ANDRZEJ OLEJARCZUK

Towarowość małopolskiej produkcji zbożowej w XVI wieku Próba rejonizacji

Popyt na rynkach zagranicznych stanow ił w Polsce XVI w. silny bo­dziec rozwoju produkcji zbożowej. Rozwój ten dokonywał się przez zwiększanie areału upraw nego, produkującego na potrzeby rynkowe, nie zaś drogą zwiększania wydajności. Gospodarstwem z założenia nastaw io­nym na produkcję tow arow ą był folwark, k tó ry obszarem przewyższał znacznie gospodarstwa chłopskie, dysponując do tego darm ow ą robocizną. Toteż w ciągu XVI w. rośnie liczba folw arków i ich a r e a ł1, rośnie glo­balna produkcja zbóż i ich eksport na Zachód. Potencjalna nadwyżka tow arow a, a więc ta część plonów, k tó ra pozostaje po odliczeniu ziarna na siew i na konsum pcję w łasną (tzn. rodziny właściciela i służby folw arcz­nej) była uzależniona głównie od rozm iarów gospodarstwa i od liczby osób, k tóre m usiało ono wyżywić bezpośrednio. P rzeciętny folw ark szla­checki przewyższał kilkakrotnie areałem średnie gospodarstwo chłopskie. P rzy tym na jeden jego łan przypadało m niej osób do wyżywienia. Dzięki tem u folw ark uzyskiwał znacznie większe nadw yżki towarowe (zarówno w wielkościach bezwzględnych jak w procentach) niż gospodarstwa chłop­skie. To z kolei czyniło go znacznie odporniejszym na w ahania urodzaju. Teoretyczne możliwości produkcji towarow ej gospodarstw chłopskich, trzech um ownych typów (1, 1/2 i 1/4 łana chełmińskiego) oraz przecięt­nego folw arku szlacheckiego ilu stru je tabela 1, sporządzona w oparciuo w yniki badań A. W y c z a ń s k i e g o 2.

Zestaw ienie to w ykazuje przew agę folw arku nad gospodarstwam i km iecym i w bezwzględnej masie tow arow ej. Spośród gospodarstw km ie­cych wyróżnia się kategoria jednołanowa. Możliwości gospodarstw pół-, a zwłaszcza ćw ierłanow ych są znikome, chociaż i one muszą zbywać część plonów dla uzyskania pieniędzy, potrzebnych m. in. na pew ne świadczenia względem dworu. Przew agę folw arku szlacheckiego powiększała jeszcze możliwość samodzielnego organizowania transportu (zwłaszcza w przypad­ku wielkiej własności) oraz zwolnienia od ceł. Bez obawy popełnienia poważniejszego błędu można chyba stwierdzić, że gospodarka chłopska związana była, w ram ach swoich skrom nych możliwości, głównie z ry n ­kiem w ew nętrznym , zaopatrując m iasta, natom iast eksportow y rynek gdański zaopatryw any był przede wszystkim zbożem z dóbr szlacheckich

1 Por. A. W у с z a ń s к i, Stu d ia n ad fo lw a rk iem szlacheckim w Polsce w latach 1500— 1580, W arszawa 1960, s. 84 n.

- D ane dotyczące gospodarstw km iecych przyjęte dla r. 1565, w edług A. W y- c z a ń s k i e g o , P róba an a lizy m a tem a tyczn e j ekonom iki gospodarstw u chłopskiego w Polsce X V I—X V II w ., [w:] „Studia z dziejów gospodarstwa w iejsk iego” t. VIII: M ateria ły kon feren cji w R ogow ie 16—18 w rześn ia 1964, s. 343. D ane dotyczące fo l­w arków przyjęte dla okresu 1557— 1580 w edług A. W y c z a ń s k i e g o , Studia , s. 189, 196.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M LX 'IV , 1973, zesz . 4

730 A N D R Z E J O L E JA R C Z U K

(produkujących również na potrzeby rynku wewnętrznego). Decydujący w skali k ra ju wpływ na rozwój produkcji zbożowej, a w dalszej kon­sekwencji na ukształtow anie się system u gospodarki folwarczno-pańszczy- żnianej, m iał rosnący popyt na zboże w Europie Zachodniej. Wywóz do­konyw ał się głównie przez Gdańsk, toteż odległość od niego i dostęp do spław nych rzek stanow iły generalny czynnik intensywności produkcji

Tabela 1

TOW AROW OŚĆ GOSPODARTSW KM IECYCH I FOLW ARKÓW SZLACHECKICH

Wielkość gospodarstwa w łanach% występo­wania gos­podarstw

Towarowość

hl % produkcji

1 (7 osób, 2 konie) 10,5 67 51.a) z własnym piwem 59 45 '

0,5 (5 osób, 1 koń) 87,5 26,3 40a) z własnym piwem 18,8 28

0,25 (5 osób 1 koń) 2 0,9 3a) bez konia 7,9. 24b) z własnym piwem 0,4 1

Folwark 3,6 (12 osób, 5 koni) wielkość j 250,09 50—72Folwark 4 (13 osób, 3 konie) przeciętna j 306,49 50—72

Podstawa: A. .W y c z a ń s k i, Próba analizy matematyczne)', s. 343.

towarow ej. Te ogólne stw ierdzenia przyjęte są powszechnie w literatu rze przedm iotu 3.

W niniejszym artyku le podjęto próbę zbadania towarowości produkcji zbożowej, jej rejonizacji i czynników stym ulujących, na przykładzie Ma­łopo lsk i4.· Dzielnica ta w ydaje się szczególnie odpowiednia do tego typu rozważań ze względu na duże oddalenie od rynku gdańskiego, a tym sam ym m niejszy jego w pływ na stosunki lokalne. Udział w spławie w iśla­nym Małopolski w porów naniu z innym i dzielnicami ilu stru je poniższa tabela 2 5.

3 W skali ogólnopolskiej zagadnienie to om aw iają m. in. S. M i e 1 c z a r s к i, R yn ek zb o żo w y na ziem iach polsk ich w drugiej po łow ie X V I i p ie rw sze j po łow ieX V II w ieku . P róba re jon izacji, Gdańsk 1962; T. C h u d o b a , R ozw ój ryn ku zbożo ­w ego dorzecza W isły w X V I w ., (m aszynopis pracy doktorskiej w B ibliotece IH UW). Badania lokalnych rynków zbożow ych są jak dotąd słabo rozw inięte. W ym ienić tu należy: T. C h u d o b a , W arszaw sk i ryn ek zb o żo w y w X V I w ieku , „Rocznik W ar­szaw ski” t. VI, 1967. R ynek m ałopolsk i n ie doczekał się odrębnego opracowania. Czę­ściow o problem jego poruszają: A. P o d r a z a, R ola gospodarcza M ałopolski w okresie od X V I do X V II w ieku , .[w:] K raków i M ałopolska p rzez d zie je , red. C. B o b i ń s k a , K raków 1970 i J. M a ł e c k i , S tu d ia nad ryn k iem reg ionalnym K ra k o w a w X V I w ie ­ku, W arszawa 1963. Dla późniejszego okresu fundam entalne znaczenie ma praca: H. M a d u r o w i c z , A. P o d r a ż a , R egiony gospodarcze M ałopolski Z achodniej w drugiej po łow ie X V III w ieku , W rocław 1968.

4 W pracy niniejszej M ałopolska rozpatryw ana jest jako obszar w ojew ództw : sandom ierskiego, lubelsk iego i krakow skiego, bez starostw a spiskiego i księstw a s ie ­w ierskiego. N a tem at pojęcia M ałopolski por. A. P o d r a ż a , Rola gospodarcza M ało­polski, s. 33 n.

5 Na podstaw ie tabeli u R. R y b a r s k i e g o , H andel i p o lityk a handlow a P o lsk i w X V I stu leciu t. II, W arszawa '1958, tabl. 4 M azow sze oznacza tu obszar w o je ­w ództw : płockiego, raw skiego, m azow ieckiego. W ielkopolska W sch. obejm uje w oje­w ództwa: sieradzkie, łęczyckie, kalisk ie, brzesko-kujaw skie i ziem ię dobrzyńską.

T O W A R O W O ŠC .P R O D U K C JI Z B Ó Ż W X V I W . 731

Tabela 2

WYWÓZ ZBOŻA PRZEZ KOM ORĘ WŁOCŁAWSKĄ W LATACH 1556— 1576

------------RokTerytorium ~ — _____ 1556 1568 1575 Przeciętnie

Pow. stężycki 54,5 283 408 250radomski 615,5 71 403 363sandomierski 702,5 754 990,5 815

Różne woj. sandomierskie 216 362 98 225

Razem woj. sandomierskie 1 588,5 1 470 1 899,5 1 652

Ziemia łukowska 63,5 ■246 248,5 184Kazimierz — 190 216 203Pow. lubelski 713 534 491 579

Razem woj. lubelskie 776,5 970 950 898

Woj. krakowskie 143 96 — 119

Mazowsze 6 326,5 8 094,5 6 676 70 302

Wielkopolska Wsch. 2 203 1 045,5 1 390 1 546

Podstawa: R. R y b á r s k i , op. cit. t. I I , tabl. 4.

Tabela nie uwzględnia zachodniej W ielkopolski, związanej raczej z rynkiem szczecińskim, oraz P rus Królewskich, położonych poniżej ko­m ory włocławskiej. W śród pozostałych dzielnic M ałopolska zajm uje n i­czym nie w yróżniającą się pozycję, przy czym południowa jej część (woj. krakow skie i niektóre pow iaty woj. sandomierskiego) w zasadzie nie bierze udziału w spławie. Częściowym w yjaśnieniem tego zjaw iska może być duża odległość od Gdańska. Wywóz zboża poza granice Polski drogą lądow ą był znikomy, jak w skazują notowania komór małopolskich, nie istniał więc konkurencyjny dla gdańskiego rynek eksportowy. Można też wiązać z południową Małopolską część obrotów Kazim ierza Dolnego.

Nasuwa się więc pytanie, czy w południowej Małopolsce produkcja zbożowa nie m iała charak teru towarowego? Czy inne czynniki ekonomicz­ne poza chłonnością rynku gdańskiego, nie w pływ ały na towarowość ro l­nictwa? Czy można dokładniej ustalić rejonizację produkcji towarow ej zbóż?

Głównym dostarczycielem zboża towarowego, gospodarstwem z zało­żenia i niezależnie od kategorii dóbr nastaw ionym na produkcję rynkow ą był folw ark. Można więc przypuszczać, że w ystępow anie folw arku na danym terenie jest w przybliżeniu w prost proporcjonalne do towarowości produkcji zbożowej. Nie tyle zaś częstotliwość w ystępowania, co stosunek liczby łanów folw arcznych do liczby w szystkich łanów upraw nych na da­nym terenie. Wielkość tę potraktow ać można jako wskaźnik towarowości produkcji zbożowej. Pew ne wątpliwości nasuw a tu określenie łanu®. Był on bardziej jednostką gospodarczą tniż precyzyjną jednostką m iary po­wierzchni, ale wobec dużej ilości danych, różnice wzajem nie się znoszą

6 Por. F. P i e k o s i ń s k i , O łanach w Polsce w iek ó w średnich , RAU w hf t. X X I, K raków 1888; E. S t a m m , M iary pow ierzch n i w daw n ej Polsce, K raków 1936; S. Ś r e n i o w s k i , U w agi o łanach w u stro ju fo lw arczn o -pań szczyźn ian ym w si p o l­sk ie j, KHKM 1955, z. 2.

732 A N D R Z E J O L E JA R C Z U K

i w przybliżeniu można przyjąć jego wielkość na ca 17 ha (na tyle sza­cuje się łan m niejszy, chełm iński, stosowany na ogół w Małopolsce).

W ybór bazy źródłowej niniejszych obliczeń podyktow any był jakoś­cią inform acji. N ajpełniejsze źródło statystyczne dla XVI w., księgi po­borowe, k tó re uw zględniają wszystkie kategorie dóbr, nie zaw ierają n ie­ste ty inform acji na tem at folwarków. Uniemożliwia to przyjęcie ich za podstaw ę obliczeń. D rugim źródłem tego typu są lustracje królewszczyzn.

Zaw ierają one inform acje zarówno o gospodarstwach kmiecych, jak i o folw arkach, co pozwala na obliczenie w spółczynnika ufolwarcznienia* Z tego względu posłużyły one za podstawę niniejszych obliczeń. W ykorzy­stana została pierwsza lustracja, przeprowadzona w latach 1564—65, jako najpełniejsza i najbardziej w iarogodna 7. Inne źródła, np. inw entarze dóbr szlacheckich, ze względu na wyrywkowość i ograniczoność inform acji nie mogły zostać uwzględnione.

Oparcie się na m ateria le lustracyjnym ma swoje minusy. Zasadniczym m ankam entem jest ograniczenie podstaw y badawczej do jednej ka te­gorii własności, stanowiącej średnio poniżej 10'% wszystkich dóbr ziem­skich. Stosunki gospodarcze w królewszczyznach różniły się od stosunków panujących w dobrach kościelnych czy szlacheckich (magnackich), można jednak przyjąć, że zachowywały w spólną z nimi specyfikę regionalną. Z tego względu lustracje mogą być w ykorzystane do badania stopnia ufolw arcznienia w różnych regionach Małopolski, przy czym istotne będą wzajem ne proporcje współczynnika a nie wartości bezw zględne8.

Innym ograniczeniem, jakie im plikuje m ateria ł lustracy jny jest poło­żenie królewszczyzn. Były one rozrzucone na teren ie Małopolski dość n ie­rów nom iernie. Szczególnie ubogie w dobra królew skie były pow iaty opo­czyński (w woj. sandom ierskim ) i urzędowski (w woj. lubelskim). Z tego powodu nie zostały one uwzględnione w niniejszych obliczeniach. Pozba­wiony królewszczyzn był również duży obszar obejm ujący zachodnią i po­łudniow ą część pow iatu radom skiego oraz północno-zachodnią część San- domierszczyzny. Dodatkowe zawężenie podstaw y tery to rialnej rozważań w ynika z pominięcia przez lustratorów dóbr na teren ie pow iatu łukow ­skiego oraz starostw a kazim ierskiego w pow. lubelskim .

W ątpliwości nastręczał w ybór porów nyw alnych jednostek te ry to ria l­nych. Trzy podstawowe możliwości 'to: województwo, pow iat i starostw o (lub tenuta). W ojewództwa i pow iaty — jako jednostki zbyt duże i adm i­n istracy jne a nie gospodarcze — do tego rodzaju porów nań nie nadają się. Również w ybór starostw i dzierżaw ma swoje ujem ne strony. Były one zbyt zróżnicowane pod względem wielkości (od 1 do ponad 20 wsi), aby stanowić podstawę do porównań. Poza tym niektóre ze starostw skła­dały się z bardzo nieraz odległych od siebie wsi (np. część starostw a san­domierskiego położona była w okolicach Pilzna). Z tego względu zdecy­dowano się na w yodrębnienie jednostek gospodarczo-geograficznych obej­m ujących od około 10 do ponad 20 wsi, tworzących zw arte kom pleksy. Ta kompleksowość podnosi w artość reprezen tatyw ną jednostki w stosunku do najbliższego jej regionu. Wielkość 10—20 wsi pozwala na operowanie

7 L ustracja w o jew ó d z tw a k rakow sk iego 1564 r., w yd. J. M a ł e c k i , W arszawa 1962— 1964; L u stracja w o je w ó d z tw a lubelskiego 1565 r., w yd. A. W y c z a ń s k i , W arszawa 1959; L u stracja w o je w ó d z tw a sandom ierskiego 1564— 1565, wyd. W. O c h ­m a ń s k i , W arszawa 1963.

8 Por. W. K u l a ; T eoria ekonom iczna u stro ju feudalnego, W arszawa 1962, s. 191.

T O W A R O W O ŠC P R O D U K C JI Z B Ö Z W X V I W . 733

Mapa 1 — W ielkość fo lw arku (w łanach) w królew szczyznach M ałopolski w połow ieXVI w.

średnią wielkością gospodarstwa kmiecego i fo lw arku 9 oraz wielkością nazw aną um ownie współczynnikiem ufolw arcznienia.

Przez współczynnik ten należy rozumieć stosunek liczby łanów fol­warcznych do łącznego areału (folwarcznego i kmiecego) danej jednostki. L ustracje zaw ierają dość pełną inform ację na tem at gospodarstw km ie­cych, podając liczbę gospodarstw w danej wsi w edług klas wielkości (ćwierć-, pół-, jiednołanowe), lub liczbę gospodarstw i łączny ich areał. W przypadku gdy b rak jeśt bezpośrednich inform acji o areale kmiecym, zo­

9 A. W y c z a ń s k i (Studia,, s. 77— 79) obliczenia średniej w ielkości fo lw arku m ałopolskiego opierał na przykładzie 10 fo lw arków dla okresu 1500—1550 i 21 fo lw ar­ków dla okresu 1551—1580.

734 A N D R Z E J O L E JA R C Z U K

stał on doszacowany w oparciu o wielkości średnie dla danej jednostki. A reału folw arków w łanach lustracje nie podają, zaw ierają jednak dane pośrednie, na podstaw ie k tórych możliwe jest jego szacunkowe oblicze­nie — wielkości wysiewu i zbioru 10.

W pracy niniejszej zastosowano metodę oszacowania areału w opar­ciu o wysiew. W ysiew podany jest w korcach (czasem w ćwiertniach) m ia­ry lokalnej, najczęściej określonych w stosunku do korca krakowskiego. Jak wszystkie m iary staropolskie, korzec (ze swym i odm ianami regio­nalnym i) jest tru d n y do przeliczenia na system m etryczny i każde prze­liczenie obciążone jest błędem. Wielkość korca krakowskiego, stosowanego przez lustratorów jako jednostka porównawcza, została przy jęta w obli­czeniach na 36 l i t ró w n . Przyjęto również, iż powszechnym system em gospodarki w XVI w. jest trójpolów ka, tzn. że pod upraw ą jest 66% cał­kowitego areału folw arku, że cztery podstawowe zboża zajm ują 92% ob­szaru uprawnego, że w ystępujący w Małopolsce łan wynosi średnio ca17 ha i składa się z 30 m órg oraz, że przeciętny wysiew na m orgę w owym czasie wynosi: 125 litrów pszenicy, 135 litrów żyta, 140 litrów jęczmienia i 180 litrów owsa 12. Obliczenie areału folw arku na podstaw ie wysiewu dokonane zostało w edług następującego wzoru:

(wysiew w litrach: wysiew w litrach/m orgę + 33% + 8'%): 30 1S.M etodą tą oszacowano wielkość wszystkich folw arków w królew ­

szczyznach m ałopolskich lustrow anych w latach 1564—65. W oparciu o te dane obliczony został łączny areał folw arczny i przeciętna wielkość fol­w arku w poszczególnych porów nyw anych jednostkach. W ykorzystując znany już areał gospodarstw kmiecych, obliczono procentowe współczyn­niki ufolw arcznienia. Uzyskane w yniki oparte na przybliżonych, niezbyt precyzyjnych danych traktow ać należy z rezerw ą. W artości bezwzględne m ają w związku z tym m niejsze znaczenie, natom iast istotną rolę od­gryw ają zachodzące między nim i proporcje. Pozw alają one na w yróżnie­nie regionów o większym stopniu ufolw arcznienia (a więc praw dopodob­nie o silniej rozw iniętej produkcji rynkow ej zbóż).

W otrzym anym tą m etodą obrazie gospodarczym Małopolski w yodręb­nić można cztery takie strefy. Pierw szą z nich stanow i pas nadwiślański, drugą — Lubelszczyzna, trzecią -— rejon K rakow a i Proszowic, wreszcie czw artą — południowo-wschodni skraw ek Małopolski, okolice Biecza i P il­zna. Najniższym ufolw arcznieniem w yróżniają się: starostw o lanckoroń- skie i sąsiednie tereny pow iatu śląskiego oraz starostw o chęcińskie. Słabo ufolwarcznione są również tereny położone w dorzeczu D unajca i Raby.

Wielkość współczynnika ufolw arcznienia dostarcza tylko ogólnych in ­form acji o utow arow ieniu produkcji zbożowej w danym regionie, wskazuje na jej m niejsze lub większe związki,z rynkam i zbytu. Nie zawiera jednak danych pozwalających naw et pośrednio wnioskować o możliwościach p ro­dukcyjnych. Na wielkość towarow ej nadw yżki folw arku w pływ ają jego obszar, w ydajność i spożycie w ew nętrzne u .

10 Por. tamże, s. 62—74; w ykorzystuje on jeszcze m etodę oszacow ania areału w e­dług inw entarza roboczego i pańszczyzny.

11 Tam że, s. 63.12 Tamże, s. 62-—64. Na tem at struktury zasiew ów i system u uprawy por. Zarys

h is to rii gospodarstw a w ie jsk ieg o w Polsce t. II, W arszawa 1964, s. 163 n.13 A. W у с z a ń s к i, Studia , s. 62— 64.14 Od w ielkości folw arku zależała liczba personelu gospodarczego, a co za tym

idzie — spożycie w ew nętrzne. Na w ydajność w pływ ały w ow ym okresie głów nieczynniki naturalne (gleby, w arunki klim atyczne).

T O W A R O W O ŚĆ P R O D U K C J I Z B Ó Ż W X V I W . 735

Mapa 2 — Stopień ufolw arcznienia (w °/o) w królew szczyznach M ałopolski w połow ieX V I w .

1 — m iejscow ości, w których pobierano cło od bydła (wg L ustracji z 1570 r.)

W ynika z tego, że o wielkości łącznej produkcji towarow ej folw arków danego regionu decyduje ich wielkość, nie zaś sam a liczba. Oznacza to, że przy jednakow ym współczynniku ufolw arcznienia większe możliwości produkcji towarow ej m ają regiony o większych folw arkach. Zestaw ienie przeciętnych wielkości folw arków w przyjętych przez nas jednostkach porównawczych ze w spółczynnikam i ufolw arcznienia pozwoli na uzyska­nie pełniejszego obrazu rejonizacji produkcji towarow ej zbóż. Podobnie jak poprzednio wyróżnić można te same cztery wyżej rozw inięte strefy, k tó re stanowią: pas nadw iślański, Lubelszczyzna, obszar wielkorządów

P r z e g lą d H is to ry c z n y — 6

736 A .N D R Z E J O L E JA R C Z U K

oraz okolice Biecza i Pilzna 15. Najniższe wielkości, podobnie jak poprzed­nio, w ystępują w starostw ie chęcińskim oraz w południowo-zachodniej części woj. krakowskiego: w starostw ie lanckorońskim i na teren ie po­w iatu śląskiego. Pozycję wyższą niż pod względem ufolw arcznienia zaj­m uje tu region nad górnym biegiem Pilicy i W arty, między Żarnowcem a Częstochową.

Dokonane porów nanie upoważnia do w yróżnienia w Małopolsce re ­gionów rolniczych o wysokim stopniu towarowości. Pierw szy z nich stanowi pas nadwiślański, począwszy od okolic ujścia Nidy, oraz Lubel­szczyzna. Drugi region obejm uje okolice Krakow a i Proszowic, trzeci — tereny między środkow ym biegiem W isłoki i Wisłoku.

Niski stopień ufolw arcznienia rolnictw a w ykazuje Podkarpacie na za­chód od Wisłoki, przy czym najniższy jest on na Podhalu, w starostw ach lanckorońskim i śląskim. Podobny typ gospodarki posiada starostw o chę­cińskie, a więc prawdopodobnie cały obszar Gór Św iętokrzyskich i Puszczy Radomskiej. Jakie czynniki gospodarcze w płynęły na taką w łaśnie geo­grafię gospodarczą rolnictw a małopolskiego? Założeniem jest pogląd, że istnienie folw arku wiąże się z produkcją na zbyt. Jakie więc rynki oddzia­ływ ały swym popytem na rozwój produkcji zbożowej w Małopolsce? Największym, najbardziej chłonnym rynkiem zbytu zboża polskiego był Gdańsk. Księgi cła wodnego włocławskiego pozw alają ustalić zakres jego oddziaływania w Małopolsce. Pokryw a się on z ustaloną przez nas p ierw ­szą strefą o wysokim stopniu ufolw arcznienia. Czynnikiem aktyw izu­jącym produkcję zbożową jest w tym przypadku bliskość drogi wodnej — Wisły.

Pozostałe regiony o wysokich w skaźnikach ufolw arcznienia i śred­niej wielkości folw arku znajdują się poza strefą oddziaływania ekspor­towego rynku gdańskiego. Z całego obszaru województwa krakowskiego wywożono do Gdańska m niej zboża niż z pojedynczych powiatów San- domierszczyzny i Lubelszczyzny. Notowania lądowych kom ór m ałopol­skich w ykazują również znikom y obrót zbożem, co obrazuje tabela 3.

Dane tabelki wskazują, że zboże przewieziono przez 7 z 16 komór. Obroty podobnego rzędu notowane są na tych kom orach w latach 1583— — 1586 16. Dowodzi to, że na produkcję zbożową tej części Małopolski nie w pływ ały w sposób isto tny rynki zewnętrzne. Słabe związki z rynkiem gdańskim tłum aczyć można zbyt dużą odległością (mimo równie łatwego co np. z Kazim ierza spław u Wisłą) i przeciw działaniem rynków w ew nę­trznych. N aturalnym rynkiem zbytu produktów wiejskich było m iastoi dlatego w czynniku urbanizacyjnym szukać należy bodźca produkcji to­warowej.

W ysokim stopniem ufolw arcznienia i wysoką przeciętną wielkości fol­w arku odznacza się obszar między K rakow em a Proszowicami, obejm ują­cy m. in. w ielkorządy, stanowiący bezpośrednie zaplecze rolnicze na j­większego (poza Gdańskiem) ośrodka m iejskiego Polski. K raków wchłaniał zapewne towarow e nadw yżki zboża z terenów nad górną Wisłą, w pływ a­jąc ham ująco na zainteresow anie spław em do Gdańska. Podobne w skaź­

16 Obliczone tu średnie w ielk ości folw arku w poszczególnych jednostkach różnią się znacznie od przeciętnej przyjętej przez A. W y c z a ń s k i e g o dla całej M ało­polski (stosow ał on w sw ych obliczeniach rów nież m etodę przyjętą przez nas). W y­nika to g łów nie z sam ego rozbicia średniej na poszczególne regiony. W pływ na róż­nicę ma rów nież oparcie szacunków na innej kategorii w łasności (królewskiej).

16 Tamże, tabl. 46, s. 226 n.

T O W A R O W O ŚĆ P R O D U K C JI Z B Ó Ż W X V I W. 737

niki ma region położony nad środkowym biegiem Wisłoki i Wisłoku. B rak tu wprawdzie ośrodka zbliżonego wielkością do Krakowa, ale dużo jest niew ielkich m iast o rozw iniętym rzem iośle tkackim , jak Pilzno, Rop­czyce, Frysztak, Strzyżów, Jasło czy Biecz, zaliczający się do najw iększych ośrodków m iejskich M ałopolski17. Ich zapotrzebow anie na produkty rolne stanowić m usiało bodziec do rozw oju produkcji towarow ej zboża, k tórej przejaw em był wysoki stopień ufolwarcznienia.

Tabela 3

OBRÓT ZBOŻEM NA KOM ORACH PROW INCJONALNYCH W M AŁOPOLSCE W R. 1551/52

Komora Liczba koni jucznych

Przedbórz 49Koziegłowy 2Częstochowa 343 (zboże*

i inne towary)Sącz 16Biecz 20Miechów . 29Mstów 27

Podstawa: R. R y b á r s k i , op. cit. t. II , tabl. 45, s. 220.* Ładunek zboża niesiony przez jednego konia jest trudny do

określenia. W stosunku do innych towarów Rybárski przyjmuje ładunek 4—6 cetnarów (tamże, s. 339).

Urbanizację (rynek w ew nętrzny) i spław ny szlak w iślany (rynek eks­portowy) uznać więc można za główne czynniki aktyw izujące rolnictw o do uzyskiwania nadwyżek. Czy jedyne? Czy uczęszczane szlaki handlo­we nie stw arzały zapotrzebowania na p rodukty rolne? N ajw ażniejszą po­zycję w lądowym handlu południowej Polski zajm ował w XVI w. eksport wołów. Wiadomości na jego tem at są dość ogólnikowe. Wiadomo, że rocz­nie przechodziło przez kom ory celne kilkadziesiąt tysięcy sztuk bydła 1S. Pędzono je z Podola, U krainy, z W ęgier i M ołdawii przez Małopolskę na Śląsk i dalej do Saksonii. Konieczność w ykarm ienia tych wielkich sta i wpływać mogła m obilizująco na produkcję rolniczą terenów , przez k tóre przebiegał szlak przepędu bydła. Notowania na kom orach celnych w ska­zują, że biegł on od Gródka przez rejon Jasła i Biecza w k ierunku dolnego biegu Dunajca, gdzie rozdzielał się na dwie odnogi. Pierw sza biegła w górę W isły praw ym jej brzegiem aż do Oświęcimia. D ruga przechodziła przez okolice Korczyna i Proszowic k ieru jąc się na Lelów i Krzepice. Ta w łaś­nie odnoga przejm ow ała gros obrotu bydłem (por. tab. 4).

17 Por. ocenę gospodarki tego regionu w późniejszym okresie A. P o d r a ż a , Rola gospodarcza M ałopolski, s. 40 n.

18 Por. R. R y b á r s k i , op. cit. t. I, s. 62 nn. Z prac obcych problem handlu b y ­dłem w tym okresie om aw iają m. in. F. L ü t g e, V ergleichende U ntersuchungen über die lan dw irtsch aftlich en G rossbetriebe se it dem Ausgang des M itte la lters , „Zeit­schrift für A grargeschichte und A grarsoziologie” t. IX, 1961 oraz Z. P. P a c h , The Role of E ast-C en tra l Europe in In ternation al T rade (15th and 17th C enturies), „Etudes H istoriques” t. I, 1970 B udapest 1970.

738 A -N D R ZEJ O L E JA R C Z U K

Tabela 4

OBRÓT BYDŁEM NA PROW INCJONALNYCH KOM ORACH CELNYCH W MAŁOPOLSCEW R. 1551/52

Komora Woły w sztukach

Bydło w sztukach

Woły i bydło

Krzepice 6205 41Częstochowa 1105 113 —Lelów 2141 12 —

Przedbórz 4160 314 —

Koziegłowy 117 — —

Siewierz — — 297Krosno 1964 — —

Biecz — — 593Jasło — — 1195Dembowiec — — 2581Dukla — — 2334Miechów — — 1575Mstów — — 117Będzin 20 — —Nowy Targ 23 — —Razem 15735 480 8692

Podstawa: R. R y b á r s k i , op. cit. t. II , tabl. 45, s. 220 n. oraz tabl. 43, 46, 47.

Ostatnio opublikow ana lustrac ja dróg województwa krakowskiego z 1570 r . 19 inform uje, że cło od bydła pobierano w następujących m iej­scowościach: Dukla, Wojnicz, Biecz, M elsztyn, Sitnica, Koszyce, Skawina, Brzeźnica, Rajsko, Oświęcim, Zator, K łobuck i Mstów.

Zw raca uwagę, że droga przepędu bydła przebiegała przez dwie strefyo wysokim w spółczynniku ufolw arcznienia, a rejon Lelowa i Krzepic, cho­ciaż nie w yróżnia się pod tym względem, m a wysoką przeciętną wielkość folw arku. Czy więc obok lokalnych rynków m ijeksich i spław u do Gdań­ska tran spo rt dziesiątków tysięcy sztuk bydła stanowił czynnik w pływ a­jący na towarowość produkcji zbożowej?

Rozważyć jeszcze należy problem w pływ u czynników naturalnych (jak gleby i ukształtow anie terenu) na charak ter produkcji rolniczej. Jakość gleb niew ątpliw ie w pływ a na w ydajność plonów, jednak nieurodzajne gleby wcale nie obniżają towarowości produkcji zbożowej, czego najlep ­szym przykładem jest olbrzym i udział Mazowsza i północnej Małopolski w spław ie w iślanym oraz wysoki stopień ufolw arcznienia w połączeniu z wysoką przeciętną wielkości fo lw arku w rejonie Pilzna i Jasła.

W iększy w pływ na charak ter gospodarki w ykazuje fizjografia terenu. Nie przypadkow o Podkarpacie (z w yjątkiem okolic Jasła i Pilzna) oraz Góry Św iętokrzyskie i Ju ra K rakow ska m ają najniższe współczynniki to ­warowości rolnictw a. Górzystość terenu , złe gleby, ostry klim at, a tym sam ym krótszy okres w egetacji nie sprzyjają produkcji roślinnej. Z tym łączy się słabe zaludnienie i słaba urbanizacja oraz duża odległość od głównych a rte rii kom unikacyjnych 20. Stąd znacznie m niejsze niż na in­

19 L ustracja dróg w o jew ó d z tw a krakow sk iego z r. 1570, w yd. B. W y r o z u πι­ε к a, K raków 1971. -

20 Por. A . ' P o d r a z a , Rola gospodarcza M ałopolski.

T O W A R O W O ŚĆ P R O D U K C JI Z B Ó Ż W X V I W. 739

nych terenach folw arki, k tó re są w większym stopniu form ą w ykorzysta­nia wolnej siły roboczej niż produkcji towarow ej. Gospodarkę Podkarpa­cia, zwłaszcza jego południowej i zachodniej części charakteryzuje obok niskiej towarowości produkcji zbożowej również w ystępow anie niskoto- warowego pasterstw a. W yrazem tëgo jest osadnictwo na praw ie wołos­kim, którego rozwój nasila się około połowy XVI w .21

Ten podział rolnictw a m ałopolskiego na strefy o wysoko rozwiniętej rynkow ej produkcji zbóż i regiony prym ityw nego pasterstw a uzależnio­ny był, w ram ach stw orzonych przez w arunki naturalne, od czynników ekonomicznych. Towarowość produkcji zbożowej związana była z możli­wością ulokowania nadw yżki na rynku. Za m iernik stopnia tow arow o­ści przyjęto współczynnik ufolw arcznienia. Analiza tego współczynnika wskazała, że oddziaływały na rolnictw o m ałopolskie trzy rynk i zbytuo szczególnej aktywności: gdański, krakow ski i biecko-jasielski. P ierw ­szy reprezentow ał popyt zagranicy, drugi wielkiego ośrodka miejskiego, trzeci ■— zsumowany popyt m ałych i średnich m iast — regionu zurba­nizowanego.

K orelacja s tref o wysokim współczynniku ufolw arcznienia z prze­biegiem szlaku handlu bydłem nasuw a przypuszczenie, że handel ten stanowił swoisty bodziec dla rolnictw a i tym samym stanow ił również czynnik aktyw izujący produkcję towarową.

АНДЖ ЕЙ ОЛЕЯРЧУК

ТОВАРНОСТЬ М АЛОПОЛЬСКОЙ ЗЕРНОВОЙ П РО Д У К Ц И И В XVI СТОЛЕТИИ ОП Ы Т РАЙОНИРОВАНИЯ

Автор предпринимает попытку исследования товарности продукции хлеба в Малой Польше в XVI в., ее районирования и стимулирующих факторов, на основании писцовых книг королевских имений от 1564—1565 гг.

Главным рынком сбыта польского зерна были западноевропейские страны, куда оно попадало через Гданск. Главным поставщиком товарного зерна, хозяйством предопреде­ленным к поставке своей продукции на рынок был шляхетский фольварк. Поэтому как пока­затель товарности хлебного производства принято отношение количества фольварчных ланов к общей (фольварчной и крестьянской) посевной площади на данной территории. Этот коэффициент исчислен и сравняем для выделенных автором хозяйственно-географи­ческих единиц состоявших от одного десятка до двух и иногда выше, и составлявших плотные комплексы.

Полученный этим методом экономический образ Малой Польши позволяет обособить четыре зоны с высоким коэффициентом развития фольварков: 1) привислянская полоса, 2) Люблинская земля (обе эти зоны активно участвовали в сплаве Вислой), 3) район Кракова и Прошовиц и 4) юго-восточный угол Малой Польши в окрестностях Беча и Ясла. Наиболее низким коэффициентом выделялись: Ланцкоронское староство и соседняя территория си­лезского повята и староства Хенцинского, а также бассейны рек Дунайца и Рабы. На ха­рактер хозяйства воздействовали климатические условия, рельеф местности, виды почвы.

21 Рог. m. in. S. G ó r z y ń s k i , Z d zie jó w osadn ictw a i pa ste rstw a P odhala i T a tr w w iekach X II—X V III, [w:] P a sters tw o T a tr polsk ich i P odhala t. IV, red. W. A n- t o n i e w i c z , W rocław -W arszaw a-K raków 1962; Z. H o l u b -P a c e w i с z o w a, O sa­dn ic tw o p astersk ie i w ęd ró w k i w Tatrach i n a P od ta trzu , K raków 1931; H. S t a m i r - s k i, R ozm ieszczen ie pu n k tów osadniczych S ądeczyzn y w czasie (do r. 1572) i p rze ­strzen i, „Rocznik Sądeck i” t. VI, 1964; (lata 1573— 1800), tam że, t. X , 1969.

740 A N D R Z E J O L E JA R C Z U K

На товарность производства воздействовали также рынки сбыта— их расстояние и воз­можности путей сообщения. Анализируя с этой точки зрения зоны высокой степени развития фольварков автор устанавливает воздействие на малопольское сельское хозяйство трех главным образом рынков сбыта: гданского (в привислянской полосе и Люблинской земле), краковского (окрестности Кракова и Прошовиц), и бецкоясельскою. Первый отвечал на спрос зарубежный, второй — крупного городского центра, третий — общий спрос малых и средних городов урбанизированного района. Соотношение зон высокого коэффициента развития фольварков с расположением пути торговли скотом позволяет предполагать, что скотопрогон являлся фактором также стимулирующим товарное производство зерновых.

Andrzej Olejarczuk

C O M M E R C IA L IS A T IO N D E L A P R O D U C T IO N D U B L É E N P E T IT E P O L O G N E A U X V I-e S IÈ C L E . E S S A I D ’U N E R E G IO N A L IS A T IO N

L ’auteur tente d’analyser la com m ercialisation de la production du blé en Petite P ologne au cours du X V le siècle et les facteurs qui l ’ont stim ulée, en se basant sur les inventaires des b iens de la Couronne entrepris !au cours des anées 1564—1565.

Les principaux débouchés pour le blé polonais éta ien t constitués par l'es pays de l’Europe occidentale où ce b lé arrivait à travers le port de Gdańsk. Le b lé exporté éta it fourni surtout par la réserve seigneuriale qui était, par définition, une entité économ ique axée vers la production pour le m arché. A fin d’obtenir un indice de la com m ercialisation de la production du b lé on a pris pour coefficient le rapport entre le nom bre de m anses (laneps = un peu plus de seize hectares) appartenant aux réserves, et celui de l ’ensem ble des m anses cu ltivées dans la région donnée. Ce coefficient a é té éva lu é et com paré par l ’auteur pour des entités économ ico-geo- graphiques déterm inées de l ’ordre de grandeur de 10 à plus de 20 v illages chacune.

Le tableau économ ique de la P etite Pologne ainsi obtenu donne 4 zones où ce coefficient est élevé. Ce sont: les environs im m édiats de la V istule, la région de Lublin (signalons que ces deux zones participaient activem ent au transport du blé par vo ie flu v ia le vers Gdańsk et les ports de la Baltique), la région de Cracovie et de 'Proszowice, ainsi que la pointe sud-orientale de la P etite Pologne dans la région de Jasło et Biecz. Ce coefficient est 'le p lus bas dans la starostie de Lanckorona et dans les territoires voisins de la S ilésie , de m êm e que la starostie de C hęciny, les bassins du D unajec et de la Raba. B ien entendu le caractère de l ’économ ie rurale et partant de la production éta it conditionné par les données du clim at, l ’agencem ent des territoires, la fer t ilité du sol. C ependant la com m ercialisation de la production était plus in fluencée par la situation des débouchés, leur distance et les possibilités de transport. En analysant sous ce rapport les zones où le coefficient des réserves seigneuriales est particu lièrem ent élevé , l ’auteur constate que l ’agriculture de la P etite P ologne a é té soum ise à l ’in fluence de trois débouchés particu lièrem ent actifs: celui de Gdańsk (sur les deux rives de la V istu le et dans la région de Lublin), celui de C racovie (les territoires voisinant avec la v ille de Cracovie et celle de Proszow ice), celu i des environs de B iecz et de Jasło. Le prem ier de ces débouchés représentait la dem ande des m archés étrangers, le second celle d’une grande agglom ération urbaine indigène, le troisièm e une dem ande additionnée des v illes petites et m oyennes d’une zone particu lièrem ent urbanisée. La corrélation des zones où le coefficient des réserves est particulièrem ent é levé avec les vo ies par lesqu elles s’effectuait le com ­m erce des b estiau x suggère que ce com m erce-là constituait un élem en t stim ulant de la production du b lé pour la ven te et le comm erce.