P A P I E R

W POLSCE

2013Piotr Dobro!"cki

Daria Dobro!"cka

Patronat medialny

P A P I E R

RYNEK KSIĄŻKIW POLSCE

2013

Warszawa 2013

Piotr DobrołęckiDaria Dobrołęcka

ze specjalnym appendixemStefana Jakucewicza

P A P I E R

RYNEK KSIĄŻKIW POLSCE

2013

© Copyright by Piotr Dobrołęcki, 2013© Copyright by Biblioteka Analiz Sp. z o.o., 2013

Wszystkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie lub reprodukcja jakiegokolwiek fragmentu tej książki wymaga pisemnej zgody wydawcy.

Redakcja: Łukasz Gołębiewski

Korekta: Joanna Ożóg

Projekt okładki: Grzegorz Zychowicz | Tatsu

Opracowanie graficzne: Grzegorz Zychowicz | Tatsu

Łamanie: TYPO

Druk i oprawa: OZGraf Olsztyńskie Zakłady Graficzne

Wydrukowano na papierze Speed-E

ISBN 978-83-63879-21-1

Wydanie IWarszawa 2013

Tom LXIX w serii „Raporty”

Biblioteka Analiz Sp. z o.o.00-048 Warszawaul. Mazowiecka 6/8 pok. 416tel./fax +48 22 828 36 31www.biblioteka-analiz.pl

Firma jest członkiem Polskiej Izby Książki

Spis treści

Wstęp ............................................................................................................ 9Zdani tylko na siebie .............................................................................. 9Producenci i dystrybutorzy ................................................................... 14Źródła i materiały .................................................................................. 15

Rozdział pierwszy. Papier do książek ....................................................... 17Masy włókniste....................................................................................... 20Papier ....................................................................................................... 22Rodzaje i parametry papieru ................................................................ 29Tektura introligatorska na okładki ...................................................... 34

Rozdział drugi. Mity o przemyśle papierniczym ................................... 37

Rozdział trzeci. Rynek papieru na świecie, w Europie i w Polsce ....... 43Wstęp ....................................................................................................... 45Rynek światowy...................................................................................... 55

Drewno .............................................................................................. 56Masy włókniste ................................................................................. 60Makulatura ....................................................................................... 63Papier i tektura ................................................................................. 65Spadki i wzrosty ............................................................................... 70Najwięksi producenci ...................................................................... 73Prognozy i inwestycje ...................................................................... 76

Masy włókniste .......................................................................... 80Makulatura .................................................................................. 84Papier i tektura ............................................................................ 85

Nowe gatunki papieru ..................................................................... 92Rynek europejski .................................................................................... 97

Masy włókniste ................................................................................. 101Makulatura ....................................................................................... 106Papier i tektura ................................................................................. 112Papiery graficzne .............................................................................. 115Zużycie papieru i tektury ................................................................ 120Eksport i import .............................................................................. 122Zagrożenia ........................................................................................ 124Koncentracje i redukcje ................................................................... 124Import papierów z Chin .................................................................. 130Opłaty za emisję CO2 ....................................................................... 130Prognozy i inwestycje ...................................................................... 131Dystrybucja w Europie .................................................................... 132

6

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 Rynek polski ........................................................................................... 134Drewno .............................................................................................. 137Negatywne skutki polityki Lasów Państwowych ........................ 142Masy włókniste ................................................................................. 143Makulatura ....................................................................................... 145Produkcja papieru ............................................................................ 152Papiery graficzne ............................................................................. 155Zużycie papieru i tektury ................................................................ 157Eksport i import papieru ................................................................. 159Przedsiębiorstwa w przemyśle papierniczym .............................. 162Kapitał zagraniczny i zmiany kapitałowe ..................................... 164Inwestycje i zapowiedzi .................................................................. 165Dystrybucja papieru ......................................................................... 166Ceny na rynku papieru i jego surowców ...................................... 179

Ceny mas włóknistych .............................................................. 180Ceny makulatury ........................................................................ 182Ceny papieru i tektury ............................................................... 183

Rozdział czwarty. Producenci papieru w Polsce .................................... 187

Rozdział piąty. Zagraniczni producenci papieru ................................... 217

Rozdział szósty. Dystrybutorzy papieru w Polsce ................................ 265

Rozdział siódmy. Międzynarodowe organizacje, instytucje i firmy badawcze… w przemyśle papierniczym .................................. 311

Rozdział ósmy. Instytucje, organizacje i media branżowe w Polsce ................................................................................................... 325

Appendix I. Kłopoty ze współczesną klasyfikacją papieru ................. 357

Appendix II. Normy, certyfikaty i atesty stosowane przy opisie papieru ........................................................................................ 369

Wykaz tekstów źródłowych ...................................................................... 387

Oferta Biblioteki Analiz ............................................................................ 399

Indeks firm omawianych w książce ......................................................... 409

Część czwarta

PAPIER

9

WStęP

Wstęp

Zdani tylko na siebie

Papier nie jest już jedynym wehikułem kultury pisanej, ale czy to już koniec epoki Gutenberga? Czy może istnieć świat bez prasy papierowej i bez druku? „Papier nie zginie. Był, jest i będzie. Książka się zmieni, ale nie zniknie” – sły-szę to często u znajomych drukarzy. „Skąd ta wiara, że papier jest wieczny, że przetrwa cyfrowy huragan?”, pyta jeden z ekspertów i zaraz sobie odpo-wiada, że „wraz z e-bookami i tabletami za 1 złoty kończy się epoka zapo-czątkowana wynalazkiem Gutenberga, dzięki któremu dominacja druku zrewolucjonizowała nasz stosunek do pisania, do tekstów i zmieniła nasze widzenie świata”. Era cyfrowa, w którą wkroczyliśmy, nie wymaże pięciu wieków kultury książki drukowanej, ale będzie miała równie głębokie skut-ki jak te, które od pierwszej Biblii do nouveau roman ukształtowały naszą myśl i naszą wrażliwość – mówił Krzysztof Urbanowicz podczas konferen-cji poligraficznej Polskiej Izby Druku w maju tego roku1. Jego referat nosił znamienny tytuł „Żegnaj Gutenberg”.

Pomimo spadku zapotrzebowania na papier, które jest faktem, ale głów-nie odnosi się do papierów graficznych, a zwłaszcza papieru gazetowego, przemysł papierniczy w ostatnich latach notuje stały wzrost produkcji. Naj-bardziej widoczne potwierdzenie tej tendencji wynika z analizy danych omówionych w rozdziale „Najwięksi producenci”. Przedstawione tam wy-niki wykazują stały wzrost produkcji niemal we wszystkich firmach. Doty-czy to również poszczególnych regionów geograficznych, w których wszę-dzie doszło do wzrostu produkcji, wbrew szerzącym się opiniom o recesji w tym przemyśle w Europie czy Ameryce Północnej. Najwięksi produ-cenci zwiększyli sprzedaż w Europie o 12,4 proc., w Ameryce Łacińskiej o 11,2 proc., w Azji o 9,4 proc., w Ameryce Północnej o 7,5 proc. Dlatego wszystkie opinie zebrane w niniejszym opracowaniu należy przyjmować zawsze na tle przedstawionej tutaj tendencji wzrostowej wśród największych

\\ 1. Pełny tekst wystąpienia Krzysztofa Urbanowicza można znaleźć na stronie Polskiej Izby Druku: http://www.izbadruku.org.pl/component/content/article/153-egnaj-gutenberg/333-egnaj-gutenberg.

10

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 producentów. Dodajmy jeszcze, że znamiennym zjawiskiem jest postępu-jąca konsolidacja w światowej branży papierniczej. Takie spektakularne przejęcia w ostatnich latach dokonały największe firmy, jak koncern SCA, lub nastąpiły połączenia kilku poprzednio oddzielnych firm, jak w przy-padku nowego koncernu Metsä Group.

Od dziesiątków lat znaczącym odbiorcą produkcji przemysłu papierni-czego jest sektor poligraficzny i jego kondycja ma ogromne znaczenie dla producentów papierów graficznych. Jak twierdzi jeden z ekspertów, poli-grafia wypracowała dotychczas krociowe zyski, a teraz walczy o przetrwanie. Spadek nakładów spowodował likwidację wielu gazet i czasopism. Istnieją-ce jeszcze tytuły wychodzą w zmniejszonych nakładach i z ograniczoną ilo-ścią stron, a wzrost sprzedaży internetowej sprawia, że zamawia się obecnie znacznie mniej egzemplarzy katalogów materiałów marketingowych. Dlate-go wiele drukarń zbankrutowało. W USA udział 400 największych drukarni w rynku nie sięga 30 proc., w Niemczech grupa poligraficzna Schlott przesta-ła istnieć – mówi Tom Quinlan, prezes amerykańskiej firmy drukarskiej RR Donnelley, który widzi widmo klęski i upadku branży. Oznacza to, że przemysł papierniczy może liczyć tylko na siebie2.

Przyszłość druku, to dla wielu ekspertów druk cyfrowy. Jak podkreś- la Adam Bieniewski, production printing & solutions produkt manager w Konica Minolta Business Solutions Polska: Rynek cyfrowych systemów produkcyjnych stale ewoluuje, producenci prześcigają się w unowocześnianiu i ulepszaniu swoich urządzeń. Dzisiejsze cyfrowe maszyny do druku produk-cyjnego, na przykład Konica Minolta, potrafią sprostać zadaniom, z jakimi do tej pory radziły sobie wyłącznie systemy offsetowe. Mają ponadto wiele dodatkowych zalet, którymi nie może pochwalić się tradycyjna technologia druku, a obecnie jakość druku cyfrowego i offsetowego jest praktycznie nie do odróżnienia. Tylko specjaliści są w stanie rozpoznać, w jakiej technologii zostało wykonane zlecenie3.

Niezwykle dynamiczny rozwój technologii, w tym także technologii poli-graficznych, zmierza z jednej strony do podniesienia jakości druku, a z dru-giej powoduje coraz większe oszczędności materiałów, a przede wszystkim papieru, którego zużycie jednostkowe przy produkcji konkretnego tytułu systematycznie się zmniejsza.

Odnotowywane przez Bibliotekę Narodową w ostatnich kilku latach w Polsce rekordowe wskaźniki liczby wydanych tytułów książek – ponad 34 tys. w 2012 roku! – nie przekładają się na zwiększenie liczby drukowa-nych egzemplarzy, która regularnie spada od 2007 roku, kiedy polscy wy-

\\ 2. „Europejski rynek papierniczy”, „Przegląd Papierniczy” nr 2/2013.\\ 3. „Druk książek, gazet i czasopism – cyfrowo czy offsetowo?”, „Świat Druku” nr 10/2012.

11

WStęP

dawcy zlecili druk 146,4 mln egz., gdy rok temu było to już tylko 107,9 mln egz. czyli w ciągu 5 lat spadek wyniósł aż ponad 26 proc.! Czyli średnio po 5 proc. rocznie.

Coraz większy udział druku cyfrowego w produkcji dziełowej również przyczynia się do zmniejszania średnich nakładów, a w konsekwencji do zmniejszenia zapotrzebowania na papier graficzny na rynku książki. Przy tym szacuje się, że w klasycznej produkcji książek średnio 30 proc. wydru-kowanych egzemplarzy wraca do wydawcy z sieci dystrybucyjnej. W prak-tyce przechowuje się je jeszcze dwa lata zanim zostaną całkowicie uty-lizowane. Jest to argument dla coraz bardziej powszechnego stosowania druku cyfrowego, który jest opłacalny przy niższych nakładach, co znacz-nie zmniejsza ryzyko wydawcy i pozwala mu bezpieczniej sprawdzać zapo-trzebowanie na dany tytuł. Podkreśla się, że ewentualne dodruki mogą być ukierunkowane do konkretnych grup odbiorców, co podnosi skuteczność sprzedaży, a jednocześnie obniżane są koszty logistyki i magazynowania. Innym ważnym aspektem, zwiększającym zainteresowanie drukiem cyfro-wym, jest możliwość wznawiania przez wydawcę publikacji z tak zwanej backlisty czyli bazy starszych tytułów. Według szacunków, wśród większo-ści renomowanych wydawców backlista stanowi około 90 proc. kapitału wydawnictwa i w związku z tym publikacja kolejnych wydań czyni druk cyfrowy coraz bardziej atrakcyjnym4.

***Po raz piąty do rąk czytelników oddajemy opracowanie o rynku papie-ru przeznaczonego do produkcji książek, który nazywany jest papierem graficznym lub publikacyjnym. Jak w poprzednich edycjach tej publika-cji, sytuujemy problematykę papierów graficznych w Polsce w szerokim kontekście zmian w przemyśle papierniczym na świecie i na naszym kon-tynencie. Tegoroczne opracowanie stanowi aktualizację i znaczne rozsze-rzenie zeszłorocznej publikacji i dotyczy nie tylko lat 2010, 2011 i 2012, ale też pierwszej połowy 2013 roku, jeżeli możemy już dysponować danymi za ten okres.

W poszczególnych rozdziałach omawiamy wpierw światowy rynek pa-pieru, a następnie rynek europejski, w tym szczególnie sytuację w krajach zrzeszonych w międzynarodowej organizacji producentów papieru i tektury CEPI, która w nieoceniony sposób zbiera i opracowuje informacje o rynku papierniczym na świecie i w Europie. W takim właśnie otoczeniu przed-stawiamy aktualną sytuację na rynku polskim.

\\ 4. „Nowy impuls. Druk cyfrowy z HP” (według raportu „Print & Publishing technology Forecast to 2020”, Smithers PIRA, 2011), „Print & Publishing” nr 1/2013.

12

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 Przedmiotem zainteresowania są nie tylko producenci i dystrybutorzy papieru, ale też sektor surowców papierniczych, wśród których dominującą pozycję, wynikającą z technologii produkcji papieru, zajmują masy włókni-ste oraz makulatura. Zwracamy też uwagę na sytuację w sektorze drzew-nym, gdyż drewno jest z kolei podstawowym surowcem do produkcji mas włóknistych. W tym sektorze dochodzi w ostatnich latach do znaczących zmian, chociaż z natury rzeczy – jak wszyscy wiemy – proces „produkcji” drewna wymaga wielu lat, jak też przemyślanych działań, których skutki są odczuwalne dopiero przez następne pokolenia. Tutaj możemy tylko zwró-cić uwagę, że na świecie coraz większy obszar zajmują plantacje specjal-nych gatunków drzew, z których pozyskuje się drewno nie po trzydziestu czy czterdziestu latach jak dotychczas, lecz już po kilku latach. I do tego pierwsze takie plantacje mamy już w Polsce, na razie na skalę pilotażową, lecz wkrótce ich powierzchnia powinna być już znacznie większa.

Omawiając sytuację w sektorze papierniczym musimy mieć świado-mość, że ta dziedzina gospodarki znajduje się obecnie w sytuacji szczegól-nej. Nam nie chodzi o lifting, przemysł oczekuje naprawdę rewolucyjnych rozwiązań, bo bez nich trudno będzie przetrwać w Europie! – stwierdził Michał Jarczyński, prezes Stowarzyszenia Papierników Polskich, w wystą-pieniu na Kongresie Papierników Polskich w czerwcu 2012 roku5. Podkreś-lił dalej, że branża papiernicza zaliczana do sektora gospodarki opar-tego na drewnie (forest base industry) jest znaczącą dziedziną europej-skiej gospodarki, zatrudniającą ponad 2 mln pracowników i wytwarza-jącą ponad 75 mld euro wartości dodanej rocznie. Stosujemy w naszych celulozowniach i papierniach rozwiązania sprzed dwudziestu-trzydziestu lat, podkreślił, natomiast dzisiaj nie znamy 80 proc. zastosowań celulozy w produktach, jakie będą wytwarzane w roku 20506. Celulozownia przy-szłości będzie według prezesa SPP kompleksem biorafineryjnym, który w pełni wykorzysta wszystkie cechy surowca – wytwarzać będzie nie tyl-ko celulozę i papier, ale też chemikalia i biopaliwa, a jednocześnie stanie się wysokosprawnym obiektem trigenergacyjnym (energia elektryczna, cieplna i chłód technologiczny), wytwarzającym energię z odnawialnych surowców – resztek poprocesowych. Nasz sektor jest i będzie liderem roz-woju technologii gazyfikacji, torryfikacji, karbonizacji i pirolizy. Nasze przedsiębiorstwa w przyszłości staną się multidyscyplinarnymi komplek-sami przemysłowymi. Jedno jest pewne – czasy łatwe bezpowrotnie minęły

\\ 5. Wystąpienie podczas VII Kongresu Papierników Polskich, Łódź, 12 czerwca 2012; patrz: Michał Jarczyński, „Rola przemysłu celulozowo-papierniczego w nowej ekonomii”, „Przegląd Papierniczy” nr 5/2012.\\ 6. Ibid.

13

WStęP

i przed naszą branżą stoją coraz większe wyzwania, ale i olbrzymie moż-liwości – ocenił Michał Jarczyński7.

Ekologia jest obecnie jednym z najważniejszych czynników kształtują-cych działania w sektorze papieru. Należy podkreślić, że w ostatnich latach europejski przemysł papierniczy podjął znaczące wysiłki dla zmniejszenia zanieczyszczeń środowiska oraz stosowania surowców i energii w sposób odpowiedzialny. Od 1990 roku liczba odpadów powstających podczas pro-dukcji została zredukowana o blisko 75 proc., zanieczyszczenie powietrza zmniejszyło się nawet o 80 proc., a zużycie słodkiej wody zostało ograni-czone o połowę, zaś emisja CO2 o 34 proc. i wynosiła w 2008 roku 727 kg/tonę papieru. Takie wyniki opublikowało Niemieckie Stowarzyszenie Tech-nik Drukowania na podstawie danych zebranych z 16 krajów europejskich: Holandii, Szwajcarii, Belgii, Niemiec, Finlandii, Wielkiej Brytanii, Włoch, Norwegii, Austrii, Polski, Portugalii, Szwecji, Hiszpanii, Czech, Węgier i Słowacji. Pomimo znacznego wzrostu produkcji producentom papieru uda-ło się zmniejszać ich wpływ na środowisko. We współpracy z producentami maszyn papierniczych przemysł ten poczynił olbrzymie postępy w dziedzinie ochrony środowiska i ograniczenia zużycia surowców oraz energii. Te wy-siłki znacząco przyczyniły się do ochrony klimatu i zrównoważonego zarzą-dzania – podsumował Marcus Heering, dyrektor Niemieckiego Związku Przemysłu Budowy Maszyn i Urządzeń ODMA, w skład którego wchodzi Niemieckie Stowarzyszenie Technik Drukowania8.

Oznacza to upadek mitu o niszczącym wpływie produkcji papieru na środowisko i ukazuje, jak wielkie działania i na jaką skalę są prowadzone od ponad dwudziestu lat w sektorze papierniczym.

Jak będzie wyglądała przyszłość naszej branży? – stawia pytanie Michał Jarczyński i prognozuje, że przyszłość może przypominać jedną z dyscyplin sportu – biegi na orientację. Biegi – bo muszę być szybszy niż konkurencja i działać bardziej elastycznie. Na orientację – bo teren jest nieznany i trud-ny. Jest to konkurencja indywidualna. Jesteśmy zdani tylko na siebie9. Mi-chał Jarczyński podkreślił również konieczność zmian: musimy się zmie-niać, musimy dostrzegać zmiany, które są nieuchronne. To, co było dobre i skuteczne 5, 10 lat temu, teraz staje się nieprzydatne. Wchodzą nowe tech-nologie, które z jednej strony wypierają papier, ale z drugiej strony tworzą nowe możliwości10.

\\ 7. Ibid.\\ 8. „Poligrafika” nr 12/2011.\\ 9. Michał Jarczyński „Rola przemysłu celulozowo-papierniczego w nowej ekonomii”,

„Przegląd Papierniczy” nr 5/2012.\\ 10. Ibid.

14

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 Przyszłość papieru i poligrafii według większości ekspertów to regres książki i dominacja opakowań. Druk opakowań generuje roczne obroty w skali światowej na poziomie 196,8 mld euro, a jego udział w całościo-wej produkcji opakowań wynosi ponad 40 proc. W przypadku poszcze-gólnych produktów odsetek ten jest znacznie wyższy – według organizacji PIRA zadrukowi poddawanych jest 98 proc. pudeł kartonowych, 91 proc. etykiet, 67 proc. opakowań z tektury falistej oraz 56 proc. opakowań gięt-kich. W sektorze zadruku pudełek składanych dominuje druk offsetowy (25 proc.), jednak druk cyfrowy zdobywa coraz większą popularność, ko-rzystając ze zjawiska malejących nakładów. Takie firmy jak Agfa Graphics, Kodak, Fujifilm oraz DuPont proponują obecnie cyfrowe formy drukowe pozwalające na druk o wysokiej rozdzielczości i stabilności. Ich wykorzy-stanie gwarantuje porównywalną jakość wydruków zarówno we wklęsło-druku jak i offsecie11.

Producenci i dystrybutorzy

W Polsce papier dla celów graficznych produkowany jest praktycznie tyl-ko w dwóch wielkich zakładach – w Kostrzynie nad Odrą i w Kwidzynie. Krajowa produkcja papierów graficznych obejmuje przede wszystkim pa-pier gazetowy oraz papier niepowlekany bezdrzewny.

Kilka jeszcze zakładów produkowało takie papiery we wcześniejszych latach, a obecnie działa też jeszcze paru producentów papierów specjal-nych. W tym tomie zamieszczamy informacje o wszystkich działających wytwórcach. Zamieszczamy też informacje o niektórych zagranicznych producentach papierów książkowych, którzy mniej lub bardziej aktywnie obecni są na polskim rynku. W dalszej części omawiamy dystrybutorów papieru, a następnie piszemy o międzynarodowych i krajowych instytu-cjach oraz organizacjach związanych z rynkiem papieru, a także przedsta-wiamy główne media branżowe.

Tom ten zamykają dwa artykuły Stefana Jakucewicza, z których jeden zamieściliśmy w zeszłorocznej edycji, lecz go powtarzamy, gdyż zawiera przydatne i zaktualizowane przez autora dla tej edycji informacje o „nor-mach, certyfikatach i atestach”, natomiast drugi tekst zatytułowany „Kło-poty ze współczesną klasyfikacją papieru” został napisany specjalnie dla tej publikacji.

\\ 11. „Packaging Polska” nr 3/2012.

15

WStęP

Źródła i materiały

Przy opracowaniu tego tomu wykorzystano materiały publikowane w in-ternecie, w prasie branżowej, głównie wartościowe teksty autorstwa Zbi-gniewa Fornalskiego z miesięcznika „Przegląd Papierniczy” oraz infor-macje zebrane od naszych partnerów z rynku papierniczego, którym za pomoc i udostępnienie informacji gorąco dziękujemy. Wykorzystane ma-teriały wymienione są w bibliografii, która w porównaniu z poprzednią edycją bardzo się rozrosła, a także w przypisach tekstowych. Wykorzy-stujemy też informacje techniczne zawarte w publikacjach Stefana Jaku-cewicza, jednego z najwybitniejszych ekspertów w dziedzinie papieru i poligrafii, zawartych głównie w cyklu sześciu książek zatytułowanym „Ecco – Teka”, które dotychczas były podstawowym materiałem w tym zakresie, ale także w jego najnowszych publikacjach, podsumowujących aktualną wiedzę o papierze do druku. Skorzystaliśmy też z uprzejmo-ści Andrzeja Tomaszewskiego, mistrza typografii i propagatora wiedzy o książce, papierze i druku, który udostępnił nam i specjalnie zredago-wał swój tekst o papierze do książek, który poprzednio zamieścił w pra-cy „Architektura książki”.

Należy tutaj pokreślić ogromne znaczenie, jakie dla poznania problema-tyki papieru, a zwłaszcza papieru graficznego, mają publikacje Stefana Jaku-cewicza. Na jesieni 2010 roku ukazała się jego imponująca praca „Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje”. Jest to rzeczywiście „wielka, mozolnie wykonana robota”, jak stwierdza w przedmowie Janusz Cymanek, wydawca tej pracy. Sam autor stwierdził, że książka stanowi „vademecum traktujące o właściwościach papieru stosowanego w poligrafii – głównie w procesach drukowania”. W 2011 roku ukazała się kolejna fundamentalna praca Ste-fana Jakucewicza zatytułowana „Błędy w drukowaniu offsetowym a wady papieru”, która została równie dobrze przyjęta jak poprzednie i przychylnie odnotowana niemal we wszystkich pismach i portalach branżowych.

Istotnym problemem przy publikacji w naszym opracowaniu danych sta-tystycznych jest fakt, że w wielu źródłach dane dotyczące produkcji papieru odnoszą się do produkcji najróżniejszych jego gatunków, a często jeszcze w połączeniu z produkcją tektury. Wszędzie tam, gdzie było to możliwe, koncentrowaliśmy się na danych odnoszących się do produkcji papierów graficznych, a zwłaszcza papierów do druku książek, natomiast w innych przypadkach zaznaczono, do jakich asortymentów odnoszą się przyto-czone dane.

Piotr Dobrołęcki

Rozdział pierwszy

Papier do książek

19

PAPIER dO KSIĄŻEKW tomie tym zajmujemy się papierem przeznaczonym do druku książek, co nie zawsze pokrywa się z terminami: papier do celów graficznych czy papier graficzny, gdyż określenia te mogą obejmować również papier prze-znaczony do druku gazet i czasopism, a także ulotek oraz broszur infor-macyjnych i reklamowych. Chcieliśmy się tutaj zająć wyłącznie sprawami związanymi z rynkiem książki, a więc produkcją i dystrybucją papieru przeznaczonego do ich druku, czyli dziedziną, która stoi na samym po-czątku łańcucha gospodarczego, którego zwieńczeniem jest dotarcie go-towej książki do ostatecznego odbiorcy czyli czytelnika. Jednak w kilku przypadkach rozszerzyliśmy nasze rozważania na obszary pokrewne, ale zawsze tylko dla zilustrowania zjawisk istotnych lub pokrewnych dla ryn-ku papierów graficznych.

Termin „papier książkowy” jest pojęciem w Polsce rzadko stosowanym; to kalka językowa angielskiego określenia book paper – stwierdza Stefan Ja-kucewicz12. Proponuje przy tym następującą definicję: Papier książkowy to specjalny papier przeznaczony do drukowania książek lub taki, na którym drukuje się książki, a w zasadzie wkłady książkowe (bez okładek)13. W now-szym opracowaniu Stefan Jakucewicz powtarza tę definicję, stwierdzając, że: „papier książkowy” jest typowym określeniem wydawniczym odnoszącym się do papierów stosowanych do drukowania książek, a w zasadzie wkładów książkowych14.

Rozszerzyliśmy zakres zainteresowania również na tektury okładkowe, gdyż są one nierozerwalnie związane z procesem produkcji książek, a tak-że – jak już wspomnieliśmy – częściowo również na papier gazetowy i ma-gazynowy, aby przedstawić istotne tendencje w tym segmencie przemysłu papierniczego.

Stefan Jakucewicz poprzednio ograniczał praktycznie gramaturę pa-pieru książkowego do 100 g/mkw., natomiast w nowym opracowaniu roz-

\\ 12. Stefan Jakucewicz „Vademecum papierów dla wydawcy”, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007.\\ 13. Ibid.Ibid.\\ 14. Stefan Jakucewicz „Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje”, Michael Huber Polska,

Warszawa 2010.

20

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 szerza ją do zakresu od 40 do 120 g/mkw., przy czym w przypadku papie-rów zwojowych powlekanych przesuwa dolną granicę gramatury papierów książkowych nawet do 28 g/mkw. Ten sam autor stwierdza, że papier ten powinien odznaczać się odpowiednią białością, a w przypadku papierów barwnych – odpowiednią barwą, stonowanym połyskiem oraz bardzo wy-soką nieprzezroczystością. Papier książkowy musi też spełniać wszelkie szczegółowe wymagania wynikające z zastosowanej techniki drukowania. Pojęcie „papier książkowy” obejmuje następujące rodzaje papieru: papiery niepowlekane – najczęściej offsetowe, papiery pigmentowane oraz papiery powlekane. Wszystkie te grupy papierów produkuje się jako papiery nor-malne (niepulchne) lub objętościowe (specjalnie spulchniane)15.

Papiery drukowe (w tym i książkowe) ze względu na skład włóknisty dzielą się na:

– papiery bezdrzewne (zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej zawie-rają do 10 proc. mas mechanicznych)

– papiery drzewne (z masy mechanicznej) – papiery z masy odzyskanej (głównie makulaturowe, tzw. z recyklin-

gu).Obecnie drzewne papiery drukowe produkowane są jako powlekane

i niepowlekane. Powierzchnia papieru książkowego niepowlekanego może być matowa (maszynowo gładka) lub satynowana. Papiery drzewne niepo-wlekane dzielą się na papiery naturalne (tj. o powierzchni niepowlekanej) i papiery pigmentowane. Pigmentowanie polepsza wygląd zewnętrzny pa-pieru i jego właściwości drukowe; papiery takie zaliczane są do papierów niepowlekanych i produkowane są w dwóch wersjach: jako zwykłe i obję-tościowe. Również papiery drzewne powlekane produkowane są w dwóch wersjach: jako zwykłe i objętościowe. Papiery powlekane objętościowe są dostępne tylko w wersji matowej lub półmatowej; nie występują jeszcze pa-piery objętościowe z powierzchnią o wysokim połysku.

Masy włókniste

W dużym skrócie papier składa się z masy włóknistej, wypełniacza, wody i dodatków chemicznych, a składniki te są łączone ze sobą zgodnie z recep-turą indywidualną dla każdego konkretnego papieru. Szczególne znaczenie w produkcji papieru mają masy włókniste. Przytaczamy tutaj ich charakte-

\\ 15. Stefan Jakucewicz „Vademecum papierów dla wydawcy”, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007; Stefan Jakucewicz, „Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje”, Michael Huber Polska, Warszawa 2010.

21

PAPIER dO KSIĄŻEKrystykę za nową publikacją firmy Arctic Paper zatytułowaną „Przewodnik Munkena po papierze niepowlekanym”16.

Masa papiernicza składa się z włókien, które zazwyczaj pochodzą z drew-na. Gatunki drzew najczęściej wykorzystywane do produkcji celulozy to osika, eukaliptus, brzoza, sosna i świerk. Używa się różnych gatunków drzew, ponieważ właściwości występujących w nim włókien różnią się mię-dzy sobą. Na przykład włókna pochodzące z drzew liściastych są krótsze i nadają papierowi dobrą nieprzezroczystość i przezrocze, natomiast włók-na z drzew iglastych są dłuższe i nadają papierowi odpowiednią wytrzy-małość.

Istnieją dwa podstawowe sposoby uzyskiwania włókien z drewna: me-todą chemiczną i metodą mechaniczną.

W metodzie chemicznej, w wyniku której powstaje masa chemiczna, włókna celulozowe są oddzielane od innych składników zawartych w pniu drzewa najpierw przez zmielenie drewna na zrębki, a następnie przez tra-wienie zrębków za pomocą dodatków chemicznych. Metoda ta pozwala uzyskać długie, niemal czyste włókna celulozowe, które są bardzo odporne na starzenie. Metoda ta wykorzystuje prawie wyłącznie celulozę zawartą w drewnie (około 50-55 proc. objętości drewna) i dlatego uzyskany produkt jest często określany jako masa bezdrzewna. Pozostałe składniki drewna są natomiast wykorzystywane jako surowiec lub źródło energii, dzięki czemu wiele nowoczesnych fabryk celulozy jest samowystarczalnych pod wzglę-dem zaopatrzenia w energię.

Natomiast produkcja masy mechanicznej polega na mieleniu drewna w młynie lub między kamieniami ścieraka, aż do momentu oddzielenia włókien. Stąd bierze się nazwa masa mechaniczna, ponieważ włókna są oddzielone metodą mechaniczną. Ponadto, w odróżnieniu od metody che-micznej, w produkcji masy mechanicznej wykorzystywane są również in-ne części drewna, takie jak lignina i żywice – w wyniku czego zużywa się prawie 95 proc. jego objętości. Masa mechaniczna jest często określa-na jako masa drzewna, gdyż występują w niej nadal wszystkie substancje drzewne.

Istnieje wiele odmian mas chemicznych i mechanicznych. Stosowane są również kombinacje tych dwóch metod. Przykładem jest masa chemoter-momechaniczna znana jako CTMP. Przy jej produkcji drewno przetwarza się na zrębki drzewne w taki sam sposób jak w przypadku metody chemicz-nej. Zrębki są następnie częściowo poddawane obróbce termicznej i che-micznej, po czym następuje mechaniczne oddzielenie włókien.

\\ 16. „Przewodnik Munkena po papierze niepowlekanym”, Arctic Paper, Warszawa 2012.

22

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 Papier17

Papier jest podstawowym podłożem drukowym do produkcji książek. W dużym uproszczeniu, papier to warstwa spilśnionych włókien pocho-dzenia roślinnego, która powstaje przez osadzanie na sicie i odwadnianie odpowiednio przygotowanej zawiesiny włókien w wodzie.

Jednym z głównych parametrów papieru jest gramatura, czyli masa arkusza o powierzchni jednego metra kwadratowego wyrażona w gra-mach. Papierem technolodzy nazywają wyrób papierniczy o gramaturze do 250 g/mkw. Zwyczajowo górną granicą masy papieru jest 160 g/mkw., bowiem od 161 g/mkw. do 315 g/mkw. potocznie mówimy już o kartonie. Podobnie jest w wypadku tektury, której gramatura zgodnie z klasyfi-kacją wynosi powyżej 250 g/mkw., ale zwyczajowo nazwa dotyczy tylko tych grubych i najcięższych wyrobów, powyżej 315 g/mkw. Najcieńsze papiery, do 25 g/mkw., nazywamy bibułką. Bardzo cienki, nieprzezro-czysty i wytrzymały papier o niskiej gramaturze od 26 do 45 g/mkw. no-si nazwę papieru biblijnego. Z powodu tego nazewniczego zamieszania, dla uniknięcia pomyłek w wymianie informacji pomiędzy wydawcami a drukarzami albo hurtownikami, należy zawsze podawać gramaturę wyrobu papierniczego, o którym mowa.

Kolejnym istotnym parametrem papieru jest jego format. W ponad pięć-setletnich dziejach europejskiego drukarstwa produkowano różne formaty papieru, jednak w większości miały one podobną wielkość i proporcje bo-ków arkusza. W historycznych papierniach starano się, aby stosunek sze-rokości do długości arkusza wynosił mniej więcej 3:5 lub 5:8, czyli aby był zbliżony do tzw. złotego podziału – kanonu estetycznego znanego od cza-sów starożytnych. Stosowana przez kilka stuleci technika ręcznego czer-pania papieru powodowała, że wielkość arkuszy również była podobna. Po prostu sito do czerpania masy papierniczej nie mogło być większe niż pozwalał na to uchwyt ramion dorosłego mężczyzny.

Format książki najczęściej zależy od wymiarów papieru użytego do druku, a powstaje przez jedno- lub wielokrotne składanie (złamywanie) arkusza. Arkusz o wymiarach sita papierniczego zwano plano. Złożony na pół dawał format folio, czyli dwie karty (2º). Po drugim złożeniu arkusza powstawał format quarto, to jest cztery karty (4º). Kolejne złożenie dawało format nazywany octavo – osiem kart (8º), i wreszcie po złożeniu czwar-tym tworzył się format sedecimo – kart szesnaście (16º). Wymienionych łacińskich nazw formatów używano w drukarniach, księgarniach i biblio-

\\ 17. Cały poniższy podrozdział opracował Andrzej Tomaszewski, patrz jego: „Architektura książki”, COBRPP, Warszawa 2011.

23

PAPIER dO KSIĄŻEKtekach europejskich, a i dzisiaj gdzieniegdzie w ten sposób orientacyjnie określa się wielkość książek.

Papiery dzisiaj używane do drukowania producenci oferują zwymia-rowane według norm w dwojakiej postaci – albo jako arkusze, albo jako zwoje, czyli ściśle zwinięte wstęgi papieru o ustalonej szerokości. Znaj-dują one zastosowanie w odpowiednich typach maszyn drukarskich – arkuszowych lub zwojowych (rolowych). Książki, broszury i inne publi-kacje niskonakładowe drukowane są zwykle na arkuszach, natomiast czasopisma, gazety i książki o dużych nakładach – najczęściej na papie-rach z roli.

W XX wieku normalizacja formatów papieru została niejako wymuszo-na przez wielkoprzemysłowe technologie produkcyjne oraz unifikację ma-szyn drukarskich i innych urządzeń. Powstały powszechnie akceptowane na rynku międzynarodowym znormalizowane wielkości arkuszy określa-ne formatami szeregów A, B i C.

Zgodzono się, że proporcje boków określać będzie stosunek boku kwa-dratu do jego przekątnej, bo przy każdym kolejnym złożeniu proporcja boków pozostanie jednakowa. Po ustaleniu proporcji należało określić wielkość arkuszy. Przyjęto zatem, że podstawowy arkusz będzie miał po-wierzchnię jednego metra kwadratowego (10000 cmkw.) i uzyskano długo-ści boków 84,1118,9 cm, co niemal dokładnie dawało metr kwadratowy (9999,49 cmkw.). Ten rozmiar arkusza uznano za wzorcowy i oznaczono symbolem A0. Po jednorazowym złożeniu mamy format A1, po dwukrot-nym – A2, po trzykrotnym – A3, a potem A4, A5, A6 itd.

Aby uniknąć drastycznego ograniczenia różnorodności wymiarów wy-robów poligraficznych, normalizatorzy wprowadzili dodatkowe formaty B i C. Mają one identyczny stosunek długości boków, jednak powierzchnia ich arkusza zerowego jest większa od metra kwadratowego.

Oprócz wyżej podanych formatów znajdują się w handlu papiery, których arkusze mają tzw. surowy format (brutto). Surowy format A0 ma wymiary 8601220 mm, A1 – 610860 mm, A2 – 430610 mm itd. W przemyśle papierniczym typowym formatem fabrycznym jest surowy A1 (oznacza-ny symbolem RA1).

Na życzenie klientów papiernie przygotowują również i inne formaty arkuszy, zwykle w skromniejszych ilościach. Do nieznormalizowanych należą np. formaty 82104 cm czy 84108 cm, na których nierzadko dru-kuje się książki.

Formaty książek drukowanych na maszynach zwojowych wynikają z podziału arkuszy powstających po odcięciu ze wstęgi papieru. Ze zwo-ju o szerokości 84 cm powstaje najczęściej poręczna książka o formacie 130202 mm, a ze zwoju o szerokości 63 cm – na przykład 157220 mm.

24

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 Proporcje stronic niekoniecznie muszą być pochodną wymiarów znor-malizowanych arkuszy. Można w introligatorni nieco inaczej obciąć po-złamywane składki i uzyskać proporcję odmiennego, niestandardowego projektu typograficznego książki. Pamiętać jednak należy, że po obcięciu pozostaną ścinki niewykorzystanego papieru i że warto zastanowić się nad ekonomiczną stroną takiego manewru technologicznego. Często jednak straty papieru nie mają istotnego znaczenia w ogólnych kosztach wydania i warto poszukać formy książki ciekawszej, różniącej się od standardowych woluminów zapełniających księgarskie lady.

Przemysł papierniczy oferuje duży wachlarz wyrobów. Bogactwo pa-pierów do drukowania książek jest pochodną ich zróżnicowanych właści-wości fizycznych. Właściwości te zależą od surowców użytych do produk-cji papieru (mas włóknistych, klejów, wypełniaczy i in.), od wykańczania i uszlachetniania (zaklejania powierzchniowego, gładzenia, powlekania itp.), chłonności, faktury powierzchni, przezroczystości lub barwy.

Właściwość papieru określającą strukturę jego powierzchni (mikro- i makronierówności) określa się jako gładkość papieru (lub jego szorst-kość). Jest to bardzo ważna cecha użytkowa, ponieważ określa podatność powierzchni na zadrukowanie jej z daną liniaturą rastra. W papierni gła-dzenie odbywa się za pomocą specjalnych maszyn: gładzików i kalandrów. Po przejściu przez gładzik papier uzyskuje powierzchnię gładką, ale mato-wą. Natomiast kalander oprócz gładkości nadaje papierom większą zwar-tość i połysk. Papiery kalandrowane noszą nazwę papierów satynowanych (jedno- lub dwustronnie).

Wzrost gładkości papieru pozwala wykonywać odbitki drukarskie o większym stopniu dokładności i ostrości. Wynika z tego praktyczny wnio-sek, że wyłącznie na papierach o wysokiej gładkości mamy możliwość wier-nego drukowania obrazu wysoką liniaturą rastra oraz tekstów składanych małym stopniem pisma.

Pamiętajmy, że gładkość nie jest tożsama z połyskiem papieru; papier może być gładki, a jednocześnie matowy. Połysk papieru jest uznanym (zwykle przez osoby niezbyt zorientowane) walorem efektownego wyglą-du druku. Połysk, dobry na przykład przy drukowaniu materiałów rekla-mowych, zupełnie nie sprawdza się w drukowaniu książek. Na skutek kie-runkowego odbijania światła pogarsza zdecydowanie rozpoznawalność tekstów i obniża komfort czytania. Papiery z połyskiem powinny mieć zastosowanie wyłącznie do drukowania okładek lub obwolut, nigdy zaś wnętrza książek.

Jedną z metod uszlachetniania papierów jest ich powierzchniowe za-klejanie, dzięki któremu ogranicza się wnikanie atramentu, tuszu lub farby drukarskiej, nie ograniczając przenikania wody. Można też papie-

25

PAPIER dO KSIĄŻEKry powlekać różnymi mieszankami pigmentowo-klejowymi, których re-ceptura zależy od techniki drukowania, do której papier przeznaczono. Papiery powlekane (jedno- lub dwustronnie) są potocznie zwane kredo-wanymi, od stosowanych najczęściej pigmentów: kaolinu i kredy. Papiery powlekane znajdują zastosowanie przy wydawaniu albumów, w których efekt jakościowy uzyskiwany jest dzięki drukowaniu drobnym rastrem. Nie powinno się na nich wydawać tekstów przeznaczonych do długo-trwałego czytania.

Wydawcy mają też do dyspozycji drukowe papiery barwione. Fabrycz-ne barwienie odbywa się najczęściej przez dodanie do masy papierniczej roztworu wodnego barwników lub zawiesiny pigmentów (tzw. barwie-nie w masie). Bywają też papiery barwione powierzchniowo za pomocą walców nakładających barwnik. Papiery barwione znajdują najczęściej zastosowanie w introligatorstwie dla uzyskania efektów wizualnych. Do drukowania wnętrza książek używa się subtelnie barwionego papie-ru chamois, czyli niepowlekanego papieru o barwie kremowej różnych odcieni. Takie papiery nadają się doskonale do niektórych wydań arty-stycznych, historycznych, bibliofilskich i innych, w których chcemy za-chować związaną z treścią atmosferę ciepła i intymności, na przykład tomików poezji.

Technolodzy zaliczają do barwników także wybielacze optyczne (roz-jaśniacze). Powodują one podniesienie poziomu białości dzięki zjawisku pochłaniania niewidzialnego ultrafioletu i zamieniania go w światło wi-dzialne. Bielone w ten sposób papiery nadają się do drukowania dzieł z barwnymi i półtonowymi ilustracjami, w których jakość ilustracji od-grywa istotną rolę estetyczną lub informacyjną. Natomiast na papierach z wybielaczami nie powinno się drukować książek przeznaczonych do nieprzerwanego, długotrwałego czytania, na przykład powieści, a także podręczników szkolnych i akademickich. Luminancja papieru (jasność powierzchniowa) ma istotny wpływ na higienę czytania. Przy zbyt du-żej jasności wzrok czytelnika narażony jest na szkody i zbędny wysiłek. Ponieważ wśród wydawców i czytelników pokutuje błędne mniemanie o wyższości papierów bielonych nad naturalnymi, warto pokrótce opisać wpływ nadmiernej luminancji.

W książkach tekstowych powstaje często zjawisko pozornego występo-wania tekstu na dwóch różnych płaszczyznach poziomych. Jeden poziom tworzą wydrukowane kolumny tekstu, a drugi zbyt silnie i zimno świecący papier. Jego odblask prześwietla włosowe kreski liter i szeryfów, odejmując literom niezbędną „substancję graficzną” i obniża ich rozpoznawalność. Oczywiście, dotyczy to również kształtu słów. Zniszczona jest pewnego ro-dzaju homogeniczna jedność pisma i powierzchni papieru, która pozostaje

26

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 niezakłócona w tekstach drukowanych na papierach o barwach natural-nych lub chamois. Pismo na papierze z wybielaczem przestaje być koncep-cyjnie związane z papierem i sprawia duże, choć często nieuświadomio-ne trudności w czytaniu. Zjawisko to przeszkadza nawet podczas odczytu optycznego w urządzeniach elektronicznych. Obecność wybielacza najczę-ściej uniemożliwia automatyczne rozpoznawanie w czytnikach i dlatego do OCR produkuje się papier kremowy.

W ostatnich dziesięcioleciach w środowiskach wydawców, bibliotekarzy, archiwistów i księgoznawców podnoszone są kwestie trwałości przemysło-wo produkowanych papierów do drukowania książek, gazet i czasopism. Chodzi tu o korelację między pH ekstraktu wodnego papieru a jego odpor-nością na starzenie. Wiele kłopotów sprawiają egzemplarze drukowane na tzw. papierach kwaśnych (o odczynie kwaśnym), które po pewnym cza-sie żółkną i kruszeją oraz wymagają kosztownych zabiegów konserwator-skich. Obecnie większość papierów produkowana jest jako długowieczne, bezdrzewne, o odczynie zasadowym. Nazywane są papierami trwałymi (zasadowymi), które dodatkowo zawierają tzw. rezerwę alkaliczną, mogą-cą w przyszłości zobojętnić kwasy z zanieczyszczeń atmosferycznych oraz powstające podczas starzenia. Uważa się też, że papiery zasadowe są bar-dziej niż kwaśne odporne na utratę jasności i białości oraz zachowują od-porność na zginanie i rozdarcie.

Z punktu widzenia wydawcy jednym z najważniejszych parametrów papieru jest jego wolumen. Wolumenem nazywamy stosunek grubości papieru do jego gramatury. Skrótowo mówiąc, chodzi oto, że papier (przy zachowaniu swoich właściwości drukowych) może być mniej lub bardziej pulchny. Wolumen 1,3 jest uznawany za górną granicę papieru normalne-go. Powyżej tej wartości znajdują się tzw. papiery objętościowe. Praktyczny pożytek z papierów pulchnych jest taki, że książki na nich wydrukowane są grubsze i bardziej okazałe niż inne o tej samej liczbie stronic, drukowane na papierze normalnym. W zestawieniu z grubością książki zdają się rów-nież lżejsze niż zwyczajne woluminy.

Papiery objętościowe są najczęściej mniej przezroczyste niż normalne o tej samej gramaturze, a więc zmniejszają prześwitywanie wydruko-wanej treści na drugą stronę arkusza. Czynnik ten ma istotny wpływ na czytelność i estetykę druku, szczególnie przy drukowaniu książek z ilu-stracjami włamanymi w tekście. W warunkach laboratoryjnych prześwi-tywanie definiowane jest parametrem nieprzezroczystości drukowej. Zależy nie tylko od wolumenu papieru, ale także od zawartości w masie papierniczej wypełniaczy i drobnych elementów włóknistych. Dodawa-nie do papieru substancji barwiących również zwiększa nieprzezroczy-stość drukową. Oprócz prześwitywania możemy też mieć do czynienia

27

PAPIER dO KSIĄŻEKze zjawiskiem przebijania farby. Ma ono miejsce wówczas, gdy papier charakteryzuje się znaczną chłonnością. Przy nadmiernej chłonności i niskiej gramaturze papieru farba przesiąka na drugą stronę arkusza. Chłonność papieru zależy od stopnia jego zaklejenia, czyli ilości kleju dodanego do masy papierniczej podczas produkcji, albo od zaklejania powierzchniowego.

Zbiorczo ujęte cechy papieru wpływające na jakość odbitki drukarskiej nazywane są drukownością papieru. Właściwość papieru charakteryzująca jego podatność na zadrukowanie wynika z takich parametrów, jak: grama-tura, białość, połysk, gładkość, stopień zaklejenia, odczyn pH, wchłanianie farby drukowej oraz wilgotność względna.

Wydawcy książek i ich projektanci powinni uzmysłowić sobie, że z po-wodów technologicznych nie jest możliwe wyprodukowanie w warunkach przemysłowych idealnie jednorodnego papieru. Ma to związek z kilkoma sprawami, a między innymi z kierunkiem ułożenia włókien w papierze. Włókna w papierze układają się wzdłuż kierunku ruchu wstęgi formowa-nej w maszynie papierniczej. Kierunek włókna w papierze ma istotne zna-czenie w drukowaniu arkuszowym oraz w procesach introligatorskich. Od niego zależy między innymi stabilność wymiarowa papieru. Przy zmianach wilgotności papier inaczej kurczy się lub rozszerza w kierunku ułożenia włókien, a inaczej prostopadle do niego. Włókna papieru w książkach mu-szą układać się równolegle do grzbietu, w przeciwnym razie kartki w blo-ku książki będą miały tendencję do falowania. Oprawiona książka będzie również źle się otwierać, kartki będą sterczały, a otwarta zacznie się za-mykać.

Warto również wspomnieć o rzadko używanych papierach czerpanych i ich imitacjach. Papier czerpany jest rodzajem luksusowego papieru, głów-nie do pisania, ale znajduje również zastosowanie w wytwarzaniu eksklu-zywnej galanterii drukarskiej: dyplomów, ksiąg pamiątkowych, zaproszeń itp. Produkowany jest ręcznie antiquo modo. Masę papierniczą rzemieślnik czerpie sitem oprawionym w ramkę odpowiedniego formatu. Do sporzą-dzenia masy włóknistej najczęściej używa się bawełnianych szmat. Papier czerpany nie nadaje się do przemysłowego drukowania nakładów księgar-skich lub choćby nawet bibliofilskich. Po pierwsze, wytwarzany jest rze-mieślniczo w niewielkich ilościach, po drugie – ma nierówną powierzch-nię, zróżnicowaną gramaturę oraz nierównomierne tzw. przezrocze, co jest efektem nierównomiernego rozłożenia masy, i po trzecie – jest bardzo drogi.

Aby uniknąć wymienionych trudności, produkuje się papiery naśladu-jące papier czerpany, tzw. papiery czerpane maszynowo. Są one imitacją produktu rzemieślniczego, ale mają jednolitą gramaturę, równą powierzch-

28

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 nię i równomierne przezrocze. Można ich używać do produkcji książek, na przykład drukowania reprintów wydań historycznych, czy też specjalnych wkładek. Stosowane są również w celach introligatorskich: na wyklejki lub do pokrycia okładzin.

Jak widać, o wyborze papieru dokonywanym przez wydawcę decydu-je co najmniej kilka czynników, między innymi: koszty zakupu, dostęp-ność na rynku czy też właściwości użytkowe, na przykład przeznaczenie do konkretnej techniki drukowania. Wymienione kryteria należą do kate-gorii ekonomicznych i fizycznych konkretów, ale są też inne, bardziej enig-matyczne. Spróbujmy trzy z nich nazwać i dla podkreślenia ich znaczenia przywołać przykłady negatywne, bo takie przemawiają sugestywnie.

Zwróćmy uwagę na związek papieru z treścią publikacji. Niektórzy w pierwszym odruchu uważają ten aspekt za wydumany albo dziwacz-ny, jednak po zastanowieniu doceniają jego rolę. Otóż wiele książek o miałkiej treści, banalnym pomyśle edytorskim lub wręcz zbędnych z czytelniczego punktu widzenia, jest wydawanych na kosztownych pa-pierach powlekanych, starannie apreturowanych, o szlachetnej fakturze i barwie. Z takiego połączenia powstaje publikacja rażąca sztucznością, pretensjonalna, a gdy jeszcze dodamy do tego jakieś lakiery, złocenia, ornamenty, mamy do czynienia z estetyczną katastrofą – kiczem w sta-nie czystym.

Kolejne kryterium wyboru to związek papieru i materiału graficznego publikacji. Wyobraźmy sobie na przykład książkę złożoną delikatnym kro-jem Baskerville i z reprodukcjami miedziorytów o subtelnym szrafunku, którą zamiast na stosownym papierze ilustracyjnym wydrukowano na chropawym papierze offsetowym, w dodatku z wybielaczem, zabijającym elegancję i naturalne ciepło tego typu ilustracji. Albo dla kontrastu: czar-no- białe zdjęcia artystyczne o wyrafinowanej grze półtonów, bielach i sza-rościach wymagających drobnego rastra drukarskiego, które zamiast na białym gładzonym papierze wydrukowano na zgrzebnym chamois.

Wreszcie trzecie kryterium to związek papieru i funkcji publikacji. Wyobraźmy siebie samych wieczorem w kameralnej atmosferze, w krę-gu światła lampy, z kieliszkiem koniaku, z tomikiem poezji w ręce. Za-miast ciepłej w dotyku i miłej dla oka książeczki mamy błyszczącą lakie-rem okładkę, okrywającą wiersze wydrukowane na szklistym kredowanym papierze, po którym ślizgają się w duecie: nasz wzrok i nieprzyjemne błys- ki odbitego światła.

Na czym innym będziemy więc drukowali album malarstwa, kalendarz książkowy, spis telefonów, podręcznik szkolny, a jeszcze na czym innym pocketbookową powieść.

29

PAPIER dO KSIĄŻEKRodzaje i parametry papieru18

Stefan Jakucewicz w swoim opracowaniu przedstawia szczegółową klasy-fikację papierów drukowych opracowaną w Instytucie Poligrafii Politech-niki Warszawskiej w 2004 roku. Z klasyfikacji tej przytaczamy poniżej za-sadnicze pozycje:

I. Papiery do drukowania luksusowe 1. Szlachetne (wysokojakościowe) papiery drukowe –  papier bezdrzewny dwustronnie 3 - krotnie lub wielokrotnie

powlekany (wstępne pigmentowanie i dwukrotna powłoka), matowy lub z połyskiem

–  papier bezdrzewny dwustronnie 2 - krotnie powlekany, mato-wy lub z połyskiem

–  papier bezdrzewny dwustronnie 1 - krotnie powlekany, mato-wy lub z połyskiem

–  papier bezdrzewny dwustronnie 1 - krotnie powlekany, ma-szynowo gładzony – matowy

–  papier bezdrzewny niepowlekany, maszynowo gładzony – mogą występować gatunki specjalne

–  papiery powlekane typu chromolux 2. Papiery biurowe 3. Papier książkowy –  papier bezdrzewny niepowlekany –  papier bezdrzewny powlekany –  papier drzewny niepowlekany –  papier drzewny powlekany II. Zwojowe papiery przeznaczone do drukowania kolorowych cza-

sopism III. Papiery gazetowe (zwojowe) IV. Papiery specjalne V. Papiery do produkcji opakowań VI. Papiery do maszyn cyfrowych 1. Papier niepowlekany arkuszowy i zwojowy 2. Papier powlekany arkuszowy i zwojowy 3. Papier powlekany silk 4. Papier do wydruków wysokorozdzielczych

\\ 18. Cały poniższy podrozdział został opracowany na podstawie książki Stefana Jakucewicza „Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje”, Warszawa 2010.

30

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 VII. Papiery drukowe arkuszowe i zwojowe niepowlekane, drzewne i makulaturowe

VIII. Papiery syntetyczne.

Stefan Jakucewicz prezentuje również właściwości papieru stosowane-go do celów poligraficznych. Jest to najpełniejszy zestaw właściwości, jakie przedstawiono w dotychczasowej literaturze przedmiotu. Obejmuje on aż 46 parametrów:1. Właściwości strukturalno - wymiarowe papieru:

1.1. Masa jednostkowa (gramatura) 1.2. Grubość papieru 1.3. Wolumen (pulchność) papieru 1.4. Wymiary papieru – szerokość i średnica zwojów dla papierów zwo-

jowych oraz wymiary arkuszy dla papierów arkuszowych 1.5. Prostokątność arkusza 1.6. Stabilność wymiarowa 1.7. Gładkość / Szorstkość 1.8. Przezrocze 1.9. Spoistość powierzchni 1.10. Zanieczyszczenie powierzchni (cętki) 1.11. Dwustronność 1.12. Anizotropia.

2. Właściwości wytrzymałościowe papieru: 2.1. Wytrzymałość na rozciąganie 2.2. Rozciągliwość (wydłużanie przy zerwaniu) 2.3. Odporność na przedarcie 2.4. Odporność na naderwanie 2.5. Odporność na zginanie 2.6. Odporność na łamanie 2.7. Odporność na rozwarstwienie 2.8. Twardość 2.9. Ściśliwość 2.10. Sztywność.

3. Właściwości optyczne papieru: 3.1. Białość ISO 3.2. Białość CIE 3.3. Jasność powierzchni 3.4. Barwa 3.5. Nieprzezroczystość

31

PAPIER dO KSIĄŻEK 3.6. Przeświecalność 3.7. Połysk papieru.

4. Właściwości hydrofobowe i hydrofilowe papieru: 4.1. Wilgotność bezwzględna 4.2. Wilgotność względna 4.3. Stopień zaklejenia 4.4. Chłonność powierzchniowa 4.5. Skłonność do falowania 4.6. Wodotrwałość 4.7. Wodoodporność.

5. Własności chemiczne papieru: 5.1. Odczyn wyciągu wodnego lub pH powierzchni 5.2. Odporność na starzenie (trwałość) 5.3. Zawartość popiołu.

6. Właściwości specjalne papieru: 6.1. Skłonność do pylenia 6.2. Skłonność do lintingu 6.3. Skłonność do elektryzowania się 6.4. Ługotrwałość i ługoprzepuszczalność 6.5. Przyjmowanie farby przez papier 6.5.1. Zwilżanie papieru przez farbę drukarską 6.5.2. Wsiąkanie farby w papier 6.6. Drukowość 6.7. Zadrukowalność.

Z powyższych parametrów najbardziej znanym i najczęściej wyko-rzystywanym jest gramatura papieru, czyli masa jednostkowa stanowią-ca masę jednostki powierzchni papieru wyrażoną w g/mkw. Najczęściej spotykany zakres gramatury papieru zawiera się między 60 a 180 g/mkw., natomiast większość maszyn arkuszowych ma możliwość zadrukowania papieru i tektur wielowarstwowych w zakresie gramatur od 40 do 400 g/mkw., a maszyny zwojowe – poza specjalnymi konstrukcjami – umoż-liwiają zwykle drukowanie na papierze do 120 g/mkw. Istnieją też kon-strukcje specjalnych maszyn zwojowych przeznaczonych do drukowania zwojowego do 300 g/mkw. Gramatura papieru, jak podkreśla Stefan Ja-kucewicz, ma duże znaczenie użytkowe, gdyż produkty papierowe sprze-dawane są na ogół według masy, natomiast dla użytkownika ważna jest wielkość ich powierzchni.

32

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 Stefan Jakucewicz zwraca szczególną uwagę na tolerancję gramatury. Brak wiedzy na ten temat może powodować niedostatki papieru w wyniku niewła-ściwego przeliczenia arkuszy z kilogramów i stosowaniu do obliczeń gramatury nominalnej. Dlatego sugeruje się, aby do obliczania ilości potrzebnego papieru brano pod uwagę gramaturę nominalną koniecznie powiększoną o największą wartość tolerancji (odchyłki). Problemy mogą się również pojawić w przypad-ku zakupu papieru nie na kilogramy, lecz na arkusze. Wówczas może zaistnieć sytuacja, w której wysokość palet lub stosów zawierających tę samą liczbę ar-kuszy jest różna, gdyż różna jest rzeczywista gramatura i grubość ze względu na odchyłki gramatury. Kupujący ma wtedy wrażenie – sygnalizuje Stefan Ja-kucewicz – że został oszukany na ilości, gdyż widzi różną wysokość stosów.

Przeciętna tolerancja gramatury papieru niepowlekanego do drukowania, pisania i pakowania w zależności od gramatury nominalnej

Gramatura tolerancja

do 32 g/m2 +/– 2,5 g/m2

od 33 do 39 g/m2 +/– 6,0 proc.

od 40 do 59 g/m2 +/– 4,0 proc.

od 60 do 179 g/m2 +/– 3,0 proc.

od 180 do 224 g/m2 +/– 4,0 proc.

od 225 g/m2 i powyżej +/– 5,0 proc.

Źródło: Stefan Jakucewicz „Papier do drukowania. Właściwości i rodzaje”, Warszawa 2010.

Autor zaznacza, że dla najczęściej stosowanych gramatur między 60 i 179 g/mkw. tolerancja może być ustalona w dodatkowych uzgodnieniach i obniżona do 2,5 proc.

Poniżej przedstawiamy najczęściej podawane przez producentów właści-wości (parametry) papierów stosowanych do drukowania książek.

Właściwości papierów niepowlekanych

Nazwa I II III IV V VI VII

Gramatura g/m2 48,8 54 53 60 60 55 90

Grubość µm 103 113 110 120 143 110 111

Pulchność cm3/g 2,1 2,1 2,1 2,0 2,4 2,0 1,2

Spoistość powierzchni Nr >14 >16 >16 >16 >14 >14 >14

Szorstkość ml/min <300 <250 <400 <260 <300 <400 <250

Białość ISO ISO proc. 62 62 72 72 62 75 103

Białość CIE CIE 82 90 95 92 80 90 146

Nieprzezroczystość ISO proc. 93 94 90 92 95 92 91

Absorpcja wody Cobb g/m2 20 28 32 26 30 35 30

Wilgotność bezwzględna proc. 8,7 8,7 8,7 8,7 8,7 7,5 6,8

Źródło: Stefan Jakucewicz „Vademecum papierów dla wydawcy”, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007.

33

PAPIER dO KSIĄŻEKWłaściwości papierów powlekanych

Nazwa I II III IV V VI VII

Gramatura g/m2 60 65 70 80 80 90 100

Grubość µm 68 60 70 144 91 99 83

Pulchność cm3/g 1,10 0,92 0,93 1,80 1,10 1,10 0,83

Spoistość powierzchni IGT m/s 1,20 1,50 1,60 1,60 1,8 1,20 1,40

Szorstkość PPS µm 2,30 2,20 1,00 2,20 4,50 2,40 0,90

Białość ISO ISO proc. 92 91 90 75 94 95 -

Białość CIE CIE - 125 120 - 113 - 123

L* 95,50 - - 93,50 - - 92,50

Barwa CIE a*b* a* 0,50 - - – 1,00 - - 0,90

b* –5,70 - - 8,00 - - – 5,00

Nieprzezroczystość ISO proc. >85 2,30 >91 93 92,50 96 94

Połysk 75° Hunter proc. 30 35 60 35 11 30 68

Źródło: Stefan Jakucewicz „Vademecum papierów dla wydawcy”, wyd. II zmienione, Map, Warszawa 2007.

Do poszczególnych rodzajów książek powinno się stosować różne ro-dzaje papieru. Zalecane są następujące rozwiązania:

• podręczniki szkolne, zeszyty do ćwiczeń, literatura piękna – papier o obniżonej białości ISO od 80 proc., biały lub o lekkim odcieniu żół-tawym, matowy, o jak najniższym połysku mniejszym od 10 proc. – optymalnie od połysku 4-6 proc., o jak największej nieprzezroczy-stości drukowej – min. 95 proc., optymalnie 97 proc.; zalecane są szczególnie papiery objętościowe o wysokim wolumenie

• literatura techniczna – papier biały, matowy o połysku poniżej 40 proc., optymalnie poniżej 15 proc. i jak największej nieprzezroczystości dru-kowej na poziomie min. 95 proc., optymalnie 97 proc.

• dokumenty i druki urzędowe – papier biały o białości ISO min. 85 proc., matowy o połysku poniżej 40 proc., optymalnie poniżej 15 proc.; w przypadku drukowania dokumentów o długim okresie użytkowania należy zastosować papier o podwyższonej odporności na starzenie, tzw. długowieczny

• materiały reklamowe – papiery o wysokiej białości i wysokim poły-sku.

Dodajmy jeszcze definicję drukowności, a także zadrukowalności pa-pieru, jaką przedstawił doc. dr Marek Kryczka, wiceprezes Stowarzysze-nia Papierników Polskich. Pierwsza definicja drukowności brzmiała: pa-pier o dobrej drukowności powinien przyjmować właściwą ilość farby na wyznaczonej powierzchni. Nie powinien wpływać ujemnie na przepisową szybkość schnięcia farby drukarskiej. Powinien posiadać w określonym stopniu następujące właściwości: odpowiednią gładkość, chłonność far-

34

RYNE

K KS

IĄŻK

I W P

OLSC

E 20

13 by drukarskiej i jej składników, odpowiednie właściwości optyczne (nie-przezroczystość, barwę, połysk) i reologiczne (ściśliwość, elastyczność), odpowiednią wytrzymałość mechaniczną, wytrzymałość na zrywanie powierzchni, odpowiednią odporność na pylenie, nie powinien posiadać składników aktywnych chemicznie, które mogłyby wpływać na trwałość i odcień odbitek lub oddziaływać szkodliwie na formę drukarską. W pa-pierach offsetowych nie powinno być składników czynnych chemicznie, które przechodziłyby do roztworu zwilżającego w procesie drukowania. Nie powinien zawierać składników mogących powodować mechaniczne uszkodzenie formy drukarskiej. Papier dostarczony w arkuszach powinien wykazywać prostokątność i być równo ułożony, zaś zwoje papieru powin-ny być nawinięte równo i ściśle. Papier nie powinien posiadać nadmiernej skłonności do wytwarzania i zatrzymywania elektryczności statycznej.

Współcześnie, jak stwierdza ten sam ekspert, drukowność papieru (prin-tability) jest definiowana jako zespół właściwości papieru wpływających na jakość odbitki drukarskiej, natomiast pod pojęciem zadrukowalności papie-ru (runability) należy rozumieć zespół właściwości papieru wpływający na przebieg drukowania przy zachowaniu pełnej wydajności maszyny druku-jącej – papier powinien przechodzić przez maszynę drukującą bez zakłóceń jej ruchu i z pełną wydajnością przewidzianą dla tej maszyny. Wydzielenie drukowności i zadrukowalności papieru pozwala na oddzielenie jakości dru-ków od wydajności procesów drukowania. Pomiędzy drukownością i zadru-kowalnością istnieje ścisła współzależność, jeśli chodzi o zakres właściwości papieru, wchodzących w skład obu zespołów (kompleksów) właściwości19.

Tektura introligatorska na okładki

Jednym z ważniejszym materiałów dodatkowych do produkcji książek jest tektura introligatorska na okładki. Tektury stosowane w poligrafii można podzielić na tektury introligatorskie i tektury pudełkowe. Stosowany jest też podział na: tektury okładkowe zwykłe (szare), tektury skoroszytowe, tektury segregatorowe oraz preszpan introligatorski.

Tektura okładkowa zwykła, zwana szarą, a także tekturą makulaturo-wą, jest wytwarzana głównie z makulatury oraz także z makulatury z do-datkiem ścieru, tzn. w odmianie mieszanej. Nazwa „tektura szara” po-chodzi od jej barwy, jednak obecnie dość często tektura jest barwiona. Jej powierzchnia jest matowa lub jednostronnie gładka. Tektura okładkowa

\\ 19. „Papier – tworzywo dla poligrafii w ocenie doc. dr Marka Kryczki, wiceprezesa SPP”, „Przegląd Papierniczy” nr 4/2012.

35

PAPIER dO KSIĄŻEKzwykła stosowana jest najczęściej do wykonywania okładek oklejanych i innych produktów introligatorskich. Produkowana jest w gramaturach od kilkuset do kilku tysięcy g/mkw. Przy stosowaniu tektur do produkcji okładek posługujemy się nie gramaturą, ale grubością wyrażoną w mm. Najczęściej stosowane są tektury od 1,0 do 3,5 mm, co odpowiada w przy-bliżeniu gramaturom od 500 do 2035 g/mkw.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie