Tytuł oryginału: The Hobbit and Philosophy

Tłumaczenie: Olga Kwiecień-ManiewskaProjekt okładki: Anna Mitka

ISBN: 978-83-246-6863-2

Copyright © 2012 by John Wiley & Sons. All rights reserved

Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey

All Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition published by John Wiley & Sons Limited. Responsibility for the accuracy of the translation rests solely with Helion S.A. and is not the responsibility of John Wiley & Sons Limited.No part of this book may be reproduced in any form without the written permission of the original copyright holder, John Wiley & Sons Limited.

Translation copyright © 2013 by Helion S.A.All rights reserved.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniej-szej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficz-ną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli.

Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce.

Fotografia na okładce została wykorzystana za zgodą Shutterstock.

Wydawnictwo HELIONul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICEtel. 32 231 22 19, 32 230 98 63e-mail: editio@editio.plWWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)

Printed in Poland.

• Kup książkę• Poleć książkę • Oceń książkę

• Księgarnia internetowa• Lubię to! » Nasza społeczność

SPIS TREŚCI

Podzi�kowania: D�kuj� bardzo 7Wst�p: Nigdy nie �miej si� z �ywych filozofów 9

Gregory Bassham i Eric Bronson

CZĘŚĆ IO D K R Y J S W O J E G O W E W N Ę T R Z N E G O T U K A

1. Hobbit mi�uj�cy przygody 15Gregory Bassham

2. „A droga wiedzie w przód i w przód”: Tao Hobbita 29Michael C. Brannigan

3. Wielkie ow�osione stopy: Hobbita �cie�ka do o�wiecenia 41Eric Bronson

4. Bilbo Baggins: Kosmopolityczny hobbit 55Dennis Knepp

CZĘŚĆ IID O B R Y , Z Ł Y I O Ś L I Z G Ł Y

5. Chwa�a Bilba Bagginsa 71Charles Taliaferro i Craig Lindahl-Urben

6. Duma i skromno�� w Hobbicie 83Laura Garcia

7. „Mój skarb”: Tolkien o zagro�eniach zwi�zanychz ch�ci� posiadania 99

Anna Minore i Gregory Bassham

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

6

8. Tolkiena wojna sprawiedliwa 113David Kyle Johnson

9. „Nic m�drego”: Sztuka i pi�kno w Hobbicie 129Philip Tallon

10. Hobbitus ludens: Dlaczego hobbici lubi� zabaw�i dlaczego my te� powinni�my j� lubi�? 141

David L. O’Hara

CZĘŚĆ IIIZ A G A D K I I P I E R Ś C I E N I E

11. „Pan magii i machin”: Tolkien o magii i technologii 159W. Christopher Stewart

12. Wewn�trz Hobbita: Bilbo Baggins i paradoks fikcji 173Amy Kind

13. Filozofia w ciemno�ciach: Hobbit i hermeneutyka 189Tom Grimwood

CZĘŚĆ IVT A M I Z P O W R O T E M

14. Niektórzy hobbici to maj� szcz��cie 205Randall M. Jensen

15. Pocieszenie Bilba: Opatrzno�� i wolna wola w ródziemiu 219Grant Sterling

16. Odwaga i podejmowanie decyzji w Dzikich Krajach 233Jamie Carlin Watson

17. Tam i z powrotem: Pie�ni niewinno�ci i do�wiadczenia 251Joe Kraus

O autorach: Nasi znakomici i zuchwali wspó�autorzy 267

Hobbitus ludensDlaczego hobbici lubią zabawę i dlaczego my

też powinniśmy ją lubić?

David L. O’Hara

Co dwa lata sportowcy z ca�ego �wiata zbieraj� si�, by uczestniczy� w igrzy-skach olimpijskich. Gdy pomy�limy o kosztach treningu, podró�y i o�rod-ków sportowych, zauwa�ymy, �e olimpiada kosztuje miliardy dolarów. Gdydodamy to do kwot wydawanych na profesjonalny sport na �wiecie, to mo-�emy si� zacz�� zastanawia�, czy tych pieni�dzy nie mo�na by jako� lepiejspo�ytkowa�, na przyk�ad na szukanie sposobu na rozwi�zanie kwestii g�oduna �wiecie, leczenie raka, finansowe wspomaganie profesorów filozofii itd.

Jednak werdykt historii wydaje si� g�osi�, �e w ka�dej kulturze zabaw�uwa�a si� za istotn� cz��� dobrego �ycia. Warto wi�c zapyta�, jak powa�niepowinni�my traktowa� zabaw�.

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

142

Piłka nożna, golf i inne gry, w które bawią się hobbici

Je�li uznamy Hobbita za wskazówk�, to dojdziemy do przekonania, �eTolkien s�dzi�, i� powinni�my traktowa� zabaw� bardzo powa�nie. W ko-cu to ksi��ka o hobbicie. Je�li kto� jest hobbitem, to znaczna cz��� jego�ycia jest po�wi�cona rozmaitym rozrywkom — sportom, przyj�ciom,sztucznym ogniom, plotkom, odwiedzaniu przyjació� i s�siadów, rzucaniukamykami i strza�kami, zapasom, �piewaniu, zbieraniu grzybów, piciupiwa i wydmuchiwaniu kó�ek z dymu1.

To prawda, �e hobbity „narz�dziami pos�ugiwa�y si� zr�cznie” i bezw�tpienia ci��ko pracowa�y, by utrzyma� swoj� „dobrze rz�dzon� i dobrzezagospodarowan� rolnicz� krain�”2 (kto� musi uprawia� ro�liny i przy-gotowywa� posi�ki, skoro hobbity lubi� jada� sze�� posi�ków dziennie!).Jest jasne, �e Tolkienowscy hobbici sp�dzaj� znacznie wi�cej czasu nazabawie i odpoczynku ni� wi�kszo�� ludzi dzisiaj.

Nie tylko hobbici si� bawi�. Elfowie nocami �piewaj� i ucztuj� po lasach.Ludzie z Miasta na Jeziorze równie� lubi� �wi�towa� (chocia� znajdziesi� w�ród nich jeden czy dwóch ponuraków). Nawet postaci, o którychnie powiedzieliby�my, �e potrafi� si� bawi�, lubi� oddawa� si� temu zaj�-ciu: Gollum namawia Bilba na gr� w zagadki, a Gandalf wkupia si� w go-�cin� u Beorna poprzez opowie�ci. W nocy Beorn te� si� bawi z innyminied�wiedziami. Niemal wszyscy w Hobbicie — nawet gobliny — �piewaj�i muzykuj�.

Tolkien pisze nawet o sportach3. Mówi, �e hobbici wynale�li golfa,gdy Bullroarer Tuk kijem str�ci� z karku g�ow� króla goblinów Golfimbula,która nast�pnie potoczy�a si� do króliczej nory. Po tym, jak Thorin i jegotowarzysze opuszczaj� Rivendell, znajduj� si� w górach podczas burzy,otoczeni przez „kamiennych olbrzymów, którzy wyszli z kryjówek i zaba-wiali si� ciskaniem g�azów to w siebie nawzajem, to w ciemno�� prze-pa�cistej doliny, gdzie pada�y z �oskotem mi�dzy drzewa rosn�ce na jejdnie, rozpryskuj�c drzazgi”.

Thorin narzeka: „To na nic! […] Je�li nas wicher nie zmiecie, deszcznie zatopi, albo piorun nie ustrzeli, olbrzymy gotowe zabawi� si� namiw pi�k� no�n� i kopniakiem pos�a� do nieba”4. To nie tylko puste s�owa— mówi� nam co� wa�nego o ródziemiu, a mianowicie, �e krasnoludyzna�y gr� w pi�k� no�n�.

HOBBITUS LUDENS

143

Nie �artuj�! Dowiadujemy si� czego� jeszcze — nawet olbrzymy si�bawi�. Mo�e dlatego Gandalf wierzy, �e b�dzie w stanie znale�� olbrzyma,który b�dzie „na tyle przyzwoity, �eby zablokowa� z powrotem to wyj-�cie”5. Zabawa mo�e si� wydawa� nieistotna w porównaniu z wielkimiwydarzeniami na �wiecie, jednak mo�e te� by� tym, co nas ��czy.

Pomy�l o Gollumie, gdy spotyka Bilba. Obecno�� hobbita przypominaGollumowi o najprzyjemniejszej cz��ci jego dawnego �ycia, gdy razemz przyjació�mi bawi� si� w zadawanie zagadek: „Zadawanie zagadek, a cza-sem i odgadywanie by�o jedyn� rozrywk�, jakiej za�ywa� w towarzystwieinnych dziwacznych stworów przyczajonych w swoich jaskiniach; ale by�oto dawno, dawno temu, nim straci� wszystkich przyjació�, zosta� wyp�dzonyze swej siedziby i samotnie przeczo�ga� si� w g��b, w g��b ziemi, w ciemneczelu�cie pod górami”6.

Tego typu chwile sprawiaj�, �e Gollum staje si� w naszych oczachkim� mniej potwornym, a bardziej ludzkim. Czujemy najwi�ksz� wi�� zezwierz�tami, gdy si� bawi�; w zabawie staj� si� podobne do nas. Tak na-prawd�, je�li kto� w ogóle si� nie bawi, mamy w�tpliwo�ci, czy w ogólejest w pe�ni cz�owiekiem. Zgodnie z tym niemiecki filozof FriedrichSchiller (1759 – 1805) zada� pytanie: „Ale có� znaczy: sama tylko zabawa,kiedy wiemy, �e ze wszystkich stanów cz�owieka stan zabawy — i tylkoon — czyni go zupe�nym i rozwija od razu dwoist� jego natur�”7.

Kto� móg�by powiedzie�: „Wielka mi rzecz: hobbici graj� w golfa,a krasnoludy w pi�k� no�n�. Nie czyni to z Hobbita »Przegl�du Sporto-wego« ródziemia”. To prawda — jednak w tej opowie�ci jest o wielewi�cej zabawy, ni� pojawia si� w bezpo�rednich opisach. Gdy dru�ynatrafia do Rivendell, Tolkien mówi nam:

Dziwna rzecz — o tym, co najlepsze, i o dniach najmilej sp�dzo-nych niewiele si� ma do opowiadania, a s�uchanie o tym nie takbawi s�uchaczy; za to o rzeczach przykrych, niepokoj�cych czy wr�czgro�nych mo�na opowiada� wspania�e historie i starczy tematuna d�ugo. Nasi w�drowcy sp�dzili w owym dobrym domu dwa tygo-dnie z gór�. […] A mimo to niewiele mam do powiedzenia o tympopasie. […] �a�uj�, �e z braku czasu nie mog� wam powtórzy�chocia� kilku opowie�ci, chocia� jednej czy dwóch pie�ni, którenasi podró�ni zas�yszeli w tym domu8.

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

144

Sp�dzili ponad dwa tygodnie w Rivendell, jednak nie ma o czym opo-wiada�, poniewa� w tym czasie g�ównie odpoczywali i bawili si�.

Zabawa to co� wi�cej ni� tylko sport. Angielskie s�owo „play” mawiele znacze — okre�la si� nim przedstawienia teatralne (aktorzy zwanibyli te� „players”, czyli „graczami”), mówi�c o muzykowaniu mo�emy po-wiedzie�, �e ludzie graj� na instrumentach, mo�na te� bawi� si� ciastolin�(Play-Doh), piaskiem na pla�y i przedmiotami, które le�� na naszym biur-ku. S�owo to u�ywane jest te� w odniesieniu do polowania lub w�dkowa-nia (a zwierz�ta, na które si� poluje, nazywaj� si� po angielsku „game”— s�owo to oznacza równie� gr�). Rozwi�zywanie krzy�ówek, opowiadaniedowcipów, �piew, taniec, sztuka — wszystko to mo�e si� mie�ci� w po-jemnym poj�ciu „play”.

Czym zabawa nie jest?

Co wszystkie te rzeczy maj� ze sob� wspólnego? Czym jest gra lub zabawa?Zacznijmy od wykluczenia tych rzeczy, które nimi nie s�.

Zabawa to nie znaczy brak powagi

Mo�e nas kusi�, by my�le� o zabawie jak o braku powagi, jednak taknaprawd� im intensywniej si� bawimy, tym jeste�my powa�niejsi. Pomy�ltylko o tym, jak dziecko powa�nie traktuje opowiadane przez siebie zmy-�lone historie. Je�li grasz w zespole na gitarze lub grywasz z kolegami w pi�-k�, to oczekujesz, �e ludzie, z którymi grasz, b�d� to traktowali powa�nie.

Schiller uwa�a�, �e zabawa jest najwy�sz� form� powagi: „Przyjem-no��, dobro, doskona�o�� czyni� cz�owieka tylko powa�nym, pi�knem za�mo�e si� on bawi�”9. S�dzi�, �e pi�kno to co� donio�lejszego ni� „przyjem-no��, dobro, doskona�o��”, tak wi�c zabawa, która skupia si� na pi�knie,ma wy�sz� rang� ni� powaga.

Zabawa jest w pewnym sensie czym� zbyt powa�nym, by nazywa� j�powa�n�, wi�c nazywamy j� zabaw�.

HOBBITUS LUDENS

145

Zabawa to nie bezczynność

Zabawa nie jest te� to�sama z relaksem czy lenistwem. w. Tomaszz Akwinu (ok. 1225 – 1274) napisa� w Sumie teologicznej, �e podczas gdyacedia czy te� lenistwo zdecydowanie jest grzechem, odpoczynek i za-bawa s� tak wa�ne, �e jego zdaniem ludzie nadal b�d� si� tym zajmowa�w niebie10.

Na poziomie bardziej przyziemnym — sportowcy, którzy powa�nietraktuj� uprawian� przez siebie dyscyplin�, trenuj� bardzo intensywnie.Hobbici s� kolejnym przyk�adem — gdy si� bawi�, to na ca�ego. Wspo-mnijmy planowanie, jakie by�o potrzebne, by zorganizowa� przyj�cie z oka-zji urodzin Bilba w Dru�ynie Pier�cienia, lub wysi�ek potrzebny, by uczyni�z Bag End odpowiednie miejsce do odpoczynku. Czytamy: „By�a to norahobbita, a to znaczy nora z wygodami”11.

Wygody przychodz� jedynie dzi�ki ci��kiej pracy i uwa�nemu pla-nowaniu. Charles S. Peirce (1839 – 1914) powiedzia�, �e zabawa jestw�a�ciwie odwrotno�ci� lenistwa: „Zabawa, jak wszyscy wiemy, to aktywnezastosowanie naszych umiej�tno�ci”12. Gdy si� bawimy, anga�ujemy si�w to ca�kowicie.

Zabawa to nie dziecinada

Zabawa nie jest te� g�upstwem czy dziecinad�, nawet je�li mo�e si� takawydawa� na pierwszy rzut oka. Tolkien ilustruje to opisem najbardziejsk�onnego do zabawy ludu w Hobbicie — elfów z Rivendell. Gdy Bilbo i jegotowarzysze przybywaj� do Rivendell, s�ysz� �miech i �piew elfów w�róddrzew: „Nic m�drego, powiecie zapewne”, pisze Tolkien. „Ale ich by tonie wzruszy�o, �mialiby si� jeszcze g�o�niej, gdyby�cie im to powiedzieli.By�y to oczywi�cie elfy. […] Nawet tak rozs�dne krasnoludy jak Thorini jego kompania uwa�a�y, �e elfy maj� lekkiego bzika (ale to te� jest bzik,�eby tak uwa�a�), a czasem si� na nich obra�a�y”13.

Oczywi�cie elfowie „du�o wiedz� i s� specjalistami od wszelkich no-win”, tak wi�c dru�yna opuszcza�a dom Elronda wyposa�ona w „dobrerady”, które „umo�liwi�y im udoskonalenie planów wyprawy”14. Gdybynie umiej�tno�� czytania run przez Elronda, krasnoludy wci�� siedzia-�yby pod tajnymi drzwiami, zastanawiaj�c si�, jak wej�� do �rodka. Albote� sta�yby si� pieczystym smoka.

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

146

Dobro w zabawie

Filozofowie cz�sto staraj� si� prze�ledzi� histori� danej idei, by j� lepiejzrozumie�. Jako �e staro�ytni Grecy dali nam zarówno filozofi�, jak i igrzy-ska olimpijskie, przyjrzyjmy si� temu, co s�dzili na temat zabawy. W staro-greckim istnieje bliski zwi�zek pomi�dzy s�owami oznaczaj�cymi zabaw�(paidia) i nauk� (paideia). Grecy uwa�ali nauk� za co�, co jest wynikiemwolnego czasu, poniewa� wtedy zajmujemy si� rzeczami, które s� pi�knei przyjemne, a nie prac�, która ma na celu zdobycie rzeczy, które s� ko-nieczne.

Moi studenci dziwi� si� zawsze, gdy s�ysz�, �e s�owo „szko�a” wywodzisi� z greckiego s�owa scholé, oznaczaj�cego czas wolny. Szko�a mo�e namsi� nie wydawa� czasem wolnym, jednak gdyby�my nie mieli czasu wol-nego od ci��kiej pracy na roli i walki z nied�wiedziami, to nie mieliby�myczasu na uczenie si� czegokolwiek, co nie by�oby potrzebne do przetrwa-nia. Ateski polityk Perykles (ok. 495 – 429 p.n.e.) broni� ateskiegoumi�owania zabawy i scholé w swoim s�ynnym przemówieniu, mówi�c, �eAteczycy „kochali pi�kno, ale z prostot�, kochali wiedz�, ale bez znie-wie�cia�o�ci”15.

Pami�taj�c o tym, warto mo�e pomy�le� o zabawie w kontek�cieetycznym. Filozofowie rozró�niaj� okre�lone rodzaje dobrych rzeczy. Nie-które dobre rzeczy, jak na przyk�ad pieni�dze, s� czym�, czego pragniemy,poniewa� pozwalaj� nam zdoby� co� innego. Inne dobre rzeczy, jak naprzyk�ad mi�o��, s� przez nas upragnione same dla siebie, a nie jako �ro-dek do celu. Oprócz tego istnieje trzeci rodzaj dobra, który jest po��da-ny sam dla siebie, jak te� dlatego, �e pozwala nam zdoby� co� innego16.

Jakim dobrem jest wi�c zabawa?Niektórzy ludzie upierali si�, �e jest pierwszym rodzajem dobra, ponie-

wa� gdy bawimy si�, mo�emy si� nauczy� po�ytecznych rzeczy w przy-jemny sposób. Ksenofont (ok. 431 – 355 p.n.e.) napisa�, �e ka�dy, ktopragnie edukacji, powinien nauczy� si� polowa�17. Jego zdaniem dopieropotem, je�li jeszcze b�dziemy mie� jakie� pieni�dze, powinni�my zaj�� si�studiowaniem innych dziedzin. Ksenofont wierzy�, �e w pogoni za dzik�zwierzyn� m�odzi m��czy�ni mog� si� nauczy� wszystkich lekcji, jakiepotrzebne s� im w �yciu i na wojnie.

HOBBITUS LUDENS

147

Podobnie król angielski Edward III (1312 – 1377) zakaza� grania wewszystkie gry z u�yciem pi�ki — chcia�, by Anglicy byli lepszymi �uczni-kami, zmuszaj�c ich do zabawy z �ukiem zamiast pi�k�. Edward wykorzysta�potem �uczników, by pokona� Szkotów i �ci�� kwiat francuskiego szla-chectwa pod Crécy. S�ynna pedago�ka Maria Montessori (1870 – 1952)twierdzi�a, �e zabawa to praca, jak� wykonuj� dzieci. Cz�sto dzieje si�tak, �e gdy dobrze si� bawimy, to wiele si� uczymy. Taka idea przy�wie-ca�a te� tworzeniu tej ksi��ki — mamy nadziej�, �e Czytelnik b�dzie si�dobrze bawi�, ucz�c si� z niej czego� o filozofii.

Inni, jak Sokrates (ok. 470 – 399 p.n.e.), twierdzili, �e przynajmniejniektóre zabawy bli�sze s� drugiemu rodzajowi dobra, czyli �e s� dobresame w sobie. Platon (ok. 428 – 348 p.n.e.) napisa�, �e Sokrates s�dzi�,i� najwarto�ciowsz� zabaw� jest filozofia. Po�wi�cenie si� zabawie z naj-bardziej wznios�ymi ideami jest niczym piel�gnowanie pi�knych ogrodóww my�lach18. Zabawa w filozoficzne rozmy�lania staje si� nagrod� samaw sobie.

Arystoteles (384 – 322 p.n.e.) nie zgadza� si� w tym punkcie z So-kratesem. W swojej s�ynnej Etyce nikomachejskiej twierdzi�, �e zabawa niejest rzecz� najwy�sz�, lecz jest przyk�adem trzeciego rodzaju dobra — zewzgl�du na to, �e ma w sobie pi�kno, jest czym�, czego mo�na pragn��jako rzeczy warto�ciowej samej w sobie, jednak jest te� niezwykle istotna,je�li chodzi o przygotowanie nas do innych rzeczy wartych uwagi: „Ba-wimy si�, �eby�my mogli by� powa�ni”19.

Zabawa w przygodę — edukacja Bilba

Zabawa w oczywisty sposób nas uczy. Jak napisa� poeta Alexander Pope(1688 – 1744): „W taki sposób edukacja kszta�tuje my�l ogó�u / tak jakzgina si� ga��zk�, by ukierunkowa� ro�ni�cie drzewa”20. Zabawa jest cz�-�ci� nauki. Pomaga nam to zrozumie�, dlaczego Bilbo by� w�a�ciwym cz�o-wiekiem — to znaczy hobbitem — by zabawi� si� we w�amywacza.

Mimo �e krasnoludy w�tpi�y, by Bilbo nadawa� si� do tej roli, Gandalfwiedzia� co�, czego one nie wiedzia�y o hobbitach: „Maj� te� ruchy nad-zwyczaj zwinne, umiej� si� kry� doskonale […], posiadaj� w dodatkuogromny zasób wiedzy i m�drych przys�ów, o których wi�kszo�� ludzi

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

148

nigdy nie s�ysza�a albo od dawna zapomnia�a”21. Przyjemno�� z czytaniaHobbita opiera si� cz��ciowo na obserwacji, jak dzi�ki kolejnym przygo-dom Bilbo odkrywa, jak dobrze �ycie w Shirze przygotowa�o go do przygód.Gdy krasnoludy zostaj� schwytane przez paj�ki w Mrocznej Puszczy, do-wiadujemy si�, �e:

Hobbit mia� wpraw� w rzucaniu kamieniami. […] Gdy by� ma�y,nieraz zabawia� si� ciskaniem kamieni […], dorós�szy sp�dza�wiele czasu na takich grach jak palant, pi�ka i kr�gle — s�owem,lubi� spokojne zabawy polegaj�ce na rzucaniu do celu; Bilbo zna�ró�ne sztuki prócz puszczania kó�ek z dymu, zadawania i rozwi�zy-wania zagadek i gotowania, chocia� nie mia�em dot�d czasu, abywam o tym powiedzie�22.

Zaj�cia Bilba w dziecistwie, jak to cz�sto bywa�o w czasach, gdy na�wiecie „mniej by�o zgie�ku, a wi�cej zieleni”23, by�y dobrym przygoto-waniem do przygód. Nie jest to bynajmniej zaskoczeniem dla filozofów.Joseph Esposito opisuje zabaw� jako otwarcie si� na mo�liwo�ci. Naszeupodobanie do sportów cz��ciowo ma zapewne zwi�zek z tym, �e nieznamy z góry wyniku. Gra nie jest gr�, je�li jej zakoczenie jest ustaloneprzez jej rozpocz�ciem. Gramy nie tylko po to, by si� porusza� lub bywygra�, lecz równie�, by do�wiadczy� mo�liwo�ci zwi�zanych z zabaw�.Esposito pisze:

Wspinaczka górska to sport, a nie tylko zdrowe �wiczenie, po-niewa� zawiera w sobie moment otwartych mo�liwo�ci — podpar-cie dla d�oni lub stopy mo�e si� ukruszy� bez ostrze�enia. W w�d-karstwie to samo dotyczy tego, czy ryba z�apie przyn�t�. […] Gdynatura ma okazj� si� z nami zabawi�, jak ma to miejsce równie�w �eglarstwie, surfingu, polowaniu, lotniarstwie itd., te czynno�cistaj� si� czym� wi�cej ni� sposobem na sp�dzanie wolnego czasu,staj�c si� okazj� do sportowej gry24.

Podobnie Drew Hyland twierdzi, �e gra wymaga „postawy otwarciasi�” na nowe do�wiadczenia25. Mo�e to wyja�nia �y�k� Tuków w Bilbie.Gdy Tukowie pragn�li przygody, wcale nie zachowywali si� dramatycznieinaczej ni� pozostali hobbici. Wr�cz przeciwnie, doprowadzali naturalne

HOBBITUS LUDENS

149

dla hobbitów umi�owanie zabawy do jego logicznego rozwini�cia — je�likto� lubi si� bawi�, to dlatego, �e lubi ró�ne mo�liwo�ci, a najwi�kszemo�liwo�ci nazywamy „przygodami”.

Parafrazuj�c Schillera, �ycie hobbita jest dobre i wygodne, jednakpotrzeba w nim odrobiny przygody, by uczyni� je kompletnym. Motywacj�Bilba nie jest bogactwo, strach, patriotyzm czy jakikolwiek zewn�trznyczynnik — wyrusza w poszukiwaniu przygód, poniewa� sam pragnie ichdo�wiadczy�26.

Igranie z ogniem — Gandalf i gobliny

Nie ka�da zabawa jest równie dobra, cz��ciowo dlatego, �e nie ka�da na-stawiona jest na pi�kno. Pisa�em wcze�niej, �e niemal wszyscy w ródzie-miu bawi� si�. Ta uwaga mo�e si� wydawa� nieistotna, jednak Gandalfi gobliny maj� kilka cech wspólnych. Po pierwsze, i on, i oni lubi� pio-senki. Po drugie, i on, i oni lubi� zabawy z ogniem. W obu przypadkachoczywi�cie zabawa Gandalfa jest lepsza ni� zabawy goblinów.

Zacznijmy od ognia. Gandalf ma talent do fajerwerków, co czyni z nie-go bardzo po��danego go�cia na przyj�ciach w Shirze. Fajerwerki przydaj�si� te�, by odwróci� uwag� goblinów lub podpali� wargów. Podobnie jakmia�o to miejsce z dziecinnymi zabawami Bilba, zabawy Gandalfa na-stawione s� na pi�kno, jednak przy okazji s� po�yteczne.

Gobliny te� lubi� wybuchy. Czytamy o nich:

Otó� gobliny s� okrutne, przewrotne i z�e do gruntu. Nie wyra-biaj� pi�knych przedmiotów, ale na innej robocie znaj� si� do��dobrze. […] Niewykluczone, �e to w�a�nie gobliny by�y wynalaz-cami pewnych maszyn, które z czasem sta�y si� utrapieniem �wiata,a przede wszystkim przemy�lnych urz�dze do zabijania mnóstwaistot za jednym zamachem; gobliny lubi� bowiem ko�a i mechani-zmy, a nade wszystko gwa�towne wybuchy; lubi� te� wyr�cza� si�w robocie, o ile si� da, cudzymi r�kami27.

Gandalf zabawia si� fajerwerkami, poniewa� s� pi�kne, gobliny zajmuj�si� wybuchami tylko dlatego, �e s� u�yteczne. Ró�nica pomi�dzy jednymi drugim podej�ciem polega na otwarciu si� na mo�liwo�ci lub nie. Gobliny

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

150

nie pragn� ró�nych mo�liwo�ci ani przygód — chc� zrobi� jak najwi�cejjak najmniejszym nak�adem pracy.

Ich podej�cie do zabawy jest jeszcze wyra�niej widoczne w ich pio-senkach. Ich pie�ni nie maj� w sobie pi�kna, cudowno�ci ani tajemnic.piewaj�, by zmobilizowa� si� do pracy: „M�ot w �eb a� chrup! Trzask,prask, w py� w proch. […] M�cz, j�cz, tnij, �wicz!”28. Mo�na to porówna�z radosnymi piosenkami z Rivendell, pie�ni� wio�larzy, sp�awiaj�cychbeczki, którzy dziwuj� si� otaczaj�cemu ich pi�knu natury, lub z pe�nyminadziei, proroczymi pie�niami z Miasta na Jeziorze. Gobliny, czy to w prak-tyce, czy w pie�ni, kochaj� rzeczy przemy�lne, nie pi�kne.

Gra według reguł — zagadki i etyka

Spryt jest przeceniany; a w ka�dym razie nie jest a� tak wa�ny jak zabawai pi�kno. Tytu� tego rozdzia�u zaczerpni�ty zosta� z ksi��ki holenderskiegofilozofa Johana Huizingi (1872 – 1945) Homo ludens, po�wi�conej filo-zofii zabawy. Tytu� jest gr� s�ów z okre�leniem homo sapiens, nazw�, jak�nadali�my naszemu gatunkowi, by podkre�li� nasz� przemy�lno�� i wiedz�o tym, jak robi� ró�ne rzeczy. Huizinga uwa�a�, �e ludzie, którzy wymy�lilit� nazw�, byli niczym wargowie oszczekuj�cy niew�a�ciwe drzewo. To niemy�lenie czyni nas tym, kim jeste�my, lecz zdolno�� bawienia si�.

Huizinga twierdzi�, �e sama filozofia narodzi�a si� z zabaw s�ownych,a konkretniej — zagadek29. W staro�ytnych Atenach m��czy�ni, którzynazwali siebie sofistami, uczyli innych przemawiania, tak by ci ostatnimogli wygrywa� wybory i sprawy s�dowe. Sofi�ci zadawali sobie nawzajemzagadki, by ustali� swoj� pozycj� jako filozofów. W tym �rodowisku pojawi�si� Sokrates, pierwszy wielki zachodni filozof, którzy odkry� co� wa�negopod pozorn� b�aho�ci� zagadek.

Zagadki opieraj� si� na wieloznaczno�ci s�ów i bawi� si� zwi�zkamipomi�dzy rzeczami, które wydaj� si� ze sob� niezwi�zane. Tak naprawd�jest to pocz�tek metafizyki (badania tego, co jest najbardziej rzeczywiste)i epistemologii (ga��zi filozofii zajmuj�cej si� badaniem wiedzy i wiary). Dajenam te� wgl�d w kwestie etyki, czyli tego, jak powinni�my �y� z innymi.

Cz�sto cytowane s�owa Thorina, wypowiedziane przez niego na �o�u�mierci, sugeruj�, �e on te� zrozumia�, i� �ycie po�wi�cone zabawie mo�e

HOBBITUS LUDENS

151

pozwoli� nam nauczy� si� etycznego, najlepszego rodzaju �ycia30. Mo�ew�a�nie dlatego Schiller twierdzi�, �e „cz�owiek bawi si� tylko tam, gdziew ca�ym znaczeniu tego s�owa jest cz�owiekiem, i tam tylko jest pe�nymcz�owiekiem, gdzie si� bawi”31.

Dla Schillera i Arystotelesa zabawa by�a rodzajem dobra po�redniego.Sama w sobie jest czym� po��danym, a zarazem jest spoiwem dla innychobszarów naszego my�lenia. Gdy si� bawimy, stykamy si� z pi�knem mo�-liwo�ci, co pozwala nam po��czy� nasze impresje zmys�owe z bardziej ogól-nymi ideami, zasadami i definicjami. Mo�na wyrazi� to pro�ciej — to za-bawa pozwala nam pozna�, co jest etyczne. Je�li jeste�my homo sapiens(lud�mi my�l�cymi) to tylko dlatego, �e przede wszystkim jeste�my homoludens (lud�mi, którzy si� bawi�).

Zabawa i proces współ-twórczy

Takie spojrzenie na zabaw� jest najwyra�niej bliskie Tolkienowi. W kilkuswoich ksi��kach pisze on o tym, co to znaczy by� artyst�, i sugeruje, �esztuka jest rodzajem zabawy, w której imitujemy najwy�sz�, bosk� etyk�.Tolkien nazwa� ten proces „d��eniem wspó�-twórczym”.

Przyk�ad tego znajdujemy w Silmarillionie, gdy Aulë t�umaczy Ilúvatar-owi, dlaczego stworzy� krasnoludów bez jego wiedzy. Aulë opisuje tenproces jako zabaw�: „To Ty wszczepi�e� w moje serce wol� tworzenianowych rzeczy; dziecko niewiele rozumie, lecz próbuje na�ladowa� uczynkiojca nie dlatego, �e chce je wyszydzi�, lecz dlatego w�a�nie, �e jest sy-nem swojego ojca”32. Tolkien nie pisa� swoich opowie�ci ze ródziemiadla zysku, lecz dla odtworzenia czy te�, jak sam by powiedzia�, subkreacji— to twórcza, radosna praca artysty na�laduj�cego Boga.

Granice zabawy

Tolkien jednak przypomina nam, �e zabawa ma swoje granice. Na przy-k�ad powy�szy cytat z Silmarillionu sugeruje, �e nie ka�da zabawa jestrównie dobra. Aulë rozumie, �e gdyby jego zabawa wyszydza�a dzia�aniaIlúvatara, to by�aby ona dla niego degraduj�ca i on sam zas�ugiwa�by nakar�. Pami�tajmy te� o tym, co powiedzia� Arystoteles — zabawa jestwa�na, ale jej zadaniem jest przygotowanie nas do bycia powa�nymi.

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

152

Zgadza� si� z tym Immanuel Kant (1724 – 1804)33. Zabawa, twierdzi�,pozwala nam wy�wiczy� swoje umiej�tno�ci, jednak bez pracy i dyscy-pliny nigdy nie zdob�dziemy potrzebnych umiej�tno�ci ani nie wykszta�ci-my swoich umys�ów. Kant ostrzega�, �e zabawa mo�e te� by� niebezpiecz-na, szczególnie je�li chodzi o to, jak traktujemy innych ludzi, gdy si�bawimy. Nigdy nie powinni�my traktowa� innych ludzi jak zabawki. Kantpowiedzia�, �e dawanie dzieciom rzeczy, których pragn�, wcale nie jestich psuciem — rodzic najbardziej psuje dziecko wtedy, gdy traktuje jejak swoj� zabawk�. To wed�ug Kanta jest brak szacunku dla osoby, któr�staje si� dziecko.

Niebezpieczestwo zabawy polega wi�c na tym, �e mo�emy nie trak-towa� innych tak powa�nie, jak powinni�my. Tolkien daje nam tego mnó-stwo przyk�adów. Jak powiedzia� Bilbo: „Nigdy nie �miej si� ze smoka, pókijeszcze zipie”34. Przypomnijmy sobie te� Gandalfa przed wie�� Orthankuw Dwóch wie�ach, gdy mówi: „Kto ma ochot�, mo�e mi towarzyszy� [byporozmawia� z Sarumanem], pami�tajcie jednak — bez �artów. Nie porana to”. Gdy Pippin zapyta�, na czym polega niebezpieczestwo, Gandalfodpowiedzia�, �e najbardziej zagro�eni s� ci, którzy „podchodz� pod jegopróg z lekkim sercem” i przez to nie traktuj� jego mocy i s�ów tak po-wa�nie, jak powinni35. Tolkien wiedzia�, �e zabawa s�owami mo�e by�przyjemna, jednak dawa� do zrozumienia, �e s�owa potrafi� te� by� po-t��ne i niebezpieczne.

Profesor się bawi

Przyjaciel Tolkiena, C.S. Lewis (1898 – 1963), zna� pot�g� s�ów lepiejni� ktokolwiek. Czyta� Hobbita i bardzo mu si� on podoba�. Lewis po-twierdzi� zabawowe nastawienie Hobbita, pisz�c: „Hobbit, chocia� zupe�nieniepodobny do Alicji [w Krainie Czarów] przypomina j� pod tym wzgl�dem,�e mamy tu do czynienia z bawi�cym si� profesorem”36. Jak przewidzia�Lewis w swojej recenzji, zabawa profesora da�a nam klasyczne dzie�o.Czy potrzebujemy jakiego� innego �wiadectwa, jak wa�na jest zabawa?

HOBBITUS LUDENS

153

UWAGI:

1 Pippin dobrodusznie mówi Bergilowi (który grozi Pippinowi, �e gopostawi na g�owie lub po�o�y go na �opatki): „Znamy ró�ne chwytywalki zapa�niczej w naszym kraiku”, J.R.R. Tolkien, W�adca Pier�cieni.Powrót króla, Muza SA, Warszawa 2002, s. 44 – 45.2 J.R.R. Tolkien, W�adca Pier�cieni. Dru�yna Pier�cienia, Muza SA,Warszawa 2002, s. 16. Przed podró�� do Samotnej Góry Thorin pogardza�hobbitami jako ras� „wie�niaków”, vide: id., Wyprawa do Ereboru, [w:]Niedoko�czone opowie�ci, red. Ch. Tolkien, Amber, Warszawa 2005, s. 272.3 Sam Tolkien by� za m�odu pe�nym werwy (chocia� niewysokim)sportowcem. Na spotkaniu swojej klasy z King’s Edwards Schoolprzekona� si�, �e zosta� zapami�tany bardziej jako gracz w rugby ni�ze wzgl�du na swoje umiej�tno�ci naukowe, vide: J.R.R. Tolkien, Listy,red. H. Carpenter przy wspó�pracy Ch. Tolkiena, Prószyski i S-ka,Warszawa 2010, s. 552.4 J.R.R. Tolkien, Hobbit, czyli tam i z powrotem, Iskry, Warszawa 1994, s. 48.5 Ibid., s. 78.6 Ibid., s. 60 – 61.7 F. Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu cz�owieka i inne rozprawy,Czytelnik, Warszawa 1972, s. 102.8 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 44.9 F. Schiller, Listy…, op. cit., s. 102.10 w. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 5, wiat widzialny,zagadnienie 73, art. 2; t. 16, Mi�o��, zagadnienie 35; t. 33,Zmartwychwstanie cia�, zagadnienie 84; http://katedra.uksw.edu.pl/suma/suma_przelad.htm [dost�p: 10 grudnia 2012].11 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 5.12 Ch.S. Peirce, A Neglected Argument for the Reality of God, [w:] TheEssential Peirce, Indiana University Press, Bloomington 1998, 2, s. 436.13 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 43.

HOBBIT I FILOZOFIA. PRAWDZIWA HISTORIA TAM I Z POWROTEM

154

14 Ibid., s. 43, 45.15 Cyt. za: Tukidydes, Wojna peloponeska, Zak�ad Narodowy im.Ossoliskich, Wroc�aw 1991, s. 140.16 To rozró�nienie rzeczy dobrych mo�na znale�� w Pa�stwie Platona,2.357b – d.17 Ksenofont, Podr�cznik �owiectwa, [w:] Wybór pism, Zak�ad Narodowyim. Ossoliskich, Wroc�aw 1966.18 Platon, Fajdros, 276d. Cf. A.A. Krentz, Play and Education in Plato’sRepublic, Boston University, http://www.bu.edu/wcp/Papers/Educ/EducKren.htm [dost�p: 5 grudnia 2012]; D. Hyland, The Question ofPlay, University Press of America, Lanham 1984, s. 139 – 163.19 Arystoteles, Etyka nikomachejska, PWN, Warszawa 2007, wersy1176b33. Tak naprawd� to moja swobodna interpretacja tego cytatu;dok�adny przek�ad brzmi: „Zabawa, której celem jest powa�ny wysi�ek”.20 A. Pope, Epistles to Several Persons, 1.102.21 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 58. Gandalf wspomina te�, �e Smaugnigdy nie w�cha� hobbita, co jest du�� zalet�, bior�c pod uwag� jego czu�yw�ch; cf. id., Wyprawa…, op. cit., s. 272.22 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 125 – 126.23 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 7.24 J.L. Esposito, Play and Possibility, [w:] „Philosophy Today”, lato 1974.25 D. Hyland, The Question…, op. cit., s. 139.26 Dzi�kuj� za t� my�l badaczowi twórczo�ci Tolkiena, Matthew T.Dickersonowi.27 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 52.28 Ibid., s. 51.29 J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako ród�o kultury, Aletheia,Warszawa 2007, s. 213 – 228.

HOBBITUS LUDENS

155

30 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 222.31 F. Schiller, Listy…, op. cit., s. 104.32 J.R.R. Tolkien, Silmarillion, Amber, Warszawa 1996, s. 47 – 48.33 I. Kant, On Education, 2.55, 4.65 – 69.34 J.R.R. Tolkien, Hobbit…, op. cit., s. 176.35 J.R.R. Tolkien, W�adca Pier�cieni. Dwie wie�e, Muza SA, Warszawa2002, s. 223.36 C.S. Lewis, The Hobbit, [w:] On Stories, Harcourt, San Diego 1982, s. 81.

http://program-partnerski.helion.pl