Żywice i balsamy

w dawnej medycynie

Henryk Różański & o. Marcelin Pietryja

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. St. Pigonia w Krośnie

Instytut Medycyny Klasztornej w Katowicach-Panewnikach

Bernard Picart 1673-1733

Die Geburt des Adonis

Żywica - Resina

• Wydzieliny roślin

• Stałe lub

bezpostaciowe

• Bezbarwne, jasnożółte

brunatne, czarne

• Żywice współczesne

– w stanie świeżym

miękkie, wysychające.

• Podczas ogrzewania

miękną, topią się.

Żywice - Resina• Żywice powstałe w

zamierzchłych czasach –

kopale, np. bursztyn

od 56,0 do 33,9 mln lat temu

(eocen w paleogenie).

• Nie są rozpuszczalne

w wodzie.

• Rozpuszczalne

w rozpuszczalnikach

organicznych (benzyna, eter,

alkohol).tcpermaculture.com

Resina

• Brak żywic brak balsamówRodziny i klasy zawierające żywice:

Osoczynowate Burseraceae, np. Boswellia –

kadzidłowiec, Commiphora – balsamowiec

Baldaszkowate – Umbelliferae, np. Ferula

assa-foetida

Kluzjowate, okrętnicowate, soczne - Guttiferae

(Clusiacaceae), np. Clusia – kluzja

Klasa: Iglaste – Coniferae, np. Abies – jodła

Wilczomleczowate – Euphorbiaceae, np.

Hevea – kauczukowiec

Złożone – Compositae, np. Inula – oman

Motylkowate – Papilionaceae (Fabaceae) – np.

Sophora - szupin

Żywice - ResinaOd XVIII do połowy XX wieku stosowano około 40 różnych żywic; dr

Friedrich Oesterlen (1812-1877) opisał 39 żywic

w Handbuch der Heilmittellehre z 1861 r.

- im starsza farmakopea tym więcej obejmuje żywic.

Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r.

1. Resina Pinae

2. Myrrha

3. Colophonia

4. Jalappae

5. Agarici

6. Colocinthidos

7. Scammonii

8. Turpethi

9. Mechoacan

10. Guayaci

11. Ligni Aloes

12. Zedoriae

13. Ladani

Żywice - Resina

Pharmacopoea Regni Poloniae z 1817 r. – opis 7:

1. Resina communis (Pini)

2. Resina Guajaci nativa

3. Resina Jalappae4. Succus Dauci inspissatus (Radices Dauci sativi recentes)

5. Succus Juniperi insspisatus (Baccae Juniperi maturae recentes))

6. Succus Sambuci inspissatus (Succi e Baccis Sambuci nigri)

7. Myrrhe

Żywice - Resina

Pharmacopoea Borussica z 1862 r.

zawiera opis 7 żywic:

1. Resina Benzoe

2. Resina Pini Burgundica

3. Resina Elemi

4. Resina Guajaci

5. Resina Jalapae

6. Resina Mastiche

7. Myrrhe

Żywice - Resina

Pharmacopoea Helvetica z 1907 r.:

1. Resina Guajaci

2. Resina Jalapae

3. Resina Pini (Burgundica)

4. Myrrha

5. Resina Podophylli

6. Colophonium

Żywice - Resina

• British Pharmacopoeia 2009, 2013:

1. Myrrh

2. Guaiacum

3. Podophyllum

Pharm. Europ. 7 - podobnie jak wyżej.

Myrrha – mirra, Gumiresina Myrrha

• Gatunek: balsamowiec mirra -

Commiphora myrrha Nees (Engl.) =

Commiphora molmol Engl.), rodzina:

osoczynowatych (Burseraceae).

• Występowanie: Półwysep Arabski,

Afryka.

• Drzewo lub krzew, do 10 m wys.

• Surowiec: gumożywica.

Fot. H. Rozanski

www.kalyx.com

MirraSkładniki: 35-40% żywicy, 3-6% olejku eterycznego (rzadko

10%), gumy (50-55%); żywica: trójterpeny, kwasy trójterpenowe

i fenole; olejek: heerabolen, dipenten, pinen, limonen, meta

krezol, β-elemen, δ-elemen; furano-seskwiterpeny typu

eudesmanu, elemanu, germakranu i gwajanu.

Preparaty: spirytus (nalewka) mirrowy – Tinctura Myrrhae

(1 część żywicy na 5 części spirytusu 90%) i proszek mirrowy –

Pulvis Myrrhae, pigułki, syropy, zawiesiny.

Nalewka mirrowa: do płukania jamy ustnej i gardła (1 część na

200 części wody) przy stanach zapalnych, ropnych dziąseł,

języka i gardła, pleśniawkach, bolesnych nadżerkach w jamie

ustnej, nieprzyjemnym zapachu z ust, bólu zęba.

Myrrha pulver.: 200 mg kilka razy dziennie.

Oficjalna dawka dobowa nie przekraczała 1 g.

MirraDziałanie: wykrztuśne i ściągające, osuszające

oskrzela, zmniejszające obrzęk i wysięk, hamujące

stan zapalne, odkażają, przeciwgorączkowe,

przeciwbólowe; hamujące ataki histerii i nerwice

wegetatywne.

Olejek mirra – Oleum Myrrhae działa hamująco na

wydzielanie większości gruczołów, silnie

przeciwbakteryjnie, pierwotniakobójczo i

fungistatycznie, przeciwroztoczowo.

Hamuje stany zapalne, odświeża, działa przeciwbólowo.

Spirytus mirrowy, olejek mirrowy działają również

pobudzająco psychicznie.

Hamuje wydzielanie łoju, niweluje zapach potu.

Niszczy bakterie ropne i trądzikowe.

Przyśpiesza gojenie grudek i krostek trądzikowych.

Obkurcza rozszerzone pory.

Działa pojędrniająco na skórę.

Mirra – nowe właściwości

• Terpeny obecne w balsamowcu mirra działają

cytotoksycznie i genotoksycznie wobec komórek

nowotworu jamy brzusznej (Ehrlich ascites

carcinoma cell-bearing mice). Siła cytotoksyczność

przeciwko komórkom nowotworowym jest

porównywalna z cytotoksycznością cyklofosfamidu.*

• Dr Ramzi Mothana (Katedra Farmakognozji

Uniwersytetu w Jemenie) wykazał in vitro

przeciwnowotworowe właściwości mirry i olibanum

na komórkach nowotworów ludzkich (human cancer

cell lines A-427 – rak płuc, 5637 – nowotwór

pęcherza, MCF-7 – rak piersi).**

*Qureshi S, al-Harbi MM, Ahmed MM, Raza M, Giangreco AB, Shah AH.: Evaluation of the genotoxic, cytotoxic, and antitumor properties of Commiphora

molmol using normal and Ehrlich ascites carcinoma cell-bearing Swiss albino mice. Cancer Chemother Pharmacol. 1993;33(2):130-8.

**Ramzi A Mothana, Ulrike Lindequist, Renate Gruenert, Patrick J Bednarski: Studies of the in vitro anticancer, antimicrobial and antioxidant potentials of

selected Yemeni medicinal plants from the island Soqotra. BMC Complementary and Alternative Medicine, March 2009, 9:7.

Mastix, Resina Mastix

• Gatunek: pistacja kleista, pistacja

lentyszek - Pistacia lentiscus L.,

rodzina nanerczowatych

(Anacardiaceae).

• Występowanie: Afryka Północna,

Wyspy Kanaryjskie, Azja Zachodnia,

Europa Południowa.

• Surowiec: gumożywica.

• Składniki: kwasy trójterpenowe

(mastikadienonowy, oleanolowy,

izomastikadienonowy), alkohol

triterpenowy: tirucallol, olejek

eteryczny bogaty w alfa-pinen (79%).

Mastix, Resina Mastiche• Działanie: przeciwwrzodowe, przeciwzapalne, antyseptyczne,

przeciwbólowe, zapobiegające powstawaniu osadu

nazębnego, gojące rany.

• Zastosowanie: wrzody żołądka, owrzodzenia jelit, ból

żołądka, dyspepsja. Do plombowania zębów. Składnik

kadzideł, nalewek, do plastrów, opatrunków dentystycznych.

• Preparaty: pigułki po 200-250 mg kilka razy dziennie,

nalewka 1:5: kilka razy dz. 25-30 kropli; do nacierań,

w proszkach i zawiesinach per os.

Nowe właściwości: alfa-pinen działa

antyangiogeetycznie, cytotoksycznie,

antypriliferacyjne wobec nowotworów

limfocytów, MCF-7 (rak piersi) i raka wątroby

HepG2*

*Antitumor Activity of Monoterpenes Found in Essential Oils

Marianna Vieira Sobral, Aline Lira Xavier, Tamires Cardoso Lima, and Damião

Pergentino de Sousa; The Scientific World Journal

Volume 2014 (2014), Article ID 953451, 35 pages.

Żywica benzoesowa, Benzoe Resina

• Gatunek: styrakowiec benzoesowy, drzewo benzoesowe - Styrax

benzoin Dryand., rodzina: styrakowcowate (Styracaceae).

• Drzewo do 12 m wys.

• Występowanie: Sumatra, Indonezja.

• Surowiec: żywica, Benzoes resina.

• Składniki: benzoesan koniferylu, benzoesan cynnamylu (70-80%),

kwas benzoesowy (25%), kwas cynamonowy.

www.flickr.com

Franz Eugen Köhler: Köhler's Medizinal-Pflanzen in naturgetreuen

Abbildungen, etc. (1887 r.)

Żywica benzoesowa, Benzoe Resina

• Działanie: wykrztuśne, antyseptyczne,

przeciwgnilne, żółciopędne, moczopędne,

napotne, przeciwgorączkowe,

przeciwbólowe, przyspieszające tętno,

odkażające jelita i drogi moczowe,

przeciwartretyczne, przeciwreumatyczne.

• Zastosowanie: zakażenia, nieżyty układu

oddechowego.

• Tinctura Benzoe 1:6 (8 dni wytrawiać) do

przemywania skóry, wcierania, przeciwko

piegom, rozjaśnienia cery, odkażenia

skóry, środek ochronny powlekający.

• Składnik większości balsamów.

Balsamy• W popularnych lekospisach

z XVIII, XIX

i I połowy XX wieku opisano

około 150 różnych

balsamów.

Balsam zdrowia w polskiej medycynie

ludowej i medycynie klasztornej• Popularny

w XIX

i do I połowy XX wieku

• Uniwersalny

• Do wcierania

• Do picia

• Do płukania

• Przeciwbólowy, rozgrzewający,

przeciwstresowy,

przeciwnerwicowy,

przeciwzakażeniowy,

przeciwobrzękowy, żółciopędny,

digestivum

• Rozkurczowy

• Przeciwko potom i „uderzeniom

gorąca”

• Przeciwko histerii

Składnik Ilość

Rad. Angelicae 20,0

Rad. Calami aromatici 20,0

Cort. Cinnamomi 20,0

Gummi Myrrhae 20,0

Aloe 0,20

Caryophylli 0,20

Vanillae 1,5

Camphorae 0,50

Nucis moschat. 2,0

Croci 0,50

Agarici albi 4,0

Rad. Rhei 4,0

Spir. Vini conc. 1000,0

Aqua destillata 200,0

Balsam Częstochowski• Do wcierania

• Reumatyzm

• Paraliże

• Niedowłady

• Drżenie

• Bóle mięśni

• Bóle kości

• Nerwobóle

• Przeziębienia

Składnik Ilość

Herb. Aconiti 30,0

Herb. Hyoscyami 30,0

Cort. Cinnamomi 50,0

Spir. Vini conc. 3000,0

Aqua destillata 1500,0

Po 6 dniach filtracja i dodawano:

Camphorae 140,0

Olei Sinapis 10,0

Olei Thymi 15,0

Olei Rosmarini 15,0

Balsam Kapucyński, wersja II, podobna do Balsamu Jerozolimskiego

• Doustnie

• Zewnętrznie

• Rany, odleżyny,

oparzenia, urazy,

bóle stawów, kości,

mięśni, nerwobóle.

• Depresja, nerwice,

zaburzenia

trawienne, choroby

zakaźne,

hipochondria, nieżyty

układu oddechowego

i moczowego.

Składnik Ilość

Gummi Myrrhae 5,0

Mastix 5,0

Fl. Croci 5,0

Styracis 10,0

Balsam Tolutani z

Toluifera balsamum L.

10,0

Rad. Archangelicae 10,0

Rad. Gentiannae 10,0

Terebinth. 10,0

Nucis Moschatae 10,0

Aloe 2,0

Ligni santali 30,0

Kalii carbonici 7,0

Spir. Vini conc. 1000,0

Po 10 dniach filtracja i

dodać Tinct. Benzoe

10,0

Pomada, balsam,

płyn Menciere’a• Rany wojenne,

ropiejące, gnijące…

Liqidum Menciere Balsamum Menciere

Guajacoli 10,0 Guajacoli 10,0

Eucalyptoli 10,0 Eucalyptoli 10,0

Balsam. Peruviani 10,0 Bals. Peruviani 10,0

Jodophormi 10,0 Jodophormi 10,0

Spiriti vini 100,0 Vaselini ad 1000,0

Aetheris ad 1000,0

Uczniowie Prof. Tadeusza Butkiewicza 1881-1972; od lewej: dr

Boleslaw Marzinek, doc. Zdzisław Łapiński, doc. Jan

Nielubowicz,

dr Jozef Miller

Myroxylon balsamum (L.)

Harms – woniawiec

balsamowy (Fabaceae)

Balsam Szostakowskiego

Pierwszą syntezę przeprowadził w 1939 r Michaił Fiodorowicz

Szostakowski (1905-1983), uczeń prof. Faworskiego, chemik specjalizujący

się w związkach winylowych, w organicznych związkach krzemu i ołowiu

oraz acetylenu. Pracownik naukowy Moskiewskiego Instytutu Chemii

Organicznej, a następnie dyrektor (1957-1971) Instytutu Chemii Organicznej

w Irkucku.

Poprzez swoje badania

prof. Szostakowski

przyczynił się do

powstania pokrewnego

związku -

poliwinylopirolidonu,

wykorzystywanego jako

sztuczne osocze krwi.Aleksiej Jewgrafowicz

Faworski (1860–1945)

Początki Balsamu

Szostakowskiego w lecznictwie

• 1940 r. pierwsza próbna partia preparatu do

badań toksykologicznych (na żabach).

• 1941 r. Szostakowski zostaje przeniesiony do

Instytutu w Kazaniu. Balsam zostaje użyty

w leczeniu ran wojennych, głównie oparzeń.

Charakter fizykochemiczny

Balsamu Szostakowskiego

Vinilin, Polyvinox – eter poliwinylobutylowy

[—CH2CH(OR)—]n

- gęsta, lepka ciecz, przylegająca do skóry i błon śluzowych;

- nie jest rozpuszczalny w wodzie;

- rozpuszczalny w tłuszczach, eterach, węglowodorach;

- termostabilny

Instytut Chemii Organicznej RAN w Moskwie

Właściwości lecznicze

Balsamu Szostakowskiego (na skórę)

• osłaniające

• bakteriostatyczne

• fungistatyczne

• wzmagające naskórnikowanie (epitelizację)

• pobudzające ziarninowanie tkanki łącznej właściwej

• przeciwświądowe

• zmniejszenie stanu zapalnego

• zapobieganie nadmiernemu wysychaniu nabłonka

• zmiękczanie naskórka, rozluźnianie struktury międzykomórkowej skóry

Zastosowanie Balsamu

Szostakowskiego dermatologii

i chirurgii

- już w czasie II wojny światowej sprawdził się w leczeniu oparzeń II i IIIo;

- przyśpiesza gojenie oparzeń o 2-3 dni i działa przeciwbakteryjnie silniej niż chlorheksydyna;

- łatwo przylega do skóry i zapobiega przesuwaniu się opatrunku;

- nie podrażnia skóry.

Stan przed leczeniem Stan po leczeniu

Źródło: „Badanie

efektywności stosowania

preparatu Vinilin w formie

aerozolu w leczeniu ran.

Raport Centrum Oparzeń

Republiki FGU „NNIITO

Roszdrawa”. Maszynopis.

Data udostępnienia 2008 r.

Zastosowanie Balsamu

Szostakowskiego

w dermatologii i chirurgii

- jest pomocny w leczeniu i pielęgnowaniu odleżyn

- zmniejsza wysięk ropny

- pobudza ziarninowanie i naskórnikowanie

(widoczne efekty po ok. 14 dniach stosowania)

Stan przed leczeniem Stan po leczeniu

Zastosowanie Balsamu

Szostakowskiego

w dermatologii i chirurgii

• Vinilin można łączyć z innymi środkami, uzyskując spotęgowane

właściwości antybakteryjne, np. w maści Mikulicza:

Rp. Argenti nitrici 0,25-1,0

Balsami vinylini 1.0-3,0

Vaselini, Lanolini aa 15,0 M.f. ung.

*Iżewskij K. M.: Winilin jako zamiennik

balsamu peruwiańskiego w niektórych

chorobach nadżerkowo – wrzodowych.

Moskiewski Instytut Medyczny im. J. W.

Stalina (dyrektor S. I. Miłowidow).

Maszynopis. Data udostępnienia: listopad

2008 r.

Z raportu wynika, że Balsam Szostakowskiego z powodzeniem był

wykorzystywany w Instytucie* od 1946 r. w leczeniu oparzeń II i III

stopnia, owrzodzeń, w tym również wenerycznych, ponadto trudnej do

wyleczenia piodermii.

Rp.

Argentii nitrici 1,0

Balsami peruviani 10,0

Vaselini flavi ad 100,0

M.f.Ung.

Vinilin znalazł

zastosowanie w leczeniu:

- czyraczności,

- owrzodzeń żylakowatych,

- odleżyn,

- ropnych stanów zapalnych skóry,

- oparzeń popromiennych,

chemicznych i termicznych,

- odmrożeń,

Ulcus cruris, źródło german medical science

Decubitus; źródło L.-C.

Gerhardt,

N. D. Spencer; ETH Zurich

Właściwości lecznicze

Balsamu Szostakowskiego

(po podaniu doustnym)

• zmniejszenie wydzielania kwasu solnego w żołądku;

• zahamowanie wydzielania enzymów proteolitycznych,

zmniejszenie ryzyka samostrawienia błony śluzowej;

• obniżenie perystaltyki żołądka i dwunastnicy;

• wzmaganie uwalniania żółci do dwunastnicy;

• zmniejszenie przekrwienia ściany żołądka;

• tworzenie cienkiej warstwy izolacyjnej na powierzchni

wewnętrznej żołądka, chroniącej przed czynnikami

drażniącymi, zmniejszenie objawów podrażnienia

śluzówki;

• pobudzanie podziałów komórkowych nabłonka

i proliferacji komórek tkanki łącznej właściwej;

Inne zastosowania Balsamu

Szostakowskiego w medycynie

- 1967 r. i w latach 70 - badania nad skutecznością Balsamu Szostakowskiego w leczeniu stanów zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, zapalenia dziąseł i paradontozy;

-zmiany chorobowe dziąseł ustępowały w ciągu 2 tygodni;

Balon L.R.: Zastosowanie mieszanin Balsamu Szostakowskiego w

leczeniu niektórych chorób tkanek miękkich jamy ustnej. Katedra

Chirurgii Stomatologicznej I Leningradzkiego Instytutu

Medycznego im. I. Pawłowa. Stomatologia 1/1977.

-zapalenie sutka

-świąd odbytu

-nadżerki ginekologiczne

-choroba wrzodowa

żołądka i dwunastnicy

Mastitis, źródło

www.vashishtsurgicalservices.co.uk

Photograph by Ed Uthman, MD.

Łuskiewnik różowy