10 Elementarnych Zasad Integracji Romów to narzędzie zarówno dla decydentów, jak i praktyków zarządzania programami i projektami. Zasady te wypracowane zostały na podstawie strategii, które przyniosły pozytywne rezultaty w dziedzinie integracji Romów i zapewniają podstawę skutecznego projektowania i realizowania działań w  tym zakresie.

Vademecum to zostało po raz pierwszy zaprezentowane na spotkaniu Europejskiej Platformy na Rzecz Integracji Romów w Pradze 24. kwietnia 2009 roku. W dniu 8. czerwca 2009 Rada Unii Europejskiej ratyfikowała Zasady i wezwała Państwa Członkowskie oraz Komisję do ich respektowania.

Niniejsze Vademecum stanowi praktyczny sposób weryfikacji stopnia wdrażania każdej z poniższych zasad:

1. Konstruktywne, pragmatyczne i antydyskryminacyjne zasady postępowania

2. Precyzyjne, ale niewykluczające, zorientowanie na grupę docelową

3. Międzykulturowe podejście

4. Zorientowanie na działania głównego nurtu

5. Świadomość wymiaru genderowego

6. Wdrażanie sprawdzonych zasad działania

7. Wykorzystanie instrumentów oferowanych przez Unię Europejską

8. Zaangażowanie władz lokalnych i regionalnych

9. Zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego

10. Aktywny udział Romów

1

2

Innymi słowy...

Pierwsza zasada koncentruje się na „konstruktywnych i pragmatycznych” sposobach postępowania, które dostosowuje się do sytuacji w terenie. Projekt, wdrażanie i ocena polityki oraz projektów nie powinny być oparte na uprzedzeniach, ale na faktycznej sytuacji Romów. By mogło zostać to zrealizowane, należy zwrócić uwagę na badania oraz inne źródła faktycznej wiedzy, organizować wizytacje, a najlepiej angażować społeczność romską na każdym etapie procesu. Pierwsza Zasada wymaga również poszanowania i szerzenia podstawowych wartości UE w zakresie praw człowieka,godności i niedyskryminacji. Zasada ta również opiera się na promowaniu społecznego i gospodarczego rozwoju Romów jako podstawy dla osiągnięcia przez nich równych szans.

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Nie opierać zasad postępowania na uprzedzeniach, ale na rzeczywistej sytuacji.• Korzystać z badań, ankiet, wizytacji i zaangażowania Romów lub ekspertów, itp.• Promować takie podejście wśród wszystkich zaangażowanych stron.• Respektować wartości UE takie jak prawa człowieka, godność,

niedyskryminacja,  itd. • Brać pod uwagę nierówności społeczno-ekonomiczne, których doświadczają

Romowie oraz wspierać równe szanse da społeczności romskiej.

Innymi słowy...

Nie ma zgodności co do tego jak najlepiej odpowiedzieć na potrzeby mniejszości etnicznych. Istnieją dwa przeciwstawne podejścia: podejście konkretne (skierowane do określonej mniejszości) lub ogólne (dotyczące wszystkich). Druga Zasada pozwala nam wyjść poza tę debatę by wprowadzić „precyzyjne, ale niewykluczające, zorientowanie na grupę docelową”. Takie podejście zakłada skupienie się na Romach jako grupie docelowej, nie wykluczając innych, którzy żyją w podobnych warunkach społeczno-ekonomicznych. Zasady postępowania i projekty powinny być ukierunkowane na „grupy w trudnej sytuacji”, „grupy na marginesie rynku pracy”, „grupy pokrzywdzone” lub „grupy żyjące w ubogich obszarach” itd. z wyraźną wzmianką, że do tych grup należą właśnie Romowie. Podejście to jest szczególnie istotne dla polityki i projektów odbywających się na terenach zamieszkanych przez Romów wraz z innymi mniejszościami etnicznymi lub marginalizowanymi członkami społeczeństwa.

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Kierować działania na grupy „otwarte” („grupy w trudnej sytuacji”, „grupy żyjące w ubogich obszarach”, „grupy pokrzywdzone”), z zaznaczeniem, że grupy te obejmują Romów.

• Opracować strategie dla dzielnic upośledzonych społecznie, a nie dla konkretnych (etnicznych) grup.

• Zwracać uwagę na potencjalny negatywny wpływ działań zakrojonych na większą skalę na określone problemy społeczności Romskiej, a w szczególności ich integrację społeczną.

Zasada nr 1:

Konstruktywne, pragmatyczne i antydyskryminacyjne zasady postępowania

Strategie mające na celu włączenie Romów powinny respektować i wprowadzać w życie podstawowe wartości Unii Europejskiej takie jak: prawa człowieka, zasadę niedyskryminacji, zasadę równych szans, zasadę poszanowania godności oraz nacisk na rozwój gospodarczy.Zasady mające prowadzić do integracji Romów powinny być częścią głównego nurtu polityk i w szczególności w dziedzinie edukacji, zatrudnienia, spraw społecznych, mieszkaniowych, zdrowotnych i związanych z bezpieczeństwem. Celem takiej polityki jest zapewnienie Romom faktycznie równych szans w społeczeństwach państw członkowskich.

Zasada nr 2:

Precyzyjne, ale niewykluczające, zorientowanie na grupę docelową

Precyzyjne zorientowanie działań na   Romów jest zasadniczą kwestią dla inicjatyw integracyjnych. Zakłada ono skoncentrowanie na problemach społeczności Romów, jednak nie pomijając problemów innych grup, które znajdują się  w   podobnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Takie podejście nie oddziela działań skoncentrowanych na Romach od  inicjatyw obejmujących swym zakresem inne grupy zagrożone wykluczeniem. Co więcej, należy przewidywać prawdopodobne konsekwencje szerzej zakrojonych strategii i   decyzji dla integracji społeczności romskiej.

4

34

Zasada nr 3:

Międzykulturowe podejście

Koniecznym jest wypracowanie międzykulturowych kompetencji u Romów oraz osób innego pochodze-nia etnicznego. Nabywanie i stosowanie kompetencji międzykulturowych jest podstawą skutecznej komu-nikacji oraz tworzenia efektywnych metod postępo-wania. Podejście międzykulturowe należy promować więc równie mocno jak zwalczać uprzedzenia i stereo-typy.

Zasada nr 4:

Zorientowanie na działania głównego nurtu

Strategie integracyjne mają na celu umiejscowienie Romów w głównym nurcie społeczeństwa, szcze-gólnie w obszarach takich jak edukacja, zatrudnie-nie, mieszkalnictwo. Tam, gdzie segregacja w tych sferach życia ciągle istnieje, polityka integracji Romów powinna koncentrować się na jej wyelimi-nowaniu. Należy także unikać tworzenia sztucznie wydzielonych romskich rynków pracy, ponieważ może przyczynić się to do pogłębienia segregacji.

Innymi słowy...

Podejmowanie działań mających na celu integrację mniejszości etnicznej często budzi obawy, iż integracja doprowadzi do asymilacji kulturowej. Trzecia Zasada odnosi się do tego problemu i wskazuje, że zamiast odnosić się do tożsamości kulturowych sposoby działania i projekty powinny raczej koncentrować się na szerzeniu kompetencji międzykulturowych. Dzięki takiemu podejściu, większość społeczeństwa zostaje wyposażona w narzędzia i umiejętności, które pomogą im zrozumieć kulturę Romów, natomiast społeczność romska ma odpowiednie kompetencje by zrozumieć kulturę głównego nurtu. W rezultacie promowanie wzajemnego zrozumienia pomaga przezwyciężyć uprzedzenia pojawiające się u każdej ze stron. Jednak takie podejście nie oznacza, że można pójść na jakiekolwiek ustępstwa w kwestii podstawowych praw człowieka.

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Szerzyć kompetencje międzykulturowe (za pomocą np. szkoleń, materiałów informacyjnych, itp.) oraz promować wzajemne zrozumienie.

• Podkreślać rolę międzykulturowej wymiany oraz mediatorów.• W proces projektowania, wdrażania i oceny działań i projektów angażować ludzi

różnego pochodzenia etnicznego.• Brać pod uwagę specyfikę kultury społeczności Romów przy opracowywaniu

sposobów działania (np. świadomość występowania określonego tabu).• Zwracać uwagę na możliwość wystąpienia w komunikacji, w procesie tworzenia

i  treści działań i projektów pewnych uprzedzeń kulturowych.

Innymi słowy ...

Czwarta Zasada zwraca uwagę na możliwości pogłębienia segregacji w rezultacie długoterminowego wpływy polityki i projektów, które zasadniczo miały wspierać integrację Romów. Zasada ta podkreśla również, że wspieranie integracji społeczności romskiej powinno być nadrzędnym celem wszystkich prowadzonych działań. W związku z powyższym, wszelkie działania powinny zostać ocenione pod względem ryzyka pogłębienia segregacji i w razie potrzeby zmodyfikowane. Dla przykładu, finansowanie renowacji domów romskich może pozornie przyczynić się do zwalczania wykluczenia społecznego. Jednakże, jeśli domy te są geograficznie odizolowane, na przykład poprzez usytuowanie z dala od środków transportu publicznego, w rzeczywistości działania takie pomagają utrzymać segregację Romów od większości społeczeństwa. Podobnie promowanie rzemiosła Romów jako źródła ich dochodu przyczynia się do wspierania aktywnego uczestnictwa Romów w rynku pracy, ale również zwiększa ryzyko tworzenia odrębnych i sztucznych rynków pracy. Wreszcie, segregacja Romów może się również pogłębić z uwagi na stosowanie metod pozornie neutralnych, które jednak ostatecznie tworzą dodatkowe bariery dla Romów ze względu na ich sytuację; zjawisko to znane jest jako dyskryminacja pośrednia.

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Aktywnie wspierać desegregację poprzez promowanie zintegrowanych sposobów działania.

• Unikać metod, które stwarzają ryzyko wzmocnienia już istniejącej segregacji lub nawet tworzenia nowych jej form; zwracać uwagę na długoterminowe skutki działań i projektów.

• Pamiętać o ryzyku dyskryminacji pośredniej (gdy pozornie neutralne środki ostatecznie tworzą nowe bariery dla Romów).

• Angażować społeczności romskie.

3

5

6

Zasada nr 5:

Świadomość wymiaru genderowego

Inicjatywy w zakresie polityki integracji Romów powinny uwzględniać sytuację i potrzeby kobiet romskich. Ważne jest tutaj zwrócenie uwagi na kwestie takie jak wielokrotna dyskryminacja (dyskryminacja na różnych poziomach), problemy z dostępem do służby zdrowia oraz uzyskaniem alimentów na dzieci, jak również problem przemocy domowej i wyzysku.

Zasada nr 6:

Wdrażanie sprawdzonych zasad działania

Istotnym jest by państwa członkowskie odnosząc się do własnych doświadczeń w  kwestii opracowywa-nia inicjatyw na   rzecz integracji Romów dzieliły się swoimi doświadczeniami z   pozostałymi państwami członkowskimi. Podstawą opracowywania,  wdraża-nia i monitorowania skuteczności polityki integracji Romów jest gromadzenie regularnie aktualizowa-nych danych społeczno-ekonomicznych. W  miarę możliwości należy również korzystać z   przykładów i  doświadczenia w zakresie polityki integracji spo-łecznej innych grup narażonych na wykluczenie, za-równo z Unii Europejskiej, jak i spoza jej terenu.

Innymi słowy...

Romskie kobiety są bardziej narażone na wykluczenie społeczne niż osoby romskiego pochodzenia obojga płci w społeczeństwie większościowym. Kobiety romskie są szczególnie narażone na wykluczenie i spotykają się z takimi niedogodnościami jak ograniczony dostęp do zatrudnienia, edukacji, służby zdrowia oraz pomocy społecznej. Często są również ofiarami podwójnej dyskryminacji: zarówno tej ze względu na ich pochodzenie, jak i tej związanej z płcią. Co więcej, w stosunku do kobiet większości społeczeństwa istnieje wobec nich podwyższone ryzyko bycia ofiarą przemocy domowej, handlu ludźmi i wyzysku. Jednak kobiety romskie mają również do odegrania kluczową rolę w  promowaniu integracji społeczności romskiej (np. jako mediatorzy na rzecz integracji dzieci w  system edukacji).

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Odnosić się do specyficznych potrzeb kobiet romskich w procesie projektowa-nia, wdrażania i oceny metod działania.

• Zwracać uwagę na kwestie powiązane (np. dyskryminacja wielokrotna, prze-moc domowa, wyzysk, dostęp do służby zdrowia, opieki społecznej).

• Zapewnienie uczestnictwa i odgrywania kluczowej roli przez kobiety romskie w organach doradczych lub komisjach nadzorczych.

Innymi słowy ...

Szósta Zasada podkreśla potrzebę wyciągania wniosków z własnych doświadczeń, jak również wymiany doświadczeń z innymi zainteresowanymi stronami czy praktykami w  tej dziedzinie. Aby jak najwięcej skorzystać na doświadczeniu już posiadanym należy promować słuszne postępowanie oraz rozpowszechniać je wśród innych. Dialog powinien zachodzić pomiędzy Państwami Członkowskimi a zainteresowanymi przedstawicielami społeczności romskiej, jak również z innych sektorów (np.   w  kwestii pracy z innymi grupami narażonymi na wykluczenie lub odnośnie zmian zachodzące poza UE).

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Wykorzystywać i łączyć istniejące informacje, a tam, gdzie to możliwe, gromadzić dane (zgodnie z przepisami dotyczącymi ochrony danych osobowych) w celu monitorowania rozwoju projektów i polityki.

• Brać pod uwagę wyniki osiągnięte na drodze różnych, rozpoczętych już procesów. (np. Europejska Sieć ds. Integracji i Romów w Ramach Funduszy Strukturalnych, Europejska Platforma na rzecz Integracji Romów, Dekada na Rzecz Romów w  Europie).

• O ile to możliwe, czerpać inspirację z przykładów oraz budować na bazie doświadczeń w pracy z innymi grupami zagrożonymi wykluczeniem.

• Korzystać z informacji spoza Unii Europejskiej. • Zachęcać do dzielenia się informacjami i wymiany doświadczeń pomiędzy

Państwami Członkowskimi.

7

8

Zasada nr 7:

Wykorzystanie instrumentów oferowanych przez Unię Europejską

W opracowania i realizacji polityki mającej na celu integrację Romów, Państwa Członkowskie powinny wykorzystywać instrumenty oferowane przez Unię Europejską. Można do nich zaliczyć instrumenty prawne (Dyrektywa o Równości Rasowej; Decyzja Ramowa w/s Rasizmu i Ksenofobii), instrumenty fi-nansowe (Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich, Instrument Po-mocy Przedakcesyjnej) i instrumenty koordynacyj-ne (Otwarta Metoda Koordynacji). Państwa Człon-kowskie muszą dopilnować by wykorzystywanie instrumentów finansowych odbywało się w zgodzie z niniejszymi Elementarnymi Zasadami, korzysta-jąc ze   specjalistycznej wiedzy w   ramach Komisji Europejskiej w kwestii oceny sposobów działania i   projektów. EURoma (European Network on Social Inclusion and Roma under the Structural Funds – Eu-ropejska Sieć ds. Integracji i Romów w Ramach Fun-duszy Strukturalnych) będzie ułatwiać analizy porów-nawcze oraz wykorzystanie sprawdzonych metod na szczeblu ekspertów.

Zasada nr 8:

Zaangażowanie władz lokalnych i regionalnych

Państwa Członkowskie muszą projektować, opra-cowywać, wdrażać i oceniać skuteczność inicja-tyw w zakresie polityki integracji Romów w ścisłej współpracy z władzami lokalnymi i  regionalnymi z  uwagi na fakt, że to właśnie one odgrywają klu-czową rolę w praktycznej implementacji działań na rzecz integracji.

Innymi słowy ...

Siódma Zasada zwraca uwagę na instrumenty prawne, finansowe i koordynacji UE, które mogą stać się narzędziami Państw Członkowskich wspierającymi integrację Romów. Jest to związane z Szóstą Zasadą, która odnosi się do koordynacji i  współpracy między zainteresowanymi stronami na poziomie europejskim.

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Wykorzystywać i promować prawodawstwo unijne wspierające integrację Romów (np. dyrektywy, decyzje ramowe) .

• Wykorzystywać i promować unijne instrumenty finansowe wspierające integrację Romów (np. fundusze strukturalne, itd.).

• Wykorzystywać i promować unijne instrumenty polityczne wspierające integrację Romów (np. procedury koordynacji, oświadczenia polityczne, itp.).

• Wykorzystywać 10 Elementarnych Zasad Integracji Romów do oceny wykorzystania instrumentów UE.

• Korzystać z informacji i opinii fachowców z EURoma dotyczących wykorzystania Funduszy Strukturalnych na rzecz Romów.

• Korzystać z analiz porównawczych w celu wyciągania wniosków z najbardziej zaawansowanych działań.

• Współpracować z rządami krajowymi w celu uzyskania od nich konkretnych zobowiązań dotyczących wykorzystania Funduszy Strukturalnych oraz innych instrumentów finansowych na rzecz integracji Romów.

Innymi słowy...

Ósma Zasada koncentruje się na zarządzaniu lokalnym i regionalnym, jako że ten poziom jest zasadniczy dla integracji Romów.

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Poszerzać wiedzę władz lokalnych i regionalnych dotyczącą metod działania oraz instrumentów unijnych działających na korzyść integracji Romów.

• Zwracać szczególną uwagę na realizację polityki integracji na poziomie lokalnym i regionalnym.

• Angażować władze lokalne i regionalne w projektowanie, monitorowanie i  ocenę inicjatyw integracji społeczności romskiej.

• Promować takie podejście w rządach krajów członkowskich.

9

10

Zasada nr 9:

Zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego

Państwa Członkowskie muszą również projektować, opracowywać, wdrażać i oceniać skuteczność inicjatyw w zakresie polityki integracji Romów w  ścisłej współpracy z  podmiotami społeczeństwa obywatelskiego, takimi jak organizacje pozarządowe, partnerzy społeczni i pracownicy naukowi. Zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego jest istotne zarówno dla gromadzenia fachowej wiedzy i rozpowszechniania jej, co z kolei jest niezbędne do powstania debaty publicznej, jak również dla zagwarantowania odpowiedniego przeprowadzenia każdego z etapów wdrażania zasad postępowania zmierzających do integracji Romów.

Zasada nr 10:

Aktywny udział Romów

Skuteczność wszelkich działań w tym zakresie jest zwiększona udziałem Romów na każdym etapie procesu. Zaangażowanie Romów musi mieć miejsce na poziomie krajowym i  europejskim poprzez korzystanie z wiedzy ekspertów i urzędników państwowych, a także przez konsultacje z licznymi zainteresowanymi stronami romskimi w zakresie projektowania, wdrażania i oceny inicjatyw integracyjnych. Ważne, by polityka integracji opierała się na otwartości i przejrzystości oraz podejmowała tematy trudne i tematy tabu w odpowiedni i skuteczny sposób. Istotne jest również popieranie pełnego uczestnictwa Romów w  życiu publicznym, pobudzanie ich aktywności obywatelskiej oraz rozwijanie ich zasobów ludzkich.

Innymi słowy ...

Ostatnie dwie Zasady dotyczą współpracy z organizacjami pozarządowymi (NGO), partnerami społecznymi, naukowcami/badaczami i samymi społecznościami romskimi. Podmioty te powinny aktywnie uczestniczyć w projektowaniu, realizacji, monitorowaniu i ocenie metod i projektów dotyczących integracji. Siatki współpracy i organizacje romskie są w posiadaniu nie tylko cennego doświadczenia, a mogą również pełnić funkcję przekaźnika w procesie rozpowszechniania informacji wśród społeczności romskiej.

Jak to osiągnąć w praktyce?

• Angażować organizacje pozarządowe, naukowców i przedstawicieli społeczności romskiej oraz konsultować się z nimi na wszystkich etapach rozwoju inicjatyw.

• Korzystać z wiedzy i sieci rozprzestrzeniania informacji społeczeństwa obywatelskiego.

• Organizować debaty publiczne przez cały okres realizacji polityki.• Przemyśleć pozytywne działania mające na celu zachęcanie Romów do

uczestnictwa w życiu publicznym i aktywnego obywatelstwa.• Promować możliwości zatrudnienia dla Romów poprzez pozytywne działania

w obszarze zasobów ludzkich, takie jak szkolenia, staże czy wizyty w firmach ukierunkowanych na zatrudnianie przedstawicieli społeczności romskiej.

Portal Europejskiej Komisji dotyczący Romówhttp://ec.europa.eu/roma

Kampania informacyjna „Na rzecz różnorodności – przeciwko dyskryminacji” www.stop-discrimination.info

Komisja Europejska ani żadna osoba działająca w jej imieniu nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie jakichkolwiek informacji, które zawiera niniejsza publikacja.

Vademecum The 10 Common Basic Principles on Roma Inclusion wydane przed Komisję Europejskątłumaczenie dla Stowarzyszenia Nomada, Wrocław 2014

tłumaczenie z języka angielskiego: Anna Dębska

opracowanie graficzne: Katarzyna Koprowska