Nowiny Lekarskie 2009, 78, 3–4, 256–261

RAFAŁ BROŻEK, RYSZARD KOCZOROWSKI

ZASTOSOWANIE ELASTYCZNYCH MATERIAŁÓW DO WYŚCIELEŃ PROTEZ RUCHOMYCH W LECZENIU BEZZĘBNYCH PACJENTÓW

W WIEKU PODESZŁYM

THE USE OF ELASTIC MATERIALS FOR RELINING REMOVABLE DENTURES IN EDENTULOUS ELDERLY PATIENTS

Klinika Gerostomatologii

Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik Kliniki: prof. dr hab. Ryszard Koczorowski

Streszczenie

Badania kliniczne dowodzą, że w populacji osób starszych dużą grupę stanowią pacjenci z bezzębiem szczęki i/lub żuchwy, u któ-rych obserwuje się stały, postępujący i nieodwracalny proces resorpcji kości wyrostków zębodołowych. W związku z powyższym rekonstrukcje z zastosowaniem całkowitych protez ruchomych stwarzają często duże trudności uniemożliwiające przywrócenie sprawności czynnościowej narządu żucia. Lekarz stomatolog staje zatem przed koniecznością wykorzystania technik i materiałów umożliwiających przywrócenie estetyki i czynności narządu żucia przy zapewnieniu pacjentowi optymalnego komfortu użytkowego. Artykuł prezentuje różne metody wykorzystania miękkich materiałów elastycznych w rehabilitacji protetycznej pacjentów starszych, u których stwierdzono ekstremalnie trudne warunki pola protetycznego. W pracy zaprezentowano użycie elastycznych materiałów protetycznych należących do grupy elastomerów silikonowych polimeryzujących w temperaturze jamy ustnej oraz w wysokiej tem-peraturze. Materiały te kompensują małą resiliencję śluzówkowego podłoża pod całkowitymi protezami i są użyteczne przy doraź-nym oraz finalnym leczeniu protetycznym bezzębnych pacjentów. Na podstawie własnych doświadczeń klinicznych wykazano wy-soką skuteczność tej metody w grupie pacjentów stomatologicznych powyżej 65. roku życia. Zastosowanie materiałów elastycznych umożliwiło skuteczną rehabilitację za pomocą protez ruchomych z jednoczesnym wyeliminowaniem przykrych doznań bólowych.

SŁOWA KLUCZOWE: stomatologia geriatryczna, proteza całkowita, miękkie masy wyścielające, elastomery silikonowe, podście-lenie.

Summary

Clinical studies have shown that patients with an edentulous maxilla and/or mandible who demonstrate continuous, progressive and irreversible resorption of alveolar ridge bone in the maxilla and mandible constitute a large group among the elderly patients. That situation, occurring mostly in the mandible, is the reason why it is often very difficult to restore the function of the masticatory organ by using removable complete dentures without causing pain. It is therefore necessary for the dentist to take full advantage of the modalities and materials available in order to satisfy the patient in terms of the comfort of prosthesis use. The article presents the various methods of using soft elastic materials for prosthetic rehabilitation of elderly patients with an extremally difficult condition of the prosthetic base. The authors discuss the use of low and high-temperature polymerized silicone elastomers as liners of complete dentures. Based on their own clinical experience it is demonstrated that this approach is successful in the treatment of dental patients aged above 65 by eliminating the pain resulting from the traumatic loading of the prosthetic base.

KEYWORDS: geriatric dentistry, complete denture, soft lining materials, silicone elastomers, reline.

Wprowadzenie W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się głębokie

i gruntowne zmiany demograficzne w strukturze społe-czeństw państw uprzemysłowionych [1]. Procesy te zwią-zane ze starzeniem się populacji sprawiają, że zmieniają się także potrzeby lecznicze i wymagania pacjentów. Mimo rosnącej świadomości i właściwych postaw prozdrowot-nych, z wiekiem zmniejsza się liczba zębów własnych, a tym samym zwiększa się liczba osób wymagających leczenia protetycznego [2]. Badania epidemiologiczne Wochny-Sobańskiej i Borysewicz-Lewickiej wykazały, że prawie 4% Polaków w wieku 35–44 lat nie ma ani jednego zęba. Natomiast w wieku od 65 do 74 lat problem bezzęb-ności dotyka ponad 40 procent polskiego społeczeństwa [3].

Z chwilą utraty zębów i braku stymulacji kości poprzez ozębną rozpoczyna się nieodwracalny proces resorpcji kości wyrostków zębodołowych stanowiących główne pole podparcia śluzówkowych protez ruchomych (tzw. osiadają-cych). Pogarszająca się jakość podłoża protetycznego wpły- wa niekorzystnie na stabilizację, retencję, estetykę i komfort planowanych uzupełnień protetycznych. Rozwój stomato-logii, a w szczególności protetyki i implantologii, sprawił jednak, że w ostatnich latach znacznie poszerzyły się mo- żliwości rehabilitacji układu stomatognatycznego, także u tych pacjentów, u których stwierdza się ekstremalnie trudne i złożone warunki podłoża [4]. Przeciwwskazania ogólne, miejscowe oraz wysokie koszty implantologicznych procedur zabiegowych powodują, że te nowoczesne roz-wiązania rekonstrukcyjne nie są dostępne dla wszystkich

Zastosowanie elastycznych materiałów do wyścieleń protez ruchomych w leczeniu bezzębnych pacjentów w wieku podeszłym 257

potrzebujących. Tym samym postępowanie z zastosowaniem konwencjonalnych, ruchomych protez zębowych jest w dal- szym ciągu powszechnym sposobem leczenia pacjentów, u których stwierdza się braki uzębienia różnej rozległości. Długo trwające bezzębie, brak kontroli i systematycznej wymiany protez skutkuje znaczną destrukcją bezzębnego podłoża zarówno w aspekcie zaniku struktur kostnych, jak i zmian zachodzących w pokrywających je tkankach mięk-kich. Cienka, sucha i o małej resiliencji błona śluzowa nie stanowi dobrego podparcia dla protezy całkowitej i nie sprzyja także uzyskaniu czynnościowego przyssania. Wraż-liwa, podatna na mechaniczne uszkodzenia i infekcje, szcze-gólnie u osób starszych, sprzyja szeregu dolegliwościom. Podczas procesu żucia cienka błona śluzowa znajdująca się pomiędzy twardym podłożem kostnym i twardym siodłem protezy przemieszczanej zarówno w relacji pionowej, jak i poziomej jest przyczyną znacznego dyskomfortu użytko-wego, w tym także bólu.

Miękkie masy wyścielające, dzięki swoim właściwo-ściom sprężystym, umożliwiają użytkowanie tradycyjnych uzupełnień protetycznych przez pacjentów, u których prze-prowadzenie implantologicznych metod rekonstrukcyjnych jest przeciwwskazane lub obarczone wysokim ryzykiem niepowodzenia. Materiały te kompensują małą resiliencję śluzówkowego podłoża pod całkowitymi protezami i są użyteczne przy doraźnym oraz finalnym leczeniu prote-tycznym bezzębnych pacjentów. Znajdują one zastosowanie szczególnie w tych sytuacjach klinicznych, w których trwa-jące wiele lat bezzębie doprowadziło do nieodwracalnej resorpcji kości wyrostków zębodołowych, a tym samym do znacznego ograniczenia powierzchni podparcia śluzówko-wej protezy. Mało podatne, zanikłe pole protetyczne utrud-nia stabilizację protezy, co skutkuje jej ruchomością w stosunku do podłoża i mechanicznym uszkodzeniem błony śluzowej (rycina 1.). Niektórzy podają, że pozioma rucho-mość całkowitej (śluzówkowej) protezy dolnej może się wahać od kilku do kilkunastu milimetrów. Ponieważ po-wierzchnia podłoża w bezzębnej żuchwie i jego kontakt z protezą dolną są z reguły o kilkadziesiąt procent mniejsze niż w przypadku bezzębnej szczęki dlatego dolegliwości bó- lowe są najczęstsze właśnie w przypadku całkowitych dol- nych uzupełnień. Miękkie masy wyścielające tworzą ela-styczną warstwę, niewielkiej grubości (co najmniej 2 mm), obejmując swym zasięgiem część lub całość dośluzowej powierzchni protezy. Sprawiają one, że siły wyzwalane w trakcie aktu żucia przenoszone są poprzez korpus protez w sposób zoptymalizowany, minimalizując traumatyczny wpływ uzupełnienia na wrażliwe, niepodatne tkanki podło-ża protetycznego [5, 6, 7].

Eksperymentalne badania z wykorzystaniem modelo-wania numerycznego Metodą Elementów Skończonych (MES), opublikowane przez Żmudzkiego i Chladka, pod-kreślają szczególną skuteczność elastycznych warstw części dośluzowych protez przede wszystkim w centralnych ob-szarach siodeł na wypukłościach kostnych, a więc w sy- tuacjach klinicznych spotykanych u osób starszych [8]. W przypadku występowania odleżynowych urazów na sto- kach wykształconych wyrostków może się okazać, że wy-

ścielenie miękkim materiałem zwiększy ścinanie tych ob-szarów i będzie sprzyjało powstawaniu tzw. odleżyny głę-bokiej. Jak donoszą autorzy, wyścielenie protez miękkimi materiałami może wpływać na znaczne zwiększenie sił ścinania, które wzrastają około dwukrotnie w głębi tkanek przy kości, aż do 300 kPa. Taka sytuacja jest wynikiem wzrostu deformacji podstacowej tkanek, w konsekwencji wyrównania nacisków, tzn. przeniesienia ich części z obsza-ru centralnego na stoki wyrostka.

Rycina 1. Mało podatna błona śluzowa wyrostka zębodołowego szczęki niesprzyjająca uzyskaniu czynnościowego przyssania. Figure 1. Non-impressionable oral mucosa, unfavorable to functional adhesion of the denture.

Materiały te używane są także do poprawy uszczel-

nienia protezy całkowitej poprzez wykorzystanie miejsc retencyjnych, w przypadkach tzw. nadkonturowości wy-rostków zębodołowych lub guzów szczęki a także w zażu-chwowej przestrzeni w okolicy nasady języka. Pozwalają one na użytkowanie protezy w jamie ustnej w sposób atraumatyczny, sprzyjając jednocześnie uzyskaniu czyn-nościowego przyssania (rycina 2.).

Rycina 2. Kolbowaty kształt wyrostka w bezzębnym, przed-nim odcinku żuchwy. Figure 2. Non-resorbed edentulous alveolar ridge in the ante-rior part of the mandible.

Rafał Brożek, Ryszard Koczorowski 258

Ze względu na budowę chemiczną miękkie masy wy-ścielające dzieli się na elastomery silikonowe oraz plastyfi-kowane akrylany, natomiast pod względem sposobu ich utwardzania wyróżnia się materiały polimeryzujące w wysokich temperaturach oraz samopolimeryzujące w tem-peraturze jamy ustnej (temp. pokojowej). Wyścielenie z za- stosowaniem tych drugich może być przeprowadzone w gabinecie dentystycznym tzw. metodą bezpośrednią lub w laboratorium protetycznym tzw. metodą pośrednią. Wy-ścielenie z zastosowaniem mas polimeryzujących w wyso-kich temperaturach może odbyć się wyłącznie w laborato-rium protetycznym i jest poprzedzone pobraniem wycisku czynnościowego [9, 10, 11].

Rycina 3. Średnie wartości modułu sprężystości wzdłużnej uzys- kane w teście ściskania. Figure 3. Mean values of modulus of elasticity obtained in the compression test.

Rycina 4. Średnie wartości maksymalnego naprężenia rozciągają-cego uzyskane w teście rozciągania. Figure 4. Mean values of maximum tensile stress obtained in the tensile test.

W zależności od budowy chemicznej oraz przebiegu

reakcji utwardzania, materiały wyścielające posiadają od-mienne właściwości mechaniczne (sprężyste, rozciągające). Miękkie zarówno silikonowe, jak i akrylanowe materiały protetyczne wulkanizujące w temperaturze pokojowej wy-

kazują w statycznych badaniach ściskania większą ela-styczność niż materiały utwardzane na gorąco, ale posiadają mniejszą wytrzymałość na rozciąganie. Natomiast akryla-nowe miękkie masy wyścielające charakteryzują się więk-szą sprężystością w porównaniu z elastomerami silikono-wymi. Wiedza dotycząca wspomnianych różnic pomiędzy poszczególnymi materiałami wyścielającymi umożliwia lekarzowi praktykowi wybór metody wyścielenia i zasto-sowanie właściwej masy w konkretnej sytuacji klinicznej [12, 13] (rycina 3–4).

Celem pracy jest prezentacja możliwości wykorzystania elastycznych mas protetycznych u pacjentów starszych, użytkujących tradycyjne, oparte na błonie śluzowej, całko-wite protezy ruchome.

Przykład 1 Pacjentka w wieku 83 lat z bezzębiem szczęki oraz żu-

chwy i zaawansowanym stopniem zaniku podłoża śluzów-kowo-kostnego zgłosiła się do Kliniki Gerostomatologii z powodu znacznego dyskomfortu użytkowego. Zastoso-wano u niej procedurę wykonawstwa protez całkowitych ukierunkowaną na osoby w wieku podeszłym wykonując protezy miodynamiczne (górną i dolną). W wyniku prze-prowadzonego leczenia osiągnięto w pełni satysfakcjonują-cy efekt estetyczny. Charakterystyczna nadkonturowość wyrostka zębodołowego żuchwy stwarzała szansę na rady-kalną poprawę stabilizacji i retencji protezy dolnej. Twarde dno jamy ustnej, małopodatna, niesprężysta błona śluzowa pokrywająca zanikłe podłoże, a także mała stabilność i po- zioma ruchomość protezy sprawiły, że pacjentka perma-nentnie odczuwała dolegliwości bólowe. Mimo przepro-wadzonych kilku korekt, protezy, a szczególnie proteza w żuchwie, nie zapewniały komfortu użytkowego z powo-du dolegliwości podłoża w różnych miejscach błony nieru-chomej.

Ponieważ zachowane były właściwe relacje okluzyjne a wysokość zwarcia nie wymagała zmiany zdecydowano się na wyścielenie dolnej protezy materiałem elastycznym. W leczeniu wykorzystano materiał silikonowy Mucopren firmy Kettenbach, o kondensacyjnym typie wiązania, poli-meryzujący w temperaturze jamy ustnej.

Protezę ruchomą przed pobraniem wycisku wyścielają-cego masą elastyczną przygotowano zgodnie z przyjętymi procedurami (perforacje, szorstkowacenie, uwolnienie miejsc podchodzących). Po ustaleniu granicy wyścielenia, wier-tłem różyczkowym o średnicy 2 mm (wyznaczającej gru-bość warstwy materiału wyścielającego) wykonano szereg punktowych otworów na całej powierzchni dośluzowej pro- tezy. Następnie usunięto nadmiar twardego tworzywa akry-lanowego nie przekraczając dna wcześniej przygotowanych rowków (rycina 5.). Zachowano trzy punkty podparcia (stopery), których funkcją było utrzymywanie protezy na podłożu śluzówkowo-kostnym bez zmiany ustalonej i zaak-ceptowanej przez pacjentkę wysokości zwarcia. W dalszej części postępowania klinicznego stopery usunięto, a po-wstały po nich ubytek uzupełniono tą samą masą wprowa-dzając wyścielaną protezę ponownie do jamy ustnej.

Zastosowanie elastycznych materiałów do wyścieleń protez ruchomych w leczeniu bezzębnych pacjentów w wieku podeszłym 259

Rycina 5. Materiał elastyczny Mucopren (Kettenbach). Figure 5. Soft lining material Mucopren (Kettenbach).

Wolny brzeg masy elastycznej umieszczono na po-

wierzchni przedsionkowej i językowej protezy, tak by po-kryte zostało także jej wentylowe obrzeże. Taka rozległość wyścielanej masy elastycznej zapewniała nie tylko lepszą trwałość połączenia z bazalnym akrylem, ale także sprzyja-ła komfortowej użyteczności i czynnościowemu przyssaniu protezy.

Zaletą materiału silikonowego, stosowanego do wy-ścieleń, jest poza dobrymi właściwościami mechanicz-nymi również odpowiedni wygląd estetyczny. Dozowa-nie materiału z pistoletowego mieszalnika powoduje, że posługiwanie się materiałem Mucopren w praktyce kli-nicznej jest łatwe, szybkie i skuteczne.

Po nałożeniu materiału na odpowiednio przygotowaną dośluzową powierzchnię protezy pacjent kształtuje jej obrzeże przy ustach zamkniętych wykonując ruchy mi-miczne napinania i rozciągania (wg testów Herbsta). Ukształtowanie dojęzykowej części protezy dolnej jest możliwe gdy pacjent wykonuje zalecane ruchy języka przy ustach otwartych, przy palpacyjnym utrzymaniu protezy przez lekarza w początkowej fazie formowania wycisku.

Rycina 6. Proteza żuchwy użytkowana przez okres 2 lat wyścielo-na materiałem Mucopren. Figure 6. Lower denture lined by Mucopren, used for 2 years.

Po finalnym spolimeryzowaniu materiału w ciepłej

wodzie (zgodnie z zaleceniami producenta) pacjentka

otrzymała wyścieloną i ukształtowaną indywidualnie protezę do użycia (rycina 6.).

Regularne wizyty kontrolne potwierdziły lepszy kon-takt protezy z podłożem, ustąpienie dolegliwości bólo-wych, w stopniu umożliwiającym jej użytkowanie bez konieczności eliminowania z diety pokarmów będących źródłem bólu w czasie żucia.

Przykład 2 Pacjentka w wieku 86 lat z atroficznym podłożem pro-

tetycznym znacznego stopnia w bezzębnej szczęce i żu-chwie zgłosiła się do Kliniki Gerostomatologii z powodu nasilonych i fluktuacyjnych dolegliwości bólowych obej-mujących pole przykryte przez dotychczas użytkowaną całkowitą protezę żuchwy. W badaniu zewnątrz i wewnątrz- ustnym stwierdzono zaburzone warunki przestrzenne za-równo w płaszczyźnie pionowej, jak i poziomej (obniżona wysokość zwarcia, przodożuchwie rzekome). W związku z tym, że adaptacja starych uzupełnień poprzez ich wyście-lenie okazało się niemożliwe, podjęto decyzję o wykonaniu nowych protez, z których dolna została wyścielona metodą pośrednią materiałem elastycznym Molloplast B firmy Detax (rycina 7.).

Rycina 7. Materiał wyścielający Molloplast B (Detax). Figure 7. Soft lining material Molloplast B (Detax).

Zanikłe struktury kostne wyrostków zębodołowych

oraz małopodatna, zbita błona śluzowa jamy ustnej i jej twarde dno nie sprzyjają stabilności protezy całkowitej i mogą utrudnić uzyskanie czynnościowego przyssania. Wymienione warunki są wskazaniem do wykonania no-wych uzupełnień protetycznych metodą miodynamiczną. W metodzie tej wykorzystuje się działające antagonistycz-nie względem siebie grupy mięśniowe warg, policzków i języka w celu poprawy utrzymania protez na podłożu. W porównaniu z wykonawstwem protez konwencjonalnych obrzeże protez miodynamicznych formowane jest w od-mienny sposób. Wzorniki zwarciowe zespala się z łyżkami indywidualnym i w pierwszej kolejności ustala się prze-strzenne relacje szczęki i żuchwy, a dopiero później przy-stępuje się do pobierania wycisków czynnościowych przy ustach zamkniętych. Wszystkie wyżej wymienione proce-dury przeprowadza się w tym samym dniu, w związku

Rafał Brożek, Ryszard Koczorowski 260

z tym całość postępowania klinicznego skraca się o jedną wizytę.

Metoda pośrednia wyścielenia, zastosowana w tym przypadku, przypomina pod względem technicznym wyko-nawstwo klasycznych uzupełnień ruchomych. Jedyną róż-nicą jest umieszczenie tzw. utrzymywacza przestrzeni w czasie puszkowania protez, którym jest najczęściej poje-dyncza płytka wosku (o grubości ok. 2 mm), wprowadzana do puszki protetycznej przed upchaniem ciasta akrylano-wego. Po wstępnej polimeryzacji tworzywa akrylanowego w miejsce utrzymywacza przestrzeni nakładany jest ela-styczny materiał wyścielający. Przeprowadzany zgodnie z zaleceniami producenta dalszy etap procesu polimeryza-cyjnego i opracowanie protezy kończy laboratoryjny etap wykonania pracy. Istotne jest szczególnie opracowanie warstwy elastycznej siodła protezy przy użyciu specjalnych instrumentów rotacyjnych. Frez, o charakterystycznym kształcie umożliwia usunięcie większych fragmentów masy wyścielającej głównie w miejscu przejścia materiału ela-stycznego w płytę protezy. Do ostatecznego opracowania wyścielonej protezy wykorzystano metalową szczotkę rotacyjną umieszczoną w technicznej prostnicy. Umożliwiła ona usunięcie różnego typu skrawków, drobin i resztek materiału, które przywarły do protezy w trakcie przeprowa-dzania poprzednich procedur. Wszelkie próby szarpania, ciągnięcia, podważania mogą skończyć się rozwarstwie-niem lub wręcz oderwaniem materiału od powierzchni protezy i skutkować zniszczeniem wyścielenia.

Gotowe protezy szczęki oraz żuchwy, która dodatkowo została wyścielona materiałem elastycznym, osadzono w jamie ustnej pacjentki. Pacjentka zgłosiła się na jedną wizy-tę kontrolną, na której zgłaszała niewielkie dolegliwości bólowe umiejscowione w obrębie tylnej granicy pola prote-tycznego szczęki, podczas gdy wyścielona proteza żuchwy zapewniła użytkowy komfort dzięki amortyzującej war-stwie silikonowej (rycina 8.).

Rycina 8. Dośluzówkowa część dolnej protezy całkowitej wyście-lonej na całej powierzchni materiałem Molloplast B. Figure 8. Mucosal surface of the lower denture lined on the entire surface by Molloplast B.

Podsumowanie Miękkie masy wyścielające umożliwiają skuteczną

rehabilitację pacjentów, u których stwierdza się nasilone dolegliwości bólowe związane z użytkowaniem kon-wencjonalnych, opartych na błonie śluzowej wyrostków zębodołowych, protez ruchomych. Elastyczne wyściele-nie siodła protezy wydaje się być dobrą alternatywą zwłaszcza w przypadku osób w podeszłym wieku, gdzie ryzyko wystąpienia zmian zanikowych utrudniających leczenie protetyczne jest szczególnie wysokie. Oparcie siodła wyścielonej protezy w okolicach otworów bród-kowych znajdujących się w wyniku atrofii na powierzchni odbioru sił żujących nie wywołuje podrażnień i dolegliwo-ści bólowych wychodzących z nich nerwów bródkowych i sprzyja lepszej użyteczności całkowitego uzupełnienia opartego szczególnie na mało podatnej błonie śluzowej pokrywającej struktury kostne protetycznego podłoża. Po- nadto wypełnienie materiałami miękkimi miejsc retencyj-nych pozwala optymalnie wykorzystać anatomiczne wa-runki podłoża protetycznego (kolbowate guzy szczęki, przestrzeń zażuchwowa) i skutecznie uszczelnić obrzeże protezy, co jest warunkiem niezbędnym do jej czynnościo-wego przyssania.

Piśmiennictwo 1. Koczorowski R., Gawriołek M., Siniawska J.: Protetycz-

ne potrzeby lecznicze pensjonariuszy domów opieki spo- łecznej w Wielkopolsce. Dent. Med. Probl., 2008, 45, 4, 425-430

2. Thompson G., Kreisel P.: The impact of the demographics of ageing and the edentulous condition on dental care serces. J. Prosthet. Dent., 1998, 79, 1, 56-59.

3. Wochna-Sobańska M., Borysewicz-Lewicka M.: Stoma- tologiczne potrzeby lecznicze ludności Polski w świetle epidemiologicznych badań wykonanych w 2003 roku w ramach programu "Miesiąc totalnie zdrowego uśmiechu". Czas. Stomat., 2007, 60, 5, 299-305

4. Koczorowski R., Gałczyńska-Rusin M., Koczorowski J.: Rekonstrukcja zwarcia z zastosowaniem stałych implanto- protez u osób starszych. Prot. Stom., 2010, 60, 2, 94-101

5. Bogucki Z., Rutańska E.: Tworzywa elastyczne do pod- ścielania protez ruchomych – charakterystyka, wskaza- nia, techniki wykonania. Prot. Stom., 2002, 52, 5, 300-304

6. Krysiński Z., Prowans K., Uchacz H.: Tworzywa mięk- kie w protetyce stomatologicznej. Czas. Stomat., 1994, 47, 8, 511-514

7. Qudah S., Harrison A., Huggett R.: Soft lining materials In prosthetic dentistry: a review. Int. J. Prosthodont., 1990, 64, 235-237

8. Żmudzki J., Chladek W.: Modelowa ocena skuteczności miękkich podścieleń do eliminacji urazów błony ślu-zowej podłoża protetycznego. Prot. Stomat., 59, 6, 394-400.

9. Kucharski Z., Kostyra J.: Metody podscielania rucho- mych protez akrylowych materiałem elastycznym – doniesienie kliniczne. Prot. Stom., 2000, 50, 3, 141-147

10. McCabe J.: Soft lining materials: composition and structure. J. Oral Rehabil., 1976, 3, 3, 273-278

Zastosowanie elastycznych materiałów do wyścieleń protez ruchomych w leczeniu bezzębnych pacjentów w wieku podeszłym 261

11. Parker S., Braden M.: Soft prosthetic materials based on powdered elastomers. Biomaterials, 1990, 11, 482-490

12. Brożek R., Rogalewicz R., Koczorowski R., Voelkel A.: The influence of denture cleansers on the release of organic compounds from soft lining materials. J. Environ. Monit., 2008, 10, 770-774.

13. Koczorowski R., Brożek R., Czarnecka B.: Właściwości sprężyste miękkich mas wyścielających protezy ruchome w badaniach statycznych. Inżynieria Stom. – Biomateriały, 2008, 5, 1, 14-18.

Adres do korespondencji: dr n. med. Rafał Brożek Klinika Gerostomatologii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego ul. Bukowska 70 60-812 Poznań Tel. (61) 854–70–78, mail: rafal.brozek@gerostomatologia.pl