Tkactwo, koronkarstwo, garncarstwo, zdobnictwo ludowe

Twórczość ludowa na Południowym Podlasiu

region Południowego Podlasia charakteryzuje się boga-

tymi zasobami sztuki ludowej w zakresie rzemiosła

artystycznego i rękodzielnictwa. Ubywa ich jednak

dość szybko wskutek utraty funkcji użytkowej, a tym samym

braku zapotrzebowania ze strony rynku. Naszym wyzwaniem

staje się znalezienie praktycznego miejsca sztuki ludowej

w życiu młodszych pokoleń, jak również wykształcenie

następców dawnych mistrzów rzemiosła artystycznego

i rękodzieła.

Zadania, obejmującego edukację w zakresie ginących

zawodów, podjął się Gminny Ośrodek Kultury w Białej Pod-

-laskiej wspólnie ze Stowarzyszeniem Tradycja i Współczes-

ność. Od 2013 roku jest ono realizowane w partnerstwie

z Fundacją Wspomagania Wsi. Fundacja, wspierająca inicjatywy

aktywizujące wiejskie społeczności lokalne, opracowała projekt

„Edukacja zawodowa twórców ludowych”, obejmujący m.in.

działania szkoleniowe, przygotowujące twórców ludowych

z obszaru powiatu bialskiego do pełnienia roli instruktorów prak-

tycznej nauki zawodu, w kilku wybranych dziedzinach. Niniejsza

publikacja, promująca twórczość ludową i twórców – uczestni-

ków projektu, jest również jednym z elementów projektu.

Zainteresowanych ocaleniem od zapomnienia, bądź po

prostu poznaniem sztuki ludowej Południowego Podlasia,

zapraszamy do śledzenia witryny twórców www.nadbu-

zanskiuniwersytet.pl i do uczestnictwa w wydarzeniach orga-

nizowanych z ich udziałem.

Fundacja wspomagania wsi

4

TKACTWO

Krosna. Element wałka podtrzymującego osnowę

Twórczość ludowa na Południowym Podlasiu

6

Historia tkactwa sięga okresu neolitu. Od tamtego

czasu zaszło wiele zmian w technice tkania, rodza-

jach narzędzi tkackich i surowców. W okresie naj-

większego rozwoju tkactwa na Podlasiu, czyli w XVIII i XIX

wieku, tkano zarówno w licznych tkackich manufakturach, jak

i powszechnie w wiejskich chatach. Wyrabiano takie tkaniny

jak: płótna, pasiaki, krajki, kraciaki z przeznaczeniem na odzież,

bieliznę, obrusy, pościel, płachty i worki. W XIX wieku poja-

wiły się tkaniny przetykane, posiadające ornament w kolorze

odmiennym od tła, powstający poprzez przewlekanie dodat-

kowego wątku na tle utworzonym splotem płóciennym. Tylko

nieliczne tkaczki posiadały umiejętność tkania ornamentów i

komponowania wzorów. Bogactwo ornamentów tworzonych

na tkaninach przetykanych uzależnione jest od liczby zastoso-

wanych nicielnic. Na krosnach cztero-, sześcio- czy ośmioni-

cielnicowych tworzone są wzory składające się z różnych figur

geometrycznych, takich jak: kwadraty, prostokąty, romby, czy

koła i elipsy.

Wyjątkowe nadbużańskie perebory, których ornament

pasowy równoległy do wątku stanowił element dekoracyjny

rękawów koszul, spódnic, fartuchów, nakryć głowy i trady-

cyjnych ręczników, już w XIX wieku były tkane sporadycznie.

Wykonywano je techniką wyplatania z wykorzystaniem czte-

rech nicielnic, deseczek i prętów.

Rodzaj surowca (len, konopie, wełna i bawełna) oraz prze-

znaczenie tkaniny (ubraniowe, nakryciowe, dekoracyjne)

decydowały o wcześniejszym wyborze splotu, jakim wyko-

nywano przędzę: płóciennym prostym, płóciennym rządko-

wym, rypsowym, wątkowym i różnymi kombinacjami łączenia

splotów. Przeznaczenie tkaniny decydowało również o dobo-

rze naturalnego barwnika, którym była najczęściej kora dębu,

szyszki olszyny, łuski cebuli, kasztany, owoce jarzębiny, mech,

popiół. W efekcie uzyskiwano kolory szare, brązowe, czer-

wone, różne odcienie pomarańczy, aż do brązu, granatowe

a nawet czarne.

Dzisiaj, tylko nieliczne gospodynie na Podlasiu posia-

dają krosna i wykorzystują je do wyrobu tkanin lub pro-

wadzenia pokazowych warsztatów edukacyjnych. Tkanie

odchodzi powoli w zapomnienie, zaś wiele dawniej wyko-

nanych arcydzieł tkackich zalega na dnie szaf , stanowiąc

zapomnianą sentymentalną pamiątkę po zdolnych i pra-

cowitych przodkach.

7Szpula kołowrotka

8

Młode adeptki tkactwa

Mistrzynie tkactwa Południowego Podlasia

Tka

cTw

o

9Przędzenie nici lnianej z kądziołki

10

Tkaczka podczas pracy na krosnach drewnianych

Tkanie pereborów

Tka

cTw

o

11Naramiennik koszuli tkanej pereborem

12

Tkaczki z Hruda

Rozkładanie osnowy na grabkęŁodygi lnu. W tle tkaniny lniane przygotowane na worki

Liczenie pasem na snowalnicy

Tka

cTw

o

13Dywan wielonicielnicowy wykonany na sześciu nicielnicach

14

Ekspozycja strojów letnich nadbużańskich w Pracowni Tkackiej im. Stanisławy Baj w Hrudzie

Czółenka z nawiniętą cewką przygotowane do robienia wątku

Pokaz tkactwa na festynie w Białej Podlaskiej

KORONKARSTWO

Koronka szydełkowa

Twórczość ludowa na Południowym Podlasiu

Historia koronkarstwa na świecie sięga czasów staro-

żytnych. W Europie i w Polsce zostało ono spopu-

laryzowane w szesnastym i siedemnastym wieku.

Pierwszymi nauczycielami technik koronkarskich w naszym

kraju byli włoscy mistrzowie rękodzielnictwa zaproszeni

przez królową Bonę. Od tamtego czasu, do dnia dzisiejszego,

koronki pełnią funkcję dekoracyjną, poczynając od ozdoby

strojów i szat liturgicznych, poprzez koronkowe serwetki, koł-

nierzyki i szale, skończywszy na bieżnikach, kapach i firanach.

Najbardziej charakterystycznymi cechami wyrobów koron-

karskich jest ich ażurowy wzór i walory artystyczne. Materia-

łem, z którego wykonywane są koronki, jest najczęściej nić

bawełniana lub lniana. Istnieje wiele technik koronkarskich,

różniących się narzędziami i materiałem niezbędnym do

wytworzenia koronki, powodujących też inny wygląd wyro-

bów. Najbardziej popularne koronki to: frywolitki (wyra-

biane za pomocą czółenka, igły lub szydełka do frywolitek),

klockowe (wykonywane za pomocą nici nawiniętych na

specjalne klocki i wałka z zamocowanym wzorem), igłowe

(wykonywane za pomocą igły), siatkowe (wytwarzane za

pomocą sztabki i specjalnej igły) i szydełkowe (wykonywane

szydełkiem). Pomimo dominującej obecnie maszynowej

produkcji koronek, tradycyjny ich wyrób jest kontynuowany

w wielu miejscach w Polsce. Walory pracy ręcznej, inwencja

twórczyń wiejskich, w połączeniu z tradycją regionu, nadal

budzą zainteresowanie i znajdują wielu odbiorców.

16

17Wykonywanie frywolitki igłowej

18

Uczestniczki warsztatów w Pracowni Koronkarstwa w Sitniku

Prace koronkarskie

koro

nka

rsTw

o

19Wypełnianie siatki wzorem

20

Wykonywanie koronki szydełkiem

Ekspozyja odzieży wykonanej technikami koronkarskimi. Pracownia Koronkarstwa w Sitniku

koro

nka

rsTw

o

21Wykonywanie koronki szydełkowej

22

Koronka szydełkowa

koro

nka

rsTw

o

23Koronka szydełkowa

koro

nka

rsTw

o

24

Firanka koronkowa

Ozdoby z koronki

GARNCARSTWO

Narzędzia garncarskie

Twórczość ludowa na Południowym Podlasiu

Garncarstwo jest jednym z najstarszych rzemiosł ręko-

dzielniczych. Przyjmuje się, że jego początki sięgają

7 tys. lat p.n.e. Polega ono na formowaniu, a następ-

nie wypalaniu z gliny ceramicznych naczyń i przedmiotów

codziennego użytku. Słowo ceramika pochodzi od greckiego

słowa keramos – glina.

Na terenach polskich garncarstwo zaistniało ok. 5400 r. p.n.e.

Garnki powstawały poprzez ręczne zespalanie nakładanych

kolejno na siebie wałeczków gliny, a gotowy wyrób wypalany

był w ognisku bądź prymitywnym piecu. Z chwilą przybycia ok.

300 r. p.n.e. na ziemie polskie ludności celtyckiej, pojawiło się

prymitywne koło garncarskie, obsługiwane przez dwie osoby.

Z czasem garncarze doskonalili technologie wytwarzania swo-

ich produktów. Pojawiły się dwukomorowe piece do wypalania

naczyń, a później napędzane nogą dwutarczowe koło garncar-

skie, umożliwiające toczenie naczynia z jednego kawałka gliny.

Obecnie przygotowanie surowca do formowania jest już

zmechanizowane, a warsztatem garncarza jest koło garn-

carskie złożone z dwóch tarcz umieszczonych na wspólnej

pionowej osi. Po uformowaniu na kole, naczynie jest wygła-

dzane, a następnie może być zdobione. Najczęściej stoso-

waną techniką zdobienia jest malowanie lub rytowanie.

Można też odciskać wzory stempelkami lub karbowanym

wałeczkiem. Następnie naczynie jest odkładane do powol-

nego schnięcia, które trwa do dwóch tygodni. Kolejny etap

to wypalanie naczynia w piecu. Odbywa się ono przez kilka-

naście godzin w temperaturze ok. 10000 C.

Produktami garncarskimi są przede wszystkim naczynia

użytku domowego: garnki, misy, dzbanki, bańki, dwojaki, ale

również elementy ozdobne: posążki, kropielniczki, figurki, czy

zabawki: grzechotki, ptaszki, gwizdki.

26

27Doklejanie ucha do dzbana

Ga

rnc

ars

Two

28

Praca na kole kopanym

Prezentacja gotowych wyrobów

29Naczynia gliniane przed wypaleniem

Ga

rnc

ars

Two

30 Warsztaty garncarskie w gospodarstwie agroturystycznym „Galeria Wiejska” w Husince

31Ręce mistrza i ucznia przy formowaniu misy

Ga

rnc

ars

Two

32

Proces formowania dzbana

ZDOBNICTWO LUDOWE

Kwiaty z bibuły w koszu słomianym

Twórczość ludowa na Południowym Podlasiu

zdobnictwo ludowe to technika dekorowania, która

nabiera szczególnego znaczenia podczas świąt i wyjąt-

kowych uroczystości rodzinnych. Chęć wyróżnienia

domu i jego mieszkańców ozdobami wykonanymi własno-

ręcznie, od dawna inspirowała rękodzielników do wytwarzania

ozdób dostosowanych do różnych okresów roku kalendarzo-

wego, różnych wydarzeń i okazji dotyczących domowników.

Gospodynie wiejskie wykonywały kwiaty z kolorowego papieru,

pająki z bibuły i słomy zdobiące sufity, palmy wielkanocne,

pisanki, ozdoby choinkowe i wieńce dożynkowe, których kształt

i rodzaj materiału do ich wytworzenia dyktowała przeważnie

fantazja wiejskich artystek.

Kwiaty z bibuły zdobiły wiejskie mieszkania, ale stanowiły

tez dodatek do odświętnych strojów ludowych, ubieranych

przy szczególnych okazjach. Na czas uroczystości zdobione

były sanie, wozy i konie. Najczęściej do wyrobu ozdób stoso-

wano kolorową bibułę, glansowany papier i karton. Wielka-

nocne pisanki zdobiły świąteczne stoły, ożywiając je kolorami

tęczy i bogatą ornamentyką. Wykonywano je różnymi tech-

nikami. Najprostsze, kraszanki, gotowane były w wywarze

z ziół, liści jarzyn i kory dębowej, uzyskując w ten sposób

jednolite zabarwienie. Nie posiadały one żadnych wzorów.

W wielu wsiach wykonywano pisanki techniką batikową pole-

gającą na pisaniu ornamentu gorącym woskiem, aby farba

nie pokryła nawoskowanych miejsc. Najczęściej były dwu-

barwne. Wzory wykonywane z użyciem lejka miały kształty

gałązek, drabinek, wiatraczków, jabłuszek, dzwonków, szelek,

grabelków. Późniejsze pisanki cechowała symetria ornamen-

tyki i wielobarwność.

Współczesne zdobnictwo zatraca swój tradycyjny cha-

rakter, nawiązując tylko w niewielkim stopniu do głębokich,

ludowych tradycji.

34

35Miniaturka kwiatowa

zdo

Bnic

Two

lu

do

wE

36

Palma wielkanocna

Palma wielkanocna

Kwiaty z bibuły Palma wielkanocna

37Miniaturka kwiatowa

zdo

Bnic

Two

lu

do

wE

38

Kwiaty z bibuły Tradycyjne pisanki wykonane techniką batikową

39Pająk współczesny z kolekcji Pracowni Zdobnictwa Ludowego w Worońcu

zdo

Bnic

Two

lu

do

wE

40

Kwiaty z bibuły

41Pająk tradycyjny z kolekcji Pracowni Zdobnictwa Ludowego w Worońcu

Tkactwo:

Małgorzata Chełstowska z Hruda, Aleksandra Denis z Hruda, Marianna Jówko z Hruda,

Zofia Jówko z Hruda, Agata Ławecka z Hruda, Paulina Maksymiuk z Husinki, Magdalena

Papakul z Mord, Marianna Sawczuk z Hruda, Jolanta Zając z Hruda

Koronkarstwo:

Elżbieta Adamiuk z Łukowców, Danuta Bandzerewicz z Dokudowa, Magdalena Besa-

raba z Białej Podlaskiej, Barbara Kamińska z Zawadek, Alina Kolanowska ze Swór, Alek-

sandra Melaniuk z Leśnej Podlaskiej, Katarzyna Niczyporuk z Wyczółek, Zofia Zalewska

z Rakowisk

Garncarstwo:

Małgorzata Hanas z Halas, Jakub Maksymiuk z Husinki, Krystian Nowak z Podedwórza,

Mirosława Parafiniuk z Małaszewicz

Zdobnictwo ludowe:

Anna Bandzerewicz z Dokudowa, Anna Chalimoniuk z Janowa Podlaskiego, Bożena

Gawda z Worońca, Beata Lewczuk z Drelowa, Marta Melaniuk z Sitnika, Agnieszka

Nowacka z Kodnia, Alicja Sidoruk z Łukowców, Anna Waszkiewicz z Łukowców, Teresa

Więckowska z Worońca

UCZESTNICy PROJEKTU

„EDUKACJA ZAWODOWA

TWÓRCÓW LUDOWyCH”

42