INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCHI N S T I T U T Eul. Flory 9 00-586 Warszawa Polska www.isp.org.pl

O F

P U B L I C

A F F A I R Stel. (48 22) 845 68 58 fax (48 22) 845 68 62 e-mail: isp@isp.org.pl

Bogusawa Budrowska Danuta Duch Anna Titkow

Szklany sufit: bariery i ograniczenia karier polskich kobietRAPORT Z BADA JAKOCIOWYCH

Warszawa, stycze 2003

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

PRZEDSTAWICIELSTWO W POLSCE

Badanie w projekcie Szklany sufit: Bariery i ograniczenia karier polskich kobiet mogo zosta zrealizowane dziki dotacji Fundacji im. Friedricha Eberta, ktra sfinansowaa rwnie przygotowanie niniejszego raportu.

Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003 Przedruk materiaw Instytutu Spraw Publicznych w caoci lub czci moliwy jest wycznie za zgod Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem rda.

2

SPIS TRECI

INFORMACJA O BADANIU CZY SZKLANY SUFIT RZECZYWICIE ISTNIEJE? SPOSTRZEGANA DYSPROPORCJA UDZIAU KOBIET W ELITACH CZ 1. CIEKI KARIER KOBIET I MCZYZN KARIERY KOBIET W WIECIE POLITYKI KARIERY MCZYZN W WIECIE POLITYKI KARIERY KOBIET W WIECIE BIZNESU KARIERY MCZYZN W WIECIE BIZNESU CZ 2. BARIERY AWANSW KOBIET STEREOTYPOWE OPINIE NA TEMAT FUNKCJONOWANIA KOBIET STOSUNEK MCZYZN DO KOBIET W RAMACH WZAJEMNEJ WSPPRACY PRZYPISANIE KOBIET DO TRADYCYJNYCH RL SPECYFIKA WIATA POLITYKI: PARYTET LISTY WYBORY SOLIDARNO MSKA, SOLIDARNO KOBIECA KOBIETY, MCZYNI. SZEFOWIE, PODWADNI CZ 3. DYSKRYMINACJA I JEJ WIELOZNACZNOCI. REALNE SZANSE KOBIET OBSZARY DYSKRYMINACJI STOSUNEK DO DYSKRYMINACJI WIADOMO WASNYCH MOCNYCH STRON PERSPEKTYWY MODYCH KOBIET VADEMECUM KARIERY MODEJ KOBIETY PODSUMOWANIE WYNIKW BADANIA POREDNIE BARIERY AWANSU KOBIET BARIERY AWANSU KOBIET REALNE SZANSE KOBIET I ICH OGRANICZENIA NOTA O AUTORKACH

4 8 12 12 27 34 43 52 52 54 56 59 62 66 72 72 75 78 81 83 86 86 88 91 94

3

INFORMACJA O BADANIUW sierpniu 2002 roku na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych przeprowadzono badanie na temat napotykanych przez polskie kobiety barier i ogranicze w rozwoju ich karier zjawiska okrelanego mianem szklanego sufitu. Badanie to na podstawie przygotowanego przez nas scenariusza zostao zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Spoecznej. Przeprowadzono je metod wywiadw pogbionych wrd radnych i menederw. Cel badania Kobiety s stosunkowo nielicznie reprezentowane na najwyszych stanowiskach kierowniczych oraz stosunkowo rzadko docieraj do obszarw zwizanych z wadz, przywdztwem, zarzdzaniem najwyszego szczebla. Pojcie szklanego sufitu (glass ceiling) jako kategoria analizy i opisu funkcjonowania kobiet na szeroko rozumianych stanowiskach kierowniczych i przywdczych, ma do krtk histori (wprowadzili je Hymowitz i Schellardt w 1986 roku). Mianem szklanego sufitu okrela si przeszkody, jakie napotykaj kobiety penice funkcje kierownicze: wyraenie to symbolizuje widoczno awansu przy rwnoczesnej jego nieosigalnoci. W przeciwiestwie do wiedzy o rozmiarach i charakterze obecnoci kobiet na rynku pracy, o ich udziale (procentowym) we wadzy ustawodawczej i wykonawczej, znacznie mniej wiadomo nie tylko w Polsce o mechanizmach blokujcych kariery kobiet w yciu zawodowym i politycznym. Podstawowym celem badania byo wic uchwycenie/odtworzenie czynnikw, ktre wsptworz szklany sufit jeden z podstawowych mechanizmw ograniczajcych kariery kobiet w sferze publicznej. Dobr osb do badania Interesowaa nas specyficzna grupa kobiet, o ktrej na podstawie dotychczasowych biografii mona powiedzie, e ich praca zawodowa i aktywno publiczna nie jest jedynie dodatkowym elementem wzoru ycia rodzinnego, ale zajmuje w hierarchii wartoci tworzcych j kobiet wan, niezalen pozycj. Uznaymy rwnie za konieczne uwzgldnienie udziau mczyzn w badaniu, aby moliwe byo porwnanie przebiegu karier kobiet i mczyzn, jak rwnie weryfikacja hipotezy mwicej o gwnym udziale mczyzn

4

w

stwarzaniu

przeszkd

i

barier

okrelonych

pojciem

szklany

sufit.

Ogem

przeprowadzono w badaniu 41 wywiadw pogbionych. Poniewa powszechnie za najbardziej znaczce uznaje si kariery rozwijajce si w obrbie dwch dziedzin polityki i biznesu, do udziau w badaniu zaprosiymy osoby reprezentujce wanie te dwa obszary. Tak wic badanie przeprowadzono na dwch grupach, obejmujcych: 1. osoby sprawujce funkcje w samorzdach i wadzach terytorialnych, oraz 2. osoby zatrudnione w firmach na stanowiskach menederskich. Dobr tych grup badanych podyktowany by take spenieniem metodologicznego wymogu, jakim jest istnienie w danym rodowisku zawodowym tzw. cieki kariery tylko wtedy bowiem moliwe jest porwnanie przebiegu karier kobiet i mczyzn. Oprcz kluczowej w tym badaniu zmiennej, jak jest pe, przy doborze osb do badania wziymy pod uwag take region dziaalnoci. Ze wzgldu na kulturowe rnice regionalne zdecydowaymy si na dobr osb do badania z trzech regionw Polski: warszawskiego (centrum wadzy politycznej, siedziba wielu spek z kapitaem zagranicznym); dzkiego (region z tradycj pracy zawodowej kobiet poza domem) i katowickiego (region o tradycyjnej kulturze, w ktrej kobieta widziana jest w rolach matki i ony). W przypadku grupy reprezentujcej wiat polityki interesowali nas radni i radne z trzech szczebli samorzdowych: gminnego, powiatowego i wojewdzkiego. Byy to osoby, ktre zostay wybrane w powszechnych wyborach samorzdowych, a nastpnie w wyniku wyboru radnych zajmuj wysokie stanowiska wadzy: prezydentw miast, burmistrzw, wjtw oraz ich zastpcw stanowiska we wadzach wykonawczych; przewodniczcych, wiceprzewodniczcych, skarbnikw prezydium sejmiku oraz rad powiatw, gmin stanowiska we wadzach ustawodawczych; czonkw prezydiw, rad, a take osoby penice w organach samorzdowych funkcje przewodniczcych komisji. W przypadku wiata biznesu interesoway nas osoby, ktre w firmach zajmuj bardzo wysokie, ale jeszcze nie najwysze stanowiska, a tym samym widz przed sob moliwoci dalszego awansu. Wziymy pod uwag dwa typy firm: firmy bardzo due zazwyczaj z dominujcym udziaem skarbu pastwa, zatrudniajce du liczb pracownikw (powyej 250), o rozbudowanej hierarchicznej strukturze w ksztacie piramidy, ze sztywno okrelon drog awansu. W tym wypadku interesoway nas osoby zajmujce miejsce u szczytu bdce kierownikami kierownikw; firmy wane, znaczce na rynku zazwyczaj z dominujcym udziaem kapitau zagranicznego, zatrudniajce du liczb pracownikw, o do paskiej hierarchicznie strukturze. W tym wypadku interesoway nas osoby, ktre zajmuj wysokie5

odpowiedzialne stanowiska mogli to by kierownicy kierownikw, ale take i osoby bardzo wane dla funkcjonowania firmy, np. odpowiedzialne za kontakty z zagranic, kontrolujce podwykonawcw. Wszystkie osoby badane zarwno w grupie radnych, jak i menederw musiay mie ukoczone 35 lat (tego warunku nie spenia jedna osoba 31-letnia menederka, zakwalifikowana do udziau w badaniu ze wzgldu na szczeglny przebieg jej kariery). Do grupy badanych trafiy tylko cztery osoby poniej 40. roku ycia, co oznacza, i prawie wszyscy respondenci rozpoczynali swe zawodowe kariery jeszcze przed okresem transformacji ustrojowej. W obu grupach radnych i menederw - respondentki byy przecitnie modsze ni respondenci. rednia wieku w przebadanej przez nas grupie radnych-kobiet wyniosa 49,8 lat, w grupie radnych-mczyzn - 53 lata, w grupie menederek 45,3 lat, w grupie menederw 51,8 lat. Zestawienie charakterystyk osb biorcych udzia w badaniu przedstawia tabela 1. Tabela 1. Osoby biorce udzia w badaniu RadniRegion Szczebel Pe samorzdowy kobiety wojewdzki powiatowy gminny dzki wojewdzki powiatowy gminny Katowicki wojewdzki powiatowy gminny Razem 1 1 1 2 1 1 1 1 1 10 Razem mczyni 1 1 1 2 1 1 1 1 1 10 20 6 8 6

Warszawski

6

MenederowieRegion Typ wasnoci Pe kobiety Warszawski pastwowy spdzielczy kapita zagraniczny dzki pastwowy spdzielczy kapita zagraniczny Katowicki pastwowy spdzielczy kapita zagraniczny Razem 3 11 2 10 21 2 3 10 2 1 1 4 1 3 2 mczyni 1 7 Razem

Przyjta metoda badawcza Badanie miao charakter jakociowy z wykorzystaniem techniki wywiadu pogbionego, nagrywanego na tam magnetofonow. Wszystkie wywiady przeprowadzono opierajc si na tym samym scenariuszu. W trakcie wywiadu respondenci/respondentki odpowiadali m.in. na pytania dotyczce: przebiegu ich kariery zawodowej, czynnikw uatwiajcych/utrudniajcych przebieg kariery, spostrzegania dalszych perspektyw kariery. Cytowane fragmenty wypowiedzi pochodzce z wywiadw oznaczono w nawiasach zakodowanymi symbolami-numerami.

7

CZY

SZKLANY

SUFIT

RZECZYWICIE

ISTNIEJE?

SPOSTRZEGANA

DYSPROPORCJA UDZIAU KOBIET W ELITACHPojcie szklanego sufitu prawie nigdy nie pojawia si w wywiadach, ktre przeprowadzono w przebadanej przez nas grupie radnych i menederw. Niemniej jednak w niektrych wypowiedziach odnale moemy sygnay tego, i respondenci dostrzegaj proporcjonalnie mniejszy udzia kobiet wrd osb, ktre osigny znaczce stanowiska, ktrym udao si innymi sowy zrobi karier. Co ciekawe, wszystkie poniej cytowane fragmenty wypowiedzi, pady z ust mczyzn. Spostrzeenia te dotycz rnych sfer dziaalnoci oraz rnych szczebli kariery. Jeden z respondentw mwi np. o przewadze mczyzn wrd osb rozpoczynajcych prac w administracji samorzdowej: Nie zastanawiaem si nad tym, nie analizowaem tego w taki sposb, ale nawet do naszego starostwa nie wiem, czy to moe by uznane za jaki model kariery przychodz pracowa przede wszystkim absolwenci, nie absolwentki, a absolwenci (*6). Ten sam badany zauwaa, i na wysokich stanowiskach w owiacie rwnie dominuj mczyni: Faktycznie wtedy, gdy byem dyrektorem liceum, jak odbyway si jakie zjazdy, narady dyrektorw, to 70 procent stanowili mczyni, chocia kobiet w szkolnictwie jest 80 procent, no wic, nie wiem, co pity mczyzna zostaje dyrektorem szkoy, a (...) co dwusetna kobieta (...) wic to chyba tak bywa (*6). Uwagi innego respondenta dotycz take sfery owiaty, ale jej szczebla uczelnianego, rodowiska osb uzyskujcych wysze stopnie naukowe. Zastpczyni respondenta bya profesor, ktra prowadzia analizy dotyczce sytuacji kobiet w uczelni. Jej badania pokazay, e liczba uzyskiwanych doktoratw przez osoby zatrudnione jest wysza wrd kobiet ni wrd mczyzn. To znaczy procentowo wicej kobiet ni mczyzn obronio prace doktorskie. Zdaniem naszego badanego, to absolutnie pokazywao w sposb jednoznaczny e wszelkie jakie sugestie o intelektualnych moliwociach itd. itd. warto wyrzuci do lamusa, a nawet wicej, e pracowito, ktra jest przy pisaniu pracy doktorskiej niezmiernie istotna, jest wanie dla kobiet (*5). Niestety, na kolejnym szczeblu kariery uniwersyteckiej sytuacja dramatycznie si zmieniaa, o czym mwi respondent, podajc jednoczenie wasne wyjanienie stwierdzanego faktu: Natomiast ogromna przepa bya w przypadku prac habilitacyjnych. Ogromna. I tu oczywicie wyjanieniem byo w gwnej mierze macierzystwo, ktre wytrcao kobiet z rytmu pracy naukowej itd. i tu bya ogromna przepa. Procentowy udzia habilitowanych, obronionych kolokwiw habilitacyjnych wrd mczyzn by zdecydowanie wikszy ni wrd kobiet. To byy pojedyncze przypadki. Niewielkie wtedy, kiedy udao si jakby zagwarantowa jakie warunki, rodzina, pomoce domowe itd. itd. Maestwo8

profesorw to byo (...) jedno i drugie byo profesorem, to byy naprawd bardzo rzadkie zdarzenia (*5). Inny badany zwraca uwag na mniejszy udzia kobiet w organizacjach politycznych: Tak naprawd to duo zaley od tego, czy chce si powici czas na prac o charakterze politycznym i tu wikszy jest pd wrd mczyzn, czyli t aktywno wiksz w tym zakresie mczyni wykazuj na pewno dlatego, e ich jest wicej w tych ciaach, ktre (...) czy w organizacjach partyjnych, czy w organizacjach modzieowych, ktre decyduj potem o tym, bo one tak naprawd wspieraj (*3). O zdecydowanej przewadze udziau mczyzn w samorzdach przekonuj te dane zebrane w ramach naszego badania, ktre s zawarte w tabeli 2. Stanowi one co prawda tylko wycinek obrazujcy samorzdow rzeczywisto (sprzed ostatnich wyborw), ale jest to ilustracja bardzo wyrazista. Co wicej, mona zaoy, i jest to prbka w pewnym sensie niereprezentatywna dla ogu, poniewa aby speni metodologiczne zaoenia badania wybierano do badania tylko te organy, w ktrych zarzdach zasiadaa przynajmniej jedna kobieta. Te, w ktrych kobiet nie byo w ogle, nie pojawiy si w dobranej prbie badawczej. Naley te zaznaczy, i dane zamieszczone w poniszej tabeli oparte s na odpowiedziach badanych - niewykluczone jest, i mog pojawi si tu pewne rozbienoci w porwnaniu z innymi rdami pokazujcymi dane statystyczne.

Tabela 2. Kobiety w samorzdach (dane na podstawie materiau zebranego w badaniu) WarszawskieSzczebel samorzdowy Wojewdztwo Zarzd Rada Powiat 1 Zarzd Rada Powiat 2 Zarzd Rada Gmina Zarzd samorzdy Ogem zarzdy 24 5 21 5 208 1 49 20 24 3 80 1 11 33 14 7 40 1 11 14 28 9 60 2 20 22 33 Organ Sejmik Liczba zasiadajcych 28 W tym kobiet 7 liczba Procent Kobiet 25

lskie9

Szczebel samorzdowy Wojewdztwo

Organ Sejmik Zarzd Rada

Liczba zasiadajcych 75 4 53 5 50 11 28 3 28 8 234 31

W tym kobiet 11 1 11 2 12 1 5 1 4 3 43 8

liczba Procent kobiet 15 25 21 40 24 9 18 33 14 37 18 26

Powiat 1 Zarzd Rada Powiat 2 Zarzd Rada Gmina 1 Zarzd Rada Gmina 2 Zarzd samorzdy Ogem zarzdy

dzkieSzczebel samorzdowy Wojewdztwo Zarzd Rada Powiat 1 Zarzd Rada Powiat 2 Zarzd Rada Gmina 1 Zarzd samorzdy Ogem zarzdy 24 5 21 9 151 3 32 33 21 5 36 0 11 0 31 5 45 1 10 20 22 5 15 1 2 20 13 Organ Sejmik Liczba zasiadajcych 55 W tym kobiet 9 liczba Procent kobiet 16

wiat elity biznesu jest take przede wszystkim wiatem mskim. Kobiety, ktre si w nim znalazy, doskonale zdaj sobie z tego spraw: Nie ulega wtpliwoci, e pracuj w mskim wiecie i to jakby wyranie wida na spotkaniach dyrektorw, gdzie na 25 dyrektorw, tych kobiet jest kilka i to jest zdecydowanie mski wiat, i mskie wartoci, i mskie komunikaty (*18). W wypowiedzi jednego z menederw zawarta jest natomiast sugestia, i pytanie o szklany sufit jest pytaniem nie najmdrzejszym. Stwierdzi on: Prosz Pani, to pytanie nie jest najmdrzejsze, bo musielibymy rozmawia o kulturze, o spoeczestwie, o historii i jest to zbyt skomplikowany temat. Tak jest i koniec (*40).

10

Prb takiej rozmowy zdecydowaymy si jednak podj, czego wyrazem jest analiza materiau zebranego w ramach naszego badania. Ze wzgldu na zoono badanych zagadnie, jak i obszerno zgromadzonego materiau, prezentowane tu opracowanie naley uwaa jako pierwszy etap analiz, ktre by moe uka si w formie publikacji ksikowej. W niej znalazoby si miejsce na przegld literatury z tego zakresu, czy odniesienie do niej uzyskanych przez nas wynikw. Celem tego raportu jest natomiast prezentacja danych uzyskanych w ramach przeprowadzonego badania. Chciaymy te zaznaczy, e o ile przy tworzeniu projektu oraz narzdzia badawczego korzystaymy z dostpnej literatury, o tyle jzyk analizy tego raportu (np. tytuy, rdtytuy) pochodzi od jego autorek. Za rdo posuyy nam wypowiedzi naszych respondentw.

11

CZ 1. CIEKI KARIER KOBIET I MCZYZNKARIERY KOBIET W WIECIE POLITYKI Motywy wejcia na ciek karieryW przypadku mczyzn sprawa jest prosta zakada si, e chc robi kariery w yciu publicznym, chc awansowa i zajmowa wysokie stanowiska. Jeli chodzi o kobiety, sprawa nie jest tak oczywista w opinii publicznej pojawiaj si gosy, e kobiet na stanowiskach jest tak mao, poniewa one po prostu nie chc ich zajmowa. Tak wic wanym elementem karier kobiecych jest w ogle moment podjcia decyzji o zainicjowaniu aktywnoci, ktra w efekcie moe doprowadzi do rozpoczcia kariery w yciu publicznym. Przygldajc si kobiecym karierom samorzdowym, mona wyrni kilka grup motyww podjcia takiej decyzji. Zaznaczy tu jednak trzeba, e w niektrych przypadkach nie mona mwi o czystych modelach, rne grupy motyww mieszaj si bowiem i przeplataj nawzajem. Model ucieczkowy Czasami kapita kulturowy danej osoby jest dziedzictwem, od ktrego chce ona si odci. Dla niektrych kobiet bardzo silnym bodcem wyzwalajcym podjcie aktywnoci bya ch wydostania si ze rodowiska pochodzenia - najczciej wiejskiego lub maomiasteczkowego - i poprawy swojego losu, ucieczka z miejsca zamieszkania. Mieszkanie w maej miejscowoci odbierane byo jako dyskryminujce i zarazem wyzwalajce potrzeb wyrwania si z tej miejscowoci. Dobr ilustracj jest tu przykad decyzji, jak podja jedna z respondentek: W zasadzie chyba od najmodszych lat wiedziaam, e na pewno na wsi nie zostan (...) na pewno si nie zastanawiaam, robiam wszystko w tym kierunku, aby si stamtd wyrwa i std szkoa w X odlega o tyle kilometrw z zamiarem, e nie powrc tam (*8). Nawet studia zaoczne podja ona nie w pobliskiej uczelni, bo nie chciaa do niej dojeda ze wsi rodzinnej. Nie podja tam rwnie pracy, mimo pochodzcej stamtd oferty pracy z mieszkaniem, ktrego poszukiwaa: ja sobie ubzduraam, e wie to jest unieszczliwianie dzieci (*8). Takiej ucieczce moe towarzyszy ch bycia osob wan w yciu publicznym. Bardzo trudne warunki ycia jednej z respondentek mieszkajcej na wsi gdzie woda znajdowaa

12

si w odlegoci 400 m; nieraz z matk nosiy j w nosidekach do jedzenia, dla zwierzt byy motywem podjcia dziaa, ktre doprowadziyby do zmiany losu wsi: Jednak ja nie wiem, dlaczego cigle zastanawiaam si, dlaczego jest tak ciko y, dlaczego ojciec i matka musz tak walczy o zdobywanie rodkw do ycia.(...) I to mnie te bolao, e takie trudne ycie maj rodzice, e tak trudno si yje. Postanowiam, e ja musz walczy o to, eby ta wie miaa perspektyw. Kiedy wykonywaam rne czynnoci jako dziecko pasam gsi, krowy, owce miaam duo czasu do rozmylania. Wtenczas przychodzio mi do gowy, e ja musz z tej wsi wyj na osob, ktra byaby pomocn w rozwizywaniu tych problemw. Takie miaam marzenia, e musz wybi si z tej wsi na poziom gminy, z poziomu gminnego na powiatowy, moe wojewdzki. Moje myli dyy, eby zafunkcjonowa w jakim momencie w kraju, eby mnie pozna kraj, poznali ludzie, ebym bya osob, ktra bdzie moga z tego poziomu centralnego zmienia ycie ludzi na wsi (*23). Ucieczka ta moe by te postrzegana jako danie sobie szansy przeycia wasnego ycia w odmienny sposb ni rodzice. Wrd respondentek byy kobiety, dla ktrych matki nie byy wzorami osobowymi i ktrych losw nie chciay powiela. Opuszczaniu domu towarzyszya ch bycia kobiet inn ni matka, ch poprawy swojego losu: Tutaj niewiele takich wanie cech bym przeja i sposobw dziaania moich rodzicw. Jako nie wiem skd mi si to brao, e ja sama miaam jakie takie przekonanie, e musz by przede wszystkim samodzielna. e patrzc na mam widziaam jak ona wanie ciko pracowaa i bya obarczona tymi obowizkami rodzinnymi. (...) I wszystko na niej spoczywao, no i w duej mierze te zarobki miaa troszeczk mniejsze i bya tak zalena od maonka, mojego taty. A ja mwiam, e w yciu tak nie bdzie i tak sobie postawiam takie zadanie i taki cel, e no... musz inaczej. e musz uczy si i by w miar moliwoci samodzielna (*25). W przekonaniu, e powinno by to inaczej ni byo to wanie w przypadku mojej mamy respondentka utwierdzia si jeszcze bardziej, gdy wesza w rodowisko zawodowe. Kobiety uciekaj te od rodzinnych problemw na przykad zwizanych z rozpiciem si ojca: Ja robiam wszystko, eby ucieka z domu, eby nie widzie tego wszystkiego (*14). Dla tej respondentki istotna bya nawet odlego miejsca studiowania od domu rodzinnego chodzio o to, eby bya do dua: Nie chciaam by cay czas w odzi i wybraam jedyn uczelni, ktrej nie byo wwczas w odzi AWF. Ja tam si dostaam (*14). Inna respondentka, by zrealizowa swj plan ucieczki, musiaa pokona bariery stwarzane jej przez rodzicw: Zawsze chcieli mnie utrzyma w domu jak skoczyam szko redni i chciaam szybciutko uciec z domu do pracy to by taki moment, e zamiast pomocy ze strony rodzicw to ja miaam przeszkod wsiadam w autobus, pniej w pocig i uciekam do Warszawy i sama na wasn rk szukaam pracy. No i j znalazam, oczywicie

13

potrzebne byo zawiadczenie w pracy w W-wie, e tamten rejon, poniewa ja mieszkaam na terenach wschodnich bliej Bugu, by to okres lat 70-tych potrzebne byo zawiadczenie z tamtego rejonu, e zezwalaj na podjcie pracy wanie w W-wie. I tu rozpoczy si kopoty, poniewa ojciec mj zoy zastrzeenie, ebym takiego zawiadczenia tam nie dostaa. I ja nie dostaam tego zawiadczenia, ale tu chyba moje zaangaowanie w poszukiwanie tej pracy i jeszcze jedna bliska osoba, mi pomoga, e j dostaam (*19). Badane te kocz szkoy rednie i podejmuj prac, by zdoby rodki na utrzymanie. Nie rezygnuj jednak z wyksztacenia wyszego. Kocz szkoy wysze w trybie zaocznym, majc ju rodziny i dzieci: Pniej z biegiem czasu jednak ambicje, aspiracje jakie tam miaam, e musz skoczy szko wysz, to we mnie pokutowao (*25). Okazuje si, e motywem wejcia na ciek kariery publicznej moe by te dyskryminacja ze strony teciowej: Znaczy, ja miaam bardzo aktywn teciow i dlatego waciwie poszam do pracy i zaczam dziaa, eby troszk szerszego oddechu uzyska, to bya ucieczka przed teciow (*16). Model tradycji spoecznikowskiej Wzrastanie w rodzinie o tradycjach spoecznikowskich stanowi swoistego rodzaju dziedzictwo kulturowe, ktre uatwia podejmowanie dziaania w sferze publicznej. W rodzinie bowiem zaszczepione zostaje jednostce okrelone podejcie do ycia, wartoci, otwarcie na drugiego czowieka i najblisze rodowisko. Spoecznikowscy rodzice mog by nauczycielami pierwszych dziaa, a w yciu dorosym wzorcem do naladowania. U podoa tego modelu ley zatem czsto naladownictwo wzorw, ktre w swoim yciu prezentowali rodzice: Warto podj wyzwanie, jeli chce si co zrobi, przeprowadzi, ale co takiego trzeba wynie z domu, jak tak motywacj i ch dziaania spoecznego (* 17). Jedna z respondentek zauwaya na przykadzie wasnej biografii, i funkcjonowanie bardzo zaradnej matki w domu powoduje, e crka wchodzi w naturalny sposb w jej rol: Moja matka bya radn, funkcjonowaa w yciu publicznym. To jest taki model, do ktrego dzieci oczywicie d, bo s w tej atmosferze wychowywane. I ja na przykad majc tak matk, majc 9 lat chodziam z matk i siedziaam w komisjach wyborczych. Na sesje Rad Narodowych chodziam, to tak jakbym w yciu publicznym braa udzia. Biorc udzia w yciu publicznym, byam jakby mielsza i pewnie moja wizja wiata wygldaa troch inaczej ni takiej dziewczynki, ktra na przykad stoi gdzie w kcie (*26). Wczesne dowiadczenia s wdrukowywane - jedna z respondentek powie: Ja to widziaam (tj. dziaania rodzicw) ale musiaam mie jakie predyspozycje w genach. Ju od samego pocztku rzdziam w szkole (*14). W ramach dziaalnoci spoecznikowskiej rodzice tej respondentki zrobili wszystko, co byo do zrobienia w ich miejscowoci: zaoyli wietlic, przedszkole, elektryczno, przystanek autobusowy, pomagali ludziom (*14).

14

Szczeglne znaczenie dla uczenia si przez modelowanie postaw spoecznikowskich miaa dla respondentki matka, ktra w pewnym okresie pracowaa w Urzdzie Wojewdzkim, potem penia funkcj przewodniczcej rady gminy, bya te szefem GS-u: Zawsze i ja braam w tym udzia. Pamitam, e jako bardzo mae dziecko jestem najstarsza z siedmiorga rodzestwa zawsze z matk jedziam. Matka bya szefow Ligi Kobiet powiatowej czy wojewdzkiej, pisaa wiersze, wyraaa si bardzo adnie, miaa jakie podejcie dobre do ludzi. (...) Matka t pasj spoecznikowsk do koca ycia miaa, bo nawet w ostatnich latach ycia braa ze mn udzia w kolegium redakcyjnym Nasza Gmina pisaa, krzywki ukadaa. Ja do tej pory w tej gazetce jestem. (...) Wiem, e babcia, prababcia byy takie same jak moja matka (*14). Respondentka, w tym co robi, czuje si spadkobierczyni rodzinnej tradycji dziaania spoecznikowskiego, tradycji zaszczepionej jej przez matk, ale obecnej od wielu poprzednich pokole kobiet w tej rodzinie. Model aktywnoci politycznej Tradycje rodzinne aktywnoci spoecznej na rzecz najbliszego rodowiska mog wspwystpowa z dziaalnoci polityczn rodzicw. Jedna z badanych opowiada: Mnie ciekawia te bo to wane rodzicw dziaalno polityczna. Matka i ojciec byli w AK, i to bardzo dugo 4,5 roku. (...) Matka zaoya PSL, dawniej nazywa si chyba ZSL (...) Mikoajczykowski (*14). Nie jest to jednak zasad. S bowiem i przypadki, e aktywno publiczna rodzica bya zwizana jedynie z dziaalnoci polityczn. Na przykad ojciec jednej z respondentek by takim liderem w tej wsi, nalea do partii, do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, udziela si w tamtym czasie te.(...) Dosta nawet kawalerski krzy zasugi.. Bardzo sobie ceni, e kto doceni jego dziaalno polityczn. W tych strukturach partyjnych bardzo oficjalnie dziaa (*23). Dziki aktywnoci ojca respondentka zainteresowaa si sprawami publicznymi. Ojciec:...prenumerowa Chopsk Drog, co tydzie j listonosz przynosi, czyta j. To spowodowao, e ja, jako najstarsze dziecko, braam t gazet, czytaam, interesowaam si, co si w wiecie dzieje, czsto dyskutowaam z ojcem o sytuacji, jaka jest na wsi. (...) Pamitam to doskonale (*23). Ojciec respondentki nigdy nie wypisa si z partii, do koca swego ycia by dla niej autorytetem. Model kobiety pracujcej Jest to model charakterystyczny dla kobiet modszych, ktrych matki pracoway i dla ktrych nie ulega wtpliwoci, e wspczesna kobieta musi mie wyksztacenie i pracowa zawodowo. W osigniciu zaplanowanego statusu pomagaj im rodzice. Tak drog wejcia

15

na ciek kariery prezentuje jedna z respondentek, ktra po zdobyciu zawodu kosmetyczki otworzya prywatny gabinet kosmetyczny w czym pomogli jej finansowo rodzice urzdzajc gabinet. Do urodzenia dziecka prowadzia dziaalno gospodarcz. Interes rozwija si wietnie: Ja byam znana. Biorc pod uwag, e przez trzy lata prowadziam wasny gabinet, przez ten gabinet przewijali si bardzo rni ludzie, nie tylko kobiety, ale i mczyni, ktrzy dbali o siebie. Mieszkajc od urodzenia w tym miecie, ma si jakie swoje grono znajomych, lepiej bd gorzej usytuowanych, ale si ma. Odkd pamitam ja byam waciwie znan osob, tak, ktr si identyfikowao (*36). Po trzyletniej przerwie w pracy na wychowywanie dziecka, sytuacja na rynku zmienia si sta si bardziej chwiejny, ludziom zaczo brakowa pienidzy na zakup usug. Respondentka podja decyzj poszukiwania innego typu pracy, co w efekcie doprowadzio j do dziaalnoci politycznej i samorzdowej.

Droga do samorzduTak, jak w przypadku motyww wejcia kobiet na ciek kariery, tak rwnie w drogach kobiet do samorzdw, moemy mwi o pewnych typach cieek. Nie zawsze s to cieki czyste wyrniajc je chciaymy uchwyci gwne okolicznoci, ktre doprowadzaj kobiety do podjcia decyzji o kandydowaniu w wyborach. Spoecznikostwo - droga apolityczna Ta cieka jest waciwa osobom aktywnym spoecznie. Praktyka dziaania spoecznego, drobne sukcesy, przekonanie, e jest si dobr w tym co si robi, prowadz do tego, i dana osoba jest zauwaana w rodowisku lokalnym, a jej dziaanie doceniane prob o kandydowanie. Dobrym tego przykadem jest kariera jednej z respondentek, ktra wywodzc si z rodziny spoecznikowskiej ju w okresie szkolnym daa si pozna jako osoba aktywna, podejmujca rne wyzwania, dziaajca w rnych organizacjach: Naleaam wszdzie w czwartej czy pitej klasie byam na oglnopolskim konkursie recytatorskim, taczyam, bardzo lubiam sport SKS-y byy wwczas bardzo modne. Wszystko robiam najlepiej. (...) Jak nastay czasy harcerstwa, od razu zostaam druynow. Podobaa mi si ta dziaalno harcerska, bo tam mona si byo zrealizowa (*14). Pniej naleaa do organizacji studenckich - ZMS, ZSP. W ZSP bya szefem informacji, prowadzia pismo studenckie Miniatury :Tam si udzielaam (na studiach), byam szefow, wszdzie naleaam do ZMS, starocin roku przez cztery lata byam. Zawsze mnie wybierano na przewodniczk grupy a ja sobie radziam (*14).

16

Respondentka po studiach zostaa w Warszawie i robia szybko byskotliw karier midzy innymi w jednym z ministerstw. Zrezygnowaa z kariery warszawskiej, gdy postanowia zaj si niesprawnym dzieckiem. Mwi: Poprzez wyjazd z Warszawy na pewno bardzo duo straciam zawodowo. Chocia najwysze stanowisko dla kobiety to ja w tej Warszawie osignam...(*14). W swojej rodzinnej miejscowoci godzia opiek nad synem, prac zawodow i dziaalno spoecznikowsk na rzecz rodowiska. Zostao to zauwaone przez spoeczno lokaln, ktra namwia j na kandydowanie. Od pocztku lat 80. zasiada w samorzdach szst czy sidm kadencj - bez wzgldu na zmian systemu, czy rzdzc parti: Ludzie zauwayli, e wicej potrafi od nich, e nie tylko umiem im uoy wizank do lubu, ale take napisa podanie. We wsi nie byo wodocigu ja go zrobiam, z gazocigiem byo to samo. Ludzie mwili: dlaczego nie jeste radn? I mnie wybrali. Mnie ta rada nie pocigaa, bo wiedziaam, e tam trzeba duo siedzie(*14). W samorzdach dziaaa jako osoba nie zwizana z adn parti. W przedostatnich wyborach startowaa jako osoba bezpartyjna z listy SLD, z pitego miejsca na licie. Swojej popularnoci zawdzicza, e dostaa si jako jedyna z listy, oprcz lidera, do wadz. Kariera mimo woli Kategoria pracy spoecznej w pokoleniu kobiet 50-latek odgrywa bardzo wan rol wehikuu kariery publicznej/politycznej. Jedna z nich mwi: Ja ju wczeniej, ju przez cae ycie byam osob tak pracujca spoecznie, i to pracujc spoecznie, czyli nie za pienidze (...) udzielaam si spoecznie w harcerstwie (...) i zawsze naleaam do zwizkw zawodowych (*16). Przynaleno do zwizkw zawodowych pocigna za sob sprawowanie funkcji, poczwszy od funkcji prezesa ogniska w szkole, do pracy w zarzdzie lub bycie przedstawicielem ZNP w radzie. miemy twierdzi, e w tego typu przypadkach momentem wejcia na ciek kariery samorzdowej jest wytypowanie, ktre jawi si jako sprawny mechanizm kariery politycznej mimo woli: To wanie zostaam jak gdyby, no, wytypowana przez ZNP, a poniewa powiedzieli, e sobie dam rad, no to przyjam t moliwo (*16). Taka sytuacja dotyczya wszystkich kadencji: Ja nigdy takich, ja nigdy si nie... ani nie miaam... ambicji, ja sobie zdaj spraw, ze wszystkich swoich mankamentw... ze swojego niedoksztacenia, bo ja uwaam, e to powinno by co najmniej ekonomiczne (*16). Przykadem zadziaania mechanizmu kariery mimo woli mog by te losy innej respondentki, ktrej kandydowanie na radn zaproponowano take na zebraniu Zwizku Nauczycielstwa Polskiego: Przecie ciebie wszyscy znaj, ty masz szans i potem dalej dyrektorka ju to zaatwia i tak si zacza moja kariera polityczna jako taka (*8).

17

Naley doda, e ta kobieta bya na licie na ostatnim miejscu, a wesza do Rady na drugim. W tym momencie wczyy si mechanizmy i reguy gry politycznej dziejce si poza respondentk, czego jest ona wiadoma: To znaczy ja startujc do wyborw byam bezpartyjna, bo nigdy nie naleaam do adnej partii. Byam kandydatk ze Zwizku Nauczycielstwa Polskiego, a wwczas jedyn parti, ktra daa miejsca na listach, byo SLD i w zwizku z tym byam w SLD nie nalec do niego. I nie nalec do SLD zaproponowano mi bycie wiceprzewodniczc rady miejskiej, przyznam szczerze, e nawet w gremiach eseldowskich te mwiono mi, z jakiej racji, nie naley do SLD, no i prosz (*8). Do samorzdu przez parti Wiele kobiet dochodzi do pracy w samorzdach poprzez parti. Trzeba podkreli jednak, i rola partii w procesie dochodzenia kobiet do dziaalnoci samorzdowej moe by bardzo rna. 1.Do samorzdu przez prac w organach wadzy Jedn z drg prowadzcych do dziaalnoci w samorzdach jest praca w partiach, organach administracji pastwowej, etc. Praca w aparatach wadzy nie musi wiza si z dziaalnoci stricte partyjn. Pozwala zorientowa si w dziaalnoci publicznej i podj decyzj o kandydowaniu w wyborach. Przykadem mog tu by losy respondentki, ktra w momencie rozpoczcia pracy zawodowej w urzdzie gminy (w 1978 roku) zapisaa si do partii ZSL: By wtedy zwyczaj, e pracownicy nowo tutaj zatrudnieni byli w jaki sposb informowani, e jest tutaj potrzeba i moliwo przynalenoci do jakiej organizacji. Trzeba byo si zadeklarowa, no i tak stao si, e si zadeklarowaam tutaj, nie majc jeszcze jakiego tam wyobraenia i wiedzy na ten temat, co to jest polityka (*25). Po latach pracy w urzdzie gminy, w przeomie kadencji (w 1994 roku) zdecydowaa si kandydowa na stanowisko wjta, poniewa czua si przymuszona zaistnia sytuacj. Praca wczesnego wjta budzia jej dezaprobat - uwaaa, e powinien on odej. Bya przekonana, e mona i powinno si sprawowa ten urzd inaczej: No byy to takie metody pracy, ktre na dusz met mnie nie odpowiaday i wtedy postawiam na jedn kart albo wanie przegram i odejd std, albo... (...) bd si staraa inaczej. Szkoda mi byo tego dorobku, bo ile lat tutaj pracowaam i wydawao mi si, e mona wanie z korzyci dla tego spoeczestwa popracowa.(...) i dlatego postawiam w tym momencie tak na jedn kart (*25). To rozpoczo jej karier samorzdow - w 1998 r., gdy powstay struktury samorzdowe powiatu, nie rezygnujc z funkcji wjta, kandydowaa na radn powiatu: Zdecydowaam si

18

kandydowa na radn powiatu, przenoszc swoje dowiadczenia samorzdowe na szczebel powiatowy (*25). 2. Rekomendacje do stanowiska administracyjnego, obecnie samorzdowego To przypadki karier rozpoczynanych w okresie socjalistycznym, kiedy wszelkie kariery publiczne odbyway si pod nadzorem i z rekomendacji partii. Tak byo w przypadku respondentki, ktra po ukoczeniu technikum rolniczego zacza razem z mem prac w gminnej spdzielni rolnej. Chcc zrobi karier od razu zapisaa si do ZSL: Kiedy rozpoczynaam prac zdecydowaam, e musz podj decyzj odnonie przynalenoci do jakiej partii, poniewa bdzie mi atwiej swoj misj wykonywa we wspdziaaniu z parti, ktra pracuje na rzecz wsi (*23). Jej pniejsza zawodowa kariera bya zwizana ze wsparciem partii. Propozycja pracy w kolejnej spdzielni rolnej, na wyszym stanowisku pada za porednictwem PSL. Po uzyskaniu dyplomu ukoczenia studiw otrzymaa od wojewody propozycj sprawowania funkcji naczelnika gminy: Przyjam t propozycj i od grudnia 1977 przez 17 lat peniam funkcj naczelnika gminy a pniej wjta gminy (*23). Funkcja naczelnika gminy bya funkcj administracyjn, na ktr mianowa wojewoda i ktra wymagaa rekomendacji partyjnej: tutaj egzekutywa miaa duo do powiedzenia (*23). Po roku 1989, gdy stanowisko wjta stao si organem wadzy samorzdowej, respondentka co 4 lata stawaa do wyborw i zawsze wygrywaa. W 1993 mieszkacy gminy wysunli jej kandydatur do wyborw parlamentarnych. Tutaj, w walce o najwysze stanowiska, nie moga ju liczy na poparcie wasnej partii jej nazwisko umieszczono na ostatnim miejscu listy PSL. Uzyskaa drugi wynik i przez 4 lata bya posank. W 1997 roku startowaa w wyborach ponownie, ale do Sejmu si nie dostaa. Koledzy partyjni, jak sama mwi, byli do niej nastawieni otwarcie bardzo negatywnie. Jeden z nich powiedzia, e ju nie zrobi takiego bdu, eby nie by czujnym wobec mojej osoby. Powiedzia: zrobimy wszystko, eby tych wyborw nie wygraa (*23). Po przegranych wyborach obja funkcj wjta w nowej gminie. W kolejnych wyborach startowaa do sejmiku wojewdzkiego. Pozostaa wierna PSL-owi, ktry i tym razem umieci jej nazwisko na ostatnim miejscu swojej listy. Uzyskaa najwicej gosw i zostaa radn. Kariera publiczna tej respondentki ukazuje zoono cieek kariery. Chocia do dziaania w samorzdzie dosza dziki poparciu partyjnemu, to jej kariera samorzdowa odbywaa si wrcz wbrew intencjom przywdcw partyjnych od tego momentu bardziej przypominajc ciek spoecznikowsk. Jest umieszczana na ostatnich miejscach list swojej macierzystej partii, do samorzdw wchodzi dziki swojej dziaalnoci na rzecz rodowiska i poparciu spoecznemu.

19

3. Oddelegowana przez parti do samorzdu Na pene poparcie swojej partii moga liczy duo modsza respondentka, ktrej kariera publiczna rozpocza si od pracy w biurze poselskim w charakterze asystentki. Trafia tam poszukujc pracy po trzyletniej przerwie na wychowywanie dziecka. Miaa dowiadczenia prowadzenia prywatnego maego biznesu, uwaaa si za do kreatywn osob, duo prac w biurze podejmowaa z wasnej inicjatywy, uczya si, nawizywaa kontakty. Bya bezpartyjna. Po 1,5 roku pracy w biurze poselskim - ktre byo jednoczenie biurem rady wojewdzkiej SdRP - w 1995 roku, za namow wczesnego sekretarza rady wojewdzkiej, zapisaa si do partii. Karier partyjn robia odtd bardzo szybko: Potem przyszed taki ogromny trend na modych (...) Ja chyba si po prostu sprawdziam, speniam ich oczekiwania, jako moda, aktywna kobieta (*36). Po kilku miesicach zostaa wiceprzewodniczc rady wojewdzkiej SdRP. Spoeczn prac w partii (wiceprzewodniczcej rady wojewdzkiej) traktowaa jako inwestycj w karier. To dziki partii pada propozycja objcia stanowiska rzecznika prasowego Urzdu Miasta. Respondentka przyja j i tak rozpocza prac w organizacjach samorzdowych, chocia jeszcze nie jako samorzdowiec: Samorzd by dla mnie zupenie nowym tworem, ale mnie duo czasu nie byo potrzeba, eby si zorientowa jak samorzd funkcjonuje co to jest budet, rada, komisje, zarzd, kto jakie ma uprawnienia (*36). W 1998 roku ze strony partii pada kolejna propozycja - wystartowania w wyborach. Respondentka przyja j i tym razem, bo miaa przekonanie, e jej pozycja jest ju ugruntowana: Gdybym miaa stan do walki z gry na straconej pozycji, w yciu bym do tej walki nie stana. Namawiano mnie dlatego, e miaam okrelon swoj pozycj. (...) Byam postrzegana jako osoba, ktra potrafi wszystko zaatwi. Nie ma rzeczy nie do zaatwienia, moe by tylko mniejszy bd wikszy problem w zaatwieniu czego (*36). Na licie umieszczono j na pierwszym miejscu, o co zadba prezydent miasta. Po wygranych wyborach zostaa wiceprezydentem miasta. 4. Partyjna wejciwka Poparcie partii politycznej moe by uznane za niezbdne dla korzystnej dziaalnoci gospodarczej. Uzyskanie takiego poparcia zachca do zmiany cieki kariery z gospodarczej na samorzdow. Jedna z respondentek przyznaa, e jako dyrektor wielkiego przedsibiorstwa, do ktrego naleaa caa gospodarka mieszkaniowo-lokalowa, potrzebowaa: ...zaplecza politycznego, eby swoje jakie przeprowadzi zamierzenia, no i dlatego zaangaowaam si w dziaalno polityczn (*17). Jej wybr pad na Uni Wolnoci: Faktycznie Unia rzdzia wtedy w miecie. I wtedy by czas, gdzie ja mogam te swoje sprawy zrealizowa, e tak brzydko powiem, przepcha przez rad miasta (* 17).

20

Nastpnym etapem bya konstatacja, e ... w skali gminy swoje ju zrobiam i poniewa powstay sejmiki, uznaam, e czas dziaa na troszk wyszym stopniu (*17). Dlatego zdecydowaa si kandydowa w wyborach samorzdowych z listy Unii Wolnoci, na ktrej zajmowaa pierwsze miejsce. Popiera j cay zarzd Unii. W wyborach uzyskaa najwiksz liczb gosw wrd czonkw swojej partii, wesza do sejmiku wojewdzkiego. Potem zacza si walka polityczna o stanowiska w komisjach, ktra jednak uwzgldniaa znaczenie kryterium merytorycznego. 5. Uwieczenie rnorodnych aktywnoci Droga do samorzdu jednej z respondentek wioda przez rozmaite obszary aktywnoci. Swoj ciek zawodow zaczynaa od prowadzonej przez 10 lat pracy naukowo-badawczej. Nastpnie przesza do biznesu i pracowaa jako szef wydawnictwa w Niemczech zajmowaa si planowaniem finansowym, ekonomicznym firmy. Po powrocie do Polski rwnie pracowaa w brany wydawniczej. Zaoya firm - przedstawicielstwo firmy niemieckiej w Polsce - w ktrej kierowaa dziaem marketingowo-handlowym, bdc jednoczenie wiceprezesem zarzdu wydawnictwa. Kolejnym etapem kariery zawodowej byo stanowisko wicedyrektora do spraw badawczych. Bya to znowu praca naukowobadawcza, polegajca na opracowywaniu razem z zespoem diagnozy spoecznej dla Mazowsza oraz na koordynowaniu pracy zespou. W latach 90. zacza bardzo intensywnie pracowa w organizacjach pozarzdowych, w lobby kobiecym: Ja zawsze byam dosy aktywna, jeli chodzi o dziaalno spoeczn. W latach 90 byam wspzaoycielem stowarzyszenia kobiecego, to jest Demokratycznej Unii Kobiet. I ta dziaalno jakby zmotywowaa mnie do podjcia dziaalnoci w strukturach politycznych i moje koleanki zajmujce si polityk. Ja zaczam funkcjonowa w tym krgu i wrciam jakby do swojej dziaalnoci spoecznej, a pniej do dziaalnoci politycznej (*26). Spoecznie zajmujc si tym obok pracy zawodowej - prowadzia biuro poselskie jednej z koleanek. Potem wystartowaa do wyborw parlamentarnych: z niepowodzeniem, ale moe i z powodzeniem, bo byam 6 na licie a miaam 3-ci wynik. 2 osoby byy brane z tego okrgu (*26). Startowaa jako osoba bezpartyjna z listy SLD, desygnowana przez Demokratyczn Uni Kobiet. W nastpnym roku kandydowaa te z listy SLD, ale ju jako osoba naleca do partii - do samorzdu wojewdzkiego. Zostaa czonkiem zarzdu wojewdztwa.

Kariera a aktywno polityczna

21

ycie publiczne jest polityczne. Szczeglnie widoczne byo to przed 1989 rokiem, kiedy sprawowanie wszelkich stanowisk wymagao okrelenia politycznego i przynalenoci do partii. Rekomendacje partyjne byy wymagane przy pracy w organach administracji pastwowej, obejmowaniu stanowisk w instytucjach i zakadach pracy. Osoba chcca zrobi karier musiaa zadeklarowa przynaleno partyjn. Po roku 1989 wydawao si, e ycie publiczne ulega odpolitycznieniu take w sferze wadzy pojawiy si idee spoeczestwa obywatelskiego i samorzdnoci. Rola partii pozostaje jednak znaczca co wida, jak powyej, szczeglnie przy zajmowaniu stanowisk w samorzdach wyszego szczebla. Radna bdca czonkiem zarzdu wojewdztwa mwi: Do sejmiku kandydowaam ju jako osoba partyjna. Oscylowaam wrd tych elit politycznych, i myl, e ludzie myleli, jako tak naturalnie, e ja gdzie jestem w tych strukturach partyjnych, ale to myl nie miao wpywu. Miao to wpyw w momencie, kiedy byam ju czonkiem partii, bo to byy ju listy partyjne. W tym sensie gdybym nie bya czonkiem partii, to pewnie nie byabym w tych strukturach samorzdowych (*26). Spektrum zaangaowania kobiet w partie polityczne jest szerokie. Jedne nie nale do partii startuj z list partyjnych jako bezpartyjne; dla innych kobiet dziaalno partyjna nie jest wana: s w partii, bo inaczej nie mona; dla jeszcze innych jest ona bardzo wana. Stosunek kobiet do partii politycznych, z ktrymi nawet s zwizane, jest czsto ambiwalentny: M nalea, tak jak wszyscy, ktrzy chcieli by powyej zwykego grnika, to nalea do PZPR-u, ale w momencie jak przeszed na emerytur i skoczy z prac, to skoczy z parti i w zasadzie on nigdy nie by politykiem i ja te nigdy nie byam politykiem (...) tylko moje poczucie odpowiedzialnoci i uczciwoci kazao mi wstpi do SLD, jak si stworzya ta partia, jeeli wyszam z tej opcji, to trudno ebym teraz ich pomijaa, ale nie mam zamiaru na SLD zrobi adnej kariery (*16). Warto zaznaczy, e motywacj do wstpienia w szeregi partii moe by jak w relacji respondentki, znudzonej wykonywan prac zawodow deklarowana ch przeycia przygody: No bo mnie to przestao interesowa i wtedy otworzya si nowa furtka, mianowicie zaproponowano mi prac polityczn. Skrztnie z tego skorzystaam, bo zawsze mi si wydawao, e tam wanie, u wadzy, to jest dopiero przygoda. Ogromna przygoda zawodowa. (...) to bya praca instruktora w komitecie wojewdzkim, co przy moich dwudziestu siedmiu latach niespena, byo ewenementem. Midzy tak zwanymi ciotkami rewolucji peniam tam funkcj.... no... zdumiewajc, bo zoliwie, jak odchodziam stamtd, to chciaam napisa pamitnik Byam pracownikiem aparatu i Wolnej Europie z dedykacj... to byo ot takie. Ale to ju historia (*4). Czy tak byo do koca, e motywami dziaania respondentki byy zawsze wycznie ciekawo ycia, ciekawo tego, co si gdzie tam dzieje, tylko to (*4), mona mie pewne

22

wtpliwoci, gdy w innym miejscu wywiadu przyznaje ona, i wstpienie do partii byo jej moe najmniej samodzieln decyzj ulega namowom ma, ktry by dziaaczem politycznym wysokiego szczebla, uczelnianym, mia stypendium naukowe, by naprawd wanym i bardzo cenionym czowiekiem na uniwersytecie. Oprcz tego, e by wietnym studentem oczywicie. Uzna, e wypadaoby ebym ja si nie ptaa gdzie tam, nie wiadomo gdzie, tylko zasilia trzon i ja zasiliam (*4). Ale jednoczenie jest to autorka stwierdzenia: Ja jestem na rencie i do Rady Powiatu dostaam si z nudw rencistki (*4). W wietle jej wypowiedzi dziaalno organizacyjnopolityczna jawi si jako sposb poszukiwania nowoci: nowych dziaa, dozna czy te uywajc terminologii psychologicznej - sposb zaspokajania zapotrzebowania na stymulacj: Prosz Pani, ja zawsze, zawsze co robiam. Zawsze w jakiej organizacji, zawsze w jakich instytucjach blisko, w organizacjach niekoniecznie politycznych, ale politycznych te, spoecznych i zawodowych (*4). Nie zawsze jednak aktywno, potrzeba dziaania realizuje si w organizacjach politycznych. Jedna z radnych organizowaa druyn harcersk, kabaret w szkole, ale mwi: no, w politycznych organizacjach nie uczestniczyam (...) bo studiowaam zaocznie, w studenckich organizacjach raczej si nie udzielaam (* 8).

Mechanizmy i nastawienia towarzyszce pozostawaniu na ciece sukcesuWrd mechanizmw i psychologicznych nastawie, charakteryzujcych kobiety

zaangaowane w dziaalno samorzdow wymieni mona pewn specyficzn kategori, w ktrej skad wchodziyby takie zmienne, jak lk przed sukcesem, brak asertywnoci czy nastawienie okrelone w skrcie jako mentalno siaczki. Dobrym przykadem jest tutaj wypowied respondentki, w ktrej znajdujemy sformuowania bliskie powyszym kategoriom: No, nie wiem, a koledzy mi mwi: popatrz, ilu jest chtnych, a jednak zaproponowano tobie (...) Nie umiem tak si dobija i powiem panu szczerze, nie umiem dla siebie zaatwi nic, w przeciwiestwie dla wszystkich innych potrafi zaatwi bardzo wiele. Moe dlatego, e wydaje si, e s ludzie, ktrzy maj gorzej (...) nie umiem po chamsku (*8). W przypadku tej respondentki miaa miejsce sytuacja wykonywania zawodu nauczycielskiego z powoania, kiedy jako harmonijnie, bardzo harmonijnie to szo (*8). Mona odnie wraenie, e takiej sytuacji - wykonywania zawodu zgodnie z powoaniem towarzyszy mog ograniczone aspiracje zwizane z karier zawodow i publiczn bd wspomniany wczeniej model kariery mimo woli. Ograniczone aspiracje nie s tylko specyfik ludzi pracujcych z zawodowym powoaniem. Inna respondentka rwnie owiadczya, e:... ja nigdy nie miaam jaki tam wygrowanych aspiracji. Osignam to, co chciaam (*16). Wspomniane wczeniej

23

wytypowanie trafio - w jej przypadku - na grunt sabej asertywnoci. Na pytanie o czynione przez respondentk starania o miejsce na licie, odpowiada ona: Nie, nie, ja w ogle nie miaam zamiaru startowa. Tylko tak jak powiedziaam, zostaam troch taka przymuszona, ja zawsze po prostu nie umiem odmawia, tak e w tym wypadku te zostaam, poniewa tworzyy si struktury SLD-owskie (...) to ten przewodniczcy SdRP po prostu mnie umieci (*16). O stanowiska w radzie czy komisjach kobieta ta te si nie ubiegaa, twierdzc:... bo nie miaam takich aspiracji (...) no to po prostu przegosowane byo na sesji (*16). Kolejna respondentka podja si kierowania komisj dopiero pod wpywem intensywnego namawiania przez innych radnych: Dugo mnie namawiali, a ja si dugo opieraam mwic, e nie mam kompetencji do kierowania komisj. Pytaam kto mi pomoe w razie jakich potkni. Wszyscy mnie zapewniali, e sobie wietnie poradz, po ju po niespena roku pracy w Radzie jako radnej. e absolutnie sobie poradz, e ju wszystko wiem, wszystko umiem z zakresu procedur i poradz sobie(*4). Obraz tych nastawie komplikuje czy uzupenia wiadomo, e jeli komu zaley na sprawie, na zaatwieniu potrzeb, np. dzieci lub okrelonego rodowiska zawodowego, to atwiej to czyni z pozycji penionej funkcji czy zajmowanego stanowiska.

Wsparcie w karierzePo wejciu na ciek kariery politycznej zdarza si, e poparcia udziela odpowiednia struktura, np. Demokratyczna Unia Kobiet, szczeglnie, kiedy kobieta pracuje we wadzach lokalnych lub centralnych tej organizacji. Niezwykle cennym rdem wsparcia s z ca pewnoci osoby penice wane funkcje nawet w rzdzie: S to osoby w randze ministrw i ciut wyej. Ale w tych stanach ministerialnych. To nie jest rodzina, to s znajomi, przyjaciele. To ma wpyw oczywicie, jest jak tam zasug w mojej karierze i wspieraniu mnie w tym, co robi. S to osoby bardzo yczliwe, ktre mnie wspieraj. Bardzo czsto ich wsparcie, bd pomoc, decyduje o powodzeniu mojej dziaalnoci (...) Wiele osb sprzyjajcych, ktrzy pomagaj mi w uzyskiwaniu informacji, wiedzy, w lobbowaniu na rzecz zaatwienia rnych spraw i to jak si zakoczy jak spraw to jest to nie tylko moja zasuga. Mam wiele przyjaciek, ktre peni wysokie funkcje...(*26). Zdarza si, e mentorem, ktry nie tylko zachca do dziaalnoci politycznej, ale cay czas jest osob wspierajc w tej dziaalnoci, niezalenie od zawirowa politycznych, jest osoba z topu politycznego, np. prezydent miasta. Taka osoba jest szczeglnie cenna, jak si ma status niezalenego radnego. Wsparcie to przede wszystkim moliwo przedyskutowania problemu, zaufania nawet wtedy, kiedy wystpuj rnice opcji politycznych, danie wolnej rki w realizowaniu planw.

24

Dla respondentek nie s natomiast wsparciem dyrektywy czy zalecenia, ktre pyn z klubw, partii politycznych, zwizane np. z przebiegiem gosowania. Bywa, e radna o czym wiadcz wyniki gosowa ma poparcie wikszoci kolegw z partii, ale mimo to dowiadcza dyskomfortu. Jest on spowodowany tym, e nie akceptujc tego, co robi wadze regionalne i krajowe, musiaa gosowa wbrew swoim przekonaniom i nie ma ochoty tego dalej robi. Ze wsparciem ze strony rodziny bywa rnie, cho szczeglnie akcentowana jest wanie pomoc z jej strony. Jedna z radnych uwaa pomoc siostry przy wychowywaniu crki za niezbdny warunek funkcjonowania zawodowego. Na wsparcie rodziny mona liczy np. w przypadku crek. Nieraz najlepszym wsparciem ze strony ma jest sytuacja, kiedy nie przeszkadza, jak si nie wtrca. O dezaprobacie ma dla swojej dziaalnoci tak mwi jedna z radnych: ... tych spotka byo co niemiara i mnie cigle w domu nie byo. No i byy problemy, no i trzeba byo to wszystko powiza koniec z kocem, problemy miaam z mem, e ja gdzie tam wychodz i nie wiadomo, co robi, do tego stopnia, e ja powiedziaam, e ja jestem w stanie zrezygnowa, jeeli o to chodzi (*19). Czasem jednak dziaalno ony jest w jej mniemaniu - powodem dumy ma: Mnie to si wydaje, e on jest dumny z tego co ja robi. Poniewa on ju zakoczy swoj karier zawodow, dawno, a by zawsze na wysokich stanowiskach, to on jakby ...nie wiem, moe le to interpretuj......., ale co takiego mi w nim pobrzmiewa, jak od czasu do czasu mnie pyta: no i co ty dalej z tym zrobisz , to....to tak mi si wydaje, jakby mu zaleao, jakby to bya kontynuacja jego kariery, albo jakby chcia by dumny z tego , e ja jeszcze co robi, e nie jestem ju zupenie taka gupia, no nie wiem (*4). Dla innej radnej m, profesor Politechniki, cay czas jest rdem wsparcia zarwno na niwie kariery zawodowej, jak i publicznej. Natomiast jej dziaalno polityczna nie jest akceptowana ani przez rodzicw (bo dwa razy przez ni stracia prac), ani przez dzieci, ktre bolenie przeyy negatywn kampani skierowana przeciwko partii, z ktr zwizana bya respondentka. Jako odmian wsparcia trzeba te potraktowa sie kontaktw nieformalnych, ktre pomagaj znale poparcie przy takim ukadzie w radzie, kiedy reprezentowane s w nim wszystkie ugrupowania polityczne. Przede wszystkim naley podkreli rol nieformalnej sieci przepywu informacji. Udzia w tej ostatniej oparty jest na zaufaniu, na ktre trzeba sobie zapracowa: Ja jestem osob bardzo atwo nawizujc kontakty, jestem jak si miej ekumeniczna, mnie nie przeszkadza przynaleno kogokolwiek do jakiejkolwiek partii, ja oceniam czowieka takim, jakim on jest (*17). Radne bywaj rwnie przeciwniczkami wsparcia, ktre moe pyn z sieci nieformalnych powiza: Trzeba koniecznie radnych zmieni, eby nie byo tych zwizkw, tych powiza, bo ze wszystkimi si liczy nie mona tylko z wybran z koleanek z zarzdu

25

(*16). Inna respondentka rwnie deklaruje niechtny stosunek do uczestniczenia w nieformalnych sieciach: Ja si na pewno do tego nie nadaj. Mierzi mnie prosz Pani wszelka taka....wszelka taka.....taka... zabawa polegajca na grach (*4) . Niektrym respondentkom wsparcie kojarzy si przede wszystkim z pomoc w sprawach yciowych, nauczeniem waciwego stosunku do pracy przez ojca i zwierzchniczk czy te wyznaniem dziecka z prowadzonej przez siebie szkoy specjalnej: O. (nazwisko) kocham ci!

Sukcesy i poraki. Koszty i zyskiRobic karier, zyskuje si moliwo wpywania na pewne rzeczy, czyli prawd powiedziawszy zyskuje si wadz (*17). Dla autorki tej wypowiedzi sukcesem zawodowym bya zmiana sposobu zarzdzania zasobami mieszkaniowymi i lokalowymi gminy. Zarwno w pracy zawodowej, jak i w sejmiku udao si jej przeprowadzi wszystko co chciaa. Dochodzia do tego du prac, np. konieczn, aby przekona kolegw z opozycji, dogada si z kolegami z koalicji. Mogo si jej nie uda tylko to, co byo stricte polityczne. Tego rozmwczyni tak nie okrela, ale w kontekcie wyznania, e rodzina do cierpiaa w zwizku z jej prac, jako porak mona potraktowa informacj, e dzieci powiedziay, e nie bd dziaa politycznie czy spoecznie zostay z tego wyleczone przeze mnie (*17). Dla jednej z respondentek najwikszym sukcesem byo to, e napisaa doktorat szybko po studiach. Pisaa go w momencie, kiedy zakadaa rodzin, jej dziecko urodzio si razem z doktoratem. Cytowany poniej fragment wypowiedzi obrazuje jednoczenie wtek uwikania kobiet w tradycyjne role o czym bdzie jeszcze mowa jak rwnie spoeczn percepcj ich moliwoci wynikajcych z tych obcie: To sukces, e zrobiam ten doktorat. Pamitam, jak kiedy przyjechaam na studium doktoranckie, tak si bardzo wstydziam tego, e wida po mnie, e jestem w ciy, a mj promotor powiedzia I co z ciebie bdzie. Pomyla pewnie, e znowu w jak kobiet si zainwestowao, a ta bdzie dzieci wychowywa. Nic z tego powiedzia mi ca prac zmarnowaa. A mi si tak bardzo przykro zrobio i pomylaam sobie, e jednak nie ma takiej moliwoci, ebym zmarnowaa. Wrciam do pracy po 2 miesicach urlopu macierzyskiego, chyba przez to. Tak mi to zaszo za skr. Powiedziaam sobie, e musz pokaza, na co mnie sta, e dziecko si wychowa. Ja ten doktorat zrobiam natychmiast jak mi si syn urodzi i wrciam caa zadowolona do pracy, a tu mnie spotkaa niespodzianka, bo mi powiedziano, e ta praca ju na mnie nie czeka (*26). Cena kariery to dla niektrych osb rezygnacja z pewnych swoich przekona za cen przynalenoci do jakiej grupy. Negatywnie s oceniane, traktowane nawet jako poraki sytuacje, w ktrych dziaalno zawodow i zwizane z ni decyzje trzeba byo podporzdkowa decyzjom politycznym. Pewne decyzje s, niestety, polityczne i mimo i26

wiadomo, e one s ze, to wszyscy za nimi gosuj. Brak podporzdkowania grozi wykluczeniem z partii. Jedna z respondentek znalaza si w takiej sytuacji, za konsekwencj wspomnianego wyboru bya: utrata zaufania wsppracownikw, utrata wanych kontraktw, taki pniej zostaje niesmak, e czowiek robi co wbrew sobie, bo musi, bo go przegosuj i taka jest polityczna decyzja (*17). Kariera publiczna moe by oczywicie rdem satysfakcji. Po stronie kosztw lokuje si natomiast utrata intymnoci i niezalenoci, przymus kontrolowania wasnych zachowa, bo jest si osob publiczn: Zyskuje si mao. Moe wasn satysfakcj, jeli ona jest cenna dla kogo. Dla mnie jest cenna i dlatego jestem zadowolona z tego co robi. Traci si poczucie swobody ycia, funkcjonowania, pewnej niezalenoci. Czowiek staje si niewolnikiem tego co robi. Brak intymnoci, a to potrzebne jest czasem czowiekowi (*26).

KARIERY MCZYZN W WIECIE POLITYKI Motywy wejcia na ciek karieryW przypadku mczyzn motywy wejcia na ciek kariery nie s tak wyranie artykuowane, jak ma to miejsce w przypadku kobiet. Sprawa jest oczywista mczyni chc robi kariery. Denie do wadzy, pienidzy, stanowisk jest elementem roli mskiej i nie wymaga specjalnego uzasadniania. Ale podobnie jak w grupie kobiet, tu rwnie moemy spotka si z przykadami dziedziczenia tradycji spoecznikowskiej - wane s informacje, e pewne sprawy ma si w genach. Wprawdzie ten wtek pojawia si w kontekcie jakiej goryczy, ale chodzi tutaj o dyspozycje spoecznikowskie: Wydaje si, e w genach mielimy z ojcem przynajmniej tyle wsplnego, e on od zawsze by spoecznikiem, zawsze pomaga ludziom i to jako przeszo na mnie (*15). Inny respondent, ktry opisujc swoj karier nie odwouje si do spoecznikostwa, mwi: Wyrastaem w rodzinie aktywistw spoecznych (*24). W wypowiedziach mczyzn nie pojawia si wtek ucieczkowy. Na przykad w przypadku respondenta, wywodzcego si z biednej wiejskiej rodziny, w ktrej matka sama wychowywaa troje dzieci oraz opiekowaa si swoj niedon matk, nie ma mowy o deniu do poprawy swojego losu, pada tylko stwierdzenie: Po szkole podstawowej wyszedem waciwie w wiat i ju sam dalej si wychowywaem (*13).

Droga do samorzdu

27

Struktury

partyjne

dla

przebiegu

karier

publicznych,

prowadzcych

do

wadz

samorzdowych, s duo waniejsze w przypadku mczyzn, ni ma to miejsce w przypadku kobiet. W tym sensie mczyni s bardziej polityczni, bardziej nastawieni na zajmowanie stanowisk, bardziej zwizani z tzw. du polityk. W zasadzie niemal wszyscy zapisali si do partii we wczesnym okresie jeszcze w czasie nauki lub rozpoczynajc pierwsz prac - moe ju rozpoczem dziaalno polityczn w technikum budowlanym (*24). Wielu z respondentw miao te ojcw dziaajcych w partii. Nie spotykamy si wrd nich z dziaalnoci spoecznikowsk na rzecz rodowiska, ktra jest charakterystyczna dla kobiecego dochodzenia do samorzdw. Czstsze w grupie mczyzn jest wiadome budowanie kariery - czciej mamy do czynienia ze wiadom potrzeb zrobienia kariery i towarzyszcym jej wiadomym skutecznym dziaaniom prowadzcym do jej zrealizowania, gdzie decydujc rol odgrywa najczciej przynaleno partyjna i aktywno polityczna. Wcignity do samorzdu To jedyna pozapartyjna cieka dochodzenia mczyzn do pracy w samorzdzie, ktra si ujawnia w naszym badaniu. Respondent pochodzcy z dobrze osadzonej spoecznie rodziny. Wieczny student dziaajcy w organizacjach modzieowych, studenckich. Potem prowadzcy wasny interes kawiarni, sklepy, firm budowlan praca od witu do nocy. Do startowania w wyborach namwia go znajoma pani pose. Startowa z listy SdRP jako kandydat niezaleny. Do partii zapisa si pracujc ju w samorzdach. Obecnie sprawuje funkcj przewodniczcego jednej z Komisji. Dziaalno organizacyjna w partii Kariera polityczna w przypadku respondenta, ktry odwouje si spucizny spoecznikowskiej, bya i jest nadal karier organizacyjn (ZMS, koa modziey wojskowej, ZSMP, PZPR, SLD). Cechy przywdcze odkryto u niego ju w trakcie suby wojskowej, co pozwolio unikn horroru pod nazw koty. Sam siebie okrela jako osob o urodzie dziaacza: Zawsze zreszt taka jest uroda dziaacza, e jak ma gdzie jak funkcj, to staraj si mu jeszcze tych funkcji dowali w brd, a ja jeszcze tu liczyem, ile mam tych funkcji, naliczyem 18, cznie z przewodniczcym midzyszkolnych zespow sportowych, poprzez przewodniczcego rady rodzicw (...) nie starcza czasu, eby wszdzie by, a wychodz z zaoenia, eby da szans tym innym modym ludziom (...) a nie wypada czasami odmwi z jakich tam funkcji czy fuchy, nazwijmy to (*15). Fakt, e matka bya Rosjank i respondent dziki temu zna wietnie jzyk rosyjski, odegra pewn rol w jego karierze yciowej mg bra udzia jako tumacz w wielu

28

konferencjach midzynarodowych i zwizkowych. Wydaje si, e ta wanie umiejtno bya podstaw jego kariery i chyba poczucia wasnej wartoci. Mona si spotka w jego wypowiedziach z pewn form idealizacji swojego ugrupowania politycznego: Krtko skwituj. W klubie radnych SLD wszystkie problemy dotyczce funkcjonowania s poruszane; to jest jak gdyby taki nasz codzienny chleb. (...) Nie ma u nas grupy nieformalnej (...) nie widz zagroenia, ebym by poza wszystkim (...) tak si skada, e jestem w cisych wadzach naszego SLD, jako sekretarz (...) jestem czonkiem rady powiatowej SLD i rady miejskiej (*15). Sprzyjaj temu na pewno takie dziaania, jak pozytywna ocena wystawiona wszystkim radnym z SLD przez zarzd partii (to s akcje, a waciwie procedury zwizane z koczeniem si kadencji). Zgodnie z wol partii Przykadem tego typu przebiegu kariery jest respondent, ktry do PZPR-u zapisa si jeszcze w czasie nauki w studium nauczycielskim: Od dziecka ju zajmowaem si dziaalnoci spoeczn. Od harcerstwa poczynajc, poprzez szko redni, studia, wszdzie udzielaem si spoecznie. To jest naturalna kolej rzeczy. Mnie interesuje zawsze, co jest do zrobienia, co w nowej dziedzinie, w nowej instytucji, na nowej funkcji, mona zrobi (*13). Autor powyszego stwierdzenia zajmowa si harcerstwem, kultur, owiat, ale zawsze w ramach dziaalnoci etatowej, partyjnej. Jego karier zakwalifikowaymy jako karier okrelon przez parti. Bya ona bogata. Respondent by nauczycielem, pracowa etatowo w hufcu ZHP, potem w chorgwi, jako komendant orodka. W stanie wojennym rozpocz karier w strukturach partyjnych - na yczenie I sekretarza komitetu wojewdzkiego zaj stanowisko szefa kancelarii. Po penieniu kolejnych znaczcych funkcji: Jako zdyscyplinowany czonek partii wrciem do S., do partii na stanowisko etatowe, ale ju instancji miejskiej (*13). By sekretarzem komitetu miejskiego ds. kultury, owiaty i propagandy. Potem w komitecie wojewdzkim odpowiada za wspprac z samorzdami i partiami. Zawsze tak, jak widziaa to partia: Byem do koca w partii, w pracy etatowej (*13). Po zmianie systemu pracowa w Urzdzie Wojewdzkim, potem w starostwie zajmujc si kultur i owiat. Teraz pracuje w bibliotece. Radnym sejmikw wojewdzkich jest od dwch kadencji. Startowa z listy SLD. Nie czyni adnych stara aby na listach jego kandydatura znalaza si wyej, nie prowadzi te adnej kampanii. Do sejmiku dosta si po roku, w wyniku decyzji SLD, w ktrej we wadzach lokalnych nie mogli zasiada parlamentarzyci, ale, jak mwi: Nie przykadaem do tego wagi. Pozwoliem si umieci na licie, ale byem wtedy zajty czym innym (*13).

29

Od aparatu przez biznes do samorzdu Bywa, e rodzice z powodu niskiego wyksztacenia nie maj adnej wizji zawodu swoich dzieci. Dzieci kocz nie takie studia, o jakich marzyy. Dziki splotowi zdarze okazuje si, e to nie musi przeszkadza zrobieniu kariery politycznej. Jednemu z radnych, po krtkim okresie dyrektorowania szko, ze wzgldu na dobre wyniki w pracy wczesna wadza (komunistyczna) zaproponowaa prac w tzw. aparacie partyjnym w sferze propagandy i ideologii. Poza wzgldami ideowymi istotne byy rwnie wzgldy finansowe. Ten okres ycia respondent ocenia pozytywnie, mimo popenionych bdw. Nie auje, poniewa jak mwi bya to dobra szkoa ycia, nauczenie si kontaktu z ludmi, nauka rozwizywania spraw (*7). Kariera rozwijaa si zgodnie ze szczeblami hierarchii partyjnej. Respondent nie podaje funkcji, jakie peni w aparacie, ale wspomina o pracy na szczeblu wojewdzkim. Rewolucja 1989 r., o ktrej mwi w cudzysowie, postawia takich jak on przed trudnym zadaniem, bo nie mieli nic, adnego zabezpieczenia, w przeciwiestwie do tych funkcjonujcych w ramach aparatu, ktrzy byli cwani, koniunkturalni, ktrzy zainwestowali majtek partyjny w swoje wasne interesy (*7). Radny ten nie narzeka, bo po pracy w polskiej fundacji promocji kadr wsplnie z kolegami otworzy wasn firm, ale kapitalizm oparty na sile pici spowodowa, e byo coraz mniej kontrahentw i wtedy respondent spostrzeg, e wyeliminowa si ze rodowiska polityki, dziaa spoecznych, czyli tego wszystkiego, co bardzo lubi. Stan do wyborw w 1998 r. i zosta wybrany radnym, mimo e konkurencja bya znaczna, ale, jak mwi, moe ludzie pamitali go z dawnych lat i umia co w tej kampanii przekaza. Na pierwszej sesji wybrano go przewodniczcym rady powiatu. W tym wanie powiecie na 50 radnych z list SLD weszo 30, wobec czego nie byo adnych problemw z tym, aby kandydat lewicy zosta przewodniczcym rady powiatu. Respondent mwi, e nie stosuj metody siowej nie uprawiaj zamordyzmu, ale jak w klubie SLD uzgodnili rozwizanie, ktre ich zdaniem jest najsuszniejsze, to przy takiej przewadze gosw nie ma problemw z jego przegosowaniem. Dziaalno w opozycji Wybr zawodu, a cilej mwic kierunku studiw, bywa wypadkow wpywu tradycji rodzinnych i wymogw fundatora stypendium umoliwiajcego studiowanie. Tak byo w przypadku jednego z radnych. Drodze jego kariery zawodowej towarzyszya konsekwentnie okrelona aktywno polityczna, uwieczona sukcesem, ktrym bez wtpienia byo zostanie posem III kadencji. Pierwszym etapem byo czonkostwo w Niezalenym Zrzeszeniu Studentw, aktywne czonkostwo, poczone z dziaaniami Studenckiego Komitetu Solidarnoci (wsppraca z KOR-em, udzia w demonstracjach, strajkach studenckich w

30

latach 19801981). Ale potem respondent troszk wytonowa i w strajku w czasie wprowadzenia stanu wojennego ju nie bra udziau. Przeomem w jego karierze politycznej byy dwa momenty: wcignicie si w prac samorzdow i zaoenie w swojej miejscowoci na pocztku lat dziewidziesitych Unii Wolnoci. Jak sam mwi: Musz powiedzie, e ta praca rady miejskiej, kierowanie urzdem miasta, sprawiaa mi satysfakcj, ale rwnoczenie, co wida byo, pewnego rodzaju cigoty do szerszych zainteresowa politycznych (...) rwnie w 93 roku (po zaoeniu Unii Wolnoci) (...) stanem na czele Stowarzyszenia X Samorzdno, ktre to stowarzyszenie z bardzo dobrym wynikiem wygrao wybory w 94 roku. Z tego grona rekrutowa si i prezydent miasta, i mnie powierzono funkcj przewodniczcego rady miejskiej, a zatem wida, e to zainteresowanie polityczne byo rwne zainteresowaniu pracy zawodowej (*39). Autor tej wypowiedzi dokonuje specyficznej (rozsdnej) ewaluacji przebiegu swojej kariery, kiedy mwi: yczybym kademu, kadej osobie zajmujcej si du polityk, mam na myli zasiadanie w parlamencie krajowym, aby nastpowaa pewnego rodzaju ewolucja. Od poznania pracy urzdniczej, poprzez uczestnictwo w pracach rady miejskiej (...) sejmiku samorzdowego. A zatem mona powiedzie, e najpierw ze szczebla gminnego do szczebla krajowego (*39). Warto przy okazji podkreli innowacyjno tego rozmwcy. Przenis on bowiem dowiadczenia wyniesione z pracy w Sejmie na forum sejmiku wojewdzkiego po to, by usprawni jego dziaanie. Kariera mimo woli? Wikszo z prezentowanych biografii ewidentnie pokazuje znaczenie przynalenoci partyjnej w budowaniu wasnej kariery. W przeciwiestwie do tych nastawie kobiet, ktre okrelaymy jako kariera mimo woli, tutaj mamy do czynienia zarwno ze wiadom potrzeb zrobienia kariery, jak i wiadomymi dziaaniami prowadzcymi do jej zrealizowania. Nie wszyscy jednak robi karier tak konsekwentnie i tak wiadomie, o czym wiadczy przypadek innego respondenta. Aktywny dziaacz partii prawicowych po 1989 roku. Stan na czele PC. Zosta wybrany senatorem pierwszej kadencji. W kolejnych wyborach przegra. W 1998 wystartowa w samorzdowych wyborach do powiatu z listy AWS-u z pozycji trzeciej. Nie walczy o wysze miejsce na licie: Nie bya to dla mnie sprawa ycia i mierci. Jednak wtedy kiedy ustalali te listy byem na urlopie (*38). Do wyborw stan z kandydatami innych partii, w tym i takich, o ktrych nie mia dobrego zdania. Chcia zosta radnym - gwnie dlatego, e chodzio mi tak o obron muzeum tutaj (*38). Udao mu si to. Peni funkcj czonka zarzdu, o ktrej wcale nie myla ale - tak si akurat uoyo (*38). Respondent nie przejawia ducha walki i chci zrobienia kariery politycznej. Sam mwi, e: W zasadzie ja tak wewntrznie nie jestem homo politicus, to znaczy, e mnie tak mczy to

31

bycie na wieczniku, prawda - liczy si, e ja nie mog czasami powiedzie co bym chcia powiedzie. Nie jestem, ale po prostu przykro by mi byo, e to wszystko co si stao po 1989 roku szlag trafi. To znaczy te zmiany akceptuj i tak politycznie si nadal angauj, chocia to nie jest dla mnie sprawa, e jak nie bd radnym to by mi si wiat zawali, nie, absolutnie nie (*38).

Wsparcie w karierzeS osoby, ktre uskaraj si na brak wsparcia w pracy samorzdowej, brak bratniej duszy. ona bywa tym podstawowym rdem wsparcia, mimo e jest niezadowolona z czstej nieobecnoci ma w domu. ona moe by wsparciem emocjonalnym, intelektualnym, jeli jest na bieco zorientowana, jest gwnym powiernikiem, doradc. Wsparcie rodzicw bywa fantastyczne, szczeglnie ze strony matki. Natomiast autorytetami/mentorami bywaj takie osoby, jak Tadeusz Mazowiecki, Jacek Kuro, Bronisaw Geremek, czy Adam Michnik, z ktrymi pose wsppracowa bd si kontaktowa. Czasem respondent twierdzi, e ma wrogw zamiast wsparcia. Tumaczy to tym, e by czysty i zielony (*7) i od razu doszed do wysokiej funkcji przewodniczcego. Wielu z radnych przyznaje jednak, e uczestniczenie w sieci nieformalnych kontaktw jest wanym elementem funkcjonowania politycznego: Myl, e takie kontakty nieformalne stwarzaj moliwo w takiej bardziej swobodnej atmosferze wyjania niektre problemy, sprawy, ustala pewnego rodzaju plany postpowania (*3). Niektrzy radni s wiadomi tego, i lojalno partyjna i zwizane z ni poparcie, tak potrzebne w dzisiejszych czasach, naduywanie wizi nieformalnych oraz potrzeba wasnej niezalenoci bywaj trudne do pogodzenia.

Sukcesy i poraki. Koszty i zyski.Jeli zostaje si posem, to bywa to rdem ogromnej satysfakcji, mimo wiadomoci, e opinia publiczna niezbyt wysoko ocenia prac parlamentarzystw. Bezporednim rdem tej satysfakcji byo dla jednego z respondentw tworzenie prawa w komisjach sejmowych i mandat zaufania, jakim obdarzyli go wyborcy. Na zasadzie kontrastu, jak poraka traktowane jest niezostanie posem: Marzyo mi si, eby zosta posem, i ze wzgldu na tak, a nie inn sytuacj w ostatnich wyborach parlamentarnych (...) nie zostaem zakwalifikowany na list (...) kwalifikacja ta zaleaa od

32

powiatu i tam kontrkandydatem by wiceprzewodniczcy rady krajowej ZZG (...) ktry zreszt przegra (*15). Najwiksz porak bywa klska wyborcza wasnej partii. Wie si to z poczuciem wspporaki bardzo szerokiego krgu osb i wspwiny, e cztery lata pracy 60-osobowej grupy reprezentujcej pewn formacj polityczn spotkao si z negatywn ocen spoeczestwa. Opowiadajcy o tym respondent bardzo podkrela, e nie chodzi mu tutaj o porak w zakresie indywidualnym, o fakt e to on osobicie nie dosta si do parlamentu. Bywa, e penienie funkcji publicznej, np. przewodniczcego rady gminy, nie daje wystarczajcej satysfakcji: De facto funkcja przewodniczcego ogranicza si tylko do jednego - przygotowanie i prowadzenie sesji rady miejskiej (...) do celw reprezentacyjnych jest jeszcze pan przewodniczcy rady proszony, a de facto gospodarzem miasta w naszej sytuacji jest burmistrz (...) ktry dysponuje pienidzmi przyznanymi przez rad (*15). Jednoczenie na jego dyury radnego przychodzi duo osb; stosuje technik otwartych drzwi dla kadego, chodzi po miecie, pije z ludmi piwo: Zreszt jestem osob publiczn, pierwsze co sysz dobrze, e ci widz, bo co mi si tam przypomniao dla tych ludzi jestem tak wyroczni, i patrz i suchaj, co si ma do powiedzenia, wiem, e nie zawsze to jest satysfakcjonujce, bo nie ma takiego staego rodka, eby wszystkim pomc (*15). Co si zyskuje? Satysfakcj co nie zawsze idzie w zgodzie z finansami (*15). Trzeba by pasjonatem takiej pracy. Dziaalno partyjna czy zwizkowa jest rdem wikszych korzyci materialnych. Ale karier samorzdow warto robi, bo to jest praca dla swojego miasta i jego mieszkacw. Prac zawodow niektrzy radni chcieliby zmieni, gdyby si drugi raz urodzili, ale w samorzdzie robiliby to samo. Co ciekawe, gdyby dzisiaj mona byo cofn czas, to niektrzy z naszych rozmwcwmczyzn i przy tym radnych chtnie by z tego skorzystali po to, by nawet kosztem szerzenia wielkiej idei, wicej czasu spdza z dzieckiem: Bo staro bez mioci w rodzinie, nie ma smutniejszej, nie ma smutniejszej rzeczy (*7). Niektrzy respondenci mwi, e cena kariery jest straszliwa. Takie okrelenie pada z ust mczyzny, ktry bardzo boleje nad tym, e nie widzia, jak dzieci rosn, jak ona wyglda. Ponadto trzeba kontrolowa swoje zachowania; brak ycia intymnego. Karier polityczn jeden z radnych okupi chorob serca, zakoczon koniecznoci przeprowadzenia operacji. Ciekawe, e takim bogatym karierom towarzysz rwnoczenie uczucia spenienia i niespenienia si jako czowiek i co wicej, wtpliwoci, czy chciaoby si powtrzy taki wariant kariery, ktry wymaga odejcia od zawodu. Bo, zdaniem naszego rozmwcy, nie jest moliwe poczenie pracy posa z prac zawodow. Generalnie, sprawa jest trudna, poniewa ch pracy dla ogu jest ... pewnego rodzaju w cudzysowie hazardem polegajcym na tym, e chyba kto, kto czuje w sobie tak potrzeb, by moe

33

wczeniej, czy pniej ujawnion, to chyba chciaby dalej dziaa na rzecz, to nie jest kwestia zwizana z jakim tam statusem materialnym (*39).

KARIERY KOBIET W WIECIE BIZNESU cieki karierOd nauki do finansw Przeorientowanie si z dziaalnoci naukowej na biznesow nie jest wrd kobiet rzadk sytuacj. W przypadku jednej z respondentek ukoczenie dobrego liceum, wydziau ekonomii, dobre wyniki na studiach poprzedzay podjcie pracy naukowej w jednym z instytutw ekonomicznych. Przeszkadza jej fakt, e praca naukowa bya zbiurokratyzowana, e trzeba byo co roku popenia jakie tam prace naukowe (*41), ale si do tego przyzwyczaia. W trakcie pracy w instytucie naukowym bardzo intensywnie uczya si jzyka angielskiego. Zmienia instytut na uniwersytet, zmienia temat pracy doktorskiej, a przede wszystkim realizowanie bada na zlecenie GUS-u i ZUS-u nauczyo j dystansu do pracy naukowej. Respondentka lubia prac dydaktyczn; to moe byoby i fajnie, gdyby lepiej pacili (*41), ale postanowia pj do biznesu. Najpierw to by biznes rodzinny. Ale za namow swojego partnera posza na kurs na doradc inwestycyjnego, jeden z pierwszych tego typu, prestiowy kurs w Polsce. Na tym kursie respondentka odkrya ogromn przydatno wiedzy zdobytej na uniwersytecie i w instytucie. Zajcia podczas kursu prowadziy osoby z banku; dyrektor jednego z najwikszych bankw zaproponowa jej prac. Po rozmowie kwalifikacyjnej uzyskaa prac w finansach. Szybko awansowaa: z pracownika szeregowego na kierownika zespou, potem na naczelnika departamentu, a potem przesza do innego banku. Ten pierwszy awans by cile zwizany z jej kompetencjami w dziedzinie rynkw kapitaowych; stworzya bowiem nowe procedury i byo oczywiste, e to ona bdzie tworzy zesp. Kariery miewaj ciekawe kombinacje punktw: pocztkowego i kocowego (moment przeprowadzenia wywiadu). Jedn z takich karier s losy zawodowe menederki, ktra ukoczya SGGW, wydzia ywienia czowieka, pracowaa w tej uczelni 1,5 roku, a aktualnie pracuje jako kierownik dziau kontroli wewntrznej banku, ktry ma central w Amsterdamie. Sam przebieg 10-letniej kariery w banku by do typowy respondentka przesza przez wszystkie dziay cznie z dziaem kontroli wewntrznej. Po trzech latach zmienia bank, w ktrym obja stanowisko dyrektora kontroli wewntrznej. W Polsce subowo podlega tylko prezesowi banku; swoje sprawozdania wysya do Amsterdamu. Jeszcze w trakcie pracy w pierwszym banku ukoczya roczne studium bankowoci i finansw na SGH.

34

Nie chc by nauczycielk - kariery po pedagogice Pedagogika to studia kobiece. Ich ukoczenie nie zapowiada jednak oszaamiajcej kariery. Kobiety, ktre osigny wysokie stanowiska, zrobiy to poza resortem owiaty. Ju na pocztku swojej kariery zawodowej powiedziay: nie bd nauczycielk. Jedna z respondentek od razu po praktykach zawodowych nabraa przekonania, e szkoa nie jest dla niej: Wiedziaam, e na pewno nie bd pracowaa w szkole. Uwaaam, e to s ludzie niedowartociowani i nie wiem dlaczego szalenie mi si nie podoba pokj nauczycielski, szalenie nie podobay mi si panie nauczycielki. Koszmar w ogle. Pamitam jak miaam praktyki jak obmawiay uczniw, ich rodzicw. To byo nie do przyjcia(*37). Zaczynaa od pracy zwizanej z dziaalnoci spoeczno-wychowawcz w centrali zwizkowej, przez jaki czas zajmowaa si pisaniem analiz w orodku badawczorozwojowym, z czego zrezygnowaa ze wzgldw politycznych: My robilimy badania, ktre przekazywalimy do ministerstwa. Dopki nie zaczli nam poprawia, to ta praca dawaa satysfakcj. Potem cakowicie nie dawaa satysfakcji. Bo praktycznie po co robi badania, jedzi jeeli mona usi, napisa, wymyli, kto w Warszawie to poprawi (*37). Potem prowadzia wykady z organizacji pracy, z zarzdzania, z psychologii pracy, wreszcie podja prac na stanowisku zastpcy dyrektora ZOZ-u. Na jej kolejne decyzje zawodowe miay wpyw ch kierowania innymi, podejmowanie wyzwa, samodzielno i odpowiedzialno cechy, ktre niekoniecznie przypisuje si kobietom: I to mnie interesowao, eby kierowa innymi ludmi, co zrobi. Poza tym jak pracowaam w Orodku, gdzie widziaam bezradny zesp, rozchrzanion prac i jeszcze co co mona by zrobi. Doszam do wniosku e sprbuj. Interesowao mnie to i to te byo wane. No i to e pan, ktry by naczelnym dyrektorem powiedzia, e bd miaa cakowit samodzielno w jaki okrelonych granicach. (...) Nie baam si, bo ja wiedziaam, e tu nic nie ma i trzeba to zbudowa od podstaw (*37). W tej chwili zajmuje stanowisko kierownika filii orodka pomocy spoecznej, obejmujcej swoim dziaaniem 100 tysicy ludzi: Moe rozmiar odpowiedzialnoci finansowej ja podam. To jest okoo 15 milionw nowych zotych.(...) Rocznie, podpisuj decyzje. To s decyzje i pace w stosunku do pracownikw i wiadczeniowe. Ja za te 15 milionw odpowiadam. Kadym jednym moim podpisem. Nie wiem jakby te pienidze wyglday gdybym je uoya w paczkach (*37). Inna respondentka przez kilka lat pracowaa w zawodzie nauczycielki. Zmienia go, gdy przyjechaa do Warszawy. Sytuacja ta uwiadomia jej konieczno nabycia nowych umiejtnoci: Ja pamitam, jak stanam wtedy przed problemem zmiany pracy i odbyam kilka pierwszych rozmw i okazao si ja nic nie potrafi (...) I wtedy sobie przyrzekam, e naucz si tak wiele, ebym pniej, kiedy stan przed takim problemem, ebym ju umiaa wszystko robi (*1).

35

Respondentka ta skoczya bardzo wiele kursw, wielokrotnie zmieniaa te prac -m.in. pracowaa jako kasjerka, pniej jako referent w rnych instytucjach. W kocu trafia do redakcji analiz prasowych, gdzie w krtkim czasie awansowaa na stanowisko kierownika do spraw ogosze gazety. Obecnie zajmuje stanowisko dyrektora biura reklamy. I to by waciwie taki pierwszy, najpierwszy taki moment, jakby zupenego... zupenej zmiany w moim yciu i taki pierwszy, myl podstawowy awans po kilku latach takiego wspinania si do jakiego celu, bo...bo ja nigdy nie mylaam o tym, eby wybi si ponad wszystko i eby zrobi karier.(...) Zawsze raczej myl, e jeli mi si nie uda, to przynajmniej y normalnie, uczciwie i... powiedzmy pokaza, e kobieta, nawet jeli jest sama, potrafi wiele zrobi (*1). Obie respondentki w swoich karierach wiele razy zmieniay miejsca i charakter pracy, zanim doszy do zajmowanych obecnie stanowisk. Powyszy typ karier mona nazwa poszukujcym. Kobiety je realizujce poszukuj bowiem pracy satysfakcjonujcej, w ktrej mogyby si realizowa, ktra zaspakajaaby ich ambicje i aspiracje zmieniaj nie tylko miejsca pracy, ale i ich charakter, nie boj si wyzwa i odpowiedzialnoci. Menederka mimo woli Kariera moe rwnie zaczyna si w ten sposb, e kobieta jako moda osoba postanawia, e jej priorytetem yciowym bdzie rola ony i matki, a kariera zawodowa nie jest dla niej istotna. Taki pogld jedna z respondentek podziela do dzisiaj, chocia ycie wymusio na niej inne rozwizania, w ktrych efekcie znalaza si w grupie badanych przez nas menederek. Zmienia kierunek studiw z farmacji na psychologi, bo jak mwi o sobie: Z natury jestem osob o wielkich umiejtnociach w sensie relacji z innym czowiekiem, mam nieprawdopodobn zdolno do kontaktu z dzieckiem (*29). Po ukoczeniu studiw respondentka z przekonaniem podja prac w poradni psychologicznej; udao jej si nawet omin wymg stau dwu lat pracy zawodowej przed podjciem pracy w poradni. Zdobya zaufanie kierowniczki poradni i miaa bardzo dobr koleank wprowadzajc j do zawodu. Wspomniana rozmwczyni posiadaa wwczas odmienne od dzisiejszego nastawienie do pracy zawodowej. Traktowaa j wwczas jako dodatek do ycia, a podstawow wartoci bya rodzina, ch jej zaoenia. Praca w poradni miaa rwnie dobre strony, nie bya rdem stresu, miaa ruchomy czas pracy, poziomy ukad relacji; oprcz dyrektora i administracji, pozostae osoby to koleanki i koledzy, z ktrymi byo si na ty, bo taka bya filozofia instytucji. Poradnia jednak nie moga finansowa jej dalszego rozwoju, edukacji, np. w dziedzinach pracy z dzieckiem dyslektycznym. Powody odejcia z poradni okrela respondentka w sposb bardzo plastyczny: moja bariera finansowa ograniczaa mj rozwj zawodowy (*29).

36

Po zmianie miejsca pracy udao jej si obj samodzielne stanowisko specjalisty od public relations w spce ciepowniczej. Ale aby to stanowisko osign, musiaa ukoczy studia podyplomowe w zakresie marketingu przemysowego, przedsibiorczoci i zarzdzania oraz studia podyplomowe w zakresie PR. Niektre menederki doksztacaj si bezustannie. Kariery wymuszone Kariery wymuszone to specyficzny typ karier mimo woli. W naszym badaniu jest prezentowany przez respondentk, ktra obecnie zajmuje bardzo wysokie stanowisko zastpcy dyrektora ds. ekonomicznych i gwnego ksigowego. Przez 23 lata pracowaa w jednym miejscu pracy, orodku badawczo-rozwojowym. Zacza od stanowiska referenta, awansowaa na asystenta, potem starszego asystenta (stanowisko naukowo-badawcze). Respondentka na pocztku swojej kariery mylaa o stanowisku kierowniczym i by taki moment, e chciaa zmieni prac. Jednak w chwili, gdy po roku pojawia si moliwo zmiany miejsca pracy i objcia stanowiska kierowniczego, nie zrobia tego: Nie wiem dlaczego z tego zrezygnowaam. (...) Nie miaam w sobie takiej chci do awansw. Tu si ju przyzwyczaiam, e tym kierownikiem by nie mog (*35). W latach 90. niepewno funkcjonowania instytutw resortowych niejako wymusia na respondentce dziaanie. Udao si jej zaatwi prac w ksigowoci w tej samej firmie bya tam jedyn osob z wyszym wyksztaceniem. To przejcie do ksigowoci nie wizao si z podwyk, to bya konieczno (*35). Ukoczya kurs samodzielnych ksigowych, gdy miaa potrzeb przypomnienia, potwierdzenia swojej wiedzy ze studiw z zakresu rachunkowoci. Jej kariera nabraa tempa. Szukaa pracy, bo los instytucji, w ktrej pracowaa, by niepewny. Stana do konkursu z ogoszenia poszukiwano osoby do dziau ksigowoci na uniwersytecie. Zostaa zatrudniona na stanowisku specjalisty w dziale ksigowoci. Po kolejnych kilku latach pracy na uniwersytecie, awansowaa na kierownika dziau ksigowoci. W midzyczasie skoczya kurs dla gwnych ksigowych opacony przez pracodawc. Otrzymaa od znajomego sygna, e w szkole filmowej jest wolne stanowisko gwnej ksigowej. Zoya papiery i zostaa przyjta jest gwn ksigow i zastpc dyrektora ds. ekonomicznych. Doj na szczyt To nowy typ karier kobiecych charakterystyczny dla ludzi modych. Opiera si silnej motywacji osignicia sukcesu zawodowego, pragnieniu zajcia najwyszych w danej dziedzinie stanowisk. Podejmowane dziaania s oceniane z tego punktu widzenia, a awans mierzony kolejnymi przesuniciami na drabinie hierarchii firmy. Ten typ kariery zilustrujemy przykadem najmodszej respondentki, ktra swoje ycie zawodowe zwizaa z du amerykask firm reklamow.

37

Respondentka wychowywaa si Stanach w rodzinie, w ktrej oboje rodzice stanowili dla niej wzr aktywnoci zawodowych oboje z wyszym wyksztaceniem: ojciec makler giedowy na kierowniczym stanowisku, matka nauczycielka:... widziaam to, co mama robi, widziaam, jaka jest w tym dobra i jak uczniowie do niej czasami przychodzili do domu, take zawsze mama bya czym tam wyszym, a potem taki by te moment (...) jak ju byam nastolatk i na studiach, to zaczam rozumie to, co mj tata robi, to, e jest dyrektorem, e te jest, ma tam jakie wysze stanowisko, to te zaczo imponowa. Wic na pewno to, e rodzice... na pewno mieli wpyw, bardzo duy wpyw na to, oczywicie (*21). Zawsze bya wspierana przez rodzicw, popychana do rnego rodzaju aktywnoci, podejmowania nowych zada, wyzwa, wspzawodnictwa: Jeeli chodzio o takie, nie wiem, prbowanie rnych rzeczy, czy rnych kursw, czy cokolwiek innego, to zawsze wspierali i zawsze, zawsze pomagali te finansowo, jeeli to chodzio o rozwijanie si (*21). Czteroletnie studia wysze skoczya w trzy lata, gdy tak si spieszya[m] do pracy. Chciaa pracowa w najwikszej firmie reklamowej w Nowym Yorku. Dziki spotkaniu osoby tam wanie pracujcej, uzyskaa moliwo odbycia - zakoczonej sukcesem - rozmowy w sprawie pracy. Zaczynaam na samym, samym dnie, jako asystentka chyba asystentki do asystenta.(...) Bya to oczywicie praca za nic prawie e, ale chciaam po prostu w tej firmie pracowa (*21). Firma ma struktur piramidy, a cieka kariery i awansw jest w niej bardzo wyranie okrelona: Wiadomo byo tak na samym pocztku, e te awanse to s mniej wicej rok, ptora roku, zaczyna si wspina po tej drabince, oczywicie potem im wyej, im wiksze stanowiska dyrektorskie, no to ju wtedy na pewnym stanowisku trzeba by od dwch do piciu lat zanim mona przeskoczy na jeszcze wysze dyrektorskie stanowisko (*21). Pierwszy awans dostaa automatycznie po roku. Kolejne zalene byy od oceny kierownika. To zawsze byy ewaluacje proczne i roczne, wic musiaam si sprawdza, eby, eby te kolejne promocje dosta (*21). Przy kolejnym awansie (po dwch i p roku) przeniosa si do Londynu, po roku do Kijowa na 10 miesicy, teraz jest w Warszawie. Zajmuje bardzo wysokie stanowisko client service director, jej przeoonym jest tylko dyrektor generalny. Przed respondentk s jeszcze moliwoci awansu na stanowisko dyrektora firmy:...pewnie, e myl o nastpnym awansie, ale to jeszcze wiele lat przede mn, bo na tym stanowisku bd musiaa si sprawdzi jeszcze przynajmniej przez trzy lata, zanim bd moga myle o kolejnym awansie (*21). Moe si on wiza, co respondentka bierze pod uwag, z kolejn zmian miejsca pracy, np. moe do Azji (...) Wyzwanie kompletne dodaje.

Kariera a aktywno polityczna

38

Kariera zawodowa czci menederek miaa cisy zwizek z dziaalnoci polityczn. Jak mwi jedna z nich, we wczesnym okresie swej dziaalnoci zawodowej mimo byskotliwych sukcesw w pracy, nabytej szybko kompetencji w wielu dziedzinach zwizanych z planowaniem nie miaa szansy na awans, bo nie naleaa do PZPR-u i miaa nieodpowiednie pogldy. To stanowio rwnie utrudnienie w osigniciu wyszego wyksztacenia. Osoby nie nalece do partii, aby dosta si na studia zaoczne, musiay zdawa egzamin. Nasza respondentka przygotowywaa si do egzaminu przez rok. Bya w grupie trzech osb ze 120, ktre zday egzamin z matematyki. Potem, jak sama mwi, powizanie dziaalnoci politycznej z karier zawodow uatwio jej zmian pracy po wielu latach. Organizowaa now Solidarno w 1989 r. i zaproponowano jej start w wyborach samorzdowych z listy Solidarnoci. Zauwaono jej aktywno i umiejtno zjednywania ludzi. Zostaa zaakceptowana rwnie przez wyborcw. Ale wanym momentem by fakt, e zawizaa si grupa ludzi aktywnych, ktrzy (wraz z ni) decydowali o wadzach i o tym, kto bdzie realizowa te nowe idee. Zostaa czonkiem zarzdu rady i zapisaa si do Unii Wolnoci. W momencie, kiedy zostaa wybrana na radn, automatycznie posza na bardzo wysokie stanowisko nie funkcjonalne, tylko merytoryczne (*31). Zdarza si, e takie powizanie prowadzi do klski. Na przykad po kolejnych wyborach nie znajduje si pracy w zarzdzie miasta, jest si wrogiem publicznym nr 1, traci si przyjaci. Po tym dowiadczeniu respondentka stwierdzia, e nie chce pracy, ktra jest uzaleniona od koniunktury, od tego kto rzdzi w kraju, jaka partia (* 31). Kariery innych kobiet menederek nie maj a tak cisych powiza z dziaalnoci polityczn, partyjn. Cz w okresie socjalizmu naleaa do PZPR-u, ale ich przynaleno nie wynikaa z przekona, bya czysto formalna, dla witego spokoju: Jako mody nauczyciel, ja myl, e wikszo nas wtedy...nie zdawaa sobie, tak na dobr spraw sprawy z tego, co to byo. Jeden wciga drugiego (...) i tak na dobr spraw dla artu si zapisywalimy... jeden drugiego rekomendowa... i wciga i ja byam czonkiem (*1). Po zmianie ustroju, gdy przynaleno do partii przestaa by wymogiem, czy mile widziana, gdy PZPR zostaa rozwizana, respondentki te nie nale ju do adnej partii i mwi, e nie zamierzaj nalee. Byy i takie kobiety, ktre nawet formalnie nie chciay zapisa si do partii. Mimo naciskw nie ulegy presji, wolay zrezygnowa ze stanowisk, ktre wizay si z koniecznoci przynaleenia do PZPR. Tak byo w przypadku respondentki, ktra nie przyja propozycji dyrektorowania w orodku pomocy spoecznej: Nie skorzystaam z tej propozycji dlatego, e nie odpowiadao mi to, e moje stanowisko ma by stanowiskiem politycznym. Ja uwaam, e pomoc spoeczna powinna by apolityczna. (...) Miaam naciski. Jeeli chodzi o sprawy to ju byo bardzo krtko przed przeomem. Tak byam wakowana eby si zapisa do PZPR-

39

u. Tak tumaczyam, e przecie w niczym nie jestem gorsza. Pracuj, odpowiadam rwno na interwencje komitetu tak samo jak na interwencje prezydenta. I co to ma zmieni. W czym ja bd lepsza. Dano mi spokj. I tak ju to zostao. Dlatego mnie ten awans na szefowanie MOPS-a nie interesowa (*37).

Kluczowe momenty karieryKluczowym momentem kariery bywa uwiadomienie sobie swoich wasnych cech i potrzeb. Na przykad tego, e jednostce nie odpowiada praca dydaktyczna, praca naukowa, e postrzega ona rodowisko naukowe jako mao dynamiczne, e trzeba czeka lata, eby pj do przodu. Bywa nim rwnie podjcie ryzyka, podjcie decyzji subowej, ktra mona porwna z otworzeniem puszki Pandory. Ujawnienie przez jedn z respondentek okrelonej informacji wywoao trzsienie ziemi: Wiedziaam, e jeli nawet nie ujawni tej informacji, to i tak wyjdzie na jaw i to moe mie dla mnie jeszcze wiksze konsekwencje. Chciaam wiedzie, co bdzie. By to moment w ktrym jeszcze nigdy nie czuam si tak blisko mojego zawodu, jak wtedy. By to moment satysfakcji. Wiedziaam, e postpuje tak, jak naley postpi, przy czym konsekwencje mog by rne (*2). Momentem zwrotnym bywa te pjcie do pierwszej pracy i przeycie szoku bycia popychadem wwczas, kiedy jest si lepszym zawodowo od swoich zwierzchnikw; kiedy widzi si bdy swoich szefw. Impulsem do dziaania mog by zranione ambicje: ...o nie, nie pozwol, eby mn rzdzili ludzie, ktrzy s gorsi ode mnie, wiem, e to potrafi lepiej, zrobi. I stwierdziam, e musz skoczy studia (*31). Czasem kluczowe znaczenie maj zdarzenia yciowe. Istotnym momentem w yciu, a zarazem w karierze w przypadku jednej z respondentek bya strata ma. Do czasu jego mierci dochody z pracy naszej rozmwczyni byy dodatkiem finansowym. Ale istotn spraw byo take to, i po mierci ma nie mogaby nadal pracowa w poradni, nie mogaby pomaga innym ludziom. Przepracowaa w poradni jeszcze 2 lata ze wiadomoci, e mimo swojej wiedzy, ch zarobkowania nie moga zapewni podstawowych rzeczy dziecku w yciu i to dziecko wyznaczyo ch poszukiwania innego zajcia (*29). Bywa, e kluczowymi momentami s kolejno: zmiana typu miejsca pracy, doksztacanie si, zdecydowanie si na udzia w rozmowie kwalifikacyjnej, decyzja, aby przej do instytucji zagranicznej mimo bardzo szybkiej kariery w firmie polskiej, wyjazd na szkolenie do USA, co pozwolio jednej z respondentek znale si w elitarnej grupie pracownikw duych, bogatych firm zagranicznych.

40

Perspektywy i ograniczenia awansuNiektre menederki swoj postaw zaprzeczaj stereotypowi mwicemu, e kobiety wycofuj si z walki o wadz. Pidziesicioletnia, zatrudniona w banku menederka uwaa, e jeszcze wszystko przed ni i e ma due szanse na awans na zostanie czonkiem zarzdu banku. W niektrych przypadkach moliwoci awansu s ograniczone, poniewa odpowiedzialne stanowiska typu samodzielny specjalista nie s ulokowane w hierarchii. Bywaj te stanowiska, na ktrych praca jest satysfakcjonujca za