$ czeka w przyszo+ci, wyzutyc$ z majtku izostawionyc$ bez wsparciaG -miera* z go#u z #zie*mi lub pa+* o3iarnienawi+ci wiejskiego lu#u, pobu#zonego przez zyc$, c$ytryc$ i c$ciwyc$lu#zi, kt"rzy ro#z si w zamieszaniu


66/106

w ka#ym kraju. a nie c$c obwinia* w tym wysze osoby ska#ajce rz#,one maj na swoje usprawie#liwienie ratio statu %4. )"wnie nie mogczyni* niesusznyc$ wyrzut"w niszym zostajcym na subie, aszczeg"lniej wojskowym, g#y oni obowizani to, co wysi postanowili,wykonywa* bez rozs#zania. 8ostawiam wic wyszyc$ z ic$ ratio statu iniszyc$ z ic$ obowizkami, a zwracam moj uwag na uczonyc$. A" ic$zmusza nie szanowa* nieszcz+cia, rzuca* si i ksa* lecyc$, ustayc$ irannyc$ i jeszcze po#burza* #obry, lecz nieo+wiecony lu# ruski #ona+la#owania ic$ w+ciekej nienawi+ciG -czeni w tym o+wieconym wiekutworz w Huropie moraln i umysow arystokracj, wicej szanowannieli ta, kt"r #aje uro#zenie. Cni s praw#ziwymi kapanami

utrzymujcymi wieczny ogie na otarzu nauki i sztuk uytecznyc$, oni sstr"ami gorejcego ognia na majakac$ morskic$ K3aresL #la o+wiecenia akierowania niepewnyc$ i b#zcyc$ eglarz"w. Huropejscy uczeni #awno

pojmowali to 3rancuskie przysowieD@a nob"esse ob"ige%'i wielu z nic$pracujc #la #obra lu#zko+ci uczynili imi swoje nie+miertelne. Wteraniejszym czasie opr"cz prac i rozmy+la samotnie w gabinetac$ onizgroma#zaj si na kongresac$ #la wsp"lnego nara#zania si. Wszystkie

prze#mioty mogce suy* #o polepszenia stanu moralnego, 3izycznego imaterialnego naro#"w s tam roz542

)acja stanu.

43:zlac$ectwo naka#a obowizki.

trzsane. )eligia i polityka maj swoje kongresa. 6ie#y uczeni innyc$naro#"w nie zapominaj ani na moment swego wysokiego powoania i

pracuj w celu przy#ania swoic$ imion zapisanyc$ w ksi#ze

nie+miertelno+ci, jakie imi #awne moe nam prze#stawi* )osjaG Fa#nego.Cna nie#awno zacza si uczy*.


67/106

yjce z poowu w


68/106

:posoby uspokojenia YwZzburzonego kraju s bar#zo #awneI one monawi#zie* w r"nyc$ $istoriac$. 0omi#zy tymi m"wi akiawel, e AezarBorgia #la u+mierzenia je#nej zbuntowanej prowincji posa rz#cokrutnego i nielu#zkiego czowieka z surowymi instrukcjami, kt"ry jewykonywa po swojemu. 7ecz jak tylko ten ksi postrzeg, e ta surowo+*

jest #ostateczna i zaczyna przynosi* skutki, to po+pieszy zaraz o#woa*okrutnego rz#c i ukara go +mierci. 7u# uspokoi si pr#ko i bogosawiksicia za jego sprawie#liwo+*. 8 tego wypywa ta regua, e przez #ugiekary i prze+la#owania nie trzeba wkorzenia* nienawi+ci lub przyprowa#za*lu# #o rozpaczy. M#yby ikoaj trzyma si w r. /' tej maksymy, to moe#zi+ nie byoby powstania. 8astan"wmy si na# Wgrami. W /%9 r. cesarzaustriacki posa tam gYeneraZa Jaynau #la ostatecznego uspokojenia kraju,a bar#ziej #la ukarania winnyc$. e#nak cesarz nie zostawi go tam #ugo i

o#woujc go powie#zia, e gYenerZa Jaynau na#to stawia si mi#zymonarc$ i lu#em. 8walajc win i nienawi+* na narz#zie swojej wolicesarz postpi tu po#ug regu polityki, ale zanie#ba uy* przebaczenia iago#nyc$ +ro#k"w. Wi#zimy wic teraz, jakie skutki wyniky z zanie#baniatej #rugiej, waniejszej jeszcze maksymy. @aj5sprawie#liwszy iumiarkowany czowiek, posany #la uspokojenia kraju, znalazszy si po+r"#krzyk"w, skarg zburzonego lu#u, nie moe zac$owa* zimnej krwi ispokojnego umysu. =la

wykonania spiesznego #anyc$ sobie rozkaz"w i sam czujc tego potrzeb,on tam mimowolnie popeni wiele uc$ybie i niesprawie#liwo+ci i tymsamym stanie si nienawistnym i niez#atnym z#ziaa* tam co+ #obrego, takiczowiek z o#mian systemu postpowania powinien by* o#woany. =aleki

jestem o# tej my+li, e trzeba z nim tak postpi*, jak Aezar Borgia,przeciwnie, on powinien by* #obrze wynagro#zony, jako przyjmujcy na

siebie nienawi+* i jej skutki, tylko nie moe tam zosta*. ego obowizek bykara* i on go wypeni. =la uspokojenia trzeba innego z ago#nymi+ro#kami. Eru#no by* je#nemu czowiekowi srogim i ago#nym. 8wracammoj uwag na #zisiejsze pooenie 0olski. )ewolucja caego naro#u nie jest#zieem je#nego lub 22 lu#zi, tu s inne wane przyczyny, kt"re trzebausun* ago#no+ci i cierpliwo+ci. akic$e sposob"w uywaj #lauspokojenia krajuG Mwatownyc$ i okrutnyc$. Erzeba kara* bar#zo winnyc$,


69/106

#la zastraszenia reszty niec$tnyc$. 0ozwalam na to, e kary s potrzebne,tylko niec$ kr"tko trwaj i nie powtarzaj si czsto.


70/106

azjatcy. @iekt"re obyczaje i wa#y )uskic$ weszy w przysowie np.D gruby inieokrzesany jak )uski, okrutny jak )uski. 6ara wojskowa ruska,opowia#ana w r"nyc$ aneg#otac$, napeniaa strac$em i zgrozsuc$ajcyc$. e#nym sowem oscal, oscowite jest typ okruciestwa,nieo+wiecenia i niewoli. A" wic tu #ziwnego, e poni"sszy o# )uskic$tyle zego, nie mog o nic$ m"wi* #obrzeG oe o nic$ lepiej o#zywaj siEatary przysze#e z 6rymu, albo Bugary c$ccy tam osi+* i powr"ciwszynaza#, sk# wyszliG 7ub te Azerkiesy i inne ssie#nie naro#y co#zienniewyc$o#zce z g"r 6aukazuG Ckoo stu lat, jak tam cignie si wojna, i

przypuszcza* mona, niepr#ko skoczy si. ;rancuzi zaczli wojn w


71/106

znalaz si kto+ i powie#zia, e cesarz na+la#uje nieszcz+liwego i niemajcego rozs#ku 0iotra !!! lub kapry+nego 0awa, kt"rzy poruszaliwszystko #latego je#ynie, aby nie zostawi* na miejscu i zyska*, czyli raczejza#ziwi* wszystkic$ swoj niespokojn i bezpo#n, czasem szko#liwtroskliwo+ci. Cni c$cieli tylko re5

muer pour remuer45i nic wicej. Aesarz


72/106

@apoleon !, sprawie#liwszy i wicej lu#zki, c$cc uporz#kowa*wstrz+nit w zasa#ac$ przez rewolucj Hurop, uy gwatownyc$ i

pr#kic$ +ro#k"w nie zawsze zgo#nyc$ ze sprawie#liwo+ci, wznieciprzeciwko sobie opini publiczn. Cn trzyma si tej #awnej maksymy, ecel usprawie#liwia +ro#ki i liczni jego nieprzyjaciele i ci, kt"ryc$ interesa

byy uszko#zone, poczywszy si, wezwali na pomoc rewolucj, kt"ru+mierza, i skoczyo si na tym, e ten wielki czowiek straci tron.-mierajc na wygnaniu zostawi pomi#zy innymi maksymami te 'waniejszeD=e opinia jest mocna,trzeba j szanowa;, =e czasy gwatw i

zawojowa skoczyy si!. # =e moc nic nie tworzy. @a force ne cree rien.:prawie#liwo+* tyc$ maksym potwier#zi jego wasny upa#ek. Cpinia

publiczna co#ziennie wzmacnia si. )ewolucja, usunwszy swego mocnegoprzeciwnika, robi mow postpki, stawiajc nowe opory tyranii, gwatom iuciemieniem.

8 tego, co si teraz #zieje w Huropie, wi#a*, e najstraszniejsze przyka#y sstracone #la rz#c"w. Eo s krety, kt"re ryj spokojnie zie5%(@ieposkromione.

mi, nie zwaajc, co si #zieje na# ic$ gowami. 0o upa#ku @apoleona#owolni z je#nej strony rz#cy, e wybawili si o# gronego pe#agoga,zapomniawszy nawet przystojno+ci, o##ali si jak szko#niki szumnejra#o+ci i uniyli si w oczac$ swoic$ po##anyc$.

@iczym nie wstrzymani mocniejsi rzucili si z #zik w+cieko+ci #larozszarpania, #zielenia i zajcia posia#o+ci sabszyc$. Eaki by ten kongreswie#eski, zgroma#zony w imieniu sprawie#liwo+ci i lu#zko+ci, #la

poprawienia i uc$ylenia niesprawie#liwo+ci z#ziaanyc$ przez tego tyrana@apoleona, kie#y czonki tego kongresu z#ziaali wicej zego w takkr"tkim czasie nieli @apoleon w cigu caego swego panowania. Ee

bezwsty#ne i nierozs#ne =on 6ic$oty my+lay, e te l#zie, kt"ryc$ oni

#zielili mi#zy sob jak sta#o owiec, s w samej istocie zwierztami, azatem nie wi#z i nie pojmuj ic$ nierozs#nyc$ postpk"w i przyjm wmilczeniu i z pokor ic$ rozporz#zenia. 7ecz niespo#ziewanie lu#y poznayic$ samyc$ i ic$ #ziaania i zaczy same my+le* o swoic$ wasnyc$sprawac$.8astan"wmy si na moment. Fe kie#y je#en tylko wulkan zrobi tylenieszcz+*, c" #opiero b#zie jeeli o#kryje si ic$ wicejG Wszake w


73/106

Huropie samej liczy si ic$ kilkana+cie, ile ic$ jest w


74/106

by* zgo#y i je#no+ci. Wgry, nie#owolne i w zawieszeniu, czekaj tylkopomy+lnej pory #o powstania. Malicja i Wenecja nie ycz i nie mogyczy*sobie zosta* po# panowaniem


75/106

)osji pomysy i pierwsze nasiona rewolucji, one rozwijajc si ju nierazpokazuj, e po#y #ojrzewaj z pomoc

Walerian Lukasinski - Pamietnik.rtf

Documents

Transcript of Walerian Lukasinski - Pamietnik.rtf