Teraz wiesz i inwestujesz ANALIZA TECHNICZNA · rynku w okre ślonych sytuacjach, przy podejmowaniu...

Teraz wiesz i inwestujesz

Strona 1

ANALIZA TECHNICZNA WPROWADZENIE

Natura rynków finansowych od początków swego istnienia przyciąga ogromną liczbę inwestorów, których nadrzędnym celem jest odniesienie sukcesu inwestycyjnego przez pomnaŜanie zainwestowanych kapitałów, najczęściej w bardzo krótkim okresie czasu. Przez lata analitycy oraz inwestorzy giełdowi usiłowali nadać zjawiskom rynkowym pewne cechy mierzalne, aby zminimalizować element przypadkowości i niepewności w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych. W konsekwencji, wypracowano wiele metod studiowania rynków, które usiłują wytłumaczyć i zmierzyć ich fluktuacje, oraz słuŜyć wsparciem analitycznym. Wśród tych metod analiza techniczna zajmuje od przeszło wieku czołową pozycję. Jako uniwersalny język rynku giełdowego analiza techniczna przyjęła się bardzo szybko równieŜ na młodym gruncie polskiej giełdy, a jej filozofia i narzędzia zakorzeniły się na trwałe pośród inwestujących na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. __________________________________________________________________________________________

Przewidywanie kształtowania się notowań instrumentów finansowych jest funkcją prawdopodobieństwa -

nie istnieje moŜliwość wyeliminowania ryzyka inwestycyjnego, a błędne decyzje inwestycyjne w grze giełdowej są nieuniknione. W celu ograniczania ryzyka, jakie niesie ze sobą inwestowanie na rynkach finansowych kolejne pokolenia inwestorów wykreowały szereg metod słuŜących obserwacji rynków, które słuŜą wsparciem analitycznym dla podejmujących decyzje o kupnie bądź sprzedaŜy na giełdzie. Uzyskanie wiedzy na temat przyszłości jest niemoŜliwe. MoŜna jednak określić hipotetyczne warianty przyszłości poprzez zastosowanie analogii do sytuacji zaistniałych w przeszłości. Posiadanie odpowiednich metod obserwacji rynku i podejmowanie decyzji na ich podstawie pozwala analitykowi częściej mieć rację niŜ być w błędzie, głównie dzięki pogłębianiu wiedzy i wyciąganiu wniosków z przeszłych zdarzeń. Od strony psychologicznej, duŜo łatwiej podejmuje się decyzje inwestycyjne, posiadając wsparcie analityczne, niŜ gdyby decyzje te miały zaleŜeć jedynie od przypadkowego impulsu, czy nieuzasadnionej przesłanki. Określenie właściwego momentu kupna i sprzedaŜy walorów jest kluczowym, lecz nie jedynym czynnikiem powodzenia inwestycji w instrumenty finansowe. Ogromne znaczenie mają równieŜ rozwinięte umiejętności zarządzania pieniędzmi, oraz wewnętrzna dyscyplina inwestora, które chronią przez nadmiarem emocji towarzyszących inwestorom na rynkach finansowych.

Ewolucja rynków kapitałowych doprowadziła do wykształcenia i ujednolicenia szeregu metod oraz

sposobów analizowania informacji, jakie z nich napływają i podejmowania na ich podstawie określonych decyzji inwestycyjnych. Nadrzędnym celem tych metod jest efektywne reagowanie na dynamikę rynków w przewidywaniu przyszłych zmian cen oraz maksymalizacja stopy zwrotu z inwestycji przy jednoczesnym ograniczaniu ryzyka inwestycyjnego. Do oceny zjawisk, zachodzących na rynkach kapitałowych, a w szczególności na giełdach papierów wartościowych słuŜą komplementarne względem siebie metody analizy: analiza techniczna oraz fundamentalna.

Analiza techniczna jest po części nauką, a po części określana jest jako prawdziwa sztuka. Słowo

„techniczny”, pochodzące z greckiego technikos, oznacza umiejętność lub sztukę. Analizę techniczną definiuje się jako badanie prawidłowości w zachowaniach rynku w zakresie zmienności cen, wolumenu obrotu i liczby otwartych pozycji (na rynkach terminowych). W szerszym znaczeniu analiza techniczna jest metodą studiowania wykresów instrumentów finansowych, których cena i wolumen zmieniają się w czasie. Celem tej analizy jest prognozowanie przyszłych trendów cenowych na podstawie dogłębnej analizy kształtowania się danych historycznych. Analiza techniczna koncentruje swoją uwagę na badaniu zachowań rynku. Uwzględnia ona czynniki jakie wystąpiły na wykresie cenowym i ich oddziaływanie na poszczególne strony rynku, oraz na tej podstawie określa bieŜącą i przyszłą siłę popytu i podaŜy. Analiza techniczna jest wyjątkowo elastyczną dziedziną, którą moŜna uprawiać zarówno na rynkach terminowych jak i kasowych, dla wszystkich rodzajów notowanych na giełdach instrumentów finansowych. MoŜna ją stosować dla róŜnych horyzontów czasowych, bez ograniczeń, zarówno dla inwestycji wieloletnich o długoterminowej perspektywie, jak i dla transakcji jednodniowych (daytrading). Okazuje się ona równie uŜyteczna bez względu na wymiar czasu.

Analiza techniczna to przede wszystkim, poza załoŜeniami teoretycznymi, warsztat analityczny, na który składają się określone narzędzia:


Strona 2

Tab. 1. Warsztat analizy technicznej.

Metody analizy technicznej Narzędzia analizy technicznej

Trend, wsparcie, opór, kanał cenowy, luka cenowa etc. Analiza wykresów

Formacje cenowe

Średnie ruchome, wskaźniki techniczne Skomputeryzowana analiza statystyczna Systemy transakcyjne

Źródło: Opracowanie własne.

Przez dziesięciolecia istnienia analizy technicznej, pojęcia analizy technicznej i analizy wykresów były w duŜej mierze wzajemnie toŜsame. Obecnie wyraźnie wyodrębnia się klasyczną, tradycyjną analizę techniczną wykresów i skomputeryzowaną analizę techniczną, opartą głównie na metodach matematycznych i statystycznych. Mimo tego podziału wykresy cenowe są podstawowym narzędziem pracy analityka technicznego, bez względu na fakt czy wykorzystuje on do analizy komputery, czy teŜ nie. Z kolei, statystyczna analiza techniczna sprowadza się do tworzenia, testowania i optymalizacji tzw. systemu transakcyjnego, który w oparciu o zmienność kursów będzie automatycznie generował sygnały kupna i sprzedaŜy walorów. U podstawy tworzenia systemów transakcyjnych leŜy załoŜenie o ograniczeniu bądź całkowitym wyeliminowaniu czynnika emocji w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Charakterystykę analizy technicznej rozszerzają trzy podstawowe załoŜenia, które są jej fundamentem i zarazem funkcjonalną częścią składową.

1) Ceny dyskontuj ą wszystko - to załoŜenie o efektywności współczesnych rynków kapitałowych. Polega ono na przekonaniu, Ŝe rynek jest bardzo skutecznym mechanizmem w dyskontowaniu wszystkich zjawisk, które mogą mieć wpływ na bieŜące ceny. Analitycy techniczni zakładają, Ŝe zachowania cen wyprzedzają w czasie zjawiska ekonomiczne, z uwagi na wbudowany w kaŜdy rynek swoisty mechanizm dyskontujący przyszłość. W miarę upływu czasu ceny rynkowe odzwierciedlają juŜ w sobie wszystko co dzieje się na rynku oraz wszystko co moŜe mieć odbicie w notowaniach instrumentu. Analiza techniczna wychodzi z załoŜenia, Ŝe nie jest koniecznie korzystanie z dogłębnych analiz spółek i branŜ, gdyŜ wszystkie czynniki psychologiczne, makroekonomiczne, gospodarcze, społeczne i wszelkie informacje rynkowe są odzwierciedlone w cenach walorów. Nawet wydarzenia niespodziewane i zaskakujące są szybko wkalkulowywane w aktualne ceny, a ich bieŜąca wartość zawiera juŜ w sobie perspektywę na przyszłość. Zmienność cen jest ilustracją zachowań popytu i podaŜy oraz zmian w układach tych sił na rynku. Uczestnicy rynku, którzy inwestują swoje środki dzisiaj, kalkulują ryzyko związane z przyszłością i dyskontują moŜliwe jej warianty podejmując określone decyzje inwestycyjne. NiezaleŜnie od przyczyn, jeŜeli ceny instrumentów finansowych rosną, to popyt, z reguły, przewyŜsza podaŜ. Z kolei, jeŜeli ceny maleją, to podaŜ przewyŜsza popyt. Oczywiście, aby sytuacja taka zaistniała, wzrostom i spadkom cen muszą towarzyszyć odpowiednie uwarunkowania fundamentalne, które poruszają cenami w długim okresie czasu w określonych kierunkach. JednakŜe w średnim i krótkim terminie rynkiem rządzą emocje, które w duŜej mierze są niezaleŜne od fundamentów. Poznanie przyczyn, dla których rynek porusza się w określonym kierunku, nie leŜy w gestii zainteresowań analizy technicznej, chociaŜ analiza techniczna nie wyklucza istnienia tychŜe przyczyn. PoniewaŜ wszelkie uwarunkowania fundamentalne znajdują odzwierciedlenie w bieŜących cenach, zgłębianie ich nie jest przedmiotem analizy technicznej.

2) Ceny podlegaj ą trendom - to załoŜenie, które informuje o naturze zmienności cen na wykresach. Regułą jest moŜliwość wyznaczenia kierunku, w jakim poruszają się ceny na wykresie zmienności w danym okresie czasu. Kierunek, jaki przyjmują ceny określa się trendem. Jednym z podstawowych celów analizy technicznej, a zarazem celem inwestycyjnym jest odpowiednio wczesne rozpoznanie kształtującego się w danym czasie trendu. Większość metod i narzędzi analizy technicznej słuŜy badaniu, rozpoznawaniu trendów i określaniu wczesnych symptomów jego odwrócenia.

3) Historia si ę powtarza - to załoŜenie o psychologii mas, którą odzwierciedla wykres cenowy. Określone zachowania przebiegu linii cen na wykresach mają tendencję do wielokrotnego pojawiania się w postaci ujętych w schematy wzorców. Te wzory są najczęściej rezultatem powtarzania się zachowań uczestników rynku w określonych sytuacjach, przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Analiza techniczna dostarcza szereg narzędzi i metod, którymi moŜna mierzyć skłonność rynku do reagowania na określone sposoby w zbliŜonych warunkach. JeŜeli określone zachowanie się układów sił na rynku sprawdziło się wielokrotnie w przeszłości, pozwalając na uogólnienie tego zachowania do pewnej reguły, to konsekwentnie analiza techniczna kieruje się załoŜeniem, Ŝe owo schematyczne zachowanie (np. formacja cenowa, poziom oporu i wsparcia itd.) znajdzie potwierdzenie równieŜ w przyszłości i spełni przypisaną mu rolę analityczną z ustaloną dozą prawdopodobieństwa.


Strona 3

TWORZENIE I RODZAJE WYKRESÓW CENOWYCH Wykresy giełdowe są graficzną prezentacją historii rozkładu cen dla papierów wartościowych czy

jakichkolwiek innych instrumentów finansowych, których kurs zmienia się w czasie. Wykres cenowy jest zatem sekwencją cen nałoŜonych na określonej linii czasu i jako taki stanowi podstawę i punkt wyjścia do analizy inwestycji oraz prognozowania przyszłych kierunków notowań kursów giełdowych. Analitycy techniczni, przedstawiając w formie wykresów historię zmian notowań instrumentów finansowych, dąŜą do zidentyfikowania trendów i powtarzających się formacji cenowych, by przewidzieć przyszłe kierunki, w jakich podąŜy rynek, mając przede wszystkim na uwadze minimalizację ryzyka poniesienia strat na transakcjach giełdowych. Zdaniem analityków wykresy odzwierciedlają zachowanie rynku podległe pewnym powtarzającym się schematom i regułom. Z psychologicznego punktu widzenia są one obrazem przepływów chciwości, strachu i innych emocji, jakim nieustannie ulegają inwestorzy giełdowi.

Wykresy zostały rozwinięte w mnóstwie form i stylów by graficznie odzwierciedlać prawie wszystko, co dzieje się na rynku. KaŜdy wykres giełdowy moŜe być sporządzony w oparciu o ustalony horyzont czasowy (tick), w zaleŜności od interesującego nas horyzontu inwestycji i dokładności sporządzanej analizy. Przy sporządzaniu wykresu moŜna zatem brać pod uwagę dane roczne, kwartalne, miesięczne, tygodniowe, dzienne, godzinne, 15 – minutowe i inne. Wykresy giełdowe mogą prezentować jedynie ceny zamknięcia lub uwzględniać równieŜ okresowe maksima i minima oraz ceny otwarcia rynku. Mogą one być skonstruowane w oparciu o skalę arytmetyczną, logarytmiczną lub przedstawione w formie np. średnich dla kursów czy oscylatorów. Oczywiście ilość informacji przedstawionych na wykresie moŜe być znacznie większa, a ich zaawansowanie matematyczne – znacznie głębsze, w zaleŜności od potrzeb analizy. W celu zrozumienia istoty poszczególnych rodzajów wykresów stosowanych w analizie technicznej niezbędne jest wyjaśnienie kilku podstawowych pojęć wynikających z reguł obrotu giełdowego. Znaczenie mają tu róŜne rodzaje cen, jakie odnotowuje się na notowanym walorze, które bierze się pod uwagę przy tworzeniu wykresu oraz wolumen obrotu na walorach.

Cena otwarcia - jest to cena, po której zostaje zawarta pierwsza transakcja w danym okresie czasu. Dla wykresów w układzie dziennym jest to cena pierwszej transakcji na otwarcie sesji giełdowej. Dla tygodniowego ticku będzie to cena otwierająca sesję w pierwszym dniu tygodnia itd.

Cena maksymalna - jest to najwyŜsza cena osiągnięta przez notowania papieru wartościowego w przeciągu analizowanego okresu. Wyznacza ona maksimum, jakie kupujący są skłonni zaakceptować nabywając dany instrument finansowy, powyŜej którego brakuje chętnych do kupna.

Cena minimalna - jest to najniŜsza cena osiągnięta przez walor w danym okresie. Wielkość ta reprezentuje minimum, jakie gotowi są zaakceptować potencjalni sprzedający pozbywając się papierów wartościowych.

Cena zamkni ęcia - jest to cena, po której została zawarta ostatnia transakcja w danym okresie. Najczęściej brana jest pod uwagę cena ustalona na fixingu kończącym sesję giełdową w danym dniu. Ceny zamknięcia mają dla wielu inwestorów największe znaczenie, bowiem to właśnie ceny zamknięcia wyznaczają podstawę do wyceny wartości portfela po zakończeniu dnia sesyjnego.

Wolumen - jest miarą zaangaŜowania uczestników rynku w danym okresie czasu. O ile zmiany cen odzwierciedlają charakter nastrojów dominujących na rynku, to wolumen pokazuje ich natęŜenie, czyli ilość papierów wartościowych będących przedmiotem obrotu w danym okresie. WYKRESY UWZGLĘDNIAJĄCE CZYNNIK CZASU Wykres liniowy jest najprostszym w swej formie rodzajem wykresu, przez co jest jednym z najczęściej stosowanych rodzajów wykresów danych giełdowych. W warunkach polskich jest to nadal najpowszechniejszy rodzaj prezentacji danych, chociaŜ jego popularność zmniejszyła się z wprowadzeniem notowań ciągłych, a szczególnie po uruchomieniu nowego sytemu obrotu giełdowego WARSET.


Strona 4

Rys.1. Przykład wykresu liniowego.

Źródło: Opracowanie własne. Najczęściej jest on tworzony poprzez łączenie ze sobą cen zamknięcia notowań waloru z okresu branego pod uwagę, z pominięciem informacji o pozostałych cenach. Nie wyklucza to jednak łączenia w wykres liniowy np. cen otwarcia, czy stosowania średnich dla kursów do budowy wykresów. Z kolei w trakcie notowań ciągłych wykres liniowy łączy ceny kaŜdej transakcji zawartej na danym walorze na bieŜąco podczas sesji giełdowej. Zaletą tego rodzaju wykresu jest jego przejrzystość i prostota podstawowej interpretacji. Wielu uŜytkowników wykresów giełdowych preferuje taką formę graficznej prezentacji cen, nawet wówczas, gdy wszystkie inne dane są dostępne, poniewaŜ w ich przekonaniu jest ona bardziej przejrzysta, a włączenie innych danych moŜe zaciemnić obraz sytuacji na rynku. Wykresy liniowe pozwalają na szybką, łatwą w interpretacji i przejrzystą ocenę stanu rynku, a jednocześnie umoŜliwiają stosowanie wielu narzędzi technicznych, jak chociaŜby linie trendu, średnie, czy formacje, na temat których szerzej traktuje niniejsza praca w dalszej części. Wykres słupkowy jest bardziej zaawansowaną formą prezentacji danych giełdowych. Przedstawia on wzajemne relacje róŜnych kategorii cen papieru wartościowego w danym okresie. Do utworzenia pojedynczego słupka konieczne są informacje na temat ceny otwarcia, ceny maksymalnej, minimalnej i ceny zamknięcia waloru w danym okresie. Rys.2. Budowa pojedynczego słupka.

Źródło: Opracowanie własne. Jest on tworzony poprzez połączenie pionową linią ceny maksymalnej i minimalnej, jakie zaistniały w danym okresie obrotu oraz oznaczenie za pomocą poprzecznych kresek ceny zamknięcia (po stronie prawej słupka) i ceny otwarcia (po stronie lewej). Zatem w przypadku danej sesji giełdowej pojedynczy słupek będzie informował o cenie otwarcia, dziennym maksimum i minimum cenowym oraz o cenie zamknięcia papieru. Wykres słupkowy zawiera w sobie znacznie więcej informacji na temat faktycznego stanu rynku niŜ wykres liniowy, biorąc pod uwagę ten sam okres czasu. Przedstawia on wzajemne relacje oraz zachowanie strony popytowej i podaŜowej rynku, pozwalając na pełniejszą ocenę sytuacji na danym papierze wartościowym, przez co stanowi duŜo dokładniejszą prezentację graficzną zmienności cen w czasie. Do wad tego rodzaju wykresu moŜna natomiast zaliczyć konieczność posiadania większego zakresu danych do wykreślenia pojedynczego słupka, których dostępność w serwisach giełdowych moŜe być ograniczona.


Strona 5

Rys. 3. Przykład wykresu słupkowego.

Źródło: Opracowanie własne. Wykresy świecowe są jednym z najstarszych sposobów przedstawiania zmienności cen notowań instrumentów finansowych. Ich początki sięgają czasów XVII wieku, kiedy w Japonii (ojczyźnie wykresów świecowych) przy wykorzystaniu pierwowzoru wykresów świecowych przewidywano zmiany cen na rynku płodów rolnych. Do Europy i Stanów Zjednoczonych technika ta dotarła dopiero w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Obecnie wykresy świecowe stanowią dla wielu zawodowych inwestorów i analityków podstawę warsztatu technicznego, który na dobre przyjął się równieŜ w polskich warunkach. W swej budowie świece przypominają wykres słupkowy, a pojedyncza linia świecy składa się z tych samych elementów – ceny otwarcia, maksimum, minimum i ceny zamknięcia z danego okresu. W porównaniu ze słupkiem, świecę cechuje jednak specyficzny dla niej sposób prezentacji danych, pozwalający na szybką i jednoznaczną obserwację stanu rynku, nawet na podstawie pojedynczej świecy. RóŜnica pomiędzy ceną otwarcia a ceną zamknięcia waloru tworzy tzw. „korpus” świecy - jej najwaŜniejszy element analityczny. Barwa korpusu świecy wskazuje na dominację danej grupy na rynku, zaś jego wysokość mówi o presji danej grupy na zmienność kursu. Biały korpus powstaje, gdy cena zamknięcia jest wyŜsza od ceny otwarcia, zaś czarny korpus informuje, Ŝe cena zamknięcia znalazła się poniŜej ceny otwarcia notowań waloru w danym okresie. JeŜeli zaś cena otwarcia będzie równa cenie zamknięcia świeca będzie pozbawiona korpusu. Korpus świecy przedstawia zatem nie tylko poziom cen, jaki są w stanie osiągnąć siły popytu i podaŜy, ale mówi teŜ o tym, jaki poziom cen poszczególne grupy na rynku są w stanie utrzymać. Rys. 4. Budowa świecy japo ńskiej.


JeŜeli amplituda wahań cen w okresie notowań waloru wykracza poza widełki wyznaczone otwarciem i zamknięciem, korpus świecy zostaje uzupełniony o tzw. „knot” lub „cień”. Cienie oznaczają skrajne poziomy cen, jakie osiągnęła cena waloru w danym okresie, ale których danej stronie rynku nie udało się utrzymać. Maksymalna cena jest oznaczana przez górny cień świecy, powyŜej jej korpusu, minimalna zaś przez dolny cień, poniŜej korpusu. Świeca moŜe zatem posiadać dwa cienie, jeden cień, albo moŜe nie posiadać ich w ogóle. Wykresy świecowe przedstawiają bardziej szczegółowo i dogłębnie sytuację na rynku niŜ wykresy słupkowe. Są bogatsze o wymiar i kolor. Mogą być stosowane w róŜnych ujęciach czasowych i na róŜnych rynkach. Ukazują w obrazowy sposób układy sił pomiędzy popytem a podaŜą i jasno określają, kto dominuje na rynku – byki czy niedźwiedzie. Bez wnikliwej analizy wykresy słupkowe nie dają tej moŜliwości.


Strona 6

Rys. 5. Przykład wykresu świecowego.

Źródło: Opracowanie własne. WYKRESY NIE UWZGLĘDNIAJĄCE UPŁYWU CZASU Wykresy wolumenowe są pochodną wykresu świecowego. W prezentacji danych uwzględniają dodatkowo w swej budowie wolumen zawartych transakcji na danym walorze, przez co ukazują graficznie zmiany aktywności i zaangaŜowania kupujących i sprzedających. Pomijając zatem konieczność stosowania dodatkowego diagramu zmienności wolumenu, uzyskuje się na jednym wykresie połączenie informacji zarówno o zmienności cen, jak i o kształtowaniu się wolumenu obrotu na danym walorze. Wykres wolumen-cena stanowi osiągnięcie ostatniej dekady analizy technicznej rynków finansowych. Dane giełdowe prezentuje on w postaci prostokątnego korpusu, którego wysokość informuje o zakresie zmian cen w danym okresie czasu. Rys. 6. Budowa korpusu equivolume.

Źródło: Opracowanie własne. Górna krawędź korpusu stanowi o cenie maksymalnej notowań waloru, a podstawa informuje o cenie osiągniętego przez rynek minimum. Szerokość korpusu jest uzaleŜniona od wolumenu obrotu, jaki towarzyszył zmianie cen w danym okresie i jest tym większa, im większe obroty zanotowano w danym okresie. Wolumen zastępuje w tym przypadku na osi poziomej wykresu czas (mający w tym ujęciu drugorzędne znaczenie).


Strona 7

Rys. 7. Przykład wykresu equivolume.

Źródło: Opracowanie własne. Wykres wolumen na świecy stanowi rozszerzenie klasycznego wykresu świecowego o wartość wolumenu obrotu na walorze. Składa się on z tych samych elementów co wykres świecowy – w zaleŜności od rozkładu cen otwarcia i zamknięcia rynku – pustego, lub wypełnionego czarnym kolorem korpusu, oraz charakterystycznych dla świec cieni. Rys.8. Budowa świecy z wolumenem.

Źródło: Opracowanie własne. Pod tym względem analiza wykresu wolumen na świecy jest identyczna jak dla wykresu świecowego. Dodatkowym elementem jest, podobnie jak przy wykresie wolumen – cena, naniesienie na wykres wartości obrotu poprzez oddanie jego wielkości w szerokości korpusu świecy. Rys. 9. Przykład wykresu świecy z wolumenem

Źródło: Opracowanie własne. Wykres kagi wywodzi się, podobnie jak wykres świecowy, z Japonii, z okresu tworzenia japońskiej giełdy w latach siedemdziesiątych XIX wieku. JednakŜe nawet w obecnych czasach wykresy kagi są bardzo mało znanymi technikami analizowania wykresów, a ich popularność w Polsce i Europie jest znikoma. Wykres kagi przedstawia


Strona 8

ciąg połączonych ze sobą pionowych i poziomych linii, których kierunek i grubość zaleŜą od zmienności cen na rynku. Wykres w swej budowie nie uwzględnia upływu czasu. Do skonstruowania wykresu kagi niezbędne jest ustalenie wartość tzw. „odwrócenia”, czyli minimalnej wartości, o jaką musi zmienić się cena w czasie, aby moŜna było nanieść na wykres informację o przyjęciu przez ceny przeciwnego kierunku do aktualnego. Jako punkt na wykresie nanosi się pierwszą dostępną wartość ceny notowanego instrumentu w danym czasie. JeŜeli kolejna jest wyŜsza od poprzedniej, łączy się oba punkty wyraźnie grubszą linią (jap. jang) dla tej samej jednostki czasu. Jeśli zaś, kolejna cena jest niŜsza od pierwszej, łączy się je cienką linią (jap. jin). Rys.10. Jang i jin.


PrzedłuŜenie linii następuje, jeśli rynek wykonuje ruch zgodny z jego pierwotnym kierunkiem, niezaleŜnie czy ruch ten jest większy czy mniejszy od „wielkości odwrócenia”. Dopiero gdy rynek wykona ruch w kierunku przeciwnym do bieŜącego ruchu, a ruch cenowy będzie większy lub równy wielkości „odwrócenia”, przechodzi się do następnej jednostki czasu rysując poziomą linię tej samej grubości (tzw. „linia załamania”) i łącząc ją z docelową ceną na wykresie dla kolejnej jednostki czasu. Zmiany cen mniejsze od wielkości „odwrócenia” nie są uwzględnianie w tym przypadku. Z kolei, jeŜeli ceny wybijają się poza swoje minima i maksima wyznaczone wcześniejszą kolumną wykresu, dokonuje się zmiany grubości linii. W ten sposób linia pogrubiona przechodzi w cienką linię w przypadku wyjścia poza minimum z ostatniej kolumny i odwrotnie, linia cienka przechodzi w pogrubioną, jeśli cena osiągnie nowe maksimum. Rys. 11. Przykład wykresu kagi.

Źródło: Opracowanie własne. Wykresy punktowo-symboliczne były jedną z pierwszych metod analizy rynku papierów wartościowych, która została spopularyzowana na giełdach światowych juŜ w XIX wieku. Przy jego tworzeniu czas, jaki upływa pomiędzy kolejnymi cenami na wykresie nie jest brany pod uwagę, ani w kalkulacji, ani w interpretacji wykresu. Wykres punktowo-symboliczny przedstawia naprzemienny ciąg kolumn złoŜonych z liter „X” (gdy popyt przewyŜsza podaŜ) i liter „O” (dla spadków cen). KaŜda kolumna moŜe zawierać litery „X”, lub litery „O”, ale klasycznie nie moŜe zawierać jednych i drugich jednocześnie. Na wstępie tworzenia wykresu naleŜy przyjąć dwie wartości: rozpiętość cenową pojedynczej figury (przy czym rozpiętość na wykresie obu rodzajów figur jest jednakowa) i minimalną wartość „odwrócenia”. Im większe będą obie te wartości, tym większe zmiany cen będą musiały mieć miejsce, by odnotować kolejne ruchy cen na wykresie. Od wielkości kratki i odwrócenia zaleŜy zatem wraŜliwość wykresu i liczba powstających na nim kolumn oraz formacji.


Strona 9

Rys. 12. Przykład wykresu punktowo-symbolicznego.

Źródło: Opracowanie własne. Aby narysować pierwszą figurę, róŜnica pomiędzy ceną początkową, a kolejną ceną musi być większa lub równa przyjętej rozpiętości figury. Zmiany cen mniejsze od rozpiętości figury nie są uwzględniane na wykresie. Zatem na wykresie będą w danej kolumnie pojawiać się kolejne litery „X”, jeśli cena waloru będzie rosła o wartość większą lub równą rozpiętości figury. Z drugiej strony, na wykresie pojawią się w kolumnie kolejne litery „O”, jeśli cena będzie zmniejszać się o róŜnicę przyjętej rozpiętości figury. By zmienić kolumnę z kolumny „X” na kolumnę „O”, i odwrotnie, przyjmuje się, Ŝe cena waloru musi spaść lub wzrosnąć co najmniej o wartość „odwrócenia” pomnoŜoną przez rozpiętość cenową figury. Minimalna liczba figur, które muszą pojawić się w nowej kolumnie jest równa co najmniej wartości liczby „odwrócenia”. Przyjmuje się równieŜ, Ŝe pierwszy symbol „O” wpisywany jest kratkę poniŜej ostatniego symbolu „X” z poprzedniej kolumny, zaś pierwszy symbol „X” jest wpisywany kratkę powyŜej ostatniego symbolu „O” z poprzedniej kolumny. Zmiana kolumn identyfikuje zmianę trendu cen. Gdy pojawia się nowa kolumna złoŜona z figur „X”, świadczy to o wzroście cen waloru. Pojawienie się kolumny figur „O” świadczy o przewadze podaŜy nad popytem. Wykresy renko są techniką tworzenia wykresów bazującą wyłącznie na cenach zamknięcia, która śledzi dominujące w danym czasie trendy cenowe na danym walorze. Wykres renko jest złoŜony z ciągu jednakowych w kształcie i rozmiarze cegiełek, które określa się mianem „linii”: koloru białego (dla trendu wzrostowego), lub czarnego (dla zilustrowania spadków). Linie cegiełek kreśli się wyłącznie pod dwoma przyjętymi kątami nachylenia. Istotnym załoŜeniem jest równieŜ fakt, Ŝe linie o przeciwnych znakach wykresu renko nachylone są względem siebie pod kątem zbliŜonym do 90 stopni. Rys. 13. Przykład wykresu renko.

Źródło: Opracowanie własne. Do utworzenia wykresu renko niezbędne jest ustalenie minimalnej zmiany ceny branej pod uwagę, która będzie stanowić jednocześnie rozmiar pojedynczej cegiełki na wykresie. Im większy rozmiar cegiełki przyjmie się tworząc wykres, tym mniejsza będzie jego podatność na wahania cen. KaŜda zmiana cen mniejsza od minimalnej (od


Strona 10

rozmiaru cegiełki) nie będzie uwzględniana na wykresie. Bazując na początkowej cenie zamknięcia, zmiana cen większa od wielkości minimalnej daje moŜliwość narysowania pierwszej cegiełki. W trendzie wzrostowym, kolejne białe cegiełki będą pojawiać się na wykresie, gdy cena będzie rosła co najmniej o przyjętą wartość odwrócenia. Analogicznie, dla trendu spadkowego - obniŜka cen waloru przynajmniej o wartość odwrócenia spowoduje dodanie do wykresu kolejnej czarnej cegiełki. Podstawowe zmiany trendu są wskazywane pojawieniem się nowej białej cegiełki po serii czarnych, lub czarnej cegiełki po ciągu białych. Aby taka zmiana nastąpiła, ceny muszą odwrócić się przynajmniej o podwojoną wartość odwrócenia. W takiej sytuacji, nowa biała cegiełka wskazuje początek nowego trendu wzrostowego. Nowa czarna cegła po sekwencji białych wskazuje, z kolei, początek nowego trendu spadkowego. PoniewaŜ wykres renko prezentuje trendy cenowe przez odrzucenie małych wahań cenowych okazuje się bardzo pomocny przy określaniu poziomów wsparcia i oporu na rynku. Wykres przełamania trzech linii jest duŜo bardziej wraŜliwą na zmiany cen formą wykresu, gdzie o zmianach kierunku cen przesądza w duŜej mierze kaŜde zachowanie rynku, a nie odgórnie ustalone zasady kreowania wykresu. Wykres przełamania trzech linii przedstawia ciąg białych i czarnych prostokątów (cegiełek) róŜniących się od siebie swoją wysokością. Rys. 14. Przykład wykresu przełamania trzech linii.

Źródło: Opracowanie własne. UŜywając cen zamknięcia do tworzenia wykresu, rysuje się nową białą cegiełkę, gdy tylko cena przewyŜsza szczyt poprzedniej cegiełki, a czarną cegiełkę - gdy cena spada poniŜej wartości podstawy poprzedniej figury. JeŜeli jednak gwałtowny wzrost (lub ew. spadek) jest w stanie nanieść na wykres trzy kolejne białe cegiełki (ew. trzy czarne), w takim wypadku by zmienić trend na przeciwny cena musi osiągnąć przynajmniej poziom dołka z ostatnich trzech figur (ew. szczyt ciągu trzech czarnych cegiełek). MoŜna dostosować czułość kryterium odwrócenia przez zmianę liczby linii odwrócenia. Dla przykładu – krótkoterminowi inwestorzy mogą uŜywać dwu linii załamania by uzyskać więcej sygnałów odwrócenia, podczas gdy długoterminowi inwestorzy mogą uŜywać 4, 5, a nawet 10 linii załamania, by zredukować liczbę odwróceń. POJĘCIA ANALIZY TRENDU

Pojęcie trendu ma podstawowe znaczenie dla analizy technicznej, poniewaŜ wszystkie narzędzia, jakimi

posługuje się analityk, czyli m.in. linie oporu i wsparcia, rozmaite formacje cenowe, średnie ruchome i inne, słuŜą w istocie do badania trendu panującego na rynku, Wyznaczenie i analiza bieŜącego trendu rynkowego stanowią fundament decyzji inwestycyjnych. Trend stanowi w najprostszym ujęciu kierunek w jakim podąŜa rynek. Analiza wykresów notowań giełdowych prowadzi do wniosku, Ŝe ceny mają tendencję do poruszania się w określonym kierunku w dłuŜszym horyzoncie czasu. Określony kierunek nie oznacza w tym przypadku linii prostej. Ceny notowanych na giełdzie instrumentów nieustannie zmieniają się w czasie, odzwierciedlając działania popytu i podaŜy na rynku. W zachowaniu się cen rynkowych na wykresach moŜna dostrzec zjawisko, Ŝe ceny zmieniają swoje poziomy tworząc wyraźne szczyty i dołki. Szczyty cenowe to poziomy, na których wyczerpuje się popyt, a gdzie podaŜ nabiera siły. Z kolei, dołki to miejsca na wykresie, gdzie przy niskich cenach podaŜ traci siły, a popyt odzyskuje kontrolę nad rynkiem. Jeśli dwa sąsiadujące dołki połączy się linią, wyznaczy się w ten sposób najmniejszy wspólny mianownik siły popytu. Z kolei linia łącząca dwa sąsiednie szczyty będzie stanowić najmniejszy wspólny mianownik siły podaŜy. Tak skonstruowane linie stanowią linie trendu, które identyfikują kierunki cen na notowanych walorach. Charakter trendu zaleŜy od tego, czy kolejne strefy konsolidacji (szczyty i


Strona 11

dołki) układają się na wykresie cenowym coraz wyŜej lub niŜej, czy teŜ przyjmują układ horyzontalny. Trend wzrostowy obrazują połoŜone coraz wyŜej kolejne szczyty oraz lokalne dołki cenowe, zaś o trendzie spadkowym będą informowały coraz niŜej połoŜone obszary konsolidacji. Jeśli szczyty i dołki rozkładają się horyzontalnie w czasie mamy do czynienia z tzw. trendem bocznym. Rys. 15. Przykład trendu wzrostowego.

Źródło: Opracowanie własne. Rys. 16. Przykład trendu spadkowego.

Źródło: Opracowanie własne. Rys. 17. Przykład trendu bocznego.



Strona 12

Istnieją sposoby oceny znaczenia danej linii trendu , biorąc pod uwagę 5 kluczowych czynników dla kaŜdej wyznaczonej linii trendu:

• jego horyzont czasowy, • długość linii trendu, • ilość punktów stycznych ceny z linią trendu, • kąt nachylenia, • wolumen obrotu.

Im większy jest zakres czasowy brany pod uwagę w analizie trendu, tym większe jest znaczenie

wyznaczonej linii trendu. Np. wykres sporządzony w układzie tygodniowym będzie wyznaczał istotniejszą linię trendu niŜ ten sam wykres sporządzony w układzie dziennym czy godzinowym. DłuŜszy horyzont czasowy dla „ticku” na wykresie odrzuca informacje o pomniejszych wahaniach cen i skupia się na jej głównych ruchach. Dla danego „ticku”, kolejnym elementem oceny linii trendu jest jej długość. Linia trendu ma tym większe znaczenie, im jest ona dłuŜsza w czasie. Podstawowy podział trendów wg kryterium długości ich trwania zakłada podział na trendy długookresowe (główne), średnio i krótkookresowe. Trend główny trwa co najmniej rok, chociaŜ popularny jest pogląd, Ŝe trend długoterminowy kształtuje się juŜ po 6 miesiącach. Trend średniookresowy trwa zazwyczaj od trzech tygodni do trzech miesięcy, zaś trend krótkoterminowy trwa zwykle nie dłuŜej niŜ dwa do trzech tygodni. Przyjmuje się, Ŝe kaŜda pomniejsza linia trendu stanowi część trendu wyŜszego stopnia, a sama składa się z mniejszych, krótkookresowych linii trendu.

KaŜdą linię trendu konstruuje się poprzez poł ączenie odpowiednich punktów konsolidacji . Im więcej moŜna wyróŜnić punktów stycznych linii cen z linią trendu, tym większa jest jej siła oddziaływania i jej znaczenie analityczne. Oddalenie cen od linii trendu świadczy o większej sile tej strony rynku, która dyktuje trend. ZbliŜenie się cen waloru do linii trendu świadczy zaś o wzroście sił grupy przeciwnej do bieŜącego trendu. Przełamanie linii trendu przez linię cen to informacja, Ŝe na rynku zaczyna dominować grupa przeciwna do aktualnego trendu.

Kolejną istotną cechą linii trendu jest jej kąt nachylenia , który informuje o sile danej linii trendu. DuŜy kąt nachylenia linii trendu świadczy o duŜym tempie poruszania się dominującej na rynku grupy. Z kolei, kąt nachylenia trendu zbliŜony do horyzontalnego, świadczy o braku zainteresowania danym walorem, lub ewidentnym braku zdecydowania wśród inwestorów. Kąt nachylenia trendu moŜe ulegać zmianie w czasie, co świadczy o zwiększeniu bądź zmniejszeniu presji danej strony rynku.

Potwierdzeniem opisanych zachowań poszczególnych układów sił na rynku jest obserwacja wolumenu obrotu. Klasycznie przyjmuje się, Ŝe jeśli wartość obrotu wzrasta zgodnie z kierunkiem linii trendu, wówczas potwierdza on prawidłowość kształtowania się linii trendu. Oddalenie się linii cen od linii trendu powinno być połączone ze wzrostem wolumenu obrotu. Z drugiej strony, zbliŜenie się cen do linii trendu winno być poparte zmniejszeniem się wolumenu. Zachowanie wartości obrotu przeciwne niŜ wymienione mogą stanowić zapowiedź zmiany trendu.

KaŜdy z punktów konsolidacji, który stanowi podstawę do wykreślenia linii trendu, stanowi jednocześnie informację o wyczerpaniu się sił jednej ze stron rynku i zwrocie cen w kierunku przeciwnym. Szczyty oraz dołki na wykresach giełdowych noszą nazwę poziomów wsparcia i oporu . Są to jedne z kluczowych narzędzi analizy technicznej wykresów. Wsparcie to poziom cen, na którym pojawia się popyt na tyle silny, by zatrzymać trend spadkowy, lub spowodować jego odwrócenie. Opór to poziom cen, gdzie presja strony podaŜowej jest na tyle silna, by zatrzymać trend wzrostowy lub nawet spowodować jego odwrócenie.

Rys. 18. Przykład poziomu wsparcia.



Strona 13

Rys. 19. Przykład poziomu oporu.


W klasycznym ujęciu poziomy wsparcia i oporu przedstawia się na wykresach jako poziome, lub zbliŜone

do poziomych linie. Siła oddziaływania kaŜdego obszaru wsparcia i oporu zaleŜy od 3 kluczowych czynników: długości czasowej obszaru, a zarazem ilości stycznych, połoŜenia danego obszaru na wykresie i wielkości obrotu. Im dłuŜej dany obszar wsparcia czy oporu skutecznie broni danego pułapu cenowego, tym jest on silniejszy i bardziej miarodajny w swej ocenie. A. Edler w ksiąŜce „Zawód – inwestor giełdowy” opisuje w obrazowy sposób: „Wsparcie i opór są jak dobre wino, z czasem stają się lepsze”. Dla historycznych przedziałów cenowych, im wyŜej znajduje się opór, a niŜej wsparcie, tym silniejsze sygnały analityczne są generowane w przypadku ich przełamania.

Rys. 20. Przykładowe poziomy wsparcia i oporu.


Potwierdzeniem prawidłowego wyznaczenia linii wsparcia i oporu jest wolumen obrotu. Wysoki wolumen w strefie konsolidacji wskazuje na duŜe zaangaŜowanie uczestników rynku i potwierdza znaczenie psychologiczne poziomu. Niski wolumen zaś jest oznaką słabości danego poziomu wsparcia czy oporu. PowyŜsze prawidłowości nie implikują jednoznacznego stwierdzenia, Ŝe dany trend musi się załamać dokładnie na poziomie linii wsparcia czy oporu. Poziomem tym boŜe być równieŜ najbliŜsze otoczenie tych obszarów

Kolejnym narzędziem analizy trendu jest linia kanału. Kanał cenowy zaistnieje na wykresie notowań w sytuacji, gdy zmienność cen będzie przebiegać pomiędzy linią trendu, a linią kanału, wykreśloną równoległe do linii trendu, obejmującą przeciwległe do linii trendu lokalne strefy konsolidacji. Podobnie jak w przypadku trendów, w zaleŜności od kształtowania się cen w czasie, moŜna wyróŜnić kanał zwyŜkujący, kanał horyzontalny (boczny) oraz kanał zniŜkujący. Linia kanału oznacza maksymalny zasięg sił poszczególnych grup na rynku – w trendzie wzrostowym informuje o maksymalnej sile strony popytowej, a w trendzie spadkowym o sile podaŜy. Przyjmuje się, Ŝe im szerszy jest kanał cenowy, tym większe jest jego znaczenie analityczne i tym silniej potwierdza on panujący trend. Linie kanałów często stają się nowymi poziomami wsparcia lub oporu, po przełamaniu linii kanału przez linię cen.


Strona 14

Rys. 21. Kanał zwy Ŝkuj ący.


Rys. 22. Kanał horyzontalny.

Źródło: Opracowanie własne

PODSTAWOWE FORMACJE CENOWE

Analizowanie przebiegu linii wykresu cenowego prowadzi do wyróŜnienia szeregu formacji cenowych,

jakie tworzą się w okresach przejściowych, zwłaszcza kiedy trendy zmieniają swoje kierunki, oraz do analizy tkwiących w tych formacjach zapowiedzi przyszłych trajektorii cen.

Przez formacje cenowe definiuje się pewne kształty i wzory, jakie przyjmują linie cen na wykresach notowanych walorów. Formacje moŜna ująć w odrębne kategorie, względem kierunku ruchu cenowego następującego po pojawieniu się danej formacji na wykresie. Stąd w dalszym ciągu opracowania przedstawiono odrębnie: formacje jednodniowe, formacje sygnalizuj ące kontynuacj ę trendu, formacje zapowiadaj ące odwrócenie trendu, oraz te formacje, które nie gene ruj ą jednoznacznych sygnałów kontynuacji czy odwrócenia . Z formacji jednodniowych wyróŜniono luki cenowe. Są to formacje, które kształtują się na wykresie w krótkim czasie, najczęściej z okresu na okres, w przeciwieństwie do pozostałych formacji, których utworzenie pochłania dłuŜszy horyzont. Do formacji kontynuacji trendu zalicza si ę: flagi, chorągiewki i czworokąty. Formacje, które nie generuj ą jednoznacznego sygnału kontynuacji czy odwrócenia trendu to: trójkąty, kliny i diamenty. Z kolei, formacje zapowiadaj ące odwrócenie trendu to : formacja głowy i ramion, formacja podwójnego szczytu i podwójnego dna, formacje spodka i bazy, oraz szczyty i dołki w kształcie litery „V”.

Sam proces jednoznacznego zaszeregowania formacji do określonej kategorii sensu stricte moŜe przysparzać problemów, gdyŜ nie istnieje formacja, która zawsze będzie generować jeden i ten sam sygnał. MoŜna wyróŜnić statystyczne prawidłowości w zachowaniu się poszczególnych formacji, jednak literatura tematu spiera się co do jednoznacznego zaszeregowania poszczególnych formacji do danych kategorii. Podział, który zastosowano w niniejszej pracy wynika z własnych doświadczeń analitycznych i lektury licznych pozycji na temat analizy technicznej. FORMACJE JEDNODNIOWE

Luki cenowe stanowią przerwę w ciągłości wykresu. Informują one, Ŝe na pewnych poziomach cenowych nie została przeprowadzona ani jedna transakcja, co spowodowało przerwę w ciągłości wykresu. Luki cenowe obserwuje się przy uŜyciu wykresów świecowych lub słupkowych. Na wykresie zachodzi wtedy następująca relacja: najniŜszy punkt danego słupka (ew. świeczki) połoŜony jest wyŜej niŜ maksymalna cena na sąsiednim słupku. WyróŜnia się luki cenowe: zwykłe, startu, ucieczki (kontynuacji) i luki wyczerpania (odwrotu).

• Luki zwykłe pojawiają się na rynkach o niskiej płynności, w okolicach dołków cenowych, na spokojnych rynkach przy trendach bocznych i nie mają one większego znaczenia analitycznego. Dodatkowo luki zwykłe obserwuje się w pierwszym dniu notowania akcji bez prawa do dywidendy czy w dniu wyłączenia prawa poboru. Ulegają one, z reguły, szybkiemu zapełnieniu w krótkim czasie przez powrót cen do wnętrza luki.

• Luki startu powstają, kiedy ceny wybijają się poza ograniczenia trendu bocznego, lub gdy następuje wybicie ze strefy konsolidacji i zaczyna się nowy trend. Jeśli nie zostanie zapełniona w krótkim okresie czasu, luka startu informuje o zasadniczej zmianie w układach sił na rynku. Potwierdzona wzrostem


Strona 15

wolumenu stanowi jeden z najsilniejszych i najbardziej wiarygodnych sygnałów generowanych na wykresach giełdowych.

• Luki ucieczki powstają w trakcie silnych zwyŜek bądź gwałtownych spadków, gdy ceny pozostawiają nie zapełnioną przestrzeń cen. Sygnalizują one fakt, Ŝe grupa dominująca w danej chwili na rynku znacząco przybiera na sile.

• Luki wyczerpania pojawiają się na wykresach cenowych w końcowych fazach trendu, po wydłuŜonym ruchu cenowym. Z początku luki wyczerpania przypominają lukę ucieczki, gdyŜ tworzą się zgodnie z kierunkiem danego trendu. Jej identyfikacja opiera się na obserwacji, Ŝe po utworzeniu luki wyczerpania rynek nie osiąga nowych szczytów lub nowych dołków (dla trendu spadkowego), a jej ostatecznym potwierdzeniem jest powrót cen w kierunku jej zapełnienia. Regułą analityczną jest fakt, Ŝe po utworzeniu luki wyczerpania następuje zmiana kierunku trendu na przeciwny do bieŜącego.

Rys. 23. Luki cenowe

Źródło: Opracowanie własne. FORMACJE ZAPOWIADAJ ĄCE KONTYNUACJĘ TRENDU

Formacje zapowiadaj ące kontynuacj ę trendu to róŜnego rodzaju zagęszczenia na wykresie cenowym, po kształcie których moŜna z duŜym prawdopodobieństwem określić zdolność trendu do jego kontynuacji. Formacje te stanowią jedynie przerwę w trendzie głównym, a samo kształtowanie się tych formacji, z reguły, stanowi zapowiedź ruchów cenowych zgodnych z kierunkiem trendu poprzedzającego ich powstanie. Ze względu na czas trwania formacji kontynuacji powszechnie przyjmuje się je za formacje krótko i średniookresowe.

Flaga jest formacją przypominającą kształtem czworokąt lub kanał cenowy, która tworzy się, gdy ceny oscylują wewnątrz dwóch równoległych linii. Linie flagi są zazwyczaj skierowane w kierunku przeciwnym do istniejącego trendu.

Rys. 24. Modelowy przykład flagi dla trendu wzrosto wego.



Strona 16

Formacja flagi stanowi z reguły krótką przerwę w dynamice głównego trendu, zwłaszcza w trakcie silnego wzrostu czy spadku. Tworzenie się jej na wykresie winno być potwierdzane spadkiem wolumenu obrotu. Słynne powiedzenie analityczne mówiące, Ŝe „flagi i chorągiewki powiewają w połowie masztu”, oznacza, Ŝe formacje kontynuacji pojawiają się z reguły w połowie trendu. Wybicia z formacji flagi zwykle następują w kierunku przeciwnym do jej nachylenia, zazwyczaj na długość trendu poprzedzającego formację. Zatem jeśli flaga skierowana jest w górę (dla trendu spadkowego), przebicie dolnej linii flagi jest bardziej prawdopodobne. Dla flagi skierowanej w dół (gdy rynek jest w fazie wzrostu) bardziej prawdopodobne jest przebicie jej górnej linii. Wybiciu z formacji powinien towarzyszyć wzrost wolumenu obrotu. W przypadku istotnego przełamania linii flagi w kierunku przeciwnym do trendu istnieje moŜliwość, Ŝe aktualny trend zmieni swój kierunek. Rys. 25. Przykładowe formacje flagi.


Chorągiewki są formacjami zbliŜonymi wyglądem do flag i trójkątów symetrycznych, a w interpretacji są traktowane na równi z flagami. Przyjmuje się, Ŝe formacja chorągiewki kształtuje się, gdy zmienność cen zamyka się w dwóch zbieŜnych względem siebie liniach, których oś symetrii kształtuje się w linii zbliŜonej do linii poziomej. Potwierdzeniem znaczenia formacji jest wolumen obrotu, który maleje w trakcie tworzenia się formacji i gwałtownie wzrasta z chwilą wybicia linii cen z formacji.

Rys. 26. Modelowy przykład chor ągiewki dla trendu wzrostowego



Strona 17

Rys. 27. Przykładowe formacje chor ągiewki.


Okres kształtowania się formacji chorągiewki, podobnie jak w przypadku flag, jest stosunkowo krótki bo kilkutygodniowy, stanowią one zatem jedynie przerwę w głównym trendzie. Chorągiewki razem z flagami stanowią jedne z najbardziej wiarygodnych formacji zapowiadających kontynuację trendu, jednak nie moŜna pominąć równieŜ dla nich moŜliwości wybicia w przeciwnym kierunku do modelowego. Znaczące wybicie w kierunku przeciwnym do aktualnego trendu moŜe być zapowiedzią zmiany trendu. Prostok ąty (czworok ąty) to formacje złoŜone z dwóch równoległych linii, pomiędzy którymi ujęta została zmienność cen. Formacja prostokąta stanowi jedynie przerwę w biegu głównego trendu, w trakcie której ceny poruszają się w trendzie horyzontalnym, pomiędzy wyznaczonymi, równoległymi względem siebie liniami tej formacji.

Rys. 28. Modelowy przykład czworok ąta dla trendu wzrostowego.

Źródło:Analiza techniczna rynków finansowych John J. Murphy.

Rys. 29. Przykładowa formacja czworok ąta.


Prostokąty tworzą się przeciętnie w horyzoncie czasu od miesiąca do kwartału. Interpretacja zmienności cen w granicach linii czworokąta jest toŜsama z horyzontalnie ułoŜonymi poziomami wsparcia i oporu. Wykształcenie się czworokąta na wykresie informuje o tymczasowej równowadze pomiędzy popytem i podaŜą na rynku. Równowaga ta zostaje zachwiana w sytuacji przebicia jednej z linii czworokąta. Im dłuŜej w czasie kształtuje się formacja prostokąta, tym większe znaczenie dla trendu ma wybicie z formacji. Prawdopodobieństwo wybicia z formacji potwierdza rosnący wolumen obrotu, kiedy cena zbliŜa się do jednej z linii czworokąta.


Strona 18

FORMACJE ZAPOWIADAJ ĄCE KOTYNUACJĘ BĄDŹ ODWRÓCENIE TRENDU

Formacje zapowiadające odwrócenie bądź kontynuację trendu to formacje, których nie moŜna jednoznacznie sklasyfikować do określonej grupy. Ich charakter zaleŜy od kierunku, w którym nastąpi wybicie się cen z danej formacji. Jeśli wybicie z formacji nastąpi w kierunku trendu ją poprzedzającego formacja staje się formacją kontynuacji. Jeśli zaś wybicie przyjmie kierunek przeciwny do trendu, dana formacja stanie się formacją odwrócenia. Oczywiście nie ma zdefiniowanego prawdopodobieństwa na spełnienie się danego, modelowego wariantu wybicia linii cen z formacji - nawet najbardziej pewne formacje mogą dać przeciwny do zapowiadanego sygnał.

Trójk ąty to formacje cenowe zdefiniowane przez dwie linie zbiegające się w jednym punkcie, w miarę upływu czasu. Górna linia formacji łączy przynajmniej dwa szczyty na wykresie, zaś dolna - co najmniej dwa dołki cenowe. Przecięcie się linii wyznaczających trójkąt wskazuje w jakim miejscu formacja zostanie w pełni ukształtowana. Jednak osiągnięcie przez linię cen szczytu trójkąta zdarza się wyjątkowo rzadko. ZbliŜając się do szczytu trójkąta zakres wahań cen zmniejsza się, przy jednoczesnym zmniejszeniu wolumenu obrotu. Przyjmuje się, Ŝe wiarygodnym wybiciom towarzyszy, z kolei, wzrost wolumenu przynajmniej o 50% powyŜej średniej z 5 ostatnich okresów czasu. Najczęściej przyjmuje się, Ŝe trójkąty kształtujące się w krótkim okresie są jedynie przerwą w głównym trendzie (por. formacje chorągiewek). Z kolei, trójkąty kształtujące się w dłuŜszym okresie czasu, z większym prawdopodobieństwem będą spełniać rolę formacji odwrócenia. Formacje trójkątów moŜna podzielić na cztery podstawowe grupy, w zaleŜności od kątów i kierunków jakie przyjmują ich ramiona. WyróŜnia się trójkąty symetryczne, zwyŜkujące, zniŜkujące i odwrócone. NiezaleŜnie od rodzaju trójkąta wyznaczonego na wykresie metodyka pomiaru docelowego ruchu po wybiciu jest taka sama. Polega ona na zmierzeniu długości pionowego odcinka w najszerszej części trójkąta i odliczeniu jej od punktu wybicia. W przypadku trójkąta symetrycznego istnieje jeszcze jedna metoda pomiaru, bardziej zachowawcza. Polega ona na wytyczeniu ze szczytu podstawy linii równoległej do dolnej linii trendu. WyŜsza linia kanału trendu wyznacza wówczas zasięg wzrostów.

Trójk ąt symetryczny jest zbudowany z linii zbieŜnych względem siebie pod tym samym kątem.

Formacja ta najczęściej przyjmuje charakter formacji kontynuacji trendu.

Rys. 30. Modelowy przykład trójk ąta równoramiennego dla trendu wzrostowego

Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J. Murphy.

Rys. 31. Przykładowa formacja trójk ąta równoramiennego


Trójkąt symetryczny informuje o względnej równowadze na rynku. Strona popytowa i podaŜowa wyczerpują swoje siły równomiernie, co przedstawia się na wykresie formacji w symetrycznym zmniejszaniu się zakresu zmienności cen. W trójk ącie zwy Ŝkuj ącym górna linia trójkąta jest stosunkowo płaska, zaś jego dolna wznosi się w górę. UłoŜenie linii trójkąta zwyŜkującego jest informacją, Ŝe popyt jest w stanie hamować podaŜ przy coraz wyŜszych poziomach cen. NiezaleŜnie od miejsca na wykresie, w którym formacja ta się pojawi, świadczy ona wyraźnie o zbliŜającym się trendzie wzrostowym lub potwierdza juŜ istniejący trend wzrostowy.


Strona 19

Rys. 32. Modelowy przykład trójk ąta zwyŜkuj ącego.

Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J. Murphy

Rys. 33. Przykładowa formacja trójk ąta zwyŜkuj ącego.


Trójk ąt zni Ŝkuj ący stanowi lustrzane odbicie trójkąta zwyŜkującego. Zbudowany jest z płaskiej linii dolnej i ze skierowanej ku dołu linii ograniczającej formację od góry.

. Rys. 34. Modelowy przykład trójk ąta zni Ŝkuj ącego.

Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J. Murphy.

Rys. 35. Przykładowa formacja trójk ąta zniŜkuj ącego.


Jest to formacja typowa dla zniŜek na giełdzie. Popyt broni poziomu wyznaczonego poziomą linią, ale jednocześnie systematycznie wyczerpuje swoje siły do odbicia od poziomu wsparcia. O sile podaŜy świadczy negatywne ułoŜenie kolejnych szczytów tworzących górną linię trójkąta.

Formacją uznawaną za „nietypową” formację trójkąta, jest formacja trójk ąta rozszerzaj ącego si ę.

Formułuje się ona w sytuacji, gdy ceny ustalają coraz wyŜej nowe szczyty i coraz niŜej nowe lokalne dołki cenowe. Zakres wahań cen powiększa się zatem w czasie, świadcząc o gwałtownych reakcjach po przeciwnych stronach rynku. Formacja ta kształtuje się najczęściej przy wyczerpaniu trendu wzrostowego i moŜe oznaczać jego odwrócenie, stąd jest ona często określana jako formacja bessy.


Strona 20

Rys. 36. Modelowy przykład trójk ąta odwróconego.

Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J.

Murphy

Rys. 37. Przykładowa formacja trójk ąta odwróconego.


Formacja klina jest w swoim wyglądzie bardzo podobna do formacji trójkąta. Składa się z dwóch zbieŜnych linii, które przecinają się w punkcie wierzchołka formacji. Cechą, która odróŜnia klin od trójkąta jest jego wyraźnie skośne ułoŜenie na wykresach, z reguły pod przeciwnym kątem do panującego trendu (por. formacja flagi). Stąd klin skierowany w górę jest charakterystyczny dla trendu spadkowego. Z kolei, klin skierowany do dołu wykresu jest formacją trendu wzrostowego. Okres kształtowania się formacji klina jest zróŜnicowany i moŜe trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy, a nawet lat. Formacja klina jest z reguły formacją kontynuacji trendu, jednak naleŜy liczyć się z moŜliwością jego odwrócenia po ukształtowaniu formacji.

Rys. 38. Modelowy przykład formacji klina dla trendu wzrostowego.

Źródło: Analiza techniczna rynków finansowych John J. Murphy

Rys. 39. Przykładowa formacja klina.


Formacja diamentu (rombu) składa się z formacji trójkąta odwróconego, który rozpoczyna tę formację oraz z trójkąta równoramiennego, stanowiącego jej zakończenie. Nastroje inwestorów ulegają znacznym wahaniom w ramach tej formacji, stąd zalicza się ją do formacji o duŜym ryzyku. Zmienność cen zwiększa swoją rozpiętość w trakcie tworzenia się formacji diamentu, czemu towarzyszy zazwyczaj równoczesny wzrost wolumenu obrotu przy lokalnych szczytach dołkac, po czym rozpiętość cen zaczyna maleć z upływem czasu. O charakterze formacji diamentu decyduje kierunek wybicia cen z formacji względem poprzedzającego ją trendu, czemu towarzyszy z reguły znaczący wzrost wolumenu. Diamenty są rzadko spotykanymi formacjami na wykresach, jednak ich kształtowanie się moŜe stanowić zapowiedź znacznych zmian w głównym trendzie.


Strona 21

Rys. 40. Modelowy przykład diamentu.


Rys. 41. Przykładowa formacja diamentu.


FORMACJE ZAPOWIADAJ ĄCE ODWRÓCENIE TRENDU

Formacje zapowiadające odwrócenie trendu ukazują w jasny sposób zamianę ról w dominacji określonej grupy inwestorów na rynku.

Formacj ę głowy i ramion uznaje się za jedną z najbardziej wiarygodnych formacji odwrócenia trendu. Formacja ta kształtuje się w sytuacji, gdy trend wytraca swoją siłę, wyrównuje swój bieg, po czym przyjmuje przeciwny do poprzedniego kierunek. Dla trendu wzrostowego formacja głowy i ramion zbudowana jest z trzech sąsiadujących ze sobą szczytów, z których środkowy szczyt znajduje się powyŜej sąsiednich.

Rys. 42. Modelowy przykład formacji głowy i ramion.

Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych” John J. Murphy

Rys. 43. Przykładowa formacja głowy i ramion.


„Głowa” formacji jest szczytem cenowym otoczonym przez dwa niŜsze wierzchołki - „ramiona”. Połączenie linią kolejnych lokalnych dołków cenowych przy szczycie głowy określa się mianem linii „szyi”, która stanowi krótkoterminowe wsparcie dla zmienności cen na poziomie formacji głowy. JeŜeli ceny nie są w stanie przekroczyć poziomu szczytu głowy, a ich dalszy spadek powoduje przełamanie wsparcia linii szyi, uznaje się zaistniałą sytuację za sygnał odwrócenia się bieŜącego trendu. Przełamanie linii szyi jest decydującą informacją o ukształtowaniu się formacji głowy i ramion w pełni. Dodatkową informacją o prawidłowości analitycznej kształtującej się na wykresie formacji głowy i ramion, jest wolumen obrotu. Kształtowanie się głowy i prawego ramienia powinno przebiegać przy wyraźnie zmniejszonym wolumenie obrotu w porównaniu z lewym ramieniem. Przerwaniu linii szyi winien towarzyszyć, z kolei, wzrost wolumenu obrotu, z uwagi na pojawienie się sygnału zakończenia dotychczasowego trendu. Częstym zjawiskiem jest powrót cen do linii szyi na krótki czas po jej przełamaniu, co stanowi krótkotrwałą reakcję przed dalszym pogłębieniem się spadków. Metoda określenia spodziewanego spadku poziomu cen opiera się na wysokości formacji, którą


Strona 22

odmierzamy od głowy do linii szyi a następnie wartość tą odkładamy od punktu, w którym linia szyi została przełamana. NaleŜy pamiętać iŜ wyznaczony w ten sposób poziom deprecjacji cen stanowi minimalny zasięg. Ceny w znaczący sposób mogą wykroczyć poza przewidywany zakres.

W przypadku trendu spadkowego występuje odwrócona formacja głowy i ramion , której kształt stanowi lustrzane odbicie formacji dla trendu wzrostowego. Formacja ta kształtuje się, gdy trend spadkowy traci siły i jest bliski odwrócenia. Wolumen, jako potwierdzenie kształtowania się formacji, winien w tym przypadku wzrastać w miarę jej tworzenia. Sposób pomiaru tak jak w przypadku formacji RGR opiera się na wysokości formacji, którą odmierzamy od linii szyi do linii głowy po czym wartość ta odkładana jest od momentu przecięcia wykresu ceny z poziomem linii szyi.

Rys. 44. Modelowy przykład odwróconej formacji głowy i ramion.

Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych”

John J. Murphy

Rys. 45. Przykład formacji odwróconej głowy z Ramionami.


Odwrócona głowa z ramionami moŜe stanowić takŜe formacje kontynuacji trendu, gdzie ceny wykreślają kształt wyglądający bardzo podobnie do formacji prostokąta, tyle Ŝe środkowy dołek jest połoŜony niŜej od obu ramion Rys. 46. Formacja odwróconej głowy jako kontynuacja trendu wzrostowego.

Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych” John J. Murphy

Rys. 47. Formacja odwróconej głowy jako kontynuacja trendu wzrostowego.

śródło: Opracowanie własne

Formacje podwójnego szczytu „M” lub podwójnego dna „W” są to często spotykane formacje na wykresach cenowych, stanowiąc zarazem stosunkowo łatwy w identyfikacji przykład formacji odwrócenia trendu. Jednak w trakcie jej kształtowania istnieje ryzyko, Ŝe formacja nie wykształci się w pełni, a będzie stanowić jedynie meandrujący ruch cenowy, jakim nieustannie podlegają linie wykresów cenowych. Stąd formacja ta, mimo częstego występowania, moŜe generować mylne sygnały odwrócenia trendu.

Modelowa formacja podwójnego szczytu zbudowana jest z dwóch sąsiadujących ze sobą szczytów o porównywalnej wysokości i lokalnego dołka pomiędzy nimi. Poziom lokalnego dołka formacji stanowi linię


Strona 23

wsparcia, której przełamanie, po korekcie drugiego szczytu informuje o pełnym wykształceniu się formacji. Wolumen obrotu zwiększa się, gdy ceny osiągają lokalne szczyty, oraz rośnie przy przebiciu linii wsparcia. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na prawidłowość analityczną kształtującej się formacji jest czas jej kształtowania. Przyjmuje się, Ŝe upływ czasu powyŜej jednego miesiąca, dla układu dziennego cen moŜe juŜ świadczyć o wiarygodności tworzonej formacji. Pomiar spadku wynikający z formacji „M” oparty jest na wysokości formacji obliczanej od poziomu dwóch najwyŜszych wartości stanowiących opór do linii stanowiącej wsparcie. Minimalny zakres deprecjacji (spadku) to odłoŜenie wartości oscylacji od poziomu wsparcia po jego przebiciu.

Rys. 48. Modelowa formacja podwójnego szczytu.

Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych” John J. Murphy.

Rys. 49. Formacja podwójnego szczytu.


Symetrycznym odbiciem formacji podwójnego szczytu jest formacja podwójnego dna „W”, kształtująca się w następstwie znacznych ruchów cenowych przy trendach spadkowych. Wyznaczają ją dwa lokalne minima oddzielone od siebie lokalnym szczytem, którego poziom wyznacza jednocześnie poziom oporu i wybicia z formacji. Wolumen obrotu dla modelowej formacji zmniejsza się przy tworzeniu lokalnych dołków, zaś wzrasta przy szczycie formacji i na etapie przebicia linii oporu. Rys.50. Modelowa formacja podwójnego dna.

Źródło: „Analiza techniczna rynków finansowych”

John J. Murphy.

Rys. 51. Przykładowa formacja podwójnego dna.


Spodek stanowi formację stopniowego wyhamowania trendu panującego na rynku i przyjęcia przez linię cen łagodnego odbicia w przeciwnym kierunku. Formacja kształtuje się przy łagodnym przebiegu rozkładu sił pomiędzy popytem a podaŜą na rynku oraz przy nieduŜym wolumenie obrotów. .


Strona 24

Rys. 52. Modelowa formacja spodka.


Rys. 53. Przykładowa formacja spodka.


Zazwyczaj okres formowania się spodka trwa od kilku kwartałów do nawet kilku lat, stąd znaczenie analityczne formacji i prawdopodobieństwo prawidłowego określenia dalszego kierunku ruchu cen jest dla niej wysokie. ZauwaŜalnie niski wolumen dla formacji spodka świadczy o braku zainteresowania nabywaniem, bądź zbywaniem waloru. Wolumen dla formacji spodka maleje w trakcie tworzenia się formacji, z kolei, znacząco wzrasta, gdy ceny wyraźnie wybijają się z formacji tworząc nowy trend, choć dla formacji spodka trudne jest ustalenie jednoznacznej linii wybicia z formacji. Formacja klina jako formacja odwrócenia trendu Pomimo iŜ kliny są zazwyczaj formacjami kontynuacji trendu, mogą pojawiać się równieŜ jako formacje sygnalizujące jego odwrócenie. Z taką sytuacja mamy do czynienia w momencie gdy podczas trendu wzrostowego/spadkowego moŜna dostrzec na wykresie wyraźny klin zwyŜkujący/zniŜkujący. PoniewaŜ klin jako kontynuacja trendu wzrostowego/spadkowego powinien nachylać się ku dołowi/górze, jego wznoszenie/opadanie powinno stanowić ostrzeŜenie o moŜliwym zakończeniu dominującego trendu. Rys.54. Formacja klina zwy Ŝkuj ącego

Źródło; „Encyclopedia of chart patterns” Thomas N. Bulkowski

Rys.55. Przykładowa formacja klina zwy Ŝkuj ącego



Strona 25

Rys.54a. Formacja klina zni Ŝkuj ącego

Źródło; „Encyclopedia of chart patterns” Thomas N. Bulkowski

Rys.55b. Przykładowa formacja klina zwy Ŝkuj ącego

śródło: Opracowanie własne

Baza jest formacją trendu horyzontalnego, występującą stosunkowo rzadko na wykresach cenowych. Jej pojawienie się jest jednak zauwaŜalne szybko, dlatego stanowi mocny sygnał inwestycyjny. Formacja bazy kształtuje się, gdy zmienność cen w czasie jest nieznaczna i moŜna ją opisać horyzontalnie połoŜonymi liniami wsparcia i oporu. Świadczy ona o okresowej równowadze między popytem i podaŜą, a zarazem o braku większego zainteresowania walorem, który tworzy formację bazy na wykresie. Podobnie wolumen obrotu nie podlega znacznym wahaniom, do momentu przełamania jednej z linii granicznych formacji. Najczęstszym wybiciem z formacji jest ruch cen w górę, jednak wybicia w dół z formacji bazy moŜna równieŜ spotkać na historycznych wykresach notowań giełdowych. Wybiciom z linii granicznych formacji towarzyszy gwałtowny wzrost wolumenu obrotu. Rys. 56. Przykładowa formacja bazy.


Szczyty i dołki „V” są to formacje, których przebieg jest zazwyczaj bardzo gwałtowny i jednocześnie krótkotrwały. Występują w sytuacji, gdy cena waloru bardzo szybko rośnie, tworząc nowy szczyt, po czym, z okresu na okres spada gwałtownie w dół. Przez analogię, dla trendu spadkowego, formacja pojawi się, gdy nastąpi silne odbicie od lokalnego dołka, kreśląc figurę o kształcie „V”. Dynamika wahań cenowych przekłada swą siłę po odbiciu na ruch w przeciwnym kierunku, stąd zauwaŜalna jest duŜa symetria w formacjach „V”. Tak gwałtowne ruchy nie są rzadkością na notowaniach walorów o charakterze spekulacyjnym lub gdy napływają z rynku istotne informacje, które mogą skłaniać inwestorów do wzmoŜonej aktywności na danych walorach. Z reguły, kształtowaniu się szczytów i dołków „V” towarzyszy zwiększony wolumen w porównaniu z wcześniejszymi okresami. Wnioskowanie, czy formacja „V” nie jest tylko przejściową korektą jest bardzo trudne, stąd podejmowanie decyzji inwestycyjnych w trakcie kształtowania się formacji jest obarczone wysokim ryzykiem. Formację uznaje się za wykształconą w pełni, gdy jej ramiona osiągają porównywalną długość.


Strona 26

Rys. 57. Przykładowa formacja szczytu „V”.

Źródło: Opracowanie własne. KOMPUTERY I ANALIZA TECHNICZNA

Wprowadzenie systemu notowań ciągłych, który na szeroką skalę zaczął działać na GPW po

uruchomieniu nowego systemu giełdowego WARSET, nieustający napływ nowych spółek poszukujących kapitału na giełdzie, pojawienie się nowych instrumentów finansowych na warszawskim parkiecie, otwarcie giełd zagranicznych i wiele innych czynników sprawia, Ŝe rynek produkuje niewyobraŜalne ilości informacji i danych. Podstawowym czynnikiem sukcesu stało się kryterium czasu, a co za tym idzie - szybkości reakcji inwestora na sygnały napływające z rynku. W czasie postępującej komputeryzacji kolejnych dziedzin Ŝycia, inwestor bez zaplecza technicznego jest jak turysta jadący rowerem, którego moŜna porównać do podróŜujących pociągami czy samolotami. Komputery stały się podstawowym narzędziem analitycznym, z chwilą, gdy przejęły na siebie rutynowe zadania i schematyczne obliczenia danych rynkowych, pozostawiając ich uŜytkownikom większe pole manewru i bezcenny czas na analizę zarówno danych, jak i przetworzonych wyników. Komputer nie jest oczywiście narzędziem koniecznym, by skutecznie móc inwestować na rynkach finansowych. JednakŜe skuteczna analiza techniczna instrumentów finansowych nie byłaby juŜ bez niego moŜliwa. Jak trudno jest wyobrazić sobie dziś odręczne modyfikowanie parametrów prostej średniej ruchomej, nie wspominając juŜ o bardziej skomplikowanych wskaźnikach technicznych czy systemach transakcyjnych. Komputery osobiste zrewolucjonizowały świat analizy technicznej. W ostatnich latach ukazały się gotowe i łatwe w obsłudze specjalistyczne programy do analizy technicznej, oferujące bardzo szeroki wachlarz moŜliwości przetwarzania danych giełdowych. By modyfikować parametry rozbudowanego systemu transakcyjnego wystarczy obecnie jedno naciśnięcie klawisza. Komputery pozwalają na gromadzenie ogromnych ilości danych i przetwarzanie ich z wielu perspektyw na nieskończenie wiele sposobów, których nie sposób wyczerpująco opisać. NaleŜy jednak mieć na uwadze fakt, Ŝe dostęp do informacji z rynków niesie ze sobą powaŜne zagroŜenie nadmiaru danych informacji. Biorąc pod uwagę wyłącznie polski rynek finansowy, śledzenie na bieŜąco wszystkich notowanych na nim instrumentów, przy załoŜeniu obserwacji cen zamknięcia rynku, wymaga poświęcenia co najmniej kilku godzin czasu dziennie. Głębsza analiza staje się z góry praktycznie niewykonalna, a jeśli zaistnieje - skazana będzie na brak naleŜytej szczegółowości i ryzyko pominięcia istotnych informacji. Jest to jedno z podstawowych zagroŜeń, jakie naleŜy rozpatrzyć budując warsztat analityczny, który z załoŜenia winien śledzić, testować i modyfikować swoje parametry w oparciu o dane z rynku.

System transakcyjny (w wąskim ujęciu) to mechaniczny algorytm, który na podstawie zadanych mu

warunków, w oparciu o dane giełdowe, generuje automatyczne sygnały kupna i sprzedaŜy walorów. Najprostsze, wręcz intuicyjne systemy bazują na sygnałach generowanych przez średnie ruchome. Nawet pojedynczy wskaźnik techniczny, który generuje sygnały kupna i sprzedaŜy jest juŜ traktowany jako mechaniczny system transakcyjny. UŜycie kilku wskaźników w budowie systemu transakcyjnego moŜe juŜ zaowocować ciekawymi kombinacjami sygnałów.

Konstruowanie systemu transakcyjnego i jego implementacja na rynek finansowy nie jest zadaniem łatwym. Jest to cały proces, niezwykle czasochłonny, zwłaszcza w przypadku skomplikowanych systemów o wygórowanych załoŜeniach. Dla Ŝadnego systemu nie istnieje jednak określone prawdopodobieństwo generowania pewnych zysków w przyszłości. Tworzenie systemu transakcyjnego opiera się na spełnieniu kilku podstawowych warunków. Aby dokonywać transakcji na giełdzie nie jest konieczne spełnienie wszystkich


Strona 27

wymienionych kryteriów, jednak podejmując dowolną decyzję inwestycyjną, kaŜdy inwestor spełnia przynajmniej kilka poniŜszych załoŜeń:

Identyfikacja i wybór rynków oraz instrumentów to pierwsza kwestia jaką naleŜy rozwaŜyć chcąc inwestować środki pienięŜne na rynkach finansowych. Inwestowanie na wielu rynkach moŜe okazać się niezwykle czasochłonne, a przede wszystkim kapitałochłonne, z uwagi na róŜnice w kosztach transakcyjnych i ryzyko kursowe w przypadku giełd zagranicznych.

Rozpoznanie trendów panuj ących na rynku jest czynnością, która winna poprzedzać generowanie sygnałów transakcyjnych. W tym celu słuŜą pomocą średnie ruchome, linie trendu, poszczególne rodzaje wykresów i inne narzędzia techniczne. Czynności tej, podobnie, jak wyboru rynku nie moŜna dokonać mechanicznie. Wymagają one precyzji, wiedzy, oraz duŜego nakładu pracy.

Wybór momentu wej ścia na rynek to czynność, która moŜe być wykonywana mechanicznie przez skonstruowany algorytm transakcyjny. Jest to, razem z momentem wyjścia z rynku, zasadniczy element systemu transakcyjnego. Etap ten jest chwilą, w której najintensywniej uwalniają się emocje inwestorów. Istnieje bezmiar publikacji, które opisują stany emocjonalne związane z inwestowaniem w instrumenty finansowe, oraz podstawy niezliczonych decyzji inwestycyjnych. Aby wyeliminować element emocjonalnego podejścia do inwestowania w papiery wartościowe, moŜna posłuŜyć się tzw. wskaźnikami technicznymi, które mechanicznie decydują o optymalnym momencie kupna czy sprzedaŜy walorów. Nie istnieje jeden doskonały wskaźnik, którego sygnały będą zawsze kierowały strumień pienięŜny we właściwym kierunku. Podobnie, nie wszystkie wskaźniki generują prawidłowe sygnały dla tych samych warunków panujących na giełdzie czy danym walorze. Wybór odpowiedniego wskaźnika, bądź ich zestawienia jest kolejnym zadaniem, któremu naleŜy poświęcić wiele uwagi przy sporządzaniu mechanicznego systemu transakcyjnego.

Zabezpieczanie pozycji jest zjawiskiem, które jeszcze nie rozwinęło się na szeroką skalę wśród polskich inwestorów indywidualnych. Zabezpieczanie pozycji moŜna opisać jako strategię ograniczania strat. Zlecenia typu „stop”, odpowiednio ustawione, są w stanie minimalizować stratę w przypadku ruchu cen w kierunku przeciwnym do załoŜonego.

Wybór momentu wyj ścia z rynku równieŜ moŜe być czynnością, którą powierza się mechanicznemu systemowi transakcyjnemu. Etap sprzedaŜy walorów (bądź zamknięcia pozycji na kontraktach terminowych) jest uwaŜany za moment tworzenia się największych emocji na rynku. O ile zakup moŜe być podyktowany rzeczową kalkulacją, o tyle sprzedaŜ jest zawsze obciąŜona emocjami realizacji zysku lub straty. Mechaniczny system transakcyjny, generując sygnał sprzedaŜy pomija element emocji w grze.

Kontrola funkcjonalna systemu transakcyjnego jest podyktowana nieustanną zmiennością warunków na rynku. System transakcyjny, który generował przyrost kapitału, podczas testowania go na danych historycznych, moŜe nie sprawdzić się podczas testu na rynku. Stąd dopasowywanie parametrów wskaźników technicznych do rynku jest uwaŜane za nieodłączny element warsztatu analitycznego.

Bilansowanie systemu jest ostatnim etapem, który wykonuje się na bieŜąco w trakcie uŜytkowania systemu. PoniewaŜ docelowym załoŜeniem inwestowania na rynkach finansowych, a w szczególności - budowy systemu transakcyjnego, jest przyrost kapitału, stworzony system powinien zwiększać kapitał, który przez niego przechodzi. Obliczanie rentowności systemu jest analizą wyników systemu, podsumowaniem jego sprawności.

Praktycy rynków finansowych są zdania, Ŝe system transakcyjny, który ma słuŜyć generowaniu sygnałów kupna i sprzedaŜy notowanych walorów musi być całkowicie mechaniczny. Jedyną decyzją pozostawioną jego uŜytkownikowi jest to, czy wykorzystać jego wskazania, czy teŜ nie. Wszystkie inne decyzje muszą być wbudowane w system. Wychodząc z powyŜszego załoŜenia, fakt przeniesienia cięŜaru podejmowania decyzji inwestycyjnych na mechaniczne urządzenie jest jedną z najbardziej fascynujących kwestii w analizie technicznej. Tworzenie i udoskonalanie własnego systemu dla wielu inwestorów było i jest dziełem ich Ŝycia, a kaŜdy z powstałych algorytmów cechują indywidualne preferencje jego uŜytkownika. ŚREDNIE RUCHOME

Średnie ruchome (kroczące) są jednymi z najstarszych i najpopularniejszych narzędzi analizy technicznej. Ze względu na nieskomplikowaną budowę i jednoznaczność interpretacji stanowią one podstawę większości mechanicznych systemów transakcyjnych i wskaźników technicznych. Średnie ruchome wyznaczone dla linii cen niwelują przypadkowe i okresowe wahania z wykresu cenowego, generują sygnały o nadchodzących zmianach w kierunkach trendów, wskazując optymalne momenty zakupu i sprzedaŜy papierów wartościowych. Nadrzędnym zadaniem średnich jest zatem śledzenie kształtowania się trendu przez wygładzenie drgań, dając w ten sposób bardzo wyrazisty obraz rynku.

PoniewaŜ wartość średniej obejmuje zawsze dane historyczne z określonego przedziału czasu, linia średniej pozostaje opóźniona w stosunku do bieŜących cen, stąd jej podatność na wahania cen w czasie zaleŜy od ilości okresów, które uśrednia. Im większa ilość obserwacji zawiera się w średniej, tym dłuŜszy jest jej czas


Strona 28

reakcji na kształtowanie się aktualnych cen i tym większe jest jej wygładzenie w stosunku do wykresu cenowego. Z uwagi na ilość uśrednianych danych, moŜna wyróŜnić średnie długookresowe (np. średnia 200 – sesyjna), średniookresowe (np. średnia 100 – sesyjna) i średnie krótkookresowe (np. średnie 5, 10, 15 – okresowe). Opóźnienie jest tą cechą średnich, której nie da się wyeliminować, stąd jej modyfikowanie, w poszukiwaniu optymalnej średniej dla danego rynku i badanego okresu, jest nieodłącznym elementem analizy technicznej. PoniewaŜ jednak rynki ulegają nieustannym fluktuacjom, przyzwyczajenie do określonych, stałych wartości wiedzie do błędu. KaŜdy notowany walor ma charakterystyczną dla siebie długość trendu i częstotliwość zmian. NaleŜy zatem nieustannie mieć na uwadze fakt, Ŝe średnia dająca wiarygodne sygnały dla jednego waloru w danym okresie, moŜe generować mylące sygnały dla innego papieru. Opóźnienie średnich niesie za sobą określone ryzyka - opóźnione wejście na rynek oznacza utratę początkowej części trendu, z kolei, opóźnione wyjście z rynku oznacza utratę części potencjalnego zysku. Rys. 58. Przykładowe średnie ruchome 15, 45, 100 okresowe.


Poza wyróŜnionym opóźnieniem, elastyczność wyboru przy kalkulacji średnich ruchomych dotyczy

równieŜ cen, dla których obliczana jest średnia. Klasycznie, dla obliczenia średnich, stosuje się ceny zamknięcia, ale wstęgi średnich mogą równieŜ obejmować ceny otwarcia rynku, dzienne maksima, minima, lub ceny uśrednione, np. średnie ceny zamknięcia z kolejnych dni. Odrębnymi cechami, które odróŜniają od siebie średnie w ich kalkulacji i interpretacji, jest stopień orientacji średniej na najnowsze dane i jej wraŜliwość na zmiany cen.

Z matematycznego punktu widzenia istnieje szereg metod obliczania średnich. Wśród rodzajów średnich ruchomych wyróŜnia się ich trzy podstawowe rodzaje: proste (SMA), waŜone (WMA) i wykładnicze (EMA) średnie ruchome.

Rys. 59. Porównanie średnich ruchomych(SMA/EMA/WMA).



Strona 29

Prosta średnia ruchoma bazuje na statystycznej mierze średniej arytmetycznej, która stanowi jedną z najbardziej intuicyjnych miar oceny badanego zbioru danych.

( )k

xkSMA

n

knii

n

∑+−== 1

Objaśnienia:

( )nkSMA - n - ta wartość średniej arytmetycznej ruchomej dla k okresów obserwacji

ix - i - ta cena waloru

k - opóźnienie średniej ruchomej Prosta średnia ruchoma obliczana jest dla odgórnie ustalonego zakresu czasu i z okresu na okres jest uzupełniana o nowe dane, eliminując jednocześnie najstarsze z badanego zbioru. Łatwość konstrukcji jest niewątpliwie największą zaletą prostej średniej ruchomej, jednakŜe średnia ta ma jedną powaŜną wadę – moŜe gwałtownie reagować na kaŜdą znaczniejszą zmianę ceny w zbiorze obserwacji. Jeśli w zbiorze danych pojawi się skrajnie duŜa wartość, wynik średniej nie pozostaje równieŜ bez jej wpływu. Wynika to z faktu, Ŝe kaŜda ze zmiennych branych pod uwagę przy obliczeniach ma jednakową wagę i wpływ na ostateczny wynik średniej. Pojawienie się nowej ceny i eliminacja ostatniej ceny ze zbioru moŜe równieŜ wywołać znaczną zmianę w wyniku średniej. Kolejną negatywną cechą prostej średniej ruchomej jest fakt, Ŝe uwzględnia ona jedynie dane z okresu, na który jest obliczana, dane historyczne spoza jej zakresu nie mają na nią wpływu.

Średnia wa Ŝona ma tą zaletę, iŜ przypisuje określonym obserwacjom załoŜone przez analityka

znaczenie. Z reguły większą wartość analityczną w zbiorze obserwacji mają najmłodsze dane o cenach, stąd przy obliczaniu średniej waŜonej uwzględnia się ich priorytet do wyniku średniej. Waga kaŜdej z cen dla liniowo waŜonej średniej ruchomej zmienia się wprost proporcjonalnie do jej umiejscowienia w obserwowanym okresie czasu.

( )( )

kk

ixkWMA

n

knii

n

⋅

+

⋅=∑

+−=

2

11

Objaśnienia:

( )nkWMA - n - ta wartość średniej waŜonej ruchomej dla k okresów obserwacji

Podstawową wadą WMA jest, podobnie jak w przypadku SMA, brak powiązania z danymi historycznymi spoza zakresu czasowego średniej. Uwzględnia ona jedynie dane, które znajdują się w przedziale średniej.

Średnia ruchoma wygładzana wykładniczo niweluje negatywne cechy omówionych powyŜej rodzajów średnich. Nadaje większą wagę najbardziej aktualnym cenom i szybciej reaguje na zmiany cen w sytuacji, gdy usuwa się z jej zbioru starsze dane. Ponadto zachowuje ona informacje o historycznych cenach, jedynie stopniowo zacierając najstarsze informacje. Wada tej średniej polega na fakcie, Ŝe jeŜeli oblicza się dwie EMA o tym samym kroku uśredniania, ale dla innych okresów początkowych, to wyniki tak obliczonych średnich będą się od siebie róŜniły. Pierwszą średnią ze zbioru EMA oblicza się wg wzoru średniej arytmetycznej, z kolei kaŜdą następną opisuje następujący wzór:

( )

+−⋅+

+⋅= − 1

21)(

1

21 k

kEMAk

xkEMA nnn


Strona 30

Objaśnienia:

( )nkEMA - n - ta wartość średniej wykładniczej dla k - okresów obserwacji

O ile zatem wybór rodzaju zastosowanej średniej nie stanowi powaŜniejszego dylematu, o tyle dobór

optymalnej ilości obserwacji do wyliczenia średniej, czyli kwestia czułości średniej na zmiany cen jest problemem decyzyjnym, któremu naleŜy poświęcić duŜo czasu i uwagi. Podstawowe sygnały inwestycyjne, jakie generuje linia średniej w powiązaniu z linią wykresu cenowego, powstają w chwilach przecięcia się wymienionych linii. Klasycznie przyjmuje się, Ŝe sygnał kupna powstaje, gdy linia cen przebija linię średniej od dołu. Z kolei, sygnałem sprzedaŜy jest sytuacja przeciwna, kiedy linia cen przebija swoją średnią od góry. Im większa będzie czułość średniej, tym będzie ona odnajdywała większą ilość punktów zwrotnych w rozkładzie cen i będzie generowała większą ilość sygnałów transakcyjnych, poniewaŜ linia jej wykresu znajdzie się w ścisłym otoczeniu wykresu cenowego. Niekorzyść tzw. „szybkiej” średniej polega na fakcie, Ŝe zbyt duŜa jej czułość na zmiany cen generuje wiele mylących i zarazem błędnych sygnałów, w reakcji na krótkotrwałe odchylenia i okresowe wahania cen. Z drugiej strony długoterminowe średnie generują sygnały z większym opóźnieniem, ale ich analityczna prawidłowość jest duŜo większa niŜ w przypadku krótkoterminowych średnich. Zbyt duŜe opóźnienie średniej w stosunku do cen wpływa, z kolei, na zmniejszoną szybkość reakcji średniej na zmiany rynkowych trendów. Stąd odpowiedni dobór okresu uśredniania przy obserwacjach rynku i poszczególnych walorów jest tak bardzo istotny. Praktycznym rozwiązaniem powyŜszego problemu analitycznego jest stosowanie kilku średnich dla wykresu cenowego. Klasyczną formą realizacji tego załoŜenia jest stosowanie dwóch lub trzech średnich o róŜnych stopniach opóźnienia.

Opóźnienie średnich jest tą cechą, która determinuje ułoŜenie średnich na wykresie cenowym. Dla trendu wzrostowego linie średnich układają się poniŜej linii cen. Średnie krótkookresowe będą połoŜone powyŜej średnich długookresowych. W przypadku trendu spadkowego linie średnich docelowo kształtują się powyŜej wykresu cenowego. Konsekwentnie, dla trendu spadkowego, średnie krótkookresowe będą zawsze docelowo ułoŜone poniŜej linii długookresowych średnich. W obu przypadkach widoczna jest wyraźnie ta cecha średnich ruchomych, w myśl której, im mniejsze opóźnienie średniej, tym połoŜenie linii średnich jest bliŜsze linii cen.

Sygnały inwestycyjne w przypadku zastosowania systemu kilku średnich róŜno okresowych dla

pojedynczego waloru powstają, gdy „młodsze” średnie przecinają „starsze” linie średnich. Wg klasycznego schematu analizy średnich, dla sygnałów generowanych przez trzy średnie: długookresową, średniookresową i krótkookresową, początkowy sygnał kupna powstaje, gdy średnia krótkookresowa przecina od dołu linię średniej średniookresowej. Potwierdzeniem tego sygnału jest przecięcie linii długookresowej od dołu przez linie krótko i średniookresową. Z kolei, gdy trend zmienia swój kierunek na spadkowy, sygnałem sprzedaŜy jest przecięcie od góry średnich „opóźnionych” przez średnie „szybkie”. Sygnały generowane przez krzyŜujące się średnie uzupełnia się o analizę przecięć linii średnich z linią wykresu cenowego waloru.

Rys. 60. Okresowe sygnały transakcyjne generowane p rzez średnie ruchome.


Praktycznym i bardzo popularnym narzędziem technicznym opartym na średnich ruchomych są tzw. „koperty”. Kopert ą określa się w analizie technicznej dwie linie oddalone od linii średniej ruchomej o ustalony


Strona 31

procent, z przeciwnymi znakami. Koperta tworzy swoisty kanał, w którym porusza się linia cen. Zmienność cen opisana wewnątrz koperty informuje o odchyleniu cen na plus lub minus od swojej średniej.

Rys. 61. Przykładowa koperta średnich ruchomych.

Źródło: Opracowanie własne. POPULARNE WSKA ŹNIKI ANALIZY TECHNICZNEJ

Wstęgi Bollingera zostały rozpowszechnione jako narzędzie analizy technicznej w latach 80. XX wieku. WyróŜniają się one swoim podobieństwem do linii koperty średnich ruchomych, jednakŜe istnieją zasadnicze róŜnice w budowie, jak i w ich interpretacji. Wstęgi Bollingera składają się z zestawienia trzech krzywych. Rys. 62. Przykładowe wst ęgi Bollingera na wykresie kontraktów.


Środkowa wstęga jest miarą trendu, zazwyczaj jest to prosta średnia ruchoma, która słuŜy za podstawę dla górnej i dolnej wstęgi. Odległość pomiędzy środkową, a górną i dolną wstęgą jest determinowana przez zmienność cen, z reguły mierzoną odchyleniem standardowym cen. Wstęgi Bollingera dostosowują się zatem do fluktuacji cen - odpowiednio rozszerzają się i zwęŜają w zaleŜności od sytuacji panującej na rynku. Oznaczają względną stabilność cen waloru. Z kolei, im większa zmienność cen w danym okresie, tym wstęgi bardziej oddalają się od wykresu cenowego.

PoniŜej przedstawione zostały formuły słuŜące do obliczania kolejnych wartości wstęg Bollingera. Odchylenie standardowe zmienia swoje wartości w zaleŜności od zmienności cen. Malejące do zera wartości odchylenia.

( )( )∑+−=

−⋅−

=n

kniiin kMAx

kS

1

2

1

1


Strona 32

Objaśnienia:

nS - n - ta wartość odchylenia standardowego

k –opóźnienie średniej ruchomej

Wstęga połoŜona nad wykresem średniej powstaje przez dodanie do wartości średniej ruchomej dwóch odchyleń standardowych. Natomiast dolna wstęga będzie połączeniem wyników róŜnicy średniej ruchomej i podwojonego odchylenia standardowego.

Górna wstęga ( ) nn SDkSMA ⋅+=

Dolna wstęga ( ) nn SDkSMA ⋅−=

Objaśnienia:

D - mnoŜnik dla odchylenia standardowego (najczęściej równy 2)

Interpretacja kształtowania się kursów w przedziale wstęg jest intuicyjna i opiera się na kilku podstawowych załoŜeniach. Przez sygnał kupna interpretuje się sytuację, gdy linia cen wykracza poza dolną wstęgę. Z kolei, przecięcie górnej wstęgi przez wykres cenowy jest uznawane za sygnał sprzedaŜy. Wstęgi Bollingera w swej budowie są uwarunkowane na powrót linii cen do ich wnętrza po kaŜdym wybiciu poza dolną lub górną linię.

Wskaźnik MACD jest jednym z najprostszych w budowie i najbardziej popularnych wskaźników analizy technicznej. Idea tego wskaźnika polega na ukazaniu zaleŜności pomiędzy dwoma średnimi dla danego instrumentu, opartymi na róŜnych okresach uśredniania. Wskaźnik MACD jest kombinacją trzech wygładzonych wykładniczo średnich ruchomych, przedstawioną graficznie w postaci dwóch linii – linii wskaźnika (tzw. linii szybkiej) i linii sygnału (tzw. linii wolnej). Budowę linii wskaźnika opisują poniŜsze wzory:

( )( )n

nn kEMA

kEMAMACD

2

1= lub ( ) ( )nnn kEMAkEMAMACD 21 −=

( )

nMACDtEMA

Objaśnienia:

nMACD - n - ta wartość wskaźnika MACD

k1,k2 - opóźnienia średnich ruchomych (przy czym zawsze k2 > k1)

( )nMACDtEMA - n - ta wartość t - okresowej wykładniczej średniej ruchomej ze wskaźnika MACD

Rezultatem obliczeń jest linia wskaźnika MACD, której wartości oscylują wokół zera. Linię sygnału konstruuje się obliczając średnią wykładniczą dla wskaźnika MACD, przyjmując z góry odpowiedni krok uśredniania. Stąd linia sygnału, jako średnia linii MACD, reaguje wolniej na zmiany cen niŜ sam wskaźnik. Wskaźnik z kolei, będzie odzwierciedlał zmiany układów sił na rynku w krótszym, od swojej średniej, okresie czasu.

Wartość równa zeru na wykresie MACD jest przyjmowana za poziom równowagi dla wskaźnika, czyli sytuację konsolidacji na rynku, bez wyraźnie zarysowanego trendu wzrostowego czy spadkowego. JeŜeli rynek jest w fazie wzrostu, wartości wskaźnika przyjmują dodatnie nachylenie na wykresie i wybijają się w dłuŜszym okresie czasu powyŜej linii zera. Dodatnią wartość wskaźnika potwierdza ułoŜenie jego średnich składowych na

wykresie cenowym poniŜej linii cen, a docelowo: połoŜenie linii średniej o opóźnieniu 2k poniŜej średniej

opóźnionej o 1k . Gdy rynek jest w fazie bessy, ujemne wartości MACD potwierdzają ułoŜenie średnich powyŜej

linii cen, i połoŜenie średniej „wolniejszej” ponad średnią „szybszą”. Linia wskaźnika MACD, oscylując wokół zera, przecina swoją średnią od góry lub od dołu. Ilość punktów przecięcia zaleŜy od czułości samego wskaźnika i opóźnienia jego średniej. Podstawowa zasada interpretacji generowanych przez linie MACD sygnałów inwestycyjnych stanowi, Ŝe za sygnał kupna uwaŜa się przecięcie od dołu linii „wolnej” przez linię MACD. Z kolei,


Strona 33

sygnał sprzedaŜy pojawia się, gdy „szybka” linia wskaźnika przetnie od góry linię swojej średniej. Najkorzystniejsze sygnały transakcyjne są generowane, gdy linie wskaźnika i jego średniej krzyŜują się na poziomach lokalnych szczytów i dołków wykresu MACD, powyŜej linii równowagi dla sygnału kupna, oraz poniŜej tej linii dla sygnału sprzedaŜy. Rys. 63. Przykładowe linie MACD na wykresie spółki.

Źródło: Opracowanie własne. Kolejną informacją, którą zawiera w sobie wykres MACD jest określenie poziomów wykupienia i wyprzedania rynku. Historyczne maksima i minima na wykresie linii MACD stanowią informację o obszarach, w których ceny były bardzo wysokie lub teŜ stosunkowo niskie. W zaleŜności od skłonności do ryzyka danego inwestora przyjmuje się pewne stałe poziomy na wykresie MACD jako linie graniczne wyróŜnionych obszarów. Wyjątkowo przejrzystym sposobem śledzenia sygnałów generowanych przez wskaźnik MACD i jego średnią jest histogram MACD . Przedstawia on róŜnice pomiędzy wartością wskaźnika, a jego średniej dla kaŜdej jednostki czasu.

( )nMACDnn tEMAMACDramMACDhistog −=

Objaśnienia:

nramMACDhistog - n - ta wartość MACD histogram

Rys. 64. Przykładowy MACD histogram na wykresie spół ki.

Źródło: Opracowanie własne. Nachylenie histogramu MACD ukazuje dominującą siłę na rynku, która nadaje kierunek cenom. Rosnący poziom histogramu jest informacją, Ŝe rynek znajduje się w fazie wzrostu. Wykres o negatywnym nachyleniu jest, z kolei, informacją o przyjęciu przez ceny trendu spadkowego. Transakcje przeprowadza się zgodnie z kątem nachylenia histogramu MACD, w miejscach, gdzie jego wartość jest równa zeru.


Strona 34

Wskaźnik relatywnej siły RSI jest wskaźnikiem z grupy oscylatorów, podąŜającym za cenami, który przyjmuje wartości ze ściśle określonego przedziału 0 – 100. Wbrew swojej nazwie nie ukazuje on zaleŜności pomiędzy kilkoma walorami. RSI skupia się wyłącznie na zmienności cen pojedynczego waloru. RSI jest bardzo popularnym wskaźnikiem, za pomocą którego analitycy usiłują określić kierunek i siłę aktualnego trendu dla danego waloru. Wskaźnik ten konstruuje się poprzez porównanie ostatnich wzrostów na danym walorze ze spadkami z danego okresu. W branym pod uwagę okresie n – obserwacji naleŜy wyszczególnić dodatnie i ujemne zmiany cen (najczęściej określa się je procentowo), a następnie obliczyć średnią ze zmian dodatnich (uśrednioną siłę popytu) i średnią wielkość zmian ze znakiem ujemnym (uśrednioną siłę podaŜy).

okresówkzkursuspadekśredni

okresówkzkursuwzrostśredniRSn −

−=

+−=

nn RS

RSI1

100100

Objaśnienia:

nRS - n – ta wartość wskaźnika siły popytu względem podaŜy

nRSI - n – ta wartość wskaźnika RSI

Zatem, gdy w danym i-tym okresie średnia wzrostów jest większa od średnich spadków, wskaźnik RSI rośnie,

poniewaŜ wartość iRS jest większa od 1. Z drugiej strony, gdy średnie wzrosty są mniejsze od średnich

spadków, RSI maleje, gdyŜ iRS przyjmuje wartości mniejsze od 1.

Rys. 65. Symulacja wska źnika RSI na wykresie przykładowej spółki.


Sygnały transakcyjne dla wskaźnika RSI są generowane na określonych poziomach wykupienia i wyprzedania rynku, ustalonych odpowiednio względem przyjętego poziomu ryzyka inwestycyjnego. Podstawowe poziomy wykupienia i wysprzedania to 30% odchylenie od wartości skrajnych przedziału wskaźnika, czyli linie na poziomach 30 (linia wysprzedania) i 70 (linia wykupienia). Przecięcie przyjętego poziomu wykupienia przez linię wskaźnika od góry jest interpretowane jako sygnał sprzedaŜy. Z kolei, przebicie od dołu linii wysprzedania przez rosnącą linię RSI stanowi sygnał kupna. Dodatkowym wzmocnieniem generowanych przez powyŜszy układ sygnałów, jest nakreślenie na wykresie RSI średniej ruchomej dla wskaźnika, której interpretacja względem wskaźnika jest identyczna jak w przypadku MACD i jego linii sygnałowej.

PoniewaŜ na wynik kaŜdego oscylatora wpływa ilość okresów, jakie bierze się pod uwagę przy jego obliczeniu, oscylator Ultimate łączy w jeden wskaźnik techniczny zmienność cen waloru w ciągu trzech róŜnych okresów czasu. Jest on waŜoną sumą trzech oscylatorów dla trzech okresów czasu. Dzięki temu historyczne ceny mają mniejszą wagę niŜ ceny aktualne. Wartości oscylatora wahają się w przedziale pomiędzy 0 a 100, przyjmując 50 jako wartość środkową. Obszar wyprzedania przyjmuje się klasycznie, podobnie jak w przypadku


Strona 35

RSI poniŜej wartości 30, a obszar wykupienia przyjmuje się na poziomie 70 – 100. UŜyte do obliczeń wskaźnika trzy przedziały czasowe są wielkościami definiowanymi przez analityka. Algorytm kalkulacji oscylatora przedstawiono poniŜej.

Dzisiejsze Prawdziwe Minimum:

( ) ( ){ }nclosenn xxPM ;min min=

Dzisiejsza Siła Kupujących:

( ) ( )nnclosen PMxSK −=

Dzisiejszy Prawdziwy Zakres:

( ) ( )( ) ( ) ( )( ) ( ) ( )( ){ }nnclosenclosennnn xxxxxxPZ min1maxminmax ;;min −−−= −

Sumowanie obliczonych danych wg przyjętych trzech zakresów czasu:

∑∑∑∑∑ ∑32131 2

;;;;;n

ii

n

ii

n

ii

n

ii

n

i

n

iii PZPZPZSKSKSK

Surowy Oscylator Ultimate

+

⋅+

⋅=∑

∑

∑

∑

∑

∑3

3

2

2

1

1

24 n

ii

n

ii

n

ii

n

ii

n

ii

n

ii

n

PZ

SK

PZ

SK

PZ

SKSOU

Oscylator Ultimate

100124

⋅

++= n

n

SOUOU

Objaśnienia:

( )nclosex - n – ta cena zamknięcia w danym okresie

( )nxmin - n – ta cena minimalna w danym okresie

( )nxmax - n – ta cena maksymalna w danym okresie

Rys. 66. Symulacja oscylatora Ultimate na wykresie przykładowej spółki.


Podstawowe sygnały transakcyjne generowane przez Oscylator Ultimate odczytuje się na linii 50 pkt dla oscylatora. Przecięcie tej linii od dołu stanowi sygnał kupna. Z kolei, przecięcie linii 50 pkt od góry jest interpretowane jako sygnał sprzedaŜy. Te podstawowe sygnały nie mają jednak duŜej skuteczności w analizie technicznej z uwagi na duŜą ilość błędów jakie generują. Analizę oscylatora Ultimate uzupełnia się o poszukiwanie relacji pomiędzy kątami nachylenia wykresu cenowego i linii oscylatora oraz o przedziały


Strona 36

wykupienia i wysprzedania rynku. ZbieŜności w nachyleniu linii cen i oscylatora określa się mianem dywergencji. Rosnąca dywergencja linii cen z linią oscylatora sygnalizuje kupno. Wyjątkowo silnie oddziałuje dywergencja w pobliŜu linii 30 pkt. oraz przebicie od dołu przez linię oscylatora linii 30 pkt stanowią sygnały kupna. Sygnałem sprzedaŜy jest osiągnięcie przez oscylator okolic poziomu 70 pkt. w połączeniu z malejącą dywergencją z linią wykresu cenowego.

Kolejnymi wskaźnikami, na które warto zwrócić uwagę są wskaźnik NVI oraz PVI, czyli dodatni i ujemny

wska źnik wolumenu . Wskaźniki NVI oraz PVE naleŜą do grupy wskaźników, które w swej budowie uwzględniają, oprócz zmienności cen w czasie, dodatkowo zmienność wolumenu obrotu na danym walorze. Zachowanie się wolumenu obrotu stanowi kryterium kalkulacji wskaźników.

( )

( ) lub11

111

≤

>⋅=

−−

−−−

nnn

nnnin

n

n OOdlaPVI

OOdlaPVIx

x

PVI

( )

( ) lub11

111

>

≤⋅=

−−

−−−

nnn

nnnn

n

n OOdlaNVI

OOdlaNVIx

x

NVI

Objaśnienia:

nPVI – n - ta wartość wskaźnika PVI

nNVI – n - ta wartość wskaźnika NVI

nO – n - ta wartość wolumenu obrotu w danym okresie

Wskaźnik PVI zmienia swoją wartość jedynie w sytuacji, gdy wolumen obrotu na danym walorze rośnie. JeŜeli, dla rosnącego wolumenu, rośnie jednocześnie cena, to wartość wskaźnika się zwiększa. Z kolei, jeŜeli cena waloru maleje, przy rosnącym obrocie, wartość wskaźnika ulega zmniejszeniu. Z powyŜszego wzoru wynika, Ŝe wskaźnik PVI nie zmienia swojej wartości, w sytuacji, gdy wolumen obrotu nie zmienia się, lub gdy maleje z obserwacji na obserwację. Wskaźnik NVI konstruuje się w oparciu o alternatywne reguły niŜ załoŜenia konstrukcji wskaźnika PVI. W przypadku wskaźnika NVI, wzrost wolumenu nie powoduje zmiany jego wartości. Dopiero gdy wolumen maleje, bądź pozostaje bez zmian odnotowuje się zmianę wartości wskaźnika NVI. Stąd, jeŜeli cena waloru rośnie, przy malejącym wolumenie, wartość wskaźnika równieŜ wzrasta. Z kolei, jeŜeli cena maleje, wskaźnik NVI przyjmuje ujemne nachylenie. Rys. 67. Symulacja wska źników NVI i PVI na wykresie przykładowej spółki.



Strona 37

Sygnały transakcyjne dla w/w wskaźników są generowane w oparciu o przecięcia linii wskaźników z wyznaczoną średnią ruchomą z wartości wskaźnika. Im mniejsze opóźnienie średniej ze wskaźnika, tym większa jest ilość sygnałów, jakie generuje dany wskaźnik. Za sygnał kupna dla wskaźnika PVI przyjmuje się sytuację, gdy linia wskaźnika PVI przecina swoją średnią od dołu. Analogicznie, sygnałem sprzedaŜy dla PVI jest sytuacja, gdy linia wskaźnika przecina od góry swoją średnią. Z kolei, dla wskaźnika NVI, sygnałem kupna jest przecięcie przez linię wskaźnika od góry jego średniej, sygnałem sprzedaŜy zaś jest sytuacja, gdy wskaźnik przecina od dołu swoją średnią. Analiza jednego z opisanych wskaźników powinna być poparta równoczesną analizą drugiego, jednak naleŜy liczyć się z faktem, Ŝe sygnały generowane jednocześnie przez PVI i NVI nie muszą się ze sobą pokrywać, a nieraz mogą być względem siebie sprzeczne.

Oscylator Stochastyczny jest jednym ze starszych i najbardziej popularnych wskaźników analizy

technicznej. Wskaźnik ten bada relacje pomiędzy bieŜącą ceną zamknięcia i zakresem wahań cen w ustalonym przedziale czasu. Wskaźnik przyjmuje załoŜenie, Ŝe ceny zamknięcia, które układają się w pobliŜu okresowych maksimów wskazują na przewagę kupujących. Z kolei, ceny zamknięcia, które znajdują się w okolicach okresowych dołków wskazują na wzmoŜoną sprzedaŜ. Oscylator stochastyczny jest skonstruowany z dwóch linii: tzw. linii szybkiej zwanej %K i wolnej linii %D.

( ) ( )

( ) ( )100%

minmax

min ⋅−−

=tt

tnclosen xx

xxK ( )

nKi kMAD %% =

Objaśnienia:

nK% – n - ta wartość niewygładzonego oscylatora stochastycznego

nD% – n - ta wartość oscylatora stochastycznego

( )nKkMA % – n - ta wartość k - okresowej średniej ruchomej niewygładzonego oscylatora stochastycznego

Standardowa wartość przedziału czasowego dla obliczenia oscylatora jest równa 5 okresom, jednak modyfikowanie wartości wskaźnika moŜe zaowocować duŜo większą dokładnością jego wyników. Im mniejszy przedział czasu brany jest pod uwagę przy obliczeniach, tym większa ilość sygnałów, jakie generuje. WiąŜe się to jednak z większym prawdopodobieństwem generowania przez oscylator mylnych sygnałów i wychwytywania nieistotnych punktów zwrotnych.

WyróŜnia się dwa podstawowe rodzaje oscylatora stochastycznego: szybki i wolny oscylator. Szybki oscylator stochastyczny oblicza się według powyŜszych formuł. Jest on bardzo czuły na zmienność cen walorów, ale z uwagi na swą budowę prowadzi do wielu błędnych sygnałów. Stąd wielu analityków preferuje mniej czuły – tzw. wolny oscylator stochastyczny, którego formułę obliczeniową przedstawiono poniŜej.

( )( ) ( )

( ) ( )100%

minmax

min1 ⋅

−−

=tt

tnclosen xx

xxK

( ) ( )( )nKn kMAK1%2% = ( )

( )nKn kMAD2

%% =

Oscylator stochastyczny przyjmuje wartości od 0 do 100. Poziomy wykupienia i wyprzedania dla tego wskaźnika ustala się najczęściej na poziomach 20/80 lub 30/70. Za sygnał kupna uznaje się sytuację, gdy linia wskaźnika przecina na wykresie od dołu linię wyprzedania. Dodatkowo, sygnałem kupna jest sytuacja, w której linia

nK% przecina od dołu linię nD% w obszarze wyprzedania. Bardzo silnym sygnałem kupna jest takŜe

dywergencja linii wskaźnika z linią cen w obszarze wyprzedania. Konsekwentnie, za sygnał sprzedaŜy jest

uwaŜane przecięcie przez linię wskaźnika linii wykupienia od góry, przecięcie przez linię nK% linii nD% w

obszarze wykupienia i dywergencja linii oscylatora z linią cen w strefie wykupienia.


Strona 38

Rys. 68. Symulacja oscylatora stochastycznego na pr zykładzie wybranej spółki.

Źródło: Opracowanie własne. Opracowanie: Zespół Edukacji i Informacji Inwestorskich DM BZ WBK S.A. Aktualizacja: 01.05.2011r.


Strona 39

Opracowano na podstawie:

1. S. B. Achelis, Technical Analysis from A to Z, McGraw-Hill; 2nd edition, New York 2003. 2. R. W. Arms Jr., Volume Cycles in the Stock Market- Market Timing Through Equivolume Charting, Equis

International Inc., Salt Lake City 1994. 3. T. S. Chande, S. Kroll, The New Technical Trader, Wiley & Sons Inc., New York 1994. 4. T. J. Dorsey, Point and Figure Charting - The Essential Application for Forecasting and Ttracking Market

Prices, John Wiley & Sons Inc., New York 1995. 5. R. D. Edwards, J. Magee, Technical Analysis of Stock Trends, John Magee Inc., Boston 1998. 6. A. Elder, Trading for a living – Psychology, Trading Tactics, Money Management, John Wiley & Sons

Inc,. Toronto 1999. 7. Z. Komar, Sztuka spekulacji, Wyd. PRET S.A., Warszawa 1993. 8. L. B. Mendelsohn, Trend forecasting with technical analysis, Marketplace Books, New York 2000. 9. B.J. Millard, Pokonać rynek: skuteczne inwestowanie na rynku akcji, Wyd. Liber, Warszawa 1999. 10. J. J. Murphy, Technical Analysis of the Financial Markets – A Comprehensive Guide to Trading Methods

and Applications, New York Institute of Finance 1999. 11. S. Nison, Japanese Candlesticks Charting Techniques – a Contemporary Guide to the Ancient

Investment Technique of the Far East, New York Institute of Finance, New York 1991. 12. S. Nison, Beyond Candlesticks – New Japanese Charting Techniques Revealed, John Wiley & Sons

Inc., New York 1994. 13. E. Ostrowska, Inwestowanie na rynku kapitałowym, Wyd. WyŜszej Szkoły Zarządzania, Słupsk 2000. 14. J. D. Schwager, Technical Analysis, John Wiley & Sons Inc., New York 1995. 15. V. Sperandeo, T. Sullivan Brown, Trader Vic – Metody Mistrza Wall Street, Dom Wydawniczy ABC,

Warszawa 1998. 16. L. Stevens, Essential Technical Analysis – Tools and Techniques to Spot market Trends, John Wiley &

Sons Inc., New York 2002. 17. W. Tarczyński, Rynki kapitałowe – metody ilościowe wol.1, Agencja wydawniczo – poligraficzna

“PLACET”, wydanie II, Warszawa 2001. 18. M. C. Thomsett, Mastering fundamental analysis: how to spot trends and pick winning stocks using

fundamental analysis, Dearborn Financial Publishing Inc., Chicago 1998. 19. Ch. Vintcent, Spekulacja i inwestowanie długoterminowe: zwycięskie strategie osiągania zysku z

transakcji i wzrostu kapitału, Wyd. K.E. Liber, Warszawa 2000. 20. G. Zalewski, Kontrakty terminowe w praktyce, WIG – Press, Warszawa 2006. 21. Thomas N. Bulkowski „Encyclopedia of chart patterns” Second edition, 2005, John Wiley & Sons Inc.

Teraz wiesz i inwestujesz ANALIZA TECHNICZNA · rynku w okre ślonych sytuacjach, przy podejmowaniu...

Documents

Transcript of Teraz wiesz i inwestujesz ANALIZA TECHNICZNA · rynku w okre ślonych sytuacjach, przy podejmowaniu...