Tom CXVII - Aktualności · OD REDAKCJI Oddając w ręce Czytelników niniejszy tom, w 90....

Warszaw

a 2015Tom

CXVII

Tom CXVII

Warszawa 2016

Tom CXVII

Warszawa 2016

WARSZAWA 2016

NACZELNA DYREKCJA ARCHIWW PASTWOWYCH

ARCHEIONTO M CXIV TII

Rada RedakcyjnaJerzy Gaul, Wojciech Krawczuk, Alicja Kulecka, Janusz osowski, Iryna Matiash, Krzysztof Skupieski, Krzysztof Stryjkowski, Janusz Tandecki (przewodniczcy), Janusz Zbudniewek

RedakcjaAndrzej Biernat, Anna Laszuk, Wadysaw Stpniak (redaktor naczelny), Violetta Urbaniak (sekretarz naukowy redakcji)

RecenzenciProf. nadzw. dr hab. Stefan Ciara (Uniwersytet Warszawski)Prof. zw. dr hab. Rocisaw erelik (Uniwersytet Wrocawski)

Redaktor merytorycznyVioletta Urbaniak

Redaktor jzykowyEwa Stempniewicz

Projekt okadkiMonika Klimowska

Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych, Warszawa 2016

ISSN 0066-6041

Adres RedakcjiARCHEIONNaczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych02517 Warszawa, ul. Rakowiecka 2 De-mail: [email protected] http://www.archiwa.gov.pl

Printed in PolandWydanie I. Nakad 500 egz.Ark. wyd. 47

Przygotowanie do druku i drukArchiwum Pastwowe w Przemylu37700 Przemyl, ul. Lelewela 4, tel. 16 670 35 38e-mail: [email protected]

ARCHEION, T. CXVIIWARSZAWA 2016(ISSN 0066-6041)

SPIS TRECI

Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Wojciech Woniak, Koncepcja dziaania na stanowisku Naczelnego

Dyrektora Archiww Pastwowych oraz metody jej realizacji . . . . . . . . . . 9

P r o b l e m y a r c h i w i s t y k i

Karl-Peter El lerbrock, Midzy wiarygodnoci, wzajemnym zaufaniem a interesem korporacyjnym. Regionalne archiwa gospodarcze jako partnerzy bada historycznych i gospodarki . . . . . . . . . 19

Karl-Peter El lerbrock, Between Credibility, Mutual Trust and Corporate Interests: Regional Business Archives as Partners of Historical Research and Economic Business . . . . . . . . . . . . . 31

Henryk Niestrj , Retrokonwersja pomocy archiwalnych . . . . . . . . . . . . . . 41Wadysaw Stpniak, Pierwszy akt normatywny UNESCO

w sprawie ochrony dziedzictwa dokumentacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Pawe Wolnicki , Prawno-administracyjne formy recypacji

prawa archiwalnego w dziaalnoci Kocioa katolickiego . . . . . . . . . . . . 72Marek Konstankiewicz, Adrian Niewgowski, Status prawny

archiww osobistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Bartosz Nowoycki , Prace nad Polskim sownikiem archiwalnym

prowadzone przez NDAP w latach 19742008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103Dariusz Grot , Eksploracja zasobw archiwalnych jako ponowne

wykorzystywanie informacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Te o r i a i m e t o d y k a a r c h i w a l n a

Mariusz Korejwo, Ewidencja ludnoci i dowody osobiste. Akta spraw: formy, postaci, podstawy prawne 19281990 . . . . . . . . . . . 189

Urszula Markiewicz, Pastwowy zasb geodezyjny i kartografi czny w zasobie Archiwum Pastwowego w Szczecinie zagadnieniaarchiwotwrcze i problemy opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

Hanna Staszewska, Ewidencja syntetyczna w archiwach pastwowych w wietle przepisw metodycznych Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

4 SPIS TRECI

Tomasz Czarnota , Problem granic zespou w archiwach osobistych z perspektywy ich twrcw przypadek archiwaliw Jerzego Giedroycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Kamila Paweczyk-Dura, Transliteracja i tumaczenia tekstw rosyjskich sprzed reformy 1918 r. problemy i potrzeby opracowania akt kancelarii rosyjskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

A r c h i w o z n a w s t w o

Roman Stelmach, Polonika i silesiaka w zasobie dokumentw poklasztornych w Ziemskim Archiwum w Brnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Anna Krochmal , Historyczny zasb Archiwum Pastwowego w Przemylu i jego znaczenie dla bada naukowych. . . . . . . . . . . . . . . . 311

Aleksy Piasta , Kancelaria midzywojennej administracji lenej na przykadzie akt nadlenictwa Piotrkw w Meszczach 19191939 . . . 347

Barbara Magorzata Domaska, Archiwum profesora Ludwika Sawickiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364

Adam Dbrowski , Przepisy kancelaryjne Ministerstwa Ziem Odzyskanych z lat 19451949 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387

ks. Roman Majka, Specyfi czne rodzaje dokumentacji wraz z pomocami archiwalnymi w wybranych archiwach zgromadze zakonnych . . . . . . . 406

Z w a r s z t a t u h i s t o r y k a i a r c h i w i s t y

Dorota urek, Najstarsza ksiga miejska Chrzanowa. Studiumrdoznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

Agnieszka Fluda-Krokos, Ekslibrisy w zbiorach grafi cznych Ambroego Grabowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440Tomasz Matuszak, Archiwalia proweniencji wojskowej

w procesie edukacji studentw historii wojskowoci i archiwistyki . . . . 463

O m w i e n i a i r e c e n z j e

Agnieszka Gut, redniowieczna dyplomatyka wschodnio-pomorska. Dokumenty i kancelarie Pomorza Wschodniego do 1309 roku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2014, ss. 343 (Janusz Grabowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483

Das Elbinger Kriegsbuch (13831409): Rechnungen fr stdtische Aufgebote, bearb. v. D. Heckmann unter Mitarbeit v. K. Kwiatkowski, Bhlau Verlag, KlnWeimarWien 2013 (Verffentlichungen aus den Archiven Preussischer Kulturbesitz, Bd. 68), ss. 436 (Janusz Tandecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

5SPIS TRECI

Z dziaalnoci polsko-niemieckiej grupy edycji rde historycznych (Pawe Gut) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494

Uwagi do drugiego wydania Przygotowania do studiw w archiwach kocielnych Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego (Radosaw Krajniak) . . 507

1727 . Ksiga magistratu miasta Poocka 1727 r., .. , .. , : ; : , 2012, ss. 405, nlb. 6, il. 28 (Janusz osowski) . . . . . . . . . . 518

Pimienno pragmatyczna edytorstwo rde historycznych archiwistyka. Studia ofi arowane Profesorowi Januszowi Tandeckiemu w szedziesit pit rocznic urodzin, red. R. Czaja i K. Kopiski, Toru 2015, ss. 706 (Stefan Ciara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526

Archiwa wizualne dziedzictwa kulturowego. Archeologia Etnografi a Historia sztuki, t. 1, red. E. Manikowska, I. Kopania, Warszawa 2014, ss. 249; Archiwa audiowizualne dziedzictwa kulturowego. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszoci, t. 2, red. E. Manikowska, P.J. Jamski, Warszawa 2014, ss. 350 (Alicja Kulecka). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

P r z e g l d c z a s p i s m

Archivalische Zeitschrift 2011, t. 92 (Jerzy Grzelak) . . . . . . . . . . . . . . . . 537Archives 2013, t. 3839, nr 126127 (Tomasz Hajewski) . . . . . . . . . . . . . 549Otieczestwiennyje Archiwy 2013, nr 16 (Elbieta Wierzbicka) . . . . . . . 552Studie o Rukopisech 2014, t. 44; 2015, t. 45 (Piotr Kardy) . . . . . . . . . . . 570

K r o n i k a

Dwa lata kampanii spoecznej: Zosta rodzinnym archiwist! (Anna Belka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

Colloquia Jerzy Skowronek dedicata 2015 r. (Anna Laszuk). . . . . . . . . . . . . 590Podsumowanie projektu europejskiego APEX w Budapeszcie

(Anna Krochmal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 596Trzecia doroczna konferencja Midzynarodowej

Rady Archiww (Adam Baniecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600Konferencja Zabezpieczanie i udostpnianie archiwalnych zasobw

archiww kocielnych, Falenty, 1921 padziernika 2015 r. (Anna Laszuk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607

Sprawozdanie z konferencji V Toruskie Konfrontacje Archiwalne Archiwistyka uniwersalna, archiwistyka lokalna, Toru, 34 grudnia 2015 r. (Hanna Staszewska, Radosaw Czajkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612

Konferencja Hod pruski. Geneza i znaczenie, Warszawa, 4 grudnia 2015 r. (Janusz Grabowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619

6 SPIS TRECI

Dzie Archiww w Niemczech (Der Tag der Archive), 56 marca 2016 r. (Elbieta Galik). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623

Trudne problemy historii a archiwa w debacie krajw Europy rodkowej i Wschodniej (Anna Krochmal) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 635

Midzynarodowa konferencja naukowa w 420 rocznic zawarcia unii brzeskiej (Anna Krochmal). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638

Sprawozdanie z konferencji czonkw Studenckiego Koa Naukowego SAP Zakadu Archiwistyki Instytutu Historii UAM w Poznaniu (Micha Serdyski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 643

Wsparcie archiwistw z Polski dla instytucji polonijnych gromadzcych dokumentacj historyczn (Anna Belka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645

W s p o m n i e n i a p o m i e r t n e

Jerzy Szumski 20 X 194126 III 2015 (Marek Kietliski) . . . . . . . . . . . . . . 649Irena Filipowicz 16 II 19286 V 2015 (Sawomir Filipwicz) . . . . . . . . . . . . 653Adam Kaua 24 IV 193112 V 2015 (Piotr Greiner) . . . . . . . . . . . . . . . . . 658Alicja Jaboska 19 XII 19607 VIII 2015 (Maria Frankel) . . . . . . . . . . . . 661Filip Maciej Marczewski 7 III 19828 VI 2016 (Anna Laszuk) . . . . . . . . . . 665

Table of contents . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 669Table des matires . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673Co . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677Wykaz autorw tomu 117 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681

OD REDAKCJI

Oddajc w rce Czytelnikw niniejszy tom, w 90. rocznic ukazywania si Archeionu jako wedug sw jego zaoyciela prof. Stanisawa Ptaszyckie-go czasopisma powiconego sprawom archiwalnym, mamy uzasadnione podstawy do satysfakcji czcej si z ustabilizowaniem jego pozycji wrd cza-sopism naukowych z zakresu archiwistyki i nauk pokrewnych w skali nie tylko oglnokrajowej. Zaoenie generalne, e archiwistyk jako dyscyplin naukow traktujemy w cisym powizaniu z dziaalnoci praktyczn w zakresie caej dziedziny archiwalnej, przynosi z kadym publikowanym tomem zwikszaj-c si liczb artykuw i opracowa informacyjnych o istotnym, czsto bardzo aktualnym, znaczeniu. wiadczy to take wymownie o oywieniu postaw ro-dowiska polskich archiwistw, wspieranych przez przedstawicieli wiata nauki, doceniajcych znaczenie stosowania osigni bada naukowych w codziennej pracy zawodowej.

Osignlimy dziki temu taki poziom dziaalnoci redakcyjnej, e moliwym staje si sformuowanie zapowiedzi powrotu do praktyki wydawania dwch to-mw Archeionu w cigu roku. Uczyni to naley bez zbdnej zwoki, przy-wracajc naszemu czasopismu charakter, jaki posiadao przez dziesiciolecia. Dowodem tego niechaj bdzie wzrastajca objto kadego wydawanego tomu. Czas wic na procznik, a take na ubieganie si o uzyskanie maksymalnego poziomu punktacji czasopism naukowych w rankingach krajowym i europej-skim. Godnie w ten sposb uczci bdziemy mogli pikny jubileusz wydawania Archeionu przez Naczeln Dyrekcj Archiww Pastwowych, ktry przypada w roku 2016.

Zapraszajc do lektury tomu 117, pragniemy zwrci uwag Szanownych Czytelnikw na jego znaczn rnorodno tematyczn oraz znaczenie dla poznania aktualnych problemw dziaalnoci archiwalnej i sytuacji archiww w naszym kraju.

Niniejszy tom otwiera koncepcja dziaania dr. Wojciecha Woniaka na sta-nowisku Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych. W dziale Problemy archiwistyki prezentujemy zagadnienia prawne wice si z praktyczn dzia-alnoci archiww zarwno w zakresie przechowywania i opracowywania, jak i udostpniania materiaw archiwalnych. Omawiane s te prace dotyczce ter-minologii archiwalnej oraz retrokonwersji pomocy archiwalnych. Teoria i me-todyka archiwalna zawiera artykuy przedstawiajce dokumentacj geodezyjno-


8 OD REDAKCJI

-kartografi czn oraz zwizan z dowodami osobistymi, a take przykad archi-wum osobistego. Uzupenieniem s kwestie ewidencji syntetycznej w archiwach pastwowych oraz praktyczne elementy opracowania akt kancelarii rosyjskiej. Dzia Archiwoznawstwo obejmuje rnorodne teksty. Przegldowy charakter ma praca powicona specyfi ce dokumentacji w archiwach zakonnych, trzy arty-kuy omawiaj zasb konkretnych archiww, dwa za dotycz zagadnie kancela-ryjnych twrcw, ktrych materiay zostay przejte do archiww pastwowych. Szczegowe przedstawienie wybranych archiwaliw redniowiecznej ksigi miejskiej, ekslibrisw i dokumentacji wojskowej wraz z moliwociami ich wykorzystania znale mona w dziale Z warsztatu historyka i archiwisty.

Teksty zamieszczone w dziaach Omwienia i recenzje oraz Przegld cza-sopism zachcaj do lektury publikacji ksikowych i czasopism o tematyce archiwalnej. Wane wydarzenia o charakterze naukowym i popularyzatorskim, ktre miay miejsce w 2015 i 2016 r., zostay przedstawione w artykuach ska-dajcych si na Kronik. We Wspomnieniach pomiertnych przypomniane zostay sylwetki archiwistw z kilku generacji, ktrzy odeszli z naszego grona w ostatnich miesicach.

WOJCIECH WONIAK(Warszawa, Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych)

KONCEPCJA DZIAANIA NA STANOWISKU NACZELNEGO DYREKTORA ARCHIWW PASTWOWYCH ORAZ METODY

JEJ REALIZACJI

Miejsce i rola NDAP jako centralnego organu administracji rzdowej w sprawach pastwowego zasobu archiwalnego

Zgodnie z art. 18 Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie ar-chiwalnym i archiwach (dalej: Ustawy) Naczelny Dyrektor Archiww Pastwo-wych jest centralnym organem administracji rzdowej w sprawach pastwowe-go zasobu archiwalnego. Zakres dziaania NDAP scharakteryzowano w art. 21 Ustawy, gdzie zostay wymienione:

1. koordynowanie dziaalnoci archiwalnej na terenie Pastwa;2. wydawanie zezwole na czasowy wywz okrelonych materiaw archi-

walnych;3. nadzr nad gromadzeniem, ewidencjonowaniem, przechowywaniem,

opracowywaniem, udostpnianiem i zabezpieczaniem materiaw archi-walnych oraz brakowaniem dokumentacji niearchiwalnej;

4. nadzr nad dziaalnoci naukow i wydawnicz prowadzon w archi-wach pastwowych;

5. prowadzenie wsppracy midzynarodowej w zakresie spraw archiwalnych;6. prowadzenie ewidencji przechowawcw akt osobowych i pacowych;7. popularyzacja wiedzy o materiaach archiwalnych i archiwach oraz pro-

wadzenie dziaalnoci informacyjnej i wydawniczej;8. wykonywanie zada z zakresu informatyzacji podlegych mu archiww

pastwowych, polegajcych na projektowaniu, wdraaniu, eksploatacji, integracji, rozwoju i udostpnianiu im systemw teleinformatycznych ob-sugujcych dziaalno archiwaln, zabezpieczaniu danych osobowych przetwarzanych w tych systemach, koordynowaniu tych dziaa oraz za-pewnieniu moliwoci wymiany danych pomidzy tymi systemami.

Ponadto w ramach zada NDAP mieci si kontrola przestrzegania przepisw Ustawy przez podmioty prowadzce dziaalno archiwaln (wymienione w art.


10 WOJCIECH WONIAK

22 Ustawy), tj. archiwa pastwowe, archiwa zakadowe organw pastwowych i innych pastwowych jednostek organizacyjnych, archiwa zakadowe organw jednostek samorzdu terytorialnego i samorzdowych jednostek organizacyj-nych, jednostki organizacyjne, ktre posiadaj powierzony zasb archiwalny, biblioteki i muzea, przechowujce materiay archiwalne, ktre wchodz do pastwowego zasobu archiwalnego. Dodatkowo art. 43a daje NDAP prawo do zlecania, na zasadach okrelonych w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dzia-alnoci poytku publicznego i o wolontariacie, zada publicznych w zakresie ewidencjonowania, przechowywania, opracowania, udostpniania lub zabezpie-czenia materiaw archiwalnych w odniesieniu do ewidencjonowanego niepa-stwowego zasobu archiwalnego.

Kluczowe obszary dziaa i gwne zadania w obszarze dziaalnoci archiwalnej

Do zakresu dziaalnoci archiwalnej, zgodnie z art. 23 Ustawy, zalicza si: gromadzenie, przechowywanie, ewidencjonowanie, opracowanie, udostpnia-nie, zabezpieczanie i prowadzenie dziaalnoci informacyjnej. Tak sformuo-wane pole aktywnoci archiww wyranie wskazuje na podstawowy cel i rol archiww pastwowych, ktra odnosi si wprost do defi nicji materiaw archi-walnych zawartej w art. 1 Ustawy. Jest to zapewnienie trwania i przekazywania informacji o spoeczestwie, pastwie i narodzie oraz nadzr nad takim kszta-towaniem zasobu informacyjnego gromadzonego przez archiwa, aby po dzi ist-niejcych instytucjach i dziaajcych ludziach pozostay adekwatne lady infor-macyjne, ktre w przyszoci pozwol odtworzy obraz rzeczywistoci. Z tego punktu widzenia dziaalno archiww pastwowych jest rozcignita midzy czasem minionym a przyszym; s one przekanikiem i kapsu czasu to insty-tucje zwrcone w przeszo jako depozytariusze wiedzy o czasach minionych, a jednoczenie zobowizane do troski o wspczenie powstajce rda doku-mentacyjne z myl o przyszoci, w ktr powinny bezpiecznie i pewnie prze-kaza obraz minionej i aktualnej rzeczywistoci. Rola archiww jest wic moc-no zakorzeniona we wspczesnoci, a ich obecno w biecej rzeczywistoci spoecznej i administracyjnej musi by pojmowana jako oczywista aktywno. Bez aktywnej roli archiww w zakresie ksztatowania praktyk kancelaryjnych nie jest moliwe waciwe dziaanie administracji publicznej w nowoczesnym pojciu, z wykorzystaniem nowoczesnych narzdzi informatycznych.

Ze wzgldu na zarysowane powyej rozumienie misji i celw archiww pa-stwowych dziaalno Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych powinna skupi si na czterech obszarach:

1. udostpnianiu,2. gromadzeniu zasobu tradycyjnego i elektronicznego,

11KONCEPCJA DZIAANIA NA STANOWISKU NACZELNEGO DYREKTORA

3. przechowywaniu i zabezpieczaniu,4. ewidencjonowaniu, opracowywaniu i dziaalnoci informacyjnej.

Obszar 1. UdostpnianieArchiwa defi niowane jako dysponent informacji musz oznacza archiwa

postrzegane jako dostarczyciel informacji. Sprawna i efektywna dystrybucja danych o materiaach archiwalnych i ich zawartoci powinna sta si podstawo-wym wyznacznikiem speniania przez archiwa ich roli w spoeczestwie obywa-telskim. Wspczesna dziaalno informacyjna i realizacja zasady publicznoci archiww nie moe odbywa si bez szerokiego wykorzystania nowoczesnych technik teleinformatycznych. Na tym polu archiwa gromadz dowiadczenia od pocztku XXI w., kiedy to pierwsze inwentarze zostay upublicznione w In-ternecie. Kolejnym etapem na drodze rozwoju jest budowa narzdzi nie tylko udostpniajcych informacje o archiwaliach, ale te dajcych zdalny dostp do treci archiwaliw. Dotychczasowa reakcja odbiorcw na publikacj materia-w archiwalnych (wzrost liczby publikowanych skanw generuje wzrost liczby uytkownikw serwisw archiwalnych) wyranie wskazuje, e jest to oczekiwa-ny kierunek dziaa. W najbliszych latach naley zintensyfi kowa dziaania polegajce na cyfryzacji wszelkich pomocy informacyjnych i ich szerokim udostpnianiu w Internecie. Docelowo uytkownik bez wychodzenia z domu bdzie mg zapozna si z pen informacj o zasobie archiwum oraz przejrze kopie cyfrowe, a jeli takowych nie bdzie zamwi potrzebne akta do pra-cowni naukowej w wybranym przez siebie terminie.

Szeroka publikacja kopii cyfrowych online daje szans na nowe uksztatowa-nie relacji archiwum z uytkownikiem. Z biernego dostarczyciela informacji na danie archiwum przeksztaca si w responsywny podmiot aktywnie wspierajcy uytkownika w poszukiwaniach poprzez dostarczanie dodatkowych narzdzi po-zwalajcych m.in. na interakcj z innymi uytkownikami. W praktyce oznacza to budow takich narzdzi internetowych prezentujcych dane zawarte w archiwach, ktre pozwol uytkownikowi na ocenianie, komentowanie czy korygowanie in-formacji. Na tej drodze profesjonalna wiedza pracownikw archiww zostanie wzbogacona o szerszy kontekst, jakim dysponuj uytkownicy archiww repre-zentujcy czasem wskie, eksperckie specjalnoci. Dziki temu wykorzystany zo-stanie cay potencja zgromadzonej informacji, a jej kumulacja w jednym serwisie archiwalnym bdzie stanowia warto dodan publikacji archiwaliw online. Ser-wis szukajwarchiwach.pl stanie si hubem informacyjnym, czcym infor-macje ze rde archiwalnych z wiedz profesjonalnych archiwistw i tysicy uytkownikw w jeden potny zasb wiedzy uyteczny nie tylko dla history-kw i badaczy, ale te dla niemal kadej dziedziny dziaalnoci, bo niemal kada znajduje swoje odzwierciedlenie w materiaach archiwalnych.

Realizacji i osigniciu powyszych celw posu ponisze, komplementar-ne zadania:

12 WOJCIECH WONIAK

dalszy rozwj i modernizacja serwisu szukajwarchiwach.pl (z wyko-rzystaniem rodkw europejskich) prowadzonego przez Narodowe Archi-wum Cyfrowe i udostpniajcego kopie cyfrowe archiwaliw z 32 archi-ww pastwowych oraz 5 podmiotw spoza sieci archiww pastwowych w liczbie ponad 21 mln stron dokumentacji (stan na listopad 2016 r.),

dalszy rozwj i wdroenie we wszystkich archiwach Zintegrowanego Systemu Informacji Archiwalnej (ZoSIA),

kontynuacja digitalizacji w archiwach zarwno w ramach projektw europejskich, jak i w ramach dziaalnoci statutowej.

Obszar 2. Gromadzenie zasobu tradycyjnego i elektronicznegoKsztatowanie narodowego zasobu archiwalnego to druga kluczowa sfera

dziaalnoci archiww pastwowych mieszczca si w wizji archiwum jako ak-tywnego depozytariusza dokumentacji i aktywnego wiadka biecych wyda-rze. Szczeglnej roli nabiera obecnie aktywno archiww zwizana z gro-madzeniem dokumentacji elektronicznej, ktra staje si coraz powszechniej-szym sposobem pozostawiania ladw informacyjnych zarwno przez podmioty publiczne, jak i a moe zwaszcza przez osoby prywatne. Specyfi ka do-kumentacji elektronicznej wymaga, aby ju w chwili jej wytwarzania pojawiay si elementy jej opisu (metadane), ktre umoliwi okrelenie kontekstu oraz powiza dokumentu z innymi dokumentami i grupami dokumentw. Ponadto konieczne jest zdefi niowanie procedur postpowania z dokumentacj od mo-mentu jej wytworzenia po przekazywanie do archiww z zachowaniem konteks-tu i wiarygodnoci.

Istotnymi sferami zainteresowania Naczelnego Dyrektora Archiww Pa-stwowych powinny by systemy rejestrw pastwowych tworzone i dziaajce w postaci elektronicznych baz danych wraz z powizan z nimi dokumentacj czynnoci wykonywanych w nich przez upowanione podmioty. Koniecznym dziaaniem jest tu opracowanie odpowiedniej metodyki kwalifi kacji tego rodzaju dokumentacji oraz wskazanie metod postpowania z ni w zalenoci od okrelo-nej wartoci archiwalnej, a wic zarwno z brakowaniem, jak i przekazywaniem do archiww pastwowych. Otwart kwesti pozostaje rwnie archiwizacja wi-tryn internetowych; nad ich charakterem jako potencjalnych materiaw archi-walnych trwa od kilku lat dyskusja oraz podejmowane s rne, nieskoordyno-wane inicjatywy. Naley wytyczy kierunek dalszych prac i zaprojektowa dzia-ania w sferze metodycznej i technicznej, ustalajc podobnie jak w przypadku rejestrw metodyk oraz procedury, a nastpnie przygotowa odpowiednie narzdzia informatyczne. Dziaania te bd wymaga szerszej wsppracy archi-ww z innymi podmiotami sektora kultury i dziedzictwa narodowego.

Naczelny Dyrektor Archiww Pastwowych musi aktywnie dziaa w sferze informatyzacji administracji, poniewa wszelkie zmiany w procesach i proce-durach zwizanych z realizacj zada publicznych wi si nierozerwalnie ze


zmianami w sposobie ich dokumentowania, co ma bezporednie przeoenie na zadania archiww pastwowych w zakresie ksztatowania narodowego zasobu archiwalnego. Udzia w modelowaniu waciwych praktyk postpowania z dokumentacj elektroniczn jest niezbdny w kontekcie obowizku za-chowania dziedzictwa narodowego w postaci elektronicznej. Wymagane jest tu ustalenie modelu trjstronnej wsppracy pomidzy Naczelnym Dyrektorem Archiww Pastwowych, Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministrem Cyfryzacji.

Nie mona przy tym zapomnie o koniecznoci ksztatowania kompetencji cyfrowych w archiwach pastwowych, a take o odpowiednim budowaniu kadr zoonych z wysoko kwalifi kowanych specjalistw IT, bez ktrych gromadzenie, przechowywanie i udostpnianie dokumentacji w postaci elektronicznej bdzie si wiza z nieakceptowalnym wzrostem ryzyka utraty informacji. Same archi-wa te bd podlega dalszym procesom informatyzacji poprzez powszechne wdroenie elektronicznego zarzdzania dokumentacj, cyfryzacj procesw wewntrznych oraz procesw pomidzy archiwami i NDAP, a przede wszystkim poprzez ujednolicenie metod oferowania usug archiwalnych dla obywateli.

Narzdziami sucymi realizacji celw zwizanych z dokumentacj elektro-niczn bd:

opracowanie stosownych metodyk i dobrych praktyk postpowania z dokumentacj elektroniczn,

inicjatywy prawotwrcze Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwo-wych w zakresie postpowania z dokumentacj,

rozwj i utrzymanie systemu Archiwum Dokumentw Elektronicz-nych (ADE) i jego integracja z systemem ZoSIA w kierunku stworzenia jednego, spjnego systemu informacji archiwalnej,

czerpanie z dowiadcze archiww zagranicznych, a take wsppraca midzynarodowa w ramach projektw takich jak E-ARK (European Ar-chival Records and Knowledge Preservation).

Rwnie wiele uwagi naley w najbliszych latach powici dokumentacji audiowizualnej, stanowicej niezwykle istotny, a dziki wspczesnym techni-kom powszechnie dostpny, sposb dokumentowania rzeczywistoci. Uwagi wymagaj archiwa publicznych nadawcw radiowych i telewizyjnych, ktre pozostaj w stanie tymczasowoci od 1994 r. (od chwili likwidacji pastwowej jednostki organizacyjnej Polskie Radio i Telewizja i utworzenia spek akcyj-nych TVP i PR), co pozostaje ze szkod dla potencjalnych uytkownikw, ge-nerujc nieuzasadnione ograniczenia w dostpie do wanej czci dziedzictwa kulturowego.

W najbliszej perspektywie naley ustabilizowa sytuacj zasobu wytworzo-nego przed 1994 r. (stanowicego wasno archiww pastwowych i pozosta-jcego w dyspozycji spek Radia i Telewizji na mocy umw uyczenia) oraz zintensyfi kowa prace zwizane z nadzorem sprawowanym nad nadawcami

14 WOJCIECH WONIAK

publicznymi w zakresie przestrzegania Ustawy, gwnie w kontekcie cyfryzacji procesu produkcji i nadawania programu telewizyjnego i radiowego. Wykorzy-stujc obecn waciwo archiww pastwowych (zwaszcza NAC) w tym za-kresie, naley dy do wypracowania rozwizania systemowego, ktre pozwoli uksztatowa archiwum publicznych nadawcw tak, aby kady mg w sposb nieograniczony korzysta z dorobku publicznych mediw.

Obszar 3. Przechowywanie i zabezpieczanieDo wypenienia omwionych wczeniej zada archiww niezbdne jest za-

pewnienie realizacji ich funkcji podstawowej, czyli przekazywania informacji w przyszo. Praktyczn realizacj tej funkcji s zadania zwizane z przecho-wywaniem materiaw archiwalnych i ich biecym zabezpieczaniem. Funkcje te naley postrzega dzi w dwch wymiarach: czysto fi zycznego przechowy-wania i zabezpieczania materiaw tradycyjnych (analogowych) oraz przecho-wywania i zabezpieczania materiaw w postaci cyfrowej (skanw i naturalnych dokumentw elektronicznych). Pierwszy wymiar wie si z pozyskiwaniem przestrzeni magazynowych, ktrych defi cyt cigle jest odczuwalny w sieci ar-chiww pastwowych; nie zniweloway go podjte i kontynuowane w ostatnich latach inwestycje budowlane. Szczeglnie dotkliwy jest problem warunkw lo-kalowych archiww majcych siedzib w Warszawie z brakiem przestrzeni magazynowej boryka si Archiwum Akt Nowych, za NAC nie posiada w ogle wasnego budynku i wolnych magazynw archiwalnych. Drugi wymiar, nabie-rajcy coraz istotniejszego znaczenia, to budowanie przestrzeni logicznych dla przechowywania materiaw cyfrowych. W archiwach pastwowych podjta zostaa kilka lat temu decyzja o wyposaeniu wasnego centrum danych zloka-lizowanego w NAC. Dziki tej decyzji obecnie archiwa pastwowe mog po-chwali si najwikszymi udostpnionymi i zabezpieczonymi zbiorami mate-riaw archiwalnych online. Stworzone zostay rwnie ramy organizacyjne dla zapewnienia zaplecza kadrowego i kompetencyjnego procesw postpowania z dokumentacj elektroniczn. Sfera ta wymaga dalszego intensywnego rozwo-ju, aby wszystkie zadania zwizane z cyfrowym wymiarem archiwistyki mogy by nadal w sposb nieprzerwany realizowane.

Naley kontynuowa inwestycje budowlane, prowadzi starania w celu roz-wizania problemu warszawskich archiww, a rwnolegle dba o rozwj in-frastruktury IT, aby zapewni jej naleyty poziom, zgodny z obowizujcymi standardami.

Obok dominujcych dotychczas metod zabezpieczania materiaw archiwal-nych w formie prac konserwatorskich oraz tworzenia kopii mikrofi lmowych od kilku lat rozwijana jest w polskich archiwach digitalizacja, ktra spenia dwie funkcje: jest sposobem redystrybucji treci w sposb powszechnie dostpny w Internecie oraz metod zabezpieczenia materiaw archiwalnych poprzez two-rzenie ich kopii o wysokiej jakoci, ktre przechowywane w odpowiednich


warunkach technicznych, w lokalizacjach odlegych od miejsca przechowywania oryginaw staj si baz kopii zapasowych na niemoliw dotychczas skal. Realizowane przez archiwa pastwowe intensywne projekty digitalizacyjne wy-magaj systematyzacji, uporzdkowania i wpasowania w jednolit strategi, kt-ra pozwoli zbudowa cay i efektywny proces, od zaplanowania digitalizacji po publikacj w Internecie i bezpieczne zdeponowanie w repozytorium cyfrowym.

Utrzymanie dotychczasowego tempa digitalizacji bdzie wyzwaniem wobec zakoczenia WPR Kultura+. Szansy na wsparcie prac naley upatrywa w rod-kach pochodzcych z funduszy europejskich, z tym zastrzeeniem, e ich spe-cyfi ka oznacza dziaania akcyjne, a nie dugofalowe tworzenie warunkw do procesu, ktry ze wzgldu na obszerno zasobu polskich archiww nie moe by planowany na kilka, lecz na dziesitki lat.

Realizacja powyszych celw nastpi przez: stworzenie jednolitej dla caej sieci archiww pastwowych strategii

digitalizacji, ktra stanie si narzdziem usystematyzowania procesu, kontynuacj procesw inwestycyjnych zwizanych z budow bazy

magazynowej, w tym denie do stworzenia waciwych warunkw lo-kalowych dla archiww centralnych poprzez przeprowadzenie inwestycji budowlanej w Warszawie,

systematyczny rozwj przestrzeni logicznej dla przechowywania da-nych cyfrowych poprzez rozwj Centralnego Repozytorium Cyfrowego oraz stworzenie Zapasowego Repozytorium Cyfrowego,

dalsze doposaanie i modernizowanie istniejcych w archiwach pra-cowni digitalizacyjnych, a take tworzenie nowych, ktre powinny za-stpi pracownie mikrofi lmowania.

Obszar 4. Ewidencjonowanie, opracowywanie i dziaalno informacyjnaWarunkiem podstawowym masowej digitalizacji, a nastpnie udostpnienia

kopii cyfrowych w Internecie jest istnienie odpowiednich metadanych, tj. opi-sw materiaw archiwalnych zgromadzonych w systemie teleinformatycznym. Mimo wieloletniej pracy daje si dostrzec w archiwach duy obszar do nadro-bienia w tym zakresie. Doceniajc warto pogbionych opisw powstajcych w wyniku opracowania archiwalnego, nie mona zapomina o oczekiwaniach uytkownikw archiww, ktrzy godzc si na niszy poziom szczegowo-ci opisu zasobu, w zamian chc otrzyma szybki dostp do informacji w In-ternecie, nawet kosztem jej szczegowoci. Przewartociowaniu powinny ulec priorytety zwizane z opracowaniem i przygotowaniem opisw archiwaliw. Priorytetowo naley potraktowa denie do opublikowania w Internecie pe-nej (obecnie czsto dostpnej tylko w pracowniach naukowych archiww) informacji o zasobach archiwalnych wszystkich archiww, tak aby kady mg zapozna si z kompletn i aktualn informacj o zasobie z wykorzy-staniem przyjaznego interfejsu webowego. Kolejnym krokiem powinno by

16 WOJCIECH WONIAK

zaopatrywanie tak powstaego szkieletu informacyjnego w hasa kluczowe lub tagi (rwnie z wykorzystaniem potencjau tkwicego w crowdsourcingu), a do-piero w dalszej kolejnoci bdzie nastpowao pene opracowywanie materiaw zgodne z wszelkimi naukowymi wymogami metodyki archiwalnej. Wprowa-dzenie wycznie elektronicznych pomocy ewidencyjnych i informacyjnych uatwi zarzdzanie nimi oraz dbanie o ich spjno i kompletno na poziomie pojedynczego archiwum i caej sieci. Bardzo istotn rol odegraj w tym proce-sie Centralna Komisja Metodyczna oraz zespoy naukowe powoywane przez Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych, ktrych prace musz ulec zde-cydowanej dynamizacji oraz poszerzeniu o wspprac ze rodowiskiem nauko-wym.

Ponadto w celu szerokiego udostpnienia dorobku pimienniczego archiwi-styki polskiej wszelkie publikacje archiww (zarwno stae, jak i periodyczne) powinny przyj posta elektroniczn (e-bookw), dostpn w centralnym repo-zytorium w modelu otwartego dostpu.

Drog do realizacji powyszych celw, poza wspomnianym wczeniej wdro-eniem systemu ZoSIA, bdzie:

pooenie nacisku w najbliszych 23 latach na wprowadzenie do baz danych wszystkich pomocy informacyjnych (inwentarzy, katalogw, indeksw, a take spisw zdawczo-odbiorczych),

stworzenie mechanizmw pozwalajcych publikowa na bieco in-formacje o pojawiajcych si w archiwach nowych materiaach (przy-gotowanie procesu umoliwiajcego maksymalne skrcenie czasu pomi-dzy przejciem materiau archiwalnego a udostpnieniem online informa-cji o nim),

ujednolicenie i modernizacja przepisw metodycznych, tak aby wspie-ray sprawne opracowanie materiaw archiwalnych z wykorzystaniem narzdzi informatycznych,

wprowadzenie wycznie elektronicznych pomocy ewidencyjnych i informacyjnych,

powszechne wdroenie systemw elektronicznego zarzdzania doku-mentacj (EZD) w archiwach.

Podsumowanie

Archiwa podlege Naczelnemu Dyrektorowi Archiww Pastwowych to obecnie 33 placwki (3 o charakterze centralnym i 30 o charakterze regional-nym). Ich zadania s bardzo szerokie, a pozycja w regionie jako podmiotw o charakterze kulturotwrczym jest stabilna i mocna. To ogromny potencja po-zwalajcy budowa wizerunek nowoczesnych i dynamicznych instytucji, spraw-nie zarzdzajcych informacj i wspierajcych podmioty administracji publicz-


nej w codziennej pracy na poziomie organizacyjnym. Odpowiednie dziaania z zakresu nadzoru archiwalnego mog znakomicie wspiera przeksztacanie administracji publicznej w e-administracj, poniewa to archiwa s naturalnym doradc i ekspertem w zakresie wdraania systemw elektronicznego zarzdza-nia dokumentacj na kadym poziomie administracji publicznej, od gminy po ministerstwo.

Naley jednak podkreli, e archiwa pozostaj najbardziej niedofi nansowa-nymi instytucjami w sektorze kultury, co mocno i niestety negatywnie oddzia-uje na ich moliwoci dziaania. Szczeglnie istotn spraw, wymagajc pod-jcia natychmiastowych dziaa, jest kwestia pac w archiwach, nalecych do najniszych w sektorze publicznym, co zarwno deprecjonuje prac archiwisty, jak i wywouje negatywne efekty w postaci odpywu kadr. Jest to szczeglnie grone zjawisko w dobie przeksztacania administracji analogowej w cyfrow, poniewa z jednej strony pozbawia administracj naturalnego wsparcia ze strony archiww w procesie przeksztacania tradycyjnej kancelarii w cyfrow, z drugiej drenuje archiwa z kadr, nie pozwalajc zbudowa kompetencji niezbdnych do zarzdzania cyfrowym dziedzictwem narodowym.

Podsumowujc, naley wskaza podstawowe kierunki dziaa Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych w najbliszej perspektywie:

cyfryzacja udostpniania poprzez publikacj w Internecie kopii cyfro-wych materiaw archiwalnych oraz kompletnej informacji o mate-riaach archiwalnych, co umoliwi zdaln obsug uytkownikw,

stworzenie waciwych warunkw do gromadzenia, przechowywania i udostpniania materiaw w postaci cyfrowej, w tym stworzenie wa-ciwych metodyk postpowania z dokumentacj elektroniczn, rejestrami elektronicznymi i stronami WWW oraz innymi typami dokumentacji cy-frowej, a take budowa odpowiednich narzdzi informatycznych i ade-kwatnej infrastruktury IT,

rozwj archiww jako podmiotw aktywnie wspierajcych i stymu-lujcych tworzenie e-administracji w Polsce poprzez realizacj zada eksperckich oraz doradczych dla informatyzujcych si podmiotw admi-nistracji publicznej wszystkich szczebli,

modernizacja funkcjonowania archiww poprzez wprowadzenie sy-stemw EZD oraz schematw usugowych ujednolicajcych korzystanie z archiww zarwno obywatelom, jak i klientom ze sfery podmiotw pub-licznych,

dalszy rozwj infrastruktury lokalowej i technicznej archiww dla za-pewnienia waciwych warunkw przechowywania materiaw archiwal-nych zarwno w postaci tradycyjnej, jak i zwaszcza cyfrowej.

P R O B L E M Y A R C H I W I S T Y K I


KARL-PETER ELLERBROCK

(Dortmund, Niemcy, Stiftung Westflisches Wirtschaftsarchiv)

MIDZY WIARYGODNOCI, WZAJEMNYM ZAUFANIEM A INTERESEM KORPORACYJNYM. REGIONALNE ARCHIWA

GOSPODARCZE JAKO PARTNERZY BADA HISTORYCZNYCH I GOSPODARKI

Regionalne archiwa gospodarcze s osobliwoci niemieckiego systemu ar-chiwalnego1. Ich zadaniem jest przechowywanie historycznych dokumentw izb handlowych zgodnie z wytycznymi prawa archiwalnego obowizujcego w da-nym kraju zwizkowym. Gromadz one rwnie materiay archiwalne licznych przedsibiorstw. Przekonanie wacicieli przedsibiorstw do tego, by przyznali badaczom nieograniczony dostp do tych rde wymaga zarwno zdobycia ich zaufania, jak i duej perswazji. Artyku ten zaczn od spojrzenia w przeszo od przyblienia okolicznoci, w jakich powstaway pierwsze regionalne archiwa gospodarcze, na tle rozwoju praktyk archiwalnych w gospodarce niemieckiej. Nastpnie omwi, na trzech konkretnych przykadach, codzienn prac archi-ww regionalnych, co pozwoli pokaza zasady i strategie, jakimi kieruj si pra-cownicy tych archiww.

Pocztki

Mniej wicej w czasie, gdy w nauce historycznej zaczto odchodzi od koncep-cji wielkich mocarstw (Leopold von Ranke) na rzecz strukturalnego podejcia do historii, reprezentowanego przez Karla Lamprechta w Historii Niemiec (autor koncentruje si w wikszym stopniu na kwestiach spoecznych, gospodarczych i kulturowych), na popularnoci zyskao haso ad fontes!, ktre zaczto stosowa take do dokumentw wytworzonych do celw gospodarczych. Pierwsze archi-wum gospodarcze zaoya w roku 1905, w Essen, fi rma Krupp2. Archiwa fi rm Siemens i Bayer w Monachium i Leverkusen powstay dwa lata pniej (1907).

1 Zob. take: K. Ellerbrock, Wirtschaftsarchive in Deutschland: Zu den Anfngen und zur gegen-wrtigen Rolle der regionalen Wirtschaftsarchive vor den Herausforderungen von Strukturwandel und Globalisierung, Archiv und Wirtschaft 1 2005, s. 1625.

2 R. Stremmel, Historisches Archiv Krupp. Entwicklungen, Aufgaben, Bestnde, wyd. 2, Berlin 2009.

20 KARL-PETER ELLERBROCK

W 1905 r. Armin Tille, ucze Lamprechta, stworzy 110-stronicowy traktat, w ktrym zaleca utworzenie regionalnych archiww gospodarczych. Jego wi-zja urzeczywistnia si wraz z powstaniem w Kolonii w 1906 r., z inicjatywy izb handlowych z pruskich prowincji Nadrenii i Westfalii, Rheinisch-Westflisches Wirtschaftsarchiv (RWWA)3. Nastpnie utworzono archiwum gospodarcze re-gionu Saary w Saarbrcken.

W latach 30. XX w., pod rzdami narodowych socjalistw, przedsibiorstwa byy zagroone perspektyw przymusowego przekazania swoich historycznych materiaw archiwalnych do archiww pastwowych. W grudniu 1934 r. Albert Brackmann, dyrektor generalny pruskich archiww pastwowych (od 1935 r. take dyrektor Reichsarchiv), przedstawi Ministerstwu Spraw Wewntrznych Sugestie dotyczce reorganizacji niemieckich archiww. Zaleca w nich nad-zr pastwa nad archiwami niepastwowymi, w tym gospodarczymi. Ernst Zipfel, jego nastpca (od 1936), kontynuowa te wysiki, lecz nie udao mu si zrealizowa ani jednego z wielu projektw ustawy o ochronie rde archiwal-nych, pozwalajcej na atwiejszy dostp do akt przedsibiorstw. W midzycza-sie, w obawie, e reim nazistowski mgby uzyska wgld w procesy planowa-nia i podejmowania decyzji w przedsibiorstwie, w tym we wskaniki fi nansowe i wartoci docelowe, kilka przedsibiorstw, w szczeglnoci zwizanych z prze-mysem wydobywczym, zaoyo wasne archiwa. Wan rol w tym procesie odegray Vereinigte Stahlwerke AG. Ernst Poensgen, dyrektor generalny, zaanga-owa si osobicie w t inicjatyw i zapewni przedsibiorstwu autonomi eko-nomiczn w sprawach archiwalnych, zakadajc przy wsparciu ze strony RWWA archiwum w Kolonii (Krupp-Archiv). W 1938 r. zatrudni on Hedwig Behrens na penoetatowym stanowisku specjalisty ds. archiwum fi rmy. Zarzdzaa ona nowo utworzonym Centrum doradztwa w sprawach archiwum spki, stajc si pionierk tej dziedziny. W tym samym czasie wasne archiwa utworzyy ko-lejne koncerny, takie jak np. Hoesch z Dortmundu. W 1941 r. powstao w Dort-mundzie Westflisches Wirtschaftsarchiv, jako ostatni bastion oporu lokalnej Izby Przemysowo-Handlowej wobec dziaa reimu nazistowskiego. Dziki tej inicjatywie udao si zabezpieczy przed atakami powietrznymi aliantw cenne historyczne dokumenty zgromadzone w zagbiu przemysowym Westfalii oraz na terenie hrabstwa Mark. Niemniej jednak druga wojna wiatowa przyniosa nieodwracalne straty, za instytut w Saarbrcken pad ofi ar lukratywnoci po-wojennego handlu makulatur.

Powstawanie archiww przedsibiorstw oraz regionalnych archiww gospo-darczych obok archiww przy instytutach badawczych wyszych uczelni, ta-kich jak Archiwum im. Thnena w Rostocku czy Archiwum im. Schmalenbacha w Kolonii bd rnych archiww nalecych do tradycyjnych izb handlowych

3 A. Tille, Wirtschaftsarchive, Berlin 1905; U. Soenius, Zukunft im Sinn Vergangenheit in den Akten. 100 Jahre Rheinisch-Westflisches Wirtschaftsarchiv zu Kln, 19062006, Kln 2006.

21MIDZY WIARYGODNOCI, WZAJEMNYM ZAUFANIEM

(np. w Hamburgu, Bremie i Lipsku), dao pocztek podstawowym typom ar-chiww, ktre do dzisiaj ksztatuj system archiww gospodarczych. Ponadto w 1969 r. utworzono archiwum grnicze w Bochum pierwsze archiwum po-wicone konkretnej gazi przemysu.

Regionalne archiwa gospodarcze w Niemczech

Izby przemysowo-handlowe jako niezalene instytucje publiczne zarzdza-jce gospodark regionaln i stanowice take dzi gwny odpowiedzialny or-gan (oprcz wadz publicznych) odegray wan rol w powstaniu pierwszych regionalnych archiww gospodarczych. Ustawodawstwo federalne odnoszce si do archiww spowodowao, e w ostatnich latach zaangaowanie izb rze-mielniczych na tym polu rwnie wzroso. Obecnie oprcz archiww korpo-racyjnych mona spotka na terenie Niemiec 11 regionalnych archiww gospo-darczych, instytucjonalnie niezalenych, lecz cile ze sob wsppracujcych, a mianowicie:

Rheinisch-Westflisches Wirtschaftsarchiv w Kolonii (zaoone w 1906), Westflisches Wirtschaftsarchiv w Dortmundzie (zaoone w 1941), Baden-Wrttembergisches Wirtschaftsarchiv w Stuttgarcie (zaoone

w 1980), Bayerisches Wirtschaftsarchiv w Monachium (zaoone w 1986), Hessisches Wirtschaftsarchiv w Darmstadt (zaoone w 1992), Schsiches Wirtschaftsarchiv w Lipsku (zaoone w 1993), Niederschsisches Wirtschaftsarchiv w Wolfenbttel (zaoone w 2005), Hanseatisches Wirtschaftsarchiv w Hamburgu (zaoone w 2008), Wirtschaftsarchiv Berlin-Brandenburg (zaoone w 2009), Thringisches Wirtschaftsarchiv w Erfurcie (zaoone w 2009), Stiftung Wirtschaftsarchiv Nord-West-Niedersachsen w Emden (zaoone

w 2009).

Akty prawne

Na pocztek przyjrzyjmy si podstawom prawnym: Bundesarchivgesetz (Ustawa o archiwach federalnych) zawiera przepisy regulujce organizacj ma-teriaw przechowywanych w niemieckich archiwach i wspomina o bezpored-nio podlegajcych wadzom federalnym korporacjach, instytucjach i fundacjach, jak rwnie wszelkich innych urzdach federalnych ( 2). Przepisom prawa archiwalnego obowizujcym w krajach zwizkowych podlegaj rwnie izby handlowe. Wszystkie izby handlowe w Niemczech s zatem prawnie zobowi-zane do powierzenia opieki nad swoj dokumentacj specjalistom.

Oto krtki zarys podstawy prawnej obowizujcej regionalne archiwa go-spodarcze. Do zada tych archiww naley gromadzenie akt przedsibiorstw,


organizacji gospodarczych i stowarzysze. Istotn cech szczegln regional-nych archiww gospodarczych jest wieloaspektowo zgromadzonych w nich materiaw, ktre umoliwiaj szerokie spojrzenie na histori gospodarcz re-gionu, poniewa zawarte w nich rda pisane przedstawiaj punkty widzenia izb handlowych, stowarzysze i przedsibiorstw, a take poszczeglnych osb, takich jak inynierowie, politycy, syndycy czy przedsibiorcy. Ten stan rzeczy nie ma podstawy prawnej, co w wietle liberalnych przepisw niemieckiego pra-wa gospodarczego jest prawdopodobnie dobrym rozwizaniem. Jednake niesie on ze sob pewne konsekwencje.

W Niemczech nie istnieje wi prawna midzy archiwami gospodarczymi a rzdem federalnym lub rzdami krajw zwizkowych. Zgodnie z 903 Br-gerliches Gesetzbuch (Kodeksu cywilnego) dokumenty tworzone i (lub) prze-chowywane przez przedsibiorstwo stanowi wasno prywatn. Okresy ich przechowywania wynikaj z przepisw prawa handlowego i podatkowego, jak rwnie z przepisw socjalnych (dotyczy to w szczeglnoci akt osobowych i dowodw ubezpieczenia spoecznego). Od XIX w. tradycyjny okres przecho-wywania dokumentw handlowych, takich jak: faktury, zamwienia i dostawy, ksigi rachunkowe, zestawienia i bilanse wynosi, zgodnie z 44 Handelsge-setzbuch (Kodeksu handlowego), 10 lat. W przypadku niektrych bran (np. przemys chemiczny lub hutnictwo elaza i stali) istnieje kilka przepisw, ktre zasadniczo zalene s od poszczeglnych wzorcw produkcji. W zwizku z tym stowarzyszenia zawodowe opracoway kilka katalogw sucych przedsibior-stwom pomoc w lepszej organizacji zasobw archiwalnych. W wypadku gdy przedsibiorstwo przekazuje swoje zasoby regionalnemu archiwum gospodar-czemu, bez ustalenia dodatkowych warunkw (np. w formie umowy depozy-towej), to zasoby te traktowane s jako inne publiczne materiay archiwalne i podlegaj przepisom lokalnym. Nie jest to jednak regu, poniewa publiczne wykorzystanie tych materiaw jest zwykle regulowane przez umowy zawarte midzy regionalnymi archiwami gospodarczymi i pierwotnymi wacicielami materiaw archiwalnych.

Zasoby

Struktura zasobw poszczeglnych archiww odzwierciedla du rnorod-no zgromadzonych materiaw. W Westflisches Wirtschaftsarchiv np. znajdu-je si ok. 900 j.a. na ok. 10 tys. m.b. pek4. Dokumenty te pozwalaj przele-dzi histori struktur gospodarczych regionu Westfalia-Lippe do 300 lat wstecz

4 Das Westflische Wirtschaftsarchiv und seine Bestnde, red. O. Dascher, Mnchen, London, New York, Paris 1990; aktualny katalog zbiorw zob.: . Zob. take: K. Ellerbrock, Gedchtnis der Wirtschaft. Das Westflische Wirtschaftsarchiv und seine Beitrge zur wirtschafts- und sozialgeschichtlichen Forschung. Einige Beispiele, Jahrbuch der historischen Forschung in der Bun-desrepublik Deutschland 2007, s. 4347.


i pozna gazie przemysu typowe dla tego regionu, jak np. przemys metalowy w regionach Sauerland i Siegerland, przemys tekstylny w regionie Mnster-land czy produkcj rowerw i upraw tytoniu w Minden-Ravensberg. Dzieje fabryk, kopalni, domw towarowych, handlu detalicznego i rzemiosa moemy pozna dziki zachowanym ksigom rachunkowym, wzornikom, plakatom, hi-storycznym papierom wartociowym, fi lmom, zdjciom i aktom. Materiay te potwierdzaj rwnie istnienie bliskich kontaktw utrzymywanych przez West-fali z innymi regionami gospodarczymi w Niemczech, Europie oraz na innych kontynentach ju od XVII w.

Jak wida, ostatecznym i staym celem strategicznym regionalnych archiww gospodarczych jest wypracowanie i dokadniejsze zarysowanie reprezentatyw-nego profi lu zbiorw, obejmujcego rne gazie przemysu, co podyktowane jest struktur zasobw. Jak dotychczas, cel ten udaje si realizowa Westflis-ches Wirtschaftsarchiv. Bieg historii udokumentowany jest bez wikszych luk. Zaangaowanie Sparkassen, Volksbanken i Raiffeisenbanken oraz ich stowarzy-sze w dwa wane projekty przynioso w ostatnich latach wane sukcesy stra-tegiczne. Plan rozwoju archiww do roku 2020 zakada stworzenie nastpnych archiww stowarzysze (Verbandsarchive) oraz selektywne przejcia zbiorw organizacji zwizanych z rzemiosem i handlem. Oprcz dziaa regionalnych prowadzonych na terenie Westfalii planujemy rwnie projekty na szczeblu fe-deralnym. Naley wymieni wrd nich zorganizowane we wrzeniu w Berlinie warsztaty Dzieje rzemiosa miejsce rzemiosa w koncepcji historii. Zagad-nienia archiwizacji, rde i bada naukowych. Liczymy na dalsze inicjatywy zwikszajce zainteresowanie t mao dzi popularn dziedzin historii. Stwo-rzyoby to podstaw dla wspczesnych bada historycznych i interdyscyplinar-nych na poziomie odpowiadajcym znaczeniu gospodarczemu rzemiosa.

Nawizywanie kontaktw

Kontakt z innymi instytucjami jest niezbdnym warunkiem sukcesu w na-szej pracy. Ten wany problem przedstawiem ju w artykule Marketing archi-ww: grupy docelowe i powizania komunikacji naukowej z kultur eventow (Deutscher Archivtag 2006). Zainteresowany czytelnik moe sign do tej publikacji, ja przypomn tylko najistotniejsze kwestie5. Najwaniejsz grup docelow dziaa marketingowych prowadzonych przez regionalne archiwa gospodarcze s przedsibiorstwa i ich waciciele. Wsppraca z sieci izb han-dlowych, tj. z regionalnymi izbami handlowymi i korporacjami, jest niezbdna dla powodzenia naszej codziennej pracy. Sie ta obejmuje czonkw izb handlo-

5 K. Ellerbrock, Archivmarketing: Zielgruppen und Netzwerke zwischen wissenschaftlicher Kom-munikation und Eventkultur, Archive und ffentlichkeit, Tagungsdokumentation zum 76. Deutschen Archivtag 2006 in Essen, red. H. Schmitt, Fulda 2007, s. 175182.

KARL-PETER ELLERBROCK 24

wych penicych w nich funkcje honorowo lub odpatnie, czyli przedsibiorcw. Naley podkreli, e same tylko zgromadzenia akcjonariuszy, czyli samorzdy przedsibiorstw, reprezentuj ok. 700 spek zrzeszonych w izbach handlowych Westfalii. Jeli doliczy korporacje, liczba ta wzrasta o ponad 300 reprezentan-tw. Skomplikowane przepisy wyborcze gwarantuj reprezentacj dobrze odda-jc regionalne struktury gospodarcze.

Poszczeglne izby handlowe, prezesi fi rm i dyrektorzy zarzdzajcy s czonkami struktur organizacyjnych Westflisches Wirtschaftsarchiv (WWA), tj. rady fundacji (Stiftungsvorstand), zarzdu (Kuratorium) i rozszerzonego zarz-du Towarzystwa Historii Gospodarczej Westfalii (Gesellschaft fr Westflische Wirtschaftsgeschichte), naszego stowarzyszenia partnerskiego. Szczeglnie bli-ski zwizek czy nas z Izb Handlow w Dortmundzie, ktra jest zaoycielem naszej fundacji i w ramach organizacyjnych ktrej funkcjonowalimy jako od-rbny dzia a do 1969 r., kiedy to stalimy si niezalen organizacj. Dowo-dem bliskoci jest nie tylko wsplny budynek i fakt, e instytucja ta zajmuje si sprawami personalnymi, administracj podatkow fundacji oraz administracj budynku, lecz take cisa wsppraca pracownikw obu instytucji. Gwny dy-rektor Izby Handlowej w Dortmundzie jest prezesem zarzdu WWA, a dyrektor WWA jest czonkiem zarzdu tej izby.

Wspomniane wyej Gesellschaft fr Westflische Wirtschaftsgeschichte ze swoj seri wykadw i dwoma znanymi cyklami monografi i jest wanym pa-sem transmisyjnym, czcym nas ze rodowiskiem naukowym, a take z zain-teresowanymi czonkami spoeczestwa, zwaszcza z przedsibiorstwami i ich wacicielami.

Nie chcc zbyt szczegowo rozwodzi si na temat znaczenia tych kontak-tw w naszej codziennej pracy, ogranicz si do uwagi, e wzajemne zaufanie odgrywa kluczow rol przy przejmowaniu akt przedsibiorstw, jak rwnie sto-warzysze i osb indywidualnych w celu udostpnienia tych rde do bada historycznych przy moliwie najmniejszej liczbie ogranicze. To prowadzi do pierwszego przykadu.

Korporacyjne historie i interesy. Trzy przykady z codziennej pracy regionalnego archiwum gospodarczego

Studium recesji gospodarczej. Piwowarstwo w Dortmundzie w ujciu historycznymWskutek zmian strukturalnych i globalizacji w brany piwowarskiej6 w la-

tach 90. XX w. pi niezalenych dotychczas dortmundzkich fi rm i koncernw piwowarskich zostao stopniowo wchonitych przez koncern Oetker, w ktrym

6 Idem, Company Archives and Globalization: the Case of the Brewing Industry, Imprese e storia 35 2007.


dominujc spk staa si Grupa Radeberger7. W owym czasie WWA ocalio przed zniszczeniem ponad 2 tys. m.b. rde historycznych i zgromadzio je, przy wsparciu fi nansowym fi rm z brany piwowarskiej, w Archiwum Browarw Dortmundzkich (Dortmunder Brauerei-Archiv)8. rda te zostay ju dobrze zbadane.

Zbiory te po raz pierwszy zaprezentowano spoecznoci naukowej w 2007 r. w ramach konferencji Rynek piwny i konsumpcja piwa w XIX i XX w.. Do-kumenty udostpniono na potrzeby bada historycznych bez adnych ograni-cze. Oprcz udostpnienia duej liczby rde historycznych celem konferencji byo nawizanie dialogu z uczestnikami rynku, co si powiodo. Podjta przez fi rm doradztwa gospodarczego KPMG analiza obecnego stanu rynku piwa zo-staa poddana ywej dyskusji, a Ulrich Kallmeyer, wczesny prezes Grupy Ra-deberger, podkreli znaczenie bada historycznych dla praktyki gospodarczej w przemwieniu inauguracyjnym: Kto chce odnie sukces na niemieckim ryn-ku piwnym, musi rozumie swoj kultur i swoj histori.

Do tej pory powstao ju kilka prac na ten temat. Niektre z nich nawet opub-likowano. Wydany niedawno tom historii piwowarstwa w Westfalii nie tylko uzupenia luki w tej wiedzy, dziki zasobom Archiwum Browarw Dortmundz-kich instytucji unikalnej w Niemczech, lecz take otwiera nowe perspektywy dla bada historycznych9. Omawiajc przykad nieefektywnej strategii marketin-gowej (np. nieskuteczn prb popularyzacji piwa typu pils), praca ta analizuje przyczyny recesji piwowarstwa, wiodcej niegdy gazi przemysu w Dortmun-dzie, ktra stracia swoj odrbno w 2004 r. Wspomniane projekty badawcze prowadzone s w penym porozumieniu z bran piwowarsk w Dortmundzie, ktra udziela rwnie badaczom konstruktywnego wsparcia.

Obecnie brana ta wspiera przygotowanie pracy doktorskiej, ktrej autor analizuje znaczenie rosncej konsumpcji piwa butelkowanego i jej konsekwen-cje dla polityki marketingowej browarw w Dortmundzie w latach 19501980, w tym rwnie przyczyny bdnych decyzji podjtych przez przedsibiorcw.

redniej wielkoci fi rma rodzinna Kaldewei z Ahlen a problem pracy przymusowejFirma rodzinna Kaldewei z Westfalii, od czterech pokole naleca do jednej

rodziny, to europejski lider w produkcji wanien stalowych. Powierzya ona WWA zadanie stworzenia archiwum dokumentw historycznych i spisania historii

7 Idem, Das Dortmunder U. Vom industriellen Zweckbau zu einem Wahrzeichen der westflis-chen Industriekultur, Mnster 2009.

8 N. Bodden, K. Pradler, Das Dortmunder Brauerei-Archiv im Westflischen Wirtschaftsarchiv [w:] Zur Geschichte der westflischen Brauwirtschaft im 19. und 20. Jahrhundert (Kleine Schriften der Ge-sellschaft fr Westflische Wirtschaftsgeschichte, Bd. 34), red. K. Ellerbrock, Dortmund 2012, s. 925.

9 Zur Geschichte der westflischen Brauwirtschaft im 19. und 20. Jahrhundert, red. K. Ellerbrock, Dortmund 2012.


przedsibiorstwa na podstawie bada naukowych. Pocztkowo rozdzia historii zwizany z okresem rzdw NSDAP i prac przymusow mia zosta pomini-ty, m.in. ze wzgldu na pojawiajce si w lokalnej prasie spekulacje dotyczce korzystania przez Kaldewei z pracy robotnikw przymusowych. Strategi fi rmy byo wwczas uparte milczenie w obliczu oskare. WWA rozpoczo realizacj tego zadania od stworzenia podstawy do dyskusji na ten temat przez wyszukanie w rdach historycznych faktw dotyczcych zatrudniania robotnikw przymu-sowych. Kaldewei rzeczywicie bya czci systemu narodowosocjalistyczne-go. Umieszczenie tego faktu w szerszym kontekcie i wyjanienia dostarczone przez najnowsze badania na temat wpywu reimu narodowosocjalistycznego na gospodark pozwoliy WWA przekona waciciela fi rmy, e krytyczna oce-na przeszoci nie doprowadzi do publicznego napitnowania, lecz przeciwnie, stworzy wielowymiarowy wizerunek fi rmy, a przede wszystkim pooy kres spekulacjom. Analiza rde dowioda, e fi rma ta staraa si poprawi warunki pracy i ycia robotnikw przymusowych i traktowa ich w sposb humanitarny (rwne porcje jedzenia, premie z okazji Boego Narodzenia) pomimo koniecz-noci stosowania si do obowizujcych wwczas wymogw prawa i rozporz-dze. Stwierdzono rwnie, e ojciec obecnego jej waciciela by czonkiem NSDAP, czemu wczeniej stanowczo zaprzeczano. Rwnie i w tym wypadku dokadna analiza dokumentw historycznych pokazaa, e sama przynaleno do partii nie jest rwnoznaczna z poparciem ideologii narodowosocjalistycznej. Okazao si bowiem, e planowano wydalenie Kaldewei ze struktur narodowo-socjalistycznych ze wzgldu na wielokrotn odmow realizacji wytycznych.

Brak wiedzy i zwizane z tym obawy to gwne przyczyny, dla ktrych fi rmy odcinaj si od wasnej przeszoci zwizanej z parti narodowosocjalistyczn10. Przykad fi rmy tekstylnej Konen z Monachium pokazuje pozytywne skutki inne-go podejcia do tego problemu. Jakie dwa lata temu, w trakcie obchodw rocz-nicy zaoenia tej fi rmy, zapomniano zwyczajnie o okresie aryzacji uprzednio ydowskiego przedsibiorstwa, co zapocztkowao wymierzon w ni kampani negatywn. Z pomoc naszych wsppracownikw i Bawarskich Archiww Go-spodarczych ten rozdzia historii Konen zosta poddany ponownej ocenie, ktrej obiektywny wynik opublikowano. W rezultacie udao si powstrzyma nega-tywn kampani, a co wicej, fi rma zebraa pochway za swoj szczero nawet w prasie oglnokrajowej.

Kryzys egzystencjalny i konfl ikt pokoleniowy. redniej wielkoci fi rma rodzinna Crespel & Deiters z IbbenbrenWWA stworzyo rwnie archiwum dla redniej wielkoci przedsibiorstwa

Crespel & Deiters z Ibbenbren (rejencja Mnster), a nastpnie opracowao jego

10 K. Ellerbrock, Quellen zur Geschichte des Nationalsozialismus im Westflischen Wirtschaftsar-chiv, Archiv und Wirtschaft 2 1999, s. 7080.


histori, ktra zostaa opublikowana11. Ten projekt rwnie poprzedzia obiek-tywna i krytyczna naukowa ocena przeszoci. Firma rozwina si z powstaego w 1858 r. niewielkiego zakadu produkujcego skrobi pszenn dla przemysu tekstylnego i obuwniczego w wanego dostawc, niemieckiego lidera wrd do-stawcw surowcw dla przemysu spoywczego (wrd jej klientw znajduj si Maggi, Bahlsen, Dr. Oetker i niemiecka piekarnia hurtowa). Przetrwaa kilka trudnych ekonomicznie okresw. Pod koniec lat 80. XX w. przesza powany kryzys, gdy okazao si, e wczesny model biznesowy przesta by skuteczny po gruntownych zmianach na wiatowym rynku skrobi pszennej. Przezwycie-nie tego kryzysu (straty z tych lat zostay rozliczone co do grosza) zbiego si w czasie ze zmian pokolenia (co jest bardzo delikatn kwesti). W tym miejscu chciabym zwrci uwag na istot ekonomiczn transformacji oraz przewar-tociowanie strategiczne, co oczywicie mona odczyta jako krytyk dawnej strategii biznesowej. Podobnie jak wiele innych wywodzcych si z Niemiec wiatowych liderw wrd redniej wielkoci przedsibiorstw, Crespel & Dei-ters realizuje strategi globalnej dominacji w swojej dziedzinie, zajmujc czoo-we miejsce w sprzeday specjalistycznego kleju stosowanego przez producen-tw tektury falistej. W konsekwencji boomu logistycznego fi rma ta obserwuje dwucyfrowe wzrosty wynikw sprzeday swojego produktu.

Podejcie do wasnej historii prezentowane przez Crespel & Deiters, po-czwszy od stworzenia archiwum przedsibiorstwa do krytycznego pogodzenia si z wasn przeszoci, moe by przykadem dla innych. Pozytywnie wpy-no bowiem na wizerunek przedsibiorstwa, a jego kultura biznesowa nabraa autentycznoci. Cytujc za przedmow: Mimo pewnych luk i przykrych strat, na przykad wikszoci starszych ksig i zestawie bilansowych uszkodzonych przez wod, udao si ocali liczne cenne dokumenty dotyczce historii przed-sibiorstwa. Niemieckie stowarzyszenie branowe przemysu skrobiowego w Berlinie, z ktrym utrzymujemy bliskie kontakty, powierzyo WWA zadanie zbadania swoich rde historycznych. Oba zasoby archiwalne s obecnie do-stpne do celw badawczych. Bez pomocy fundacji ocena historii Crespel & Deiters nie byaby moliwa.

Wany jest dla nas stay kontakt z nasz tradycj. Nie ograniczamy si przy tym do nostalgicznych wspominek dotyczcych wycznie jasnych stron, lecz dokonujemy profesjonalnej i krytycznej oceny historii fi rmy. Ta praca jest do-wodem na to, e nasza przeszo nie bya jedynie pasmem sukcesw. Dowiad-czylimy niepowodze, z ktrymi musielimy sobie poradzi, musielimy opa-nowa kilka kryzysw. Mimo to, a raczej dziki temu, jestemy dumni z naszej historii. Kady kryzys kryje w sobie moliwoci, lecz sukces wymaga odwa-nego podejcia do zmian, innowacji, a przede wszystkim do inwestycji. Nie-

11 Idem, Auf Strke gebaut. Geschichte der Firma Crespel & Deiters 18582008, Aschendorff, Mnster 2008.


rzadko konieczne jest te przeamanie wasnych barier psychicznych. Zadanie to powierzone zostao kolejnym pokoleniom przez zaoycieli fi rmy 150 lat temu. Tak rozumiane podtrzymywanie tradycji jest integraln czci naszej kultury biznesowej. Tradycja i zaufanie cile si ze sob cz, adnej z tych wartoci nie mona tanio importowa z Chin w warunkach globalnej konkurencji.

Dlatego cieszymy si, majc do dyspozycji dobrze uporzdkowane archi-wum przedsibiorstwa. Bez naszego archiwum dua cz historii Crespel & Deiters ju dawno popadaby w zapomnienie. My jednak nadal pielgnujemy pami naszej historii, nie tylko przy okazji rocznic. Z pomoc WWA zamierza-my systematycznie kontynuowa te dziaania rwnie w przyszoci, mierzc si z wyzwaniami ery elektronicznej.

Podsumowanie

Omwione powyej przykady pokazuj, e bdc regionalnym archiwum gospodarczym w Niemczech, przestrzegamy zasady niezalenoci w pracy na-ukowej. Nie zamykamy si jednak w wiey z koci soniowej, gdy miaoby to fatalne skutki dla naszej pracy. Bliskie zwizki z Izb Przemysowo-Handlow oraz dziaania suce nawizywaniu kontaktw z innymi instytucjami umoli-wiaj nam aktywne uczestnictwo w yciu gospodarczym. Postrzegamy siebie jako partnera przedsibiorstw, kultywujcego kultur dialogu i dyskusji. Infor-mujemy przedsibiorstwa o istotnych, a przede wszystkim kontrowersyjnych wydarzeniach z ich historii w stopniu, w jakim pozwalaj na to badane przez nas rda. Nastpnie omawiamy strategie udostpnienia zbiorw archiwalnych do celw naukowych w moliwie nieograniczonym stopniu. Taka forma wsppra-cy jest podstaw do przejcia zasobw archiwalnych w celu stworzenia szcze-gowego i reprezentatywnego profi lu historycznego gospodarki regionu. Jeli przedsibiorstwo jest przeciwne wykorzystaniu jego zasobw do celw nauko-wych, to nalece do niego materiay nie s wczane do naszego archiwum. W takich przypadkach moliwe jest oczywicie, e zbadamy materiay nalece do danego przedsibiorstwa, musz one jednak pozosta na swoim miejscu. Na-ley pamita, e przyszli decydenci mog rozstrzyga te kwestie inaczej.

Prowadzimy oczywicie aktywny marketing archiwalny w nakrelonym po-wyej rozumieniu i jestemy otwarci na nowe metody popularyzowania histo-rii. Wsplnie z Izb Przemysowo-Handlow zamierzamy uruchomi stron na facebooku. Planujemy co dwa tygodnie publikowa historie i interesujce do-kumenty dotyczce historii gospodarczej w Westfalii. Misj edukacyjn archi-ww wobec spoeczestwa naley realizowa w odpowiedni sposb. Edukacja kulturalna i nawizywanie kontaktu z modzie s dla nas wane, dlatego we wsppracy z zarzdem okrgu administracyjnego (Bezirksregierung) odpowie-dzialnym za system szkolnictwa oferujemy programy dalszego ksztacenia dla nauczycieli (Archiwa i szkoy), majce na celu wprowadzenie do szk wie-


dzy o gospodarce. Nawizalimy te formalne partnerstwo edukacyjne z dwoma miejscowymi gimnazjami.

Naszym celem jest zdobycie uznania spoeczestwa dziki naszej specja-listycznej wiedzy i niezalenej pracy naukowej. Wzbudzenie zainteresowania opinii publicznej z pewnoci w tym nie zaszkodzi, nie powinno by jednak ono celem samym w sobie. Funkcja archiww jako instrumentu marketingu historii i jako dostawcy usug dla fi rm z okazji ich rocznic nie powinna wykracza poza sfer nauki. Obserwowana obecnie popularno tematyki historycznej sprzyja kulturze wydarze, szczeglnie w dobie wszechobecnych w mediach uprosz-cze. Obrazy z historii ukazywane w tym kontekcie maj zwykle niewiele wsplnego z histori jako nauk czy ze rdami archiwalnymi. Na archiwach i historykach spoczywa szczeglna odpowiedzialno, gdy musz czasem opie-ra si popularnym trendom.

Karl-Peter El lerbrock, Entre la crdibilit, la confi ance rciproque et lintrt de lentreprise. Les archives rgionales commerciales en tant que partenaires de recherches historiques et conomi-ques. Les Archives rgionales commerciales sont spcifi ques au systme darchivage allemand la premire archive commerciale a t fonde par lentreprise Krupp de Essen en 1905. Lors de leur constitution, les Chambres de commerce et dindustrie, qui sont des institutions publiques indpen-dantes grant lconomie rgionale, et qui dtiennent, jusqu ce jour, un rle majeur avec les pouvoirs publics, ont eu une fonction importante. De nos jours, il existe 11 Archives rgionales commerciales en Allemagne, indpendantes au niveau institutionnel et cooprant fortement entre elles. Leur mission principale consiste en la conservation de documents historiques provenant des Chambres de commer-ce et dindustrie, en conformit avec les prescriptions lgales relatives larchivage dans ltat fdral concern. Ces archives soccupent galement de prserver les archives de nombreuses entreprises. Les Chambres de commerce et dindustrie sont soumises la lgislation existante relative aux archives. Pour cette raison, elles sont tenues de confi er leur documentation des spcialistes. En Allemagne, il nexiste pas de lien juridique entre les Archives commerciales et le gouvernement national ou les gouvernements des tats fdraux. Selon larticle 903 du Code civil allemand (Brgerliches Ge-setzbuch), les documents crs et / ou conservs par une entreprise constituent des biens privs. Le dlai de leur conservation rsulte de lapplication de la loi commerciale, fi scale et sociale (notamment sur les fi chiers personnels et les attestations dassurance sociale). Les associations de mtiers ont, par ailleurs, labor plusieurs catalogues facilitant lorganisation des archives dans les entreprises. Dans le cas o une entreprise confi e ses archives une archive rgionale commerciale, sans mettre de conditions particulires (par exemple, sans tablir de contrat de dpt), elles seront traites comme ce qui est qualifi dautres corpus darchives publiques et soumises la rglementation locale. Ceci ne constitue cependant pas une rgle gnrale car dans la plupart des cas, lusage public des archives confi es est rglement par des contrats tablis entre les Archives rgionales commerciales et leurs propritaires dorigine.

- , , - . . , 1905 . - , ,


. 11 , . , - - . . - . -. . 903 (Brgerliches Gesetzbuch) , , . - , ( ). , . , , (, ), . , , , , .

KARL-PETER ELLERBROCK

(Dortmund, Niemcy, Stiftung Westflisches Wirtschaftsarchiv)

BETWEEN CREDIBILITY, MUTUAL TRUST AND CORPORATE INTERESTS: REGIONAL BUSINESS ARCHIVES AS PARTNERS

OF HISTORICAL RESEARCH AND ECONOMIC BUSINESS

Regional business archives are a peculiarity of the German archival scene1. They perform sovereign tasks by storing the historical records of the chambers of commerce in accordance with the guidelines of the archival laws of the federal state. They are also a depository for numerous company archives. A great deal of trust and persuasiveness are needed to convince the owners of the companies in question to grant researchers unrestricted access to these sources. The present lecture fi rst gives a retrospect on the emergence of regional business archives in the context of the development of archival practices in the German economy. I will then adduce three concrete examples from the daily work of the regio-nal archives in order to show the principles and strategies that we, as regional business archivists, adhere to.

The Beginnings

It was roughly at the time when historians started to abandon their concept of the Great Powers (Leopold von Ranke) in favour of a structural approach to history as advocated by Karl Lamprecht in his German History (which focuses increasingly on social, economic and cultural questions) that the slogan ad fon-tes! became more popular and also started to be used to refer to documents crea-ted by the economy. It was in 1905 that the fi rst economic archives were founded in Essen by Krupp2. The Siemens and Bayer archives in Munich and Leverkusen were founded in 1907.

In 1905 Lamprechts disciple Armin Tille wrote a 110-page treatise recom-mending the foundation of regional business archives, a vision, that was put

1 K. Ellerbrock, Wirtschaftsarchive in Deutschland: Zu den Anfngen und zur gegenwrtigen Rolle der regionalen Wirtschaftsarchive vor den Herausforderungen von Strukturwandel und Globalisierung, Archiv und Wirtschaft 1 2005, p. 1625.

2 R. Stremmel, Historisches Archiv Krupp. Entwicklungen, Aufgaben, Bestnde, 2nd ed., Berlin 2009.



into practice, with the foundation of the Rheinisch Westflische Wirtschaftsarchiv in Cologne 1906, which was the result of an initiative launched by the chambers of commerce in the Prussian provinces of Rhineland and Westphalia3. Later on an regional business archives for the Saar Area was founded in Saabrcken.

In the 1930s, under the National Socialist regime, the companies were threa-tened by the perspective of the forced surrendering of their historical records to state archives when Albert Brackmann, General Director of the Prussian State Archives and since 1935 also director of the Reichsarchiv, presented Sugge-stions for a reorganization of the German archives to the Ministry of the Interior in December 1934. He called for the supervision of non-state archives, inclu-ding business archives. His successor Ernst Zipfel (since 1936) continued these endeavours, but he failed with diverse drafts of a law aiming to protect archival sources which would have permitted an easier access to company records. Par-ticularly in the Montan industry several archives had been founded in the me-antime because the companies were afraid the Nazi regime would gain insights into entrepreneurial processes of planning and decision-making as well as into exact fi nancial ratios and target fi gures. The Vereinigte Stahlwerke AG played an important role here. Their general director Ernst Poensgen was personally com-mitted to this cause and successfully ensured the economical autonomy in archi-val matters by founding archives with the support of the Rheinisch-Westflisches Wirtschaftsarchiv in Kln (RWWA) and the Krupp-Archiv. In 1938 he employed Hedwig Behrens as a full-time specialist for questions concerning company ar-chives. She managed the newly created Advice Centre for Company Archi-ves and did pioneering work in this area. Further concerns like Hoesch in Dortmund founded their own company archives in that time. In this context in 1941 Dortmunds Westflisches Wirtschaftsarchiv was founded as a last bastion of resistance of the Dortmund Chamber of Industry and Commerce against the measures of the Nazi regime. It also made it possible to protect precious histori-cal documents in the Westphalian industrial area and from the Mark county from the Allies approaching air strikes. It is deplorable that the Second World War brought about irretrievable loss here, and Saarbrckens Institute even fell victim to the lucrative post-war waste paper trade activities.

Apart from the collections of university research institutes like the Thnen Archives in Rostock or Colognes Schmalenbach Archive or also a variety of archives belonging to traditional chambers of commerce like Hamburg, Bremen or Leipzig, the foundation of company and regional business archives brought about the essential types that have continued to infl uence the scene around eco-nomic archives to this day. Moreover, in 1969 the mining archives in Bochum were founded as the fi rst archives for a specifi c branch of industry.

3 A. Tille, Wirtschaftsarchive, Berlin 1905; U. Soenius, Zukunft im Sinn Vergangenheit in den Akten. 100 Jahre Rheinisch-Westflisches Wirtschaftsarchiv zu Kln, 19062006, Kln 2006..

33BETWEEN CREDIBILITY, MUTUAL TRUST AND CORPORATE

Regional Business Archives in Germany

The chambers of industry and commerce as independent public institutions managing the regional economy, which even today represent the main respon-sible body apart from the public authorities, played a major role in the creation of the fi rst regional business archives. In accordance with federal archive legisla-tion, the commitment of the chambers of handicrafts has also increased over the past years. Looking at Germany today, we fi nd apart from the corporate archives eleven regional business archives which are institutionally independent from one another but which work closely together, namely:

Rheinisch-Westflisches Wirtschaftsarchiv in Cologne (founded in 1906), Westflisches Wirtschaftsarchiv in Dortmund (founded in 1941), Baden-Wrttembergisches Wirtschaftsarchiv in Stuttgart (founded in 1980), Bayerisches Wirtschaftsarchiv in Munich (founded in 1986), Hessisches Wirtschaftsarchiv in Darmstadt (founded in 1992), Schsiches Wirtschaftsarchiv in Leipzig (founded in 1993), Niederschsisches Wirtschaftsarchiv in Wolfenbttel (founded in 2005), Hanseatisches Wirtschaftsarchiv in Hamburg (founded in 2008), Wirtschaftsarchiv Berlin-Brandenburg (founded in 2009), Thringisches Wirtschaftsarchiv, Erfurt (founded in 2009), Stiftung Wirtschaftsarchiv Nord-West-Niedersachsen, Emden (founded in

2009).

Legislation

Let us fi rst have a look at the legal foundations: The Bundesarchivgesetz pro-vides regulations for the organisation of material stored within German archives and refers to imminently federal corporations, institutions and foundations as well as any other federal offi ces ( 2). The archive laws of the Federal States also include Chambers in their regulations. All German Chambers are thus legal-ly obliged to have their stocks of documents attended to by professionals.

This is a brief sketch of the legal foundations of the sovereign tasks of the regional business archives. However, the regional business archives also collect the records of companies, economic organizations and associations. The plu-rality of perspectives on the regional economic history, i.e. the perspectives of chambers, associations, companies, but also of specifi c personalities like engi-neers, politicians, syndics and entrepreneurs and their written records, are an im-portant unique characteristic of the regional business archives. There is no legal basis for this, which is probably better given our liberal economic constitution. The implications are as follows:

In Germany there is also no legal bond between business archives and the Federal Government or the Federal States. In accordance with 903 BGB the


documents that are created and/or stored by a certain enterprise are private pro-perty. Deadlines for safekeeping result from commercial and tax laws as well as from social legislation (especially personal fi les, certifi cates of social security). Trade documents like order receipts and delivery notes as well as account books, inventories and balance sheets have been eligible for the classical period of ex-piration of 10 years according to 44 HGB (Handelsgesetzbuch) since the ni-neteenth century. For some branches like the chemical, iron and steel industries there are several special regulations which essentially depend on the respective patterns of production. In this context professional associations have develo-ped several catalogues fi t to help enterprises to better organise their registries. Whenever an enterprise deposits its stocks of documents with regional business archives without arranging for any further regulations (possibly in the form of a depository contract), these stocks are treated as part of other public archive material and are subject to (regional) regulations. But this is not the rule because the public usage of these holdings is usually arranged by agreements between the regional business archives and the original owners of the archival deposits.

Holdings

The structure and the tectonics of the holdings to be found within the indivi-dual archives refl ect the vast scope of material collected. The Westflische Wir-tschaftsarchiv, for example, keeps about 900 individual holdings today, and the-se comprise about ten kilometres of shelves4. With the help of these documents we can trace the regional economic structures of the Westphalia-Lippe 300 years back in time, and we can fi nd the lines of industry typical of this region, like the metalworking industry in the Sauerland and the Siegerland, the textiles industry in the Mnsterland as well as bicycles and tobacco from Minden-Ravensberg. The history of factories, mines, department stores, retail trade and of skilled craftsmen is documented in accounting books, sample books, posters, historic securities, fi lms, photos and fi les. These documents also prove Westphalias con-nection with the other economic regions in Germany, Europe and overseas mar-kets since the 17th century.

As you can see, the elaboration and sharpening of a representative collection profi le which comprises rooms and branches of industry, as it is implied in the tectonics of our holdings, is a decisive and permanent strategic objective of the regional business archives. Thus far, this has worked well in in the Westflisches Wirtschaftsarchiv. We have no large gaps in our historical transmission. The in-volvement of the Sparkassen, Volksbanken and Raiffeisenbanken and of their

4 Das Westflische Wirtschaftsarchiv und seine Bestnde, ed. O. Dascher, Mnchen, London, New York, Paris 1990; www.archive.nrw.de; K. Ellerbrock, Gedchtnis der Wirtschaft. Das Westflische Wir-tschaftsarchiv und seine Beitrge zur wirtschafts- und sozialgeschichtlichen Forschung. Einige Beispie-le, Jahrbuch der historischen Forschung in der Bundesrepublik Deutschland 2007, s. 4347.


associations in two big projects led to important strategic successes in the past years. The development of further archives of associations (Verbandsarchive) is on the agenda of our archival development plan 2020 as well as selective ac-quisitions in the area of crafts and trades. In addition to our regional activities in Westphalia we also plan projects on a federal level. A workshop under the title The History of crafts and trades Crafts and trades in the conception of histo-ry. Problems of archiving, sources and research was held in Berlin. We hope for further impulses to improve the rather desolate research situation for the history of crafts and trades so that a modern historical and interdisciplinary research ap-propriate to the economic importance of crafts and trades can be established on the basis of this archival foundation which is yet to be erected.

Networking

Networking is essential for the success of our work. I have already spoken on this important topic on the Deutscher Archivtag 2006 under the title Archive Marketing: Target Groups and Networks Between Scientifi c Communication and Event Culture, so that I can refer you to this publication and restrict myself to some basic statements5. The most important target group of the archive mar-keting of regional business archives are the companies and entrepreneurs. The network of the chamber organisation, i.e. of the IHKs and trade corporations, is indispensable for the success of our daily work. It comprises full-time as well as honorary offi ces, i.e. entrepreneurs. You have to take into account that the general meetings alone, that is, the parliaments formed by entrepreneurs of the regional economy, represent about 700 companies in the Westphalian IHKs. If one includes the trade corporations more than 300 representatives of the trades must be added on. The complicated election regulations guarantee a representa-tive refl ection of the regional economic structures.

The individual chambers, presidents as well as managing directors, are in-volved in different committees of the WWA, i.e. in the board of trustees (Stif-tungsvorstand), in the committee (Kuratorium) and in the extended board of directors of the Gesellschaft fr Westflische Wirtschaftsgeschichte (GWWG, Society of Westphalian Economic History), our support association. Of course the connection with the IHK Dortmund, which founded us and in which we were included as a separate department up to 1969, when we became an independent foundation, is particularly tight. This is not only shown by the fact that we keep a common building and that the IHK takes care of the personnel and fi scal admi-nistration as well as of the building administration. There also exists a tight in-

5 K. Ellerbrock, Archivmarketing: Zielgruppen und Netzwerke zwischen wissenschaftlicher Kom-munikation und Eventkultur, Archive und ffentlichkeit, Tagungsdokumentation zum 76. Deutschen Archivtag 2006 in Essen, ed. H. Schmitt, Fulda 2007, s. 175182.


termeshing as regards the personnel of the two institutions. The chief manager of of the IHK Dortmund is chairman of the board of trustees of the WWA, whereas the director of the WWA is a member of the management of the IHK.

The GWWG, mentioned above, with its course of lectures and its two renow-ned monograph series is an important drive belt connecting us with the scientifi c research community as well as with the interested public, especially with com-panies and entrepreneurs.

I do not want to elaborate on the importance of these networking activities for our daily work here, but restrict myself to the remark that mutual trust plays a key role in the assumption of the records of companies as well as of those of associations and indiviudal persons if these sources are to be made available to historical research with the fewest restrictions possible. This leads me to my fi rst example.

Corporate History and Corporate Interests: Three Examples from the Daily Work of a Regional Business Archive

Cause Study of Economic Decline: The Brewing Industry in Dortmund and its Historical TransmissionAgainst the background of structural changes and globalization in the bre-

wing industry6 also in Dortmund in the 1990s fi ve hitherto independent com-panies or brewing concerns were gradually integrated into the Oetker concern with the Radeberger group as lead company7. The WWA preserved in those days more than 2 kilometres of running historical records from destruction and gat-hered them in the Dortmunder Brauerei-Archiv (Dortmund Brewery Archives), with fi nancial support of the brewing industry8. The exploration of these sources is by now well advanced.

The collection was fi rst presented to the scientifi c community in 2007, wit-hin the framework of a conference under the title Beer Market and Beer Con-sumption in the nineteenth and twentieth centuries. The records were opened to historical research without any restrictions. Apart from the wide range of histo-rical contributions the conference sought the dialogue with the economy with success. Thus, the current beer market analysis undertaken by the management consultancy fi rm KPMG was vividly discussed and Ulrich Kallmeyer, then cha-irman of the Radeberger group, emphasised the value of historical research for

6 Idem, Company Archives and Globalization: the Case of the Brewing Industry, Imprese e storia 35 2007.

7 Idem, Das Dortmunder U. Vom industriellen Zweckbau zu einem Wahrzeichen der westflis-chen Industriekultur, Mnster 2009.

8 N. Bodden, K. Pradler, Das Dortmunder Brauerei-Archiv im Westflischen Wirtschaftsarchiv [w:] Zur Geschichte der westflischen Brauwirtschaft im 19. und 20. Jahrhundert (Kleine Schriften der Ge-sellschaft fr Westflische Wirtschaftsgeschichte, Bd. 34), ed. K. Ellerbrock, Dortmund 2012, s. 925.


entrepreneurial practice in his opening speech: Those who want to be success-ful in the German beer market must understand its culture and its history.

By now several theses on the subject have been written, some of which were also published. The recently published volume on the history of the Westphalian brewing industry not only fi lls research gaps on the basis of the holdings of the Dortmund Brewery Archives, unqiue at least in Germany, and offers new per-spectives for historical research9. Using the example of an unseccessful marke-ting policy (for example, the trend towards Pils was not recognized), it also ana-lyzes the causes for the economic decline of the once leading brewing industry in Dortmund, which lost ist entrepreneurial independence in 2004. These research projects are undertaken in full agreement with the brewing industry in Dortmund which also gives constructive support.

Currently, the brewing industry supports a dissertation now in progress which investigates the importance and the consequences of the increasing consumption of bottled beer for the marketing policy of the breweries in Dortmund between 1950 and 1980. The dissertation explores the causes of entrepreneurial mista-kes.

The Middle-Class Family Business Kaldewei in Ahlen and the Topic of Forced LabourThe Westphalian family business Kaldewei, European market leader in the

production of steel bathtubs and owned by the family for four generations, hired the WWA to build an historical archive and to write a scientifi cally grounded company history. The chapter of National Socialism and forced labour was fi rst to be omitted, not least because speculations about Kaldeweis employment of forced labourers circulated in the local press. These accusations were initial-ly countered by a stubborn silence. The WWA fi rst formed a basis for intense discussions by compiling facts from the historical records on the employment of forced labourers. In fact, Kaldewi had been involved in the NS system. The con-textualization of this fact and the explanation of current research on the relation of the NS regime to the economy the WWA convinced the owner that a critical coming to terms with the past would not lead to a public stigmatisation but, on the contrary, offer the chance of a differentiated perspective and, above all, put a stop to the speculations. Indeed, the sources analysed showed that, despite leagal regulations and decrees, Kaldewei had used their limited room for mano-euvre to infl uence the working and living conditions of the forced labourers in a positive way and to create humane conditions for them as far as it was possible (equal treatment in the portioning out of food, payment of a Christmas bonus). It was also revealed that the father of the current owner had been a member of

9 Zur Geschichte der westflischen Brauwirtschaft im 19. und 20. Jahrhundert, red. K. Ellerbrock, Dortmund 2012.


the NSDAP, which had previously been denied vehemently. In this case, too, the analysis of the historical business records showed that this alone is not a suffi -cient proof of a National Socialist attitude, as it came to light that party expulsion proceedings against Kaldewei were pending due to his repeated refusal to com-ply with the guidelines of the National Socialist authorities. The history of the Kaldewei company will be published in late 2013.

Thus, a lack of knowledge and the resulting fear are the main reasons for the refusal of the companies to deal with their own National Socialist past10. The example of the textile company Konen from Munich has shown the positive results of an offensive way of dealing with this topic. In the framework of a com-pany anniversary about two years ago, the aryanisation of this formerly Jewish company had simply been forgotten, which lead to a negative campaign aga-inst the company. With the help of our colleagues from the Bavarian Business Archives, this chapter in the company history was subsequently reappraised and and an unvarnished account of it was published. As a result, the negative campa-ign was stopped and, what is more, the company was praised for its frankness, even in the national press.

Existential Cri

Tom CXVII - Aktualności · OD REDAKCJI Oddając w ręce Czytelników niniejszy tom, w 90....

Documents

Transcript of Tom CXVII - Aktualności · OD REDAKCJI Oddając w ręce Czytelników niniejszy tom, w 90....