1

Technika wojskowa doby I wojny światowej

2

Uzbrojenie piechoty Karabin powtarzalny- rodzaj karabinu, w którym strzelec

każdorazowo po oddaniu strzału musi ręcznie dokonać repetacji (przeładowania) przez wykonanie odpowiednich ruchów zamkiem, natomiast nabój podawany jest z magazynka. Znacznie polepszyło to szybkostrzelność od czasów karabinów jednostrzałowych w których po każdym wystrzale trzeba było włożyć nabój do ładownicy.

Karabin powtarzalny Mannlicher M1890

3

Bagnet – broń biała kłująca lub kłująco-sieczna mocowana u wylotu lufy karabinu, karabinka lub pistoletu maszynowego. Stanowi on jego przedłużenie umożliwiające użycie tych rodzajów broni strzeleckiej do walki wręcz. Nazwa wywodzi się od nazwy francuskiego miasta Bayonne znanego niegdyś z wytwarzania najlepszych bagnetów w Europie. Pierwsze bagnety - szpuntowe, wprowadzone do użytku w połowie XVII wieku - były zwykłymi ostrzami obsadzanymi we wnętrzu lufy muszkietu. Stosowane były nie tylko w czasie wojen, ale także podczas polowań, np. na dziki. Powtórne naładowanie muszkietu zabierało dużo czasu i mimo wypracowania technik kontrmarszu, po oddaniu strzału żołnierze byli niemal bezbronni, w szczególności wobec ataku szybkiej jazdy wyposażonej w długie kopie, wobec których krótka broń boczna była nieskuteczna. Muszkieterzy wymagali więc ochrony pikinierów, uzbrojonych w długie piki, którymi zasłaniali się przed szarżą kawalerii. Podczas walki ogniowej pikinierzy byli jednak nieużyteczni. Wyposażenie muszkieterów w bagnety dawało im dodatkową broń osobistą - przekształcając muszkiet w rodzaj włóczni, użytecznej tak podczas polowania w celu dobicia rannego zwierzęcia, jak w czasie bitwy do walki wręcz. W późniejszych rozwiązaniach technicznych zmieniono mocowanie bagnetów: bagnet tulejowy nie był już - tak jak szpuntowy - mocowany we wnętrzu otworu lufy, tylko nasadzany na zewnątrz, a ostrze bagnetu było odsunięte poza oś lufy i nie kolidowało z trajektorią pocisku. Dzięki temu możliwe stało się strzelanie także wówczas, kiedy bagnet był już założony na broń. Wobec rezygnacji z kopii i lanc przez większość zachodnich oddziałów kawalerii w XVIII w., najeżone bagnetami (i wciąż prowadzące ogień) czworoboki piechoty były formacją niemal nie do pokonania przez jazdę, o ile utrzymały dyscyplinę. W czasie wojen napoleońskich było tylko kilka przykładów rozbicia uformowanego czworoboku piechoty. W połowie XIX wieku używane były bagnety długości nawet ponad pół metra, którymi walczyć można było nie tylko po obsadzeniu na lufie broni strzeleckiej, ale podobnie jak szablą lub pałaszem.

4

Granat -pocisk wyrzucany ręcznie, siłą mięśni żołnierza, wypełniony materiałem wybuchowym, substancją dymotwórczą lub inną substancją. Granat ręczny wyposażony jest w zapalnik czasowy lub uderzeniowy. Granaty ręczne dzieli się na ćwiczebne, bez materiału wybuchowego, ale poza tym identyczne z bojowymi, służące do treningu, oraz bojowe. Te dzieli się na odłamkowe (do niszczenia siły żywej), przeciwpancerne (kumulacyjne, do niszczenia celów opancerzonych) i specjalne (zapalające, dymne itp.). Policja i siły specjalne wykorzystują granaty przeznaczone do obezwładnienia, lecz nie zabicia przeciwnika - hukowe i oślepiające. Ze względu na kształt dzieli się je na trzonkowe (np. niemiecki Stielhandgranate), jajowe (i o formach zbliżonychdyskowe. Bardzo zwiększyły one możliwości ofensywne i defensywne piechoty.

Bomba Millsa granat r ęczny z I i II w światowej

5

Karabin maszynowy-samoczynna, zespołowa broń palna strzelająca amunicją karabinową o kalibrze do 20 mm. Karabiny maszynowe bardzo często są zasilane taśmą nabojową, gdzie umieszczona jest amunicja. W 1862 roku powstał pierwszy nadający się do użytku w praktyce karabin maszynowy, który skonstruował Richard Gatling; Hiram Stevens Maxim w 1883 roku zbudował pierwszy karabin maszynowy w pełni automatyczny. Początkowo była to broń defensywna, dopiero wprowadzone ręczne karabiny maszynowe (karabin maszynowy Lewis, Chauchat) nadawały się do działań zaczepnych, mógł je bowiem obsługiwać jeden żołnierz. Zasada działania polega na odrzucie lufy lub odprowadzaniu części gazów prochowych przez specjalny otwór w lufie i przewód gazowy. Chłodzenie zapewniała ciecz (starsze konstrukcje), obecnie stosuje się chłodzenie powietrzem i łatwo wymienne lufy. Pierwotnie przeznaczeniem karabinów maszynowych było niszczenie siły żywej, później zaczęto je stosować także do celów przeciwlotniczych, a nawet rażenia lekkich pojazdów opancerzonych.

Karabin maszynowy z okresu I wojny światowej Schwarzlose

6

Ciężki karabin maszynowy- szybkostrzelna broń strzelecka zespołowa, karabin maszynowy strzelający amunicją karabinową. Dużą szybkostrzelność praktyczną uzyskano dzięki zastosowaniu luf chłodzonych wodą lub szybkowymiennych luf chłodzonych powietrzem. Działanie broni najczęściej oparte na zasadzie krótkiego odrzutu lufy (np. Maxim) lub odprowadzania gazów prochowych z lufy (np. Hotchkiss). Broń strzela z ciężkiej podstawy (trójnożnej, saneczkowej, kołowej) ogniem ciągłym (długimi lub krótkimi seriami). Podstawa często umożliwia prowadzenie ognia przeciwlotniczego. Dzięki dużej masie i zastosowaniu mechanizmów kierunkowego i podniesieniowego, ckm umożliwia prowadzenie celnego ognia bezpośredniego na odległość do 1000 m. Podczas pierwszej wojny światowej, a także w okresie międzywojennym, stosowano również ogień pośredni, pogłębiany i posiewany na odległości 1000-2500 m. Obecnie ta kategoria zespołowej broni maszynowej została wyparta przez uniwersalne karabiny maszynowe. Jednym z pierwowzorów ciężkich karabinów maszynowych były kartaczownice.

Ciężki karabin maszynowy Maxim

•

7

Moździerze-rodzaj prostego działa strzelającego stromotorowo. W większości, z wyjątkiem największych rodzajów, nie stosuje się oporopowrotnika. Ponieważ rolę ciężkich moździerzy oblężniczych przejęło lotnictwo, obecnie często definiuje się moździerz jako działo nie mające oporopowrotnika. Bywa także utożsamiany z moździerzem piechoty, nazywanym moździerzem właściwym. W starszej literaturze można spotkać nazwę miotacz lub miotacz min. Podział na moździerze, granatniki i haubice jest niejednoznaczny, zależny od okresu, kraju i publikacji. Wiele moździerzy oblężniczych miało budowę zbliżoną do współczesnych haubic, ale w okresie ich używania wyróżniał je większy kaliber. Granatniki odróżnia mniejszy kaliber i sposób użycia, ale granica jest płynna: na przykład niektóre lekkie moździerze o kalibrze do 60 mm jedni zaliczają do moździerzy inni do granatników. Przeważnie granatniki mają kaliber lufy mniejszy od 50 mm, a moździerze większy od 60 mm, ale nie jest to podział jednoznaczny.

Moździerz z I wojny światowej „ gruba berta”

8

Armata-była dawniej bronią miotająca pociski za pomocą prochu. Współcześnie terminem tym określa się działo o bliskim płaskiemu torze lotu pocisku, służące do ostrzeliwania celów będących na linii pola widzenia. Wynaleziona przed 1280 rokiem w Chinach w postaci metalowej rury (lufy), wyrzucającej pociski w stronę wroga za pomocą prochu strzelniczego. W Europie znana od 1326 jako bombarda. • Z armat wyodrębniły się: • broń ręczna (aktualnie nie zaliczana do armat): • karabin – poprzednio: ręczna puszka, hakownica, muszkiet; • pistolet – poprzednio: krócica – np. Vis; • rewolwer; • działa: • haubica; • moździerze. Najpotężniejszymi pod względem kalibru działami były: okrętowe (np. japońskie pancerniki "Yamato" i "Musashi" miały działa kalibru 460 mm), kolejowe (np. niemiecka Dora miała kaliber 800 mm) i obrony wybrzeża (były to najczęściej działa kolejowe lub okrętowe zamontowane na wybrzeżu). Historycznie największy kaliber (890 mm) ma nie Car Puszka z 1586, przechowywana do dziś w moskiewskim Kremlu, lecz amerykańskie działo doświadczalne Little David (zwane w niektórych źródłach moździerzem) o kalibrze 914 mm. Obecnie działa kalibru ponad 240 mm są wielką rzadkością, a w praktyce najczęściej stosuje się działa do 155 mm (na lądzie) oraz 130 mm (na okrętach).

9

Broń niekonwencjonalna Broń chemiczna – jeden z rodzajów broni, w którym podstawowym

czynnikiem rażącym jest związek chemiczny o toksycznych właściwościach. Często termin ten jest utożsamiany z gazami bojowymi, gdyż większość - choć nie wszystkie - rodzaje broni chemicznej, są oparte na związkach, które w temperaturze pokojowej są gazami, lub cieczami o dużych prężnościach par (są wówczas stosowane w postaci aerozolu). Termin "broń chemiczna" ma jednak szersze znaczenie i oprócz samego czynnika rażącego obejmuje też urządzenia i techniki do jego przenoszenia i aplikowania na polu bitwy.

Broń chemiczną dzieli się na dwa ogólne rodzaje:

1. bojowe środki trujące (głównie gazy lub lotne ciecze) 2. bojowe środki pomocnicze (zapalające, defolianty, lakrymatory)

‘Atak gazowy przeprowadzony podczas I wojny światowej

10

Drut kolczasty-liniowy element konstrukcyjny zapór (zasieków przeciwpiechotnych) i ogrodzeń (płotów). Wykonywany jest w postaci dwóch (rzadziej trzech) skręconych spiralnie drutów stalowych (nośnych, właściwych). Na nich w odstępach nawinięte są w sposób uniemożliwiający przesuwanie wzdłuż i obracanie wokół drutu nośnego, krótkie odcinki drutu (zwoje) o wystających, ostro ściętych końcach długości kilkunastu milimetrów. Właściwości drutu kolczastego opisują: grubość drutów nośnych, odległość pomiędzy zwojami kolców i liczba wystających końców w zwoju (2 lub 4).

11

Mina- wykonany fabrycznie lub przygotowany z dostępnych materiałów bezpośrednio na polu walki ładunek materiału wybuchowego z urządzeniem inicjującym i zabezpieczającym umieszczony w obudowie, często wodoszczelnej; w zależności od przeznaczenia może zawierać też elementy rażące - kawałki metalu a nawet kamienie. W zależności od konstrukcji i przeznaczenia miny najczęściej są przeznaczone do maskowania - zakopywania w ziemi (ale też umieszczania np. pod lodem).

Miny dzielą się na:

• miny przeciwpiechotne- służy do rażenia żołnierzy wojsk przeciwnika; po zakończeniu działań wojennych miny tego typu są przyczyną strat wśród ludności cywilnej; najprostsza mina prowizoryczna wykonywana masowo przez żołnierzy to puszka po konserwie wypełniona kamieniami z umieszczoną wewnątrz kostką 200g trotylu i zapalnikiem naciągowym;

• miny przeciwpancerne- jej zadaniem jest uniemożliwienie przejazdu - natarcia przez zaminowany teren sprzętu bojowego - czołgów, transporterów itp. przeciwnika;

• specjalną kategorię stanowią miny pułapki - specjalnie preparowane ładunki wybuchowe, których sposób wykonania, założenia czy wyglądu ma "zachęcić" przeciwnika do uruchomienia ukrytego zapalnika inicjującego wybuch ładunku.

12

Transport piechoty- podczas pierwszej wojny nie znane były jeszcze opancerzone transportowce. Większość piechoty maszerowała na pole bitwy. Dopiero w późniejszym okresie zaczęto do transportu piechoty używać pojazdów motorowych takich jak ciężarówki czy w wypadku braku ciężarówek samochodów osobowych rekwirowanych przez wojsko od cywili. Bardzo dobrym w tamtych czasach środkiem transportu był pojazd półgąsienicowy który odznaczał się dużą wytrzymałością i zdolnością manewrową. Pierwszy pojazd półgąsienicowy skonstruował i opatentował Adolphe Kergesse. Zwiększył on mobilność piechoty przez co umożliwił zaskoczenie przeciwnika szybkim przerzutem sił z jednego miejsca w drugie.

Rysunek patentowy pojazdu Kergesse’a

13

Czołgi- mimo że pojawiły się dość późno na polach bitew I wojny światowej to powstało wiele typów tych pojazdów opancerzonych. Pierwsze czołgi były mocno opancerzone przez co bardzo ciężkie. W zależności od modelu miały uzbrojenie artyleryjskie lub aby w broń maszynową. Rozwijały niską prędkość gdyż miały służyć za ruchomą osłonę piechocie atakującej wrogie okopy. Najszybszy z nich miał prędkość maksymalną 13 km/h. W technice pojazdów opancerzonych podczas pierwszej wojny światowej dominowali Brytyjczycy. To oni pierwsi wprowadzili czołgi na pola bitew. Niemcy próbowali odpowiedzieć na wyzwanie konstruując wielkie czołgi takie jak K-Wagen które jednak nie wyjechały na pola bitew z powodu zrujnowanej wojną gospodarki dla której za dużym wyzwaniem było dostarczanie tysięcy ton stali do fabryk którą trzeba było sprowadzać ze Szwecji co przy blokadzie morskiej było praktycznie niemożliwe.

• Projekty czołgów niemieckich

14

Projekty brytyjskich

15

• Projekty czołgów francuskich

16

Broń niekonwencjonalna

Gazy bojowe po raz pierwszy zastosowano na większą skalę w trakcie I wojny światowej. Pierwsze użycie miało miejsce na froncie zachodnim, kiedy Niemcy w okolicach Neuve Chapelle ostrzelali pozycje Francuzów granatami z gazem łzawiącym. Niemcy, w celu wsparcia piechoty, wystrzelili ok. 3000 szt. artyleryjskich pocisków 105 mm, wypełnionych o-dianizyną (oznaczonych jako Nischrapnell). Atak był zupełnie nieudany, zajmujący ten odcinek frontu Anglicy nie zauważyli nawet obecności tego gazu.

Na froncie wschodnim na linii rzek Bzura i Rawka 31 grudnia 1914, pod Bolimowem w rejonie wsi Borzymów (obecnie nie istnieje) i Humina, Niemcy ostrzelali pozycje rosyjskie artyleryjskimi pociskami o symbolu 12-T (tzw. T-Granaten) wypełnionymi mieszaniną bromku ksylilu i ksylenu, substancja chemiczną wywołująca łzawienie. Oprócz normalnych pocisków artyleryjskich do wsparcia piechoty Niemcy przygotowali ok. 18 tys. pocisków wypełnionych gazem łzawiącym. W rejonie natarcia skoncentrowano 100 baterii (ok. 500 dział, w tym ok. 150 ciężkich)). W każdym pocisku znajdowało się ok. 4 kg środka łzawiącego, łącznie 72 tony. Przygotowanie artyleryjskie rozpoczęto o godz. 7.00 przy temperaturze -20 °C. Natarcie rozpo częto o godz. 11.00. Z powodu niskiej temperatury nie doszło jednak do uwolnienia skutecznych ilości gazów.. Pociski tego samego typu wykorzystano w marcu 1915 roku w Nieuwpoort we Flandrii. Nikłe skutki użytych wcześniej gazów łzawiących spowodowały, ze Niemcy zwrócili uwagę na koncepcję użycia chloru, złożoną jesienią 1914 szefowi Sztabu Generalnego gen. Erichowi von Falkenhayn przez profesora Fritza Habera. Haber twierdził, że chlor to nowa broń, która potrafi przełamać najlepiej umocnione pozycje obronne i przyniesie zwycięstwo w wojnie pozycyjnej. Chlor powinien szybko się rozwiewać, umożliwiając natarcie piechoty bezpośrednio po ataku chemicznym. Chlor miał jeszcze tę zaletę, że jako cięższy od powietrza wnikał w zagłębienia terenu i wolniej się z nich ulatniał, skutecznie eliminując żołnierzy w okopach i ukrywających się. Haber opracował też technologię zastosowania tego gazu. Kilka tysięcy metalowych butli z płynnym chlorem, ustawionych równoległe do pozycji nieprzyjacielskich miało być otwartych jednocześnie. Wydobywający się gaz niesiony wiatrem nie tylko porazi, ale i uśmierci żołnierzy przeciwnika. Będzie miał także olbrzymie znaczenie psychologiczne, spowoduje panikę i rozprężenie w szeregach wroga. 22 kwietnia 1915 na północ od Ypres pod miejscowością Lengemarck Niemcy użyli chloru po raz pierwszy.

17

Uwolniono 150 ton tego gazu z ponad 6 tys. butli w kierunku alianckich okopów, na odcinku o długości 6 km. Straty aliantów w wyniku operacji wyniosły ok. 12 tys. żołnierzy, z czego od gazu zmarło 350 ludzi. Ze względu na skuteczność użytej broni, dzień 22 kwietnia 1915 uznano na całym świecie jako moment rozpoczęcia wojny gazowej. W drugiej połowie kwietnia 1915 rozpoczęły się niemiecko-austro-węgierskie przygotowania do operacji w Galicji. Tam też planowano przeprowadzenie siłami 36 pułku saperów (tzw. pułku gazowego) ataku z użyciem chloru. Jednak szef sztabu 11 armii płk. Hans von Seeckt zrezygnował z tej opcji, gdyż obawiał się uzależnienia od warunków pogodowych, które mogły uniemożliwić rozpoczęcie ofensywy w planowanym terminie 2 maja.

W tej sytuacji pułk gazowy przydzielono do 9 armii i wysłano w rejon Bolimowa. W ten sposób rozpoczęto przygotowania do ataku gazowego nad Bzurą i Rawką.

Na kilkunastokilometrowym odcinku frontu (ok 12 km w linii prostej) od tartaku w Bolimowie do Białyń (wg innych źródeł do Suchej) 36 pułk saperów umieścił 12 tys. butli z 264 tonami chloru. Saperzy umieścili butle na przedpiersiach okopów przykrywając je workami z piachem. Butle ustawiono pojedynczo lub łączono po kilka, a od zaworów odprowadzono 3 metrowe rury, z których wydobywał się ciekły chlor zmieniający się w gaz. Niemcy czekali na sprzyjający kierunek wiatru. 30 maja ukształtowała się sprzyjająca cyrkulacja i 31 maja nad ranem (między godz. 2–3) Niemcy rozpoczęli wypuszczanie chloru. Po otwarciu butli z wiatrem sunęła 6-metrowej wysokości fala gazu, która szybko dotarła do odległych o 80–600 kroków Rosjan. Zaskoczenie Rosjan w okopach było pełne (Rosjanie nie posiadali masek pgaz, 6 pułk wyposażony był w aparaty tlenowe), nie wiedzieli jak się zachować. Sądząc, że jest to zasłona dymna chowali się do okopów, a tam stężenie gazu było największe. Gdy chmura opadła rozpoczęło się natarcie niemieckie. Na szczęście dla obrony rosyjskiej gaz przeszedł nad żołnierzami na pierwszej linii okopów i wraz z posiłkami Rosjanie powstrzymali atak niemiecki. Liczba zagazowanych osiągnęła ok. 11 tys. (inne źródła podają 9100 żołnierzy). Rosyjskie publikacje twierdzą ze życie straciło od 1500 - 2100 żołnierzy. Rosjanie pochowali swoich żołnierzy po ataku gazowym w mogiłach zbiorowych w Wyskitkach, Miedniewicach i Guzowie.

18

Po raz drugi użyto chloru nad Rawką i Bzurą 12 czerwca 1915, na krótkim 4 kilometrowym odcinku frontu od Kozłowa Biskupiego po Suchą. Atak ten nie spowodował tak dużych strat jak poprzednio. Wypuszczenie gazu poprzedziło przygotowanie artyleryjskie. Po przejściu chmury gazu nastąpił atak piechoty. Żołnierze niemieccy widząc ogrom strat i męczarnie zagazowanych samoczynnie nieśli pomoc Rosjanom, zbierając z pola walki zatrutych i wynosząc poza pole walki i na tyły. Użycie "cudownej broni" i tym razem nie przyniosło oczekiwanych sukcesów militarnych.

II Rzesza intensywnie rozwijała prace nad bronią chemiczną. Trzeci i ostatni atak nastąpił w nocy z 6 na 7 lipca 1915 na froncie o szerokości 12 km, kończąc się tragicznie dla samych Niemców. Początkowo wiatr przesuwał się w stronę pozycji rosyjskich. Za chmurą szło natarcie niemieckiej piechoty, które zdobyło pierwsza linie rosyjskich okopów. Wtedy wiatr zmienił kierunek i zepchnął obłok gazowy na Niemców. Około 1200 żołnierzy zginęło zatrutych gazem. Aby ukryć ten fakt przed własnym wojskiem trupy pochowano bezpośrednio w okopach. Dopiero po przejściu frontu Niemcy ekshumowali poległych żołnierzy. Po tym wydarzeniu sztab armii zrezygnował z dalszego używania gazów.

6 sierpnia 1915 roku pod Twierdzą Osowiec Armia Pruska do zdobycia twierdzy użyła broni gazowej, związków chloru i bromu. Niemcy nie uzyskując powodzenia ostrzałem artyleryjskim i szturmami piechoty, rankiem użyli gazów (Rosjanie w tym czasie nie mieli na wyposażeniu masek). W wyniku użycia gazów Rosjanie ponieśli olbrzymie straty. Na Pozycji Sośnieńskiej trzy kompanie były zagazowane, w jednej pozostało 40 żołnierzy, na Pozycji Las Białogrady z trzech kompanii przeżyło 60 żołnierzy i 2 karabiny maszynowe. W odległości 12 km., od miejsca wypuszczenia gazów we wsiach: Żodzie, Owieczki i Kramkówka Mała, ofiarami byli cywile. Jednak szturm twierdzy siłami 7 batalionów Landwery (ok. 7 tys. żołnierzy) nie przyniósł powodzenia.

12 lipca 1917 roku, również pod Ypres, Niemcy użyli gazu musztardowego (zwanego też od tego czasu iperytem).

Niemcy użyli gazów bojowych, już po podpisaniu w Compiègne w dniu 11 listopada 1918 kapitulacji, przeciw oddziałom powstańców wielkopolskich. 16 lutego 1919 Ignacy Jan Paderewski - członek Komitetu Narodowego Polskiego nadesłał do Konferencji Pokojowej w Paryżu depeszę, w której stwierdził m.in. "wojska niemieckie rozpoczęły działania ofensywne na wielką skalę w niemieckiej Polsce. Zajęły one miasta Babimost i Kargowa... Niemcy stosują duże ilości gazów trujących".

19

Atak z użyciem chloru

konsekwencje użycia chloru

Żołnierze ukrywający się w okopach

20

Wojna na morzu Wojna na morzu w pierwszym roku wojny była prowadzona

niezdecydowanie. Ani państwa centralne, ani marynarka ententy nie podejmowały poważniejszych kroków. Zajmowały się głównie potyczkami, stawianiem zagród minowych a marynarka ententy także ochroną tras komunikacyjnych przed niemieckimi U-bootami. Pierwszą większą bitwą 1914 roku była bitwa koło Helgoland stoczona 28 sierpnia. Niemcy zostali w niej pokonani głównie z powodu przewagi liczebnej Wielkiej Brytanii. Niemcy mieli 37 lekkich jednostek (w tym 12 nieuzbrojonych trałowców) zaś Brytyjczycy 5 jednostek ciężkich, 8 okrętów podwodnych i 41 lekkich jednostek. Flota niemiecka do końca 1914 nie odważyła się już na śmielsze kroki. Jedynie okręty podwodne były systematycznie wysyłane w celu zakłócania transportu morskiego Wielkiej Brytanii.

Niemiecki torpedowiec SMS V 187- okręty tego typu były główną bronią sił walczących w bitwie koło Helgoland.

21

Kampania 1915 Rok 1915 zaczął się dla Niemców niepomyślnie gdyż już 24

stycznia doznali klęski w bitwie na ławicy Dogger Bank. I tym razem do zwycięstwa floty brytyjskiej przyczyniła się jej przewaga liczebna. Brytyjczycy mieli 5 okrętów ciężkich i 42 jednostki lekkie, zaś Niemcy 3 okręty ciężkie i 22 lekkie. W tym roku dość aktywna była flota rosyjska na Bałtyku. Wykonała ona rajd na Gotlandię, postawiła wiele zagród minowych na ważnych dla Niemiec szlakach handlowych oraz zdołała wyprzeć liczniejszą flotę niemiecką z zatoki Ryskiej, poza tym pokonała Turcję w bitwie pod Kefken. Jednak tak jak to w roku 1914 nie doszło do dużych bitew.

krążowniki- one były główną bronią Niemców w bitwie na Dogger Bank, nie mogły one powstrzymać o wiele silniejszych krążowników liniowych i ich wsparcia niszczycieli.

22

Rok 1916 Bez wątpienia największą bitwą morską tego roku, tej wojny i

świata była bitwa jutlandzka . Spowodowana ona była trudną sytuacją Niemiec po klęsce pod Verdun i pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju przez założenie blokady morskiej przez Wielką Brytanię. Było ona próbą przełamania blokady co umożliwiło by Niemcom sprowadzanie towarów z takich krajów jak Szwecja które sympatyzowały z Niemcami. To była dziwna bitwa. Stoczona została jak sama nazwa wskazuje przy wybrzeżu półwyspu jutlandzkiego. Niemcy i Brytania przygotowywali się do niej. Dlatego była bitwą na tak wielką skalę. Brało w niej udział aż 250 okrętów, w tym 151 okrętów Brytyjskich i 99 niemieckich. Bitwa rozpoczęła się 31 maja o godzinie 15:20 a zakończyła o 1 czerwca o 2:10. Dziwne jest to że bitwa w takiej dysproporcji sił wynoszącej 151.888kg salwy burtowej okrętów Brytanii w porównaniu do 61.336kg salwy okrętów niemieckich (waga salwy burtowej była jednym z wyznaczników siły bojowej okrętów artyleryjskich, była to łączna masa pocisków wystrzeliwanych podczas jednej salwy w kierunku jednej burty) trwała tak długo. Jeszcze dziwniejsze jest to że flota Brytyjska miała większe straty niż flota Niemiecka. Oto porównanie strat:

Straty Wielka Brytania Niemcy

6094 zabitych 2551 zabitych 510 rannych 507 rannych 177 jeńców 1 przeddrednot 3 krążowniki liniowe 1 krążownik liniowy 3 krążowniki pancerne 4 krążowniki lekkie 8 niszczycieli 5 torpedowców

Zgodnie z ówczesną taktyką, okręty przed bitwą płynęły w kierunku przeciwnika w równoległych kolumnach, żeby stanowić jak najmniejszy cel dla torped. Podczas bitwy flota powinna rozwinąć się w jedną linię (szyk liniowy), przecinającą kurs okrętów przeciwnika w taki sposób, żeby maksymalna liczba dział mogła być użyta strzelając na burtę, a nieprzyjaciel mógł prowadzić ogień jedynie z dział dziobowych czołowych okrętów. Taktyka taka nazywała się obrazowo: "postawieniem poprzeczki nad T" (cross T). Dojście do takiego modelowego starcia było jednak w dużym stopniu kwestią szczęścia, z większym prawdopodobieństwem bitwa mogła przybrać raczej postać wymiany

23

ognia pomiędzy dwiema manewrującymi flotami poruszającymi się mniej więcej równoległymi kursami. Niemcy nie mieli zamiaru szukać i zmierzyć się w walnym starciu z brytyjską flotą. Przewaga liczebna całej brytyjskiej marynarki Royal Navy była przygniatająca - 33 drednoty w porównaniu do 18 niemieckich. Podczas bitwy jutlandzkiej, w skład sił Jellicoe wchodziło 28 drednotów i 9 krążowników liniowych, podczas gdy Scheer miał 16 drednotów i 5 krążowników liniowych oraz 6 starszych pancerników (przeddrednotów). Brytyjczycy mieli również przewagę w okrętach lżejszych klas. Rozpatrując wagę salwy burtowej, Brytyjczycy mieli przewagę 151 888 kg wobec 61 336 kg. Brytyjska przewaga liczebna była częściowo niwelowana przez parametry techniczne - niemiecka artyleria była celniejsza, niemieckie ciężkie okręty miały lepszy poziom ochrony przeciwtorpedowej i podział na przedziały wodoszczelne, ich pociski przeciwpancerne były bardziej skuteczne od brytyjskich i, co ważne, Brytyjczycy używali zbyt wrażliwych ładunków miotających i komory amunicyjne ich okrętów nie były dobrze chronione. Kolejnym problemem Brytyjczyków była wyjątkowo kiepska łączność pomiędzy ich okrętami.

24

Plan Niemiecki

W 1916 niepowodzenie pod Verdun i zwiększająca się efektywność blokady morskiej doprowadziła niemiecki sztab do próby złamania lub osłabienia przewagi Royal Navy. Niemcy zaplanowali na 17 maja 1916 wypad krążowników liniowych admirała von Hippera pod jeden z brytyjskich portów, którego celem miało być wywabienie z bazy eskadry admirała Beatty'ego i wciągnięcie jej pod ostrzał ubezpieczającej operację Hochseeflotte. W tym celu okręty Hippera miały zająć pozycję pomiędzy portem Flamborough Head a południowo-zachodnim krańcem ławicy Dogger. Równocześnie pod angielskie porty skierowano dziesięć okrętów podwodnych, które miały zaatakować wychodzące z nich okręty liniowe. Dwa z nich ulokowano w Pentland Firth celem ataków na Grand Fleet, która stacjonowała w Scapa Flow, a osiem pod Rosyth, gdzie przebywał Beatty. Kilka innych okrętów podwodnych otrzymało dodatkowe zadania, w tym zaminowania wyjścia z Firth of Forth. Równocześnie z akcją sił podwodnych admirał Sheer zaplanował użycie Zeppelinów jako zwiadu nad portem Sunderland i okolic Orkadów.

Plan Brytyjski

Admiralicja brytyjska na pierwsze dni czerwca 1916 roku zaplanowała

kolejną akcję, której celem miało być wywabienie Hochseeflotte z baz. Jako przynęta miały posłużyć dwie eskadry krążowników lekki, które miały być ubezpieczone z daleka przez Grand Fleet i krążowniki liniowe admirała Beatty'ego. Jednakże w związku z rozszyfrowaniem 30 maja przez Room 40 rozkazu admirała Sheera nakazującego Hochseeflotte sformowanie szyku przy ujściu rzeki Jade, a potem meldunków dających podstawy do wysnucia wniosku o większej akcji niemieckiej floty, o godzinie 17:28 admirałowi Jellicoe wydano rozkaz natychmiastowego wyjścia w morze i koncentracji sił przy wschodnich wybrzeżach Szkocji. O godzinie 17:50 admirał Beatty otrzymał polecenie wyjścia z Rosyth i udania się do punktu odległego o 100 Mm na północ do Horns Reef. Gdyby po dotarciu na miejsce około godziny 14:00 nie napotkał sił niemieckich, miał zmienić kurs na północny. W tym samym czasie Grand Fleet miała podążać na miejsce odległe o około 65 Mm na północ od przewidywanej na 31 maja o godzinie 14:00 pozycji krążowników liniowych admirała Beatty'ego. W razie nienapotkania sił niemieckich oba zespoły miały połączyć się tam połączyć późnym popołudniem.

25

Przebieg bitwy Niemieckie okręty podwodne okazały się zupełnie nieefektywne -

nie zatopiły żadnego okrętu ani nie dostarczyły informacji zwiadowczych. Okręty adm. Jellicoe podążały do miejsca spotkania nienaruszone, lecz zostały za to wprowadzone w błąd przez wywiad Admiralicji; otrzymały informację, że niemiecki zespół znajdował się o 9 godzin rejsu dalej, niż w rzeczywistości.31 maja o godzinie 15:20 lekkie siły obu stron natknęły się na siebie nawzajem, chcąc skontrolować neutralny duński parowiec, płynący pomiędzy obiema flotami. Po doniesieniu tego admirałowi Beatty, wyruszył on swoją eskadrą w celu odcięcia niemieckich okrętów od bazy. O godzinie 15:30 Beatty zauważył krążowniki adm. Hippera poruszające się na północny zachód. Hipper wówczas zawrócił w celu zwabienia Beatty'ego w kierunku głównych sił Scheera. O godz. 15:45, kiedy obie eskadry płynęły mniej więcej równolegle, Hipper i Beatty otworzyli ogień z odległości ok. 15 km. Około godz. 16:05 wyleciał w powietrze trafiony brytyjski krążownik liniowy "Indefatigable" (dwóch ludzi ocalało), a o 16:25 taki sam los spotkał krążownik liniowy "Queen Mary" (dwudziestu ludzi ocalało) (Beatty miał wówczas powiedzieć: coś niedobrego dzieje się dzisiaj z naszymi cholernymi okrętami), po eksplozji „Queen Mary” miała miejsce gwałtowna i chaotyczna potyczka kontrtorpedowców. Około 16:30, gdy zwiadowca z eskadry Beatty'ego spostrzegł 16 pancerników Scheera, Beatty zdecydował skierować się na północ, w celu zwabienia niemieckiej floty w kierunku sił adm. Jellicoe i około godz. 16:45 zerwał kontakt z siłami niemieckimi, kończąc pierwszą fazę bitwy. Co dziwne, Beatty nie wysłał żadnej wiadomości do adm. Jellicoe od godziny 16:40 do 18:10, a wiadomość, którą w końcu wysłał sugerowała, że cała niemiecka flota była aktywna. Jellicoe znalazł się wówczas w niepokojącej pozycji, przeceniając liczebność nieprzyjaciela. Potrzebna mu była znajomość pozycji Niemców aby ocenić, kiedy rozwinąć siły z kolumn do pojedynczej linii. Mógł wybierać rozwinięcie do zachodniej lub wschodniej kolumny. Musiało to być dokonane przed nadciągnięciem Niemców, lecz zbyt wczesne rozwinięcie mogło oznaczać utratę szansy na decydujące starcie. Rozwinięcie na zachód przybliżyłoby jego flotę do sił Scheera, co miało znaczenie, gdyż nadciągał zmierzch, lecz brytyjska flota mogła być wówczas zaskoczona podczas manewrowania. Rozwinięcie na wschód odsuwałoby flotę od Scheera, ale dałoby szansę "postawienia kreski nad T" i okręty Jellicoe miałyby przewagę widząc sylwetki okrętów Scheera na zachodzie. Rozwinięcie zajmowało około 20 minut, podczas gdy floty nadciągały ku sobie ze znaczną prędkością. W

26

końcu Jellicoe zarządził rozwinięcie na wschód o godzinie 18:10.Scheer dostrzegł brytyjską flotę przed sobą około 18:30, w linii w poprzek swojego kursu. Po krótkiej wymianie ognia, wystarczającej jednak do zniszczenia krążownika liniowego HMS "Invincible" pod dowództwem kontradmirała Hood'a (ocalało jedynie 6 marynarzy), o 18:33 Scheer rozkazał swojej flocie zawrócić o 180 stopni i rozpocząć odwrót. Wśród kłębów dymu i mgły, siłom Scheera udało się oderwać się od nieprzyjaciela. Jellicoe skierował swoje siły na południe i Scheer, zawracając na wschód, ponownie natrafił na Brytyjczyków o 19:15. Scheer wówczas ponownie zawrócił i umknął pod osłoną śmiałych ataków torpedowych jego niszczycieli, gdy zapadły ciemności. Ponieważ bitwa przekształciła się w serie nocnych starć pomiędzy niszczycielami, Jellicoe błędnie przyjął, że główne siły niemieckie będą kierować się w stronę ujścia Ems i skierował własne siły na południe. Krótkie zwarcie się z niemieckimi siłami o 20:20 było ostatnim starciem okrętów liniowych. O godz. 02:10 storpedowany przez brytyjskie niszczyciele stary pancernik "Pommern" zatonął z całą załogą, ponadto na skutek uszkodzeń zatonął niemiecki krążownik liniowy "SMS Lützow". Siły zwiadowcze Jellicoe nie zdołały rozpoznać rzeczywistego kursu głównych sił niemieckich na północny zachód i Rafę Horns. Wczesnym rankiem flota Scheera była poza zagrożeniem i kiedy Jellicoe ostatecznie zorientował się w sytuacji o godzinie 4:15, pozostało mu już zawrócić do bazy.

27

Rodzaje okrętów lekkich biorących udział w bitwie jutlandzkiej:

1. Krążownik lekki – klasa dużych okrętów artyleryjskich, podklasa krążowników, powstała na początku XX wieku. Intensywnie używane podczas obu wojen światowych. Obecnie, podobnie jak i inne okręty artyleryjskie, klasa zanikła. Do tej klasy należały też krążowniki przeciwlotnicze.

2. Torpedowiec – klasa niewielkich lub średniej wielkości okrętów, przeznaczonych głównie do wykonywania ataków torpedowych na okręty nieprzyjaciela. Powstała pod koniec XIX wieku, kiedy to przypadł też szczyt popularności torpedowców. Zastąpione następnie przez inne klasy okrętów, były budowane i używane w mniejszych ilościach do okresu II wojny światowej.

3. Niszczyciel – szybki, wielozadaniowy okręt przeznaczony do takich zadań jak: ochrona własnych jednostek, zwalczanie lotnictwa, okrętów podwodnych i innych jednostek wroga. Klasa niszczycieli powstała z wcześniejszej klasy kontrtorpedowców, która z kolei powstała w celu zwalczania torpedowców. W miarę ewolucji nowych zagrożeń takich jak: lotnictwo wojskowe i okręty podwodne kontrtorpedowce otrzymywały coraz silniejsze i bardziej zróżnicowane uzbrojenie aż do powstania klasy niszczycieli. W okresie II wojny światowej nastąpił dalszy podział niszczycieli na bardziej wyspecjalizowane jednostki – niszczyciele eskortowe i fregaty.

4. Stawiacz min – klasa okrętów, przeznaczonych specjalnie do stawiania min morskich (w odróżnieniu od okrętów innych klas, mogących stawiać miny jako pomocnicze zadanie). Obecnie praktycznie zanikła.

5. Tender wodnosamolotów (okręt-baza wodnosamolotów) - okręt lotniczy zbudowany lub przystosowany do prowadzenia operacji lotniczych za pomocą bazujących na nim wodnosamolotów. Pierwsze tendry powstały przed I wojną światową i były rozwijane w okresie międzywojennym, a w końcu zastąpiono je lotniskowcami.

28

Rodzaje ciężkich okrętów biorących udział w bitwie:

1. Drednot - określenie generacji pancerników (okrętów liniowych) budowanych od 1906 roku do 1922 roku. Nazwa pochodzi od nazwy brytyjskiego pancernika HMS "Dreadnought", który wszedł do służby w grudniu 1906 roku jako pierwszy okręt zbudowany według nowych koncepcji. Były one znacznie większe od swych poprzedników. Charakteryzowało je bardzo silne uzbrojenie (od 10 do 12 dział których kaliber wahał się od 280mm do 406mm. Były one także wiele szybsze od innych ciężkich okrętów dzięki zastosowaniu turbin parowych.

2. Przeddrednot, predrednot - umowne określenie generacji okrętów liniowych (pancerników) budowanych od lat 80. XIX wieku do I dekady XX wieku. Nazwa, nadana później, oznacza pancerniki poprzedzające generację drednotów.

3. Krążownik pancerny (krążownik opancerzony) – klasa dużych okrętów artyleryjskich, powstała pod koniec XIX wieku, zanikła po I wojnie światowej. Jedna z dwóch podklas krążowników istniejących na przełomie XIX i XX wieku (obok krążowników pancernopokładowych).

4. Krążownik liniowy - klasa dużych okrętów artyleryjskich, która wykształciła się w okresie poprzedzającym I wojnę światową jako połączenie cech krążowników (duża prędkość) i pancerników (wielkość i uzbrojenie). Krążowniki liniowe zaliczane były obok pancerników do okrętów liniowych. W dawnym polskim piśmiennictwie nazywano je też "krążownikami bojowymi".

29

Przykłady zdjęć lekkich okrętów:

HMS Dauntles- lekki krążownik Brytyjski

Torpedowiec rosyjski „No.214”

Niszczyciel japoński „Amatsukaze”

30

Przykłady zdjęć okrętów ciężkich:

HMS Dreadnought pierwszy okręt typu drednot

Krążownik pancerny HMS Devonshire

Krążownik liniowy HMS Invincible

31

U-booty - zagrożenie z głębin Chyba większość z nas słyszała o Niemieckich okrętach

podwodnych. Jednak w większości filmów, książek itp. Zawarte są informacje o ich działaniach podczas II wojny światowej. Lecz odgrywały one także dużą rolę w I wojnie światowej. Ich potencjał został wykryty w 1914 roku po operacji okrętu podwodnego „U 9” który w ciągu godziny zatopił 3 angielskie krążowniki pancerne „Aboukir”, „Houge” i „Cressy”. Pierwszym niemieckim okrętem podwodnym był U-1 z 1906 roku (wyporność nawodna/podwodna – 240/280 ton, uzbrojenie 1 wyrzutnia torpedowa). Podczas I wojny światowej Niemcy posiadały 365 U-Bootów, z czego utracono 178, natomiast zatopiły one 4837 statków handlowych ententy, o pojemności 11.135.000 BRT (tona rejestrowa brutto– dawna międzynarodowa jednostka pojemności rejestrowej brutto statku. Pojemność brutto jest całkowitą pojemnością statku, czyli obejmuje objętość kadłuba i nadbudówek).Była to liczba wręcz olbrzymia i mało brakowało aby linie komunikacyjne ententy zostały przerwane, a czego skutkiem było by odcięcie wojsk we Francji od zaopatrzenia z Anglii i Ameryki. Dla porównania flota Wielkiej Brytanii miała w tym okresie 70 okrętów podwodnych i używała ich w większości do działań defensywnych. Jednak okręty podwodne nie cieszyły się dobrą sławą gdyż atakowały z ukrycia i nawet w marynarskich tawernach „podwodniacy” nie kumplowali się z marynarzami z jednostek nawodnych, mimo to że po powrocie z morza były witane w porcie orkiestrą i kwiatami. Zatapiały też wiele okrętów pasażerskich co było powodem wielu nieporozumień dyplomatycznych. Dobrym przykładem jest zatopienie przez U-20 liniowca pasażerskiego RMS Lusitania w 1915 roku. Po tym to wydarzeniu powstały dyplomatyczne incydenty Niemiec z USA gdyż na zatopionym statku było wielu pasażerów amerykańskich i w pewnym stopniu to zdarzenie spowodowało przyłączenie się USA do wojny.

32

Oto zdjęcia niektórych okrętów podwodnych:

Niemiecki „U 9” okręt który zatopił 3 pancerniki angielskie w ciągu godziny

Niemiecki okręt podwodny U-31

Niemiecki okręt szkoleniowy „SM U-1”

33

Wojna na morzu podczas I wojny światowej bardzo się różniła od wojen prowadzonych dawniej. Przede wszystkim zmieniły się okręty. Prawie wszystkie ( z wyjątkiem kilku carskich okrętów) były budowane ze stali, podczas gdy nawet w wojnie rosyjsko- japońskiej było wiele jednostek drewnianych osłoniętych płytami stalowymi. Jednostki typu drednot zdominowały pola bitew przez wielki kaliber dział, grube opancerzenie i mobilność jaką dawały im turbiny parowe zastosowane zamiast silników parowych. Duże znaczenie miały akcje minowe które ( o ile się udały) mogły sparaliżować ruch jednostek w danym obszarze. Zaniknął system ataków abordażowych umożliwiających zdobywanie okrętów nie uszkadzając ich. Jednak chyba najważniejszym faktem było użycie broni podwodnej, która nigdy wcześniej nie była użyta do akcji mających na celu niszczenie komunikacji wroga, a tym bardziej nie na tak wielką skalę.

34

Lotnictwo

Sterowiec Graff Zeppelin

Świadczy o tym chociażby stan posiadania samolotów przez najważniejszych oponentów w początkach 1914 roku. Francja posiadała 141 maszyn, Wielka Brytania 113, Rosja 145, Belgia 23, a Niemcy i Austro-Węgry 268. Podczas I wojny światowej sterowce niosły głównie grozę bezszelestnie i wolno płynąc w powietrzu jako maszyny obserwacyjne, zaporowe a na początku zrzucające bomby. Wraz z pojawieniem się samolotu myśliwskiego, dla którego sterowiec był bardzo łatwym celem zakończyła się era ich sensownego bojowego użycia. Wprawdzie wyposażono je na powierzchni w aluminiową platformę z karabinami maszynowymi ale zastosowanie sterowca jako środka bojowego było nierealne.

Rzecz jasna wybuch I wojny światowej spowodował, że sterowce wystąpiły w zupełnie nowej dla siebie roli. Zostały zmilitaryzowane. Prawdziwa historia sterowców rozpoczyna się jednak dopsiero od konstrukcji Ferdynanda von Zeppelin’a. Okres największego rozwoju sterowców przypadł na czas I wojny światowej a nazwisko Zeppelin stało się synonimem słowa sterowiec. Zeppelin w swoich nowatorskich sterowcach zastosował bowiem komorę gazową obudowaną na metalowej konstrukcji co pozwoliło na budowę maszyn o ogromnych rozmiarach. Okazało się, że takim sterowcem można po prostu normalnie latać. Wykonano zatem lot z Anglii do USA (108 h), nad biegunem północnym i południowym. Wkrótce w USA i Niemczech rozpoczęła się pierwsza w świecie regularna komunikacja lotnicza... sterowcowa. Sterowce stawały się coraz większe, dzięki czemu zwiększył się udźwig, prędkość, zasięg i możliwości W drugim roku prowadzenia działań wojennych to one bombardowały

35

Wielką Brytanię i jej stolicę. Brytyjczycy przeciwko nim zwiększyli obronę przeciwlotniczą. Dało to bardzo dobre efekty. Niemcy wycofali je z lotów bombowych pod koniec września 1916 r.i wtedy sterowce były używane głównie do lotów obserwacyjnych oraz jako zapory przeciw bombowe. Gdy siły lądowe zrezygnowały z nich, marynarze pozostali im wierni. Korzystali z nich do samego końca wojny.

Sterowiec przed startem.

Okres I Wojny Światowej to bardzo gwałtowny rozwój lotnictwa, gdyż samolot szybko udowodnił swoją wartość w rozpoczynającym się konflikcie...Już w pierwszych miesiącach walk znalazło się zadanie dla lotnictwa. Podczas niemieckiej ofensywy w sierpniu i we wrześniu 1914 roku, samoloty zostały użyte do rozpoznania i wykrywania artylerii. To właśnie dzięki samolotom Sir John French został ostrzeżony o ruchach niemieckich przed bitwą pod Mons, oraz o zmianie kierunku pochodu wojsk gen. von Klucka, kiedy wykonywał on zwrot na północ od Paryża. Jednak wojska bardzo szybko nauczyły się rozpraszać i kryć na odgłos silników lotniczych, także raporty ze zwiadów nie zawsze były trafne, a nieraz poważnie myliły sztaby generalne. Stało się tak m. in. podczas ataku niemieckiego na Rosję w 1915 roku i podczas ostatniej ofensywy na Froncie Zachodnim w marcu 1918 roku.

Z powodu małej ilości samolotów, niebo nad frontem początkowo było puste. Rzadko spotykające się samoloty omijały się z daleka i podobno nawet pozdrawiały (!). Stan taki nie mógł jednak trwać długo. Wrogie maszyny trzeba było eliminować. W celu obrony lub ataku piloci zaczęli brać ze sobą do maszyn pistolety i karabiny, a niektórzy obdarzeni większą wyobraźnią, zabierali do kabin ciężkie kamienie lub cegły, którymi zamierzali obrzucić samolot przeciwnika. Podobno też szalony francuski pilot Jean Navarre zabierał ze sobą rzeźnicki nóż, którym chciał

36

rozpruć brzuch sterowca. W marcu 1915 roku Francja zaczęła zakładać jednostki, których celem miało być zwalczanie jednostek przeciwnika.

Umożliwił to wynalazek Rolanda Garrosa - metalowe deflektory na łopatach śmigła chroniły je przed uszkodzeniami kul własnego karabinu. Wynalazek powodował ogromne marnotrawstwo amunicji, jednak był na tyle skuteczny, że szybko dzięki niemu Francuzi zaczęli odnosić zwycięstwa. Zdobyli też dzięki temu przewagę w powietrzu, jednak nie na długo. Wkrótce Garros musiał lądować po niemieckiej linii frontu i wynalazek się wydał. Idflieg natychmiast rozkazał skopiować pomysł, jednak wtedy się okazało, że w Niemczech jest lepszy wynalazek tego typu. Holender Anthony Fokker w swych zakładach w Schwerinie opracował bezpiecznik odśrodkowy, znany powszechnie jako synchronizator. Urządzenie umożliwiało strzelania przez krąg śmigła, gdyż synchronizator wstrzymywał na moment ostrzał, gdy łopata śmigła znalazła się dokładnie na linii kuli. Niemcy szybko wyposażyli w synchronizatory maszyny jednopłatowe Fokker E,(rys 1) które wkrótce dosłownie zmiotły lotnictwo sprzymierzonych z nieba.

Fokker E

Statystycznie na jedyne 26 Fokkerów walczących na froncie zachodnim w końcu października 1915 roku, na jednego zabitego lotnika niemieckiego, przypadało 17 alianckich (!!). Okres ten został nazwany „biczem" lub „plagą Fokkerów". W odpowiedzi Francja 5 stycznia 1916 roku rzuciła do walki nowy myśliwiec Nieuport 11, który był wyposażony w karabin strzelający ponad kręgiem śmigła. Nieco później też wprowadzili Nieuporta 17,( rys 2) który już był wyposażony w synchronizator.

37

Nieuport 17

Niemieckie Fokkery nie mogły dorównać Nieuportom zwrotnością, toteż przewaga ponownie wróciła w ręce sprzymierzonych. W czerwcu 1916 roku zginął na Fokkerze EIII Max Immelmann, co było jakby symbolem końca epoki Fokkerów. Niemcy zmuszeni do przeciwdziałania postanowili po prostu skopiować Nieuporta, gdyż uznali, że prace nad własną konstrukcją potrwają zbyt długo. Jednak skopiowano jedynie koncepcję półtorapłata, którą zastosowano przebudowując myśliwiec Albatros DII. Tak powstał samolot Albatros DIII.

Albatros DIII

Kopiowanie nie wyszło jednak Niemcom na dobre. Konstrukcja półtorapłata zastosowana w Nieuporcie, przy jego lekkiej konstrukcji nie ujawniała jeszcze swych wad. Niemcy jednak zastosowali w Albatrosie znacznie cięższy silnik rzędowy. W tym układzie system półtorapłata okazał się za słaby i w rezultacie w Albatrosach przy ostrzejszych manewrach po prostu łamały się dolne płaty. Problem ten nękał wszystkie późniejsze typy Albatrosa aż do końca wojny.

38

Mimo wszystko to właśnie za sprawą Albatrosa DIII Niemcy wiosną 1917 roku zaczęli odzyskiwać utraconą przewagę. Apogeum tej sytuacji przypadło w kwietniu 1917, który przeszedł do historii jako „Krwawy Kwiecień". W miesiącu tym zginęło 316 lotników brytyjskich wobec 119 niemieckich. Ze strony brytyjskiej wkrótce pokazał się bardzo udany samolot firmy Sopwith, który przez pilotów został pieszczotliwie nazwany Pup - szczeniak.

Sopwith

To właśnie Sopwith Pup jako pierwszy wylądował na prowizorycznym lotniskowcu. Krotki start tego samolotu pozwolił mu startować z podestów na okrętach wojennych ustawionych wzdłuż luf działowych (!). Samolot ten poprawił nieco sytuację na froncie, jednak piloci brytyjscy ciągle domagali się lepszych maszyn z większym polem widzenia do góry, gdyż górny płat bardzo to utrudniał. Nie pomogło wycinanie otworów nad głową pilota, ani obniżanie dolnego płata. Wówczas Herbert Smith wpadł na oryginalny pomysł. Postanowił podwyższyć płat górny i pośrodku dodać trzeci.

39

Triplan

Konstrukcja ta dawała doskonałe pole widzenia. Samolot szybko też wprowadzono do służby, gdyż poza płatami wszystko pochodziło od Pup'a. Piloci latający na Triplanach szybko zaczęli uzyskiwać zwycięstwa, toteż Idflieg w odpowiedzi postanowił ponownie skopiować pomysł. W rezultacie powstał Fokker Dr1, bardzo zwrotny i o dobrej prędkości wznoszenia myśliwiec.

Fokker DR1

To właśnie on stał się symbolem tamtych czasów. Równowaga na froncie wróciła jednak dopiero po wprowadzeniu przez Brytyjczyków Sopwith Camela i SE5.

40

Sopwith Camel

Sopwith SE5

W międzyczasie powstawały też inne bardziej lub mniej udane konstrukcje. Ilość pojawiających się projektów świadczy jednak o bardzo gwałtownym rozwoju lotnictwa. Samolot stał się nieodzownym elementem na polu walki.

Zapotrzebowanie na samoloty zaczęło też gwałtownie rosnąć. Lotnictwo szybko zostało obarczone dużą ilością różnorodnych zadań (korygowanie ognia artyleryjskiego, obserwacja ruchów wojsk przeciwnika, łączność, zwalczanie samolotów i balonów przeciwnika, bombardowanie). Stało się faktem oczywistym, że samolot na trwałe wtargnął na arenę walk. W związku z powyższym małe i prymitywne zakłady lotnicze z przed wojny musiały szybko przekształcić się w wielkie warsztaty prowadzące produkcję seryjną. Państwa uprzemysłowione dały sobie jakoś radę, ale słabsze państwa (Rosja, Austo-Węgry) musiały zadowalać się importem silników czy samolotów z innych państw, przy czym importowane towary za zwyczaj były już przestarzałe.

Odpowiednio musiała rosnąć liczba pilotów, mechaników, obserwatorów i wszystkich osób mniej lub bardziej związanych z lotnictwem.

41

Trzeba tu zaznaczyć, że wszyscy piloci służący we wszystkich armiach byli ochotnikami. A służba w lotnictwie podczas Pierwszej Wojny Światowej była bardzo niebezpieczna. Pilot nigdy nie mógł wiedzieć, czy mu silnik nie zatrzyma się podczas lotu, bądź niesprzyjające warunki pogodowe nie naruszą delikatnej konstrukcji płatów. A na samolotach tych trzeba było przecież walczyć. Podczas pojedynku czyhało jeszcze więcej niebezpieczeństw. Pilot musiał uważać by nie połamać skrzydeł własnej maszyny podczas ostrzejszych manewrów i (szczególnie na początku) nie mógł mieć pewności, że pociski zamiast dosięgnąć samolotu wroga, nie uszkodzą mu własnego śmigła. Ale i tak najgorszy był ogień. Samolot - drewniana kryta płótnem trumna wypełniona paliwem - był niesłychanie łatwopalny. W razie zapalenia się samolotu wielu lotników wybierało skok bez spadochronu, jako łagodniejszą śmierć, niż spalenie się żywcem. Zakaz używania spadochronów obowiązywał w obu armiach (do początku 1918 roku), co było motywowane tym, iż bez spadochronów, lotnicy będą zacieklej walczyć (brak możliwości ucieczki).

Ponieważ lotnictwo szybko się rozwijało, a jego znaczenie rosło na wojnie, trzeba było opracować system jego zwalczania. Zbyt dużo było powodów by strącić, bądź przepędzić wrogi samolot znad własnych głów, z których najbardziej przekonywującym były bomby. Z początku zaczęto ustawiać karabiny maszynowe na stojakach, tak by mogły strzelać w górę. Wkrótce to samo zaczęto robić ze zwykłymi działami piechoty. Wkrótce działa te zautomatyzowano, wprowadzono pociski rozpryskowe z zapalnikami ciśnieniowymi. Działa i karabiny obrony przeciwlotniczej zaczęto gęsto ustawiać w okolicach punktów strategicznych, jak fabryki, mosty, sztaby czy własne balony obserwacyjne. W 1918 roku istniały już samobieżne działa przeciwlotnicze na gąsienicach, których kaliber dochodził do 75 mm. Zaczęto też używać tzw. awiofony, czyli urządzenia nasłuchowe, które miały przedwcześnie ostrzegać przed nadlatującym samolotami. Szybko pojawiły się też reflektory przeciwlotnicze, służące do zwalczania nalotów nocnych.

Podobnie szybki postęp można zauważyć w lotnictwie

bombowym.

42

Początkowe, ręczne zrzucanie pojedynczych granatów na różne cele, pod koniec wojny przekształciło się w zbiorowe naloty bombowców z prawdziwego zdarzenia o wielkim udźwigu (niemieckie Staaken R i brytyjskie Handley Page V/1500, wyposażonych w specjalne bomby różnych wagomiarów, komory bombowe, elektryczne wyrzutniki, automatyczne celowniki, bomby głębinowe i torpedy...

Staaken R VI

Handley Page V/1500

Wszystkie dziedziny związane z lotnictwem szły z niesamowitą prędkością do przodu. Silniki lotnicze zmniejszyły swą masę przy dwukrotnym zwiększeniu mocy, wielkie nieporęczne aparaty fotograficzne rozpoznania powietrznego z początku wojny zostały zastąpione automatycznymi, sterowanymi zdalnie, wbudowanymi w podłogę lub burtę samolotu kamerami foto. Powiększała się wiedza o prawach aerodynamiki, co pozwalało na budowę szybszych i mocniejszych płatowców.

To właśnie podczas Pierwszej Wojny Światowej wypracowano podstawy użycia lotnictwa i wykształciły się poszczególne kategorie samolotów bojowych: myśliwce, lekkie i średnie bombowce, maszyny rozpoznawcze i obserwacyjne.

43

Właśnie wtedy wymyślono właściwie wszystko co dotyczy lotnictwa wojskowego: taktyka walk zespołowych, samoloty eskortowe, rozpoznanie fotograficzne, myśliwce nocne, balony zaporowe, reflektory i artylerię przeciwlotniczą, oświetlanie lądowisk, a nawet turbosprężarki i pociski kierowane. Nie wszystkie projekty zostały użyte bojowo, niektóre nie zeszły z desek kreślarskich konstruktorów, ale wszystko czym jest lotnictwo do dzisiaj, zrodziło się w latach 1914-1918.

44

Najważniejsze bitwy

I bitwa pod Ypres - ostatnia większa bitwa I wojny światowej w roku 1914.

Brytyjski Korpus Ekspedycyjny pod wodzą marszałka Johna Frencha został przerzucony na północ i zasilony dwiema nowymi dywizjami, które właśnie wylądowały w Belgii. W pobliżu miasta Ypres napotkano i zatrzymano oddziały niemieckie. Brytyjczycy powstrzymywali ataki niemieckie dzięki zmasowanemu ogniowi karabinowemu. Belgowie otworzyli śluzy rzeki Yser, zalewając nisko położone tereny i uniemożliwiając przeprawę ludzi i maszyn powstrzymali Niemców przed dalszym marszem. Miasto Ypres zostało zniszczone ostrzałem artyleryjskim oraz atakami lotniczymi, polegającymi na ręcznym wyrzucaniu niewielkich, około 2 kilogramowych ładunków wybuchowych z niewielkich samolotów zwiadowczych. Niemcy nazwali bitwę "rzezią niewiniątek" , gdyż armie niemieckie składały się głównie z młodych ochotników, studentów. Poniosły one wielkie straty w starciu z mniejszymi, ale bardziej doświadczonymi oddziałami brytyjskimi, wśród których było wielu weteranów II wojny burskiej. W skład korpusu brytyjskiego wchodzili także żołnierze z Indii. Brytyjski Korpus Ekspedycyjny został mocno osłabiony podczas I bitwy pod Ypres, ale dała ona aliantom czas na przegrupowanie sił.

45

I bitwa nad Marn ą (cud nad Marną) (5 - 9 września 1914) - kilkudniowa bitwa I wojny światowej pomiędzy wojskami francusko-angielskimi a wojskami niemieckimi. Bitwa, która powstrzymała dalszy marsz Niemców na zachód. Plan "wojny błyskawicznej" Alfreda von Schlieffena nie powiódł się, tym samym nie udało się Niemcom wyeliminować z wojny Francji.

46

Bitwa nad Somm ą (1 lipca – 18 listopada 1916) była największą bitwą I wojny światowej. Pochłonęła ona ponad milion ofiar. Bitwa rozegrała się między siłami brytyjskimi i niemieckimi nad rzeką Sommą w północnej Francji.

W grudniu1915 r. dowódcy sił alianckich zadecydowali, że latem następnego roku należy przeprowadzić ofensywy równocześnie na wszystkich najważniejszych frontach. Na froncie zachodnim nad rzeką Sommą mieli zaatakować Brytyjczycy i Francuzi. Ich plany pokrzyżowało jednak natarcie Niemców pod Verdun. W związku z tym główny ciężar przygotowania operacji nad Sommą spadł na Brytyjczyków. Brytyjski głównodowodzący gen. Douglas Haig zamierzał zaatakować siłami swojej 4 Armii i częścią 3 Armii pozycje niemieckiej 2 Armii na odcinku Serre-Curlu – dalej wspierać miało Brytyjczyków natarcie francuskiej 6 Armii.

47

Ofensywa została rozpoczęta 24 czerwca 1916r. Brytyjczycy zaczęli ostrzał artyleryjski na pozycje niemieckie. Ośmiodniowe bombardowanie, podczas którego wystrzelono 1,5 miliona pocisków nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Ostrzeliwane fortyfikacje były mocniejsze i lepiej ukryte niż Brytyjczycy przypuszczali, pojawiły się problemy z zaopatrzeniem i zniknął element zaskoczenia. 1 lipca ostrzał został przesunięty na dalsze linie i brytyjska piechota przystąpiła do ataku. Tego dnia zginęło 60 tys. Żołnierzy brytyjskich, ostrzelanych przez Niemców ogniem broni maszynowej. Powtarzalne karabiny Brytyjczyków – Lee-Enfield miały niewielkie szanse z niemieckimi Maschinengewehrami z szybkostrzelnością od 450 do 600 strzałów na minutę i zasięgiem skutecznym do 1200m. Kolejne miesiące walk przynosiły tylko nieznaczne zyski terenowe, mimo to gen. Haig zamierzał kontynuować licząc na to, że Niemcy wyczerpią swoje rezerwy. Sytuacja zaczęła się poprawiać dla sił brytyjskich dopiero 15 września, kiedy po raz pierwszy użyto nowej broni – czołgów Mark I. Niemcy zostali zdziesiątkowani przez czołgi, których w bitwie uczestniczyło zaledwie 32 z czego 5 ugrzęzło w błocie, a 9 uległo awarii. Czołgi dokonały tego nie tylko dzięki sile ognia, ale również efektowi psychologicznemu. Niemieccy żołnierze gdy je ujrzeli nie wiedzieli jak mają z nimi walczyć i wielu z nich uciekło w panice, bądź się poddało. czołgi zostały użyte w bojach o Thiepval, Combles i Gueudecourt.

Mark I Czołg Mark I był tajnym

projektem brytyjskim, dla zmylenia wywiadu wroga otrzymał nazwę tank – czyli po angielsku zbiornik. Dodatkowo stwierdzono oficjalnie, że jest to plan dostarczenia zbiorników na zamówienie Rosji. Czołg ten był co prawda słabą i bardzo zawodną maszyną, jednak samo wprowadzenie nowego

rodzaju uzbrojenia oraz silny ostrzał z karabinów maszynowych pozwolił wywołać w żołnierzach niemieckich efekt zaskoczenia i strachu co pozwoliło nieznacznie przesunąć front.

W październiku ofensywa znacznie się osłabiła przede wszystkim winna była pogoda, ulewne deszcze oraz zabłocony teren ostatecznie uniemożliwiły przeprowadzenie szeregu operacji. W listopadzie generałowie Brytyjscy postanowili zakończyć dalsze natarcie kończąc bitwie nad Sommą.

48

Bitwa pod Verdun - toczone od 21 lutego do 20 grudnia 1916 r. walki o francuską twierdzę Verdun, bronioną przez wojska gen. Philippe'a Petaina; w zamierzeniu dowództwa niemieckiego działania te miały spowodować wykrwawienie się armii francuskiej; po serii ataków i kontrataków, w których obydwie strony poniosły ciężkie straty (Niemcy - 337 tysięcy żołnierzy, Francja - 362 tysięcy) Verdun pozostało w rękach Francuzów; walki te przeszły do historii jako "piekło Verdun" lub "młyn verduński" ponieważ obie strony dziesiątkowały się wzajemnie.

Twierdza Verdun nie była wystarczająco przygotowana do walki. Choć jej fortyfikacje rozbudowano stosunkowo niedawno (lata 80. XIX w.), wymagały modernizacji, a już w czasie wojny zabrano z niej część artylerii, którą dowództwo francuskie zamierzało wykorzystać na bardziej zagrożonych odcinkach frontu. Od czasu walk we wrześniu 1914 r., kiedy to Niemcy próbowali bez powodzenia zająć twierdzę, odcinek Verdun należał do spokojniejszych na froncie zachodnim. Siły francuskie na początku 1916 r. były tu nieliczne (jeden korpus, z tego 3 dywizje w pierwszej linii) i naczelne dowództwo nie spodziewało się ataku niemieckiego właśnie w tym miejscu. Stąd informacje wywiadu i apele dowódca Rejonu Ufortyfikowanego Verdun gen. F. Herra o wzmocnienie tego odcinka obrony, nie wzbudzały niepokoju francuskiego naczelnego wodza gen. Josepha Joffre'a. Dopiero tuż przed planowanym atakiem wzmożono przygotowania do odparcia przeciwnika.

Rejon Verdun z trzech stron narażony był na natarcie niemieckie. Jedyna w miarę bezpieczna, wolna od zagrożenia ostrzałem artyleryjskim, droga zaopatrzeniowa od południa łączyła twierdzę z resztą kraju. Niemcy zamierzali uderzyć na prawym brzegu Mozy - natarcie piechoty poprzedzić miał zmasowany ostrzał artyleryjski. Planowano też zastosować nowe rozwiązania taktyczne - tzw. oddziały szturmowe (Sturmtruppen) przygotowane specjalnie do działań

49

zaczepnych. Wyposażone były one w nowy wzór hełmu - M1916 Stahlhelm, który zastąpił używaną wcześniej pikielhaubę. Inicjatorem wprowadzenia hełmu w armii niemieckiej był prof. August Bier, chirurg, który zwrócił uwagę na potrzebę opracowania hełmu stalowego chroniącego przed uszkodzeniem czaszki i potylicy. Chełm ten chronił możliwie jak największą część głowy, przy czym nie był bardzo ciężki. Rozwiązywał on też kilka problemów, które były spotykane przy innych rodzajach tego wyposażenia np. Chełmy brytyjskie, czy amerykańskie miały tą wadę, że gdy sanitariusze chcieli się pochylić do rannego, by mu pomóc, musieli zdjąć Chełmy, gdyż nie były one dobrze przymocowane i opadały na oczy, a to narażało ich na trafienie w głowę.

Stahlhelm Pikielhauba

Zadanie zdobycia twierdzy powierzono 5 Armii (6 korpusów, 1225 dział) pod dowództwem pruskiego następcy tronu księcia Wilhelma Hohenzollerna; w pierwszym rzucie miały atakować trzy korpusy (6 dywizji).

Bitwa rozpoczęła się 21 lutego i trwała do 18 grudnia 1916 roku. Podczas jej trwania wiele Francuskich miejscowości przechodziło z rąk do rąk. Ogromne znaczenie miał ostrzał artylerii Od początku bitwy do 15 czerwca, wojsko francuskie wystrzeliło 11 mln pocisków 75 mm, 1,2 mln pocisków od 90 mm do 105 mm i 2,6 mln pocisków większych kalibrów. Łącznie w 116 dni wystrzelono 15 mln pocisków. Artyleria francuska spełniała głównie funkcje obronne. Podstawą działań był ogień zapobiegawczy, który miał na celu dezorganizowanie Niemieckich natarć.

Niemcy dysponowali działami małego kalibru w liczbie 500 dział, a wielkiego kalibru 1500. Nigdy dotąd nie użyto podobnej ilości artylerii.

50

Siły niemieckie nie używały piechoty bez uprzedniego ataku artyleryjskiego, podczas którego stosowano zmasowany ogień oraz ostrzeliwanie strefami.

Trwająca prawie rok bitwa nie przyniosła Niemcom ani znaczących sukcesów terytorialnych, ani przełamania, ani też nie doprowadziła do załamania armii francuskiej. Ogólne straty (zabici, ranni, zaginieni, wzięci do niewoli) wyniosły: po stronie niemieckiej – 337 tysięcy, po stronie francuskiej – 362 tysięcy żołnierzy. Obie strony zużyły łącznie około 36 milionów pocisków artyleryjskich.

51

Bibliografia "Encyklopedia szkolna Historia" wydawnictwo "Zielona Sowa" dr Grzegorz Baziur, dr Józef Brynkus, dr Agnieszka Fulińska, Elwira Gałczyńska, Radosław Gałczyński, dr Aleksandra Klęczar, dr Stanisław Kołodziejski, dr Lucyna Kudła, Beata Machała, Andrzej Majewski, Dariusz Skałabania, Bogdan Sobiło, dr Marcin Spórna, Marta Stęplewska, Edyta Wygonik-Barzyk. Edmund Kosiarz Pierwsza wojna światowa na Bałtyku Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1979 Wiesław Bączkowski: „Samoloty I Wojny Światowej" Warszawa, 2000 r. Anthony Livesey: „Wielkie Bitwy I Wojny Światowej" Warszawa, 1998 r. http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_jutlandzka http://pl.wikipedia.org/wiki/I_bitwa_nad_Marn%C4%85 http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_nad_Somm%C4%85 http://pl.wikipedia.org/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa#Uzbrojenie http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Verdun http://pl.wikipedia.org/wiki/Samolot_bombowy#Pocz.C4.85tki_i_I_wojna_.C5.9Bwiatowa http://uzbrojenie.bloog.pl/id,4383300,title,Bitwa-pod-Verdun,index.html?ticaid=6d871 http://www.gdrecon.co.uk/images/general/M35.JPG http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Preussische_Pickelhaube.jpg/220px-Preussische_Pickelhaube.jpg http://www.wired.com/images/article/full/2008/09/markI_630px.jpg http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/British_39th_Siege_Battery_RGA_Somme_1916.jpg/800px-British_39th_Siege_Battery_RGA_Somme_1916.jpg http://www.eioba.pl/files/user5966/d05i0185.jpg http://www.militarium.net/marynarka_wojenna/foto/hood_02.jpg http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/German_battlecruisers_steaming_to_Scapa.jpg/250px-German_battlecruisers_steaming_to_Scapa.jpg http://czolgi.info/ilu/henio/image002.jpg http://www.samoloty.pl/index.php/component/content/article/53-zagraniczne-encyklopedia/7282-zdobywca-nieba-sterowiec http://www.google.pl/imgres?um=1&hl=pl&sa=N&biw=1280&bih=605&tbm=isch&tbnid=E25KMK_pfACLtM:&imgrefurl=http://otoruniu.net/hala-balonowa/&docid=iHqBWMzh-PA8MM&imgurl=http://otoruniu.net/wp-content/uploads/2006/03/0003.jpg&w=500&h=316&ei=mCk9T_z-KcjesgbKpp3QBA&zoom=1&iact=hc&vpx=162&vpy=316&dur=1223&hovh=178&hovw=283&tx=142&ty=137&sig=101878379281536419715&page=1&tbnh=106&tbnw=167&start=0&ndsp=18&ved=0CHMQrQMwDA http://www.google.pl/imgres?um=1&hl=pl&sa=N&biw=1280&bih=605&tbm=isch&tbnid=53CUKJZdkoJ2hM:&imgrefurl=http://milolassiter.wrzuta.pl/obraz/9GIUtEkco2o/sterowiec_graf_zeppelin_nad_szczecinem_3maja_1931_r.&docid=FXGj2Prrw9qOmM&imgurl=http://c.wrzuta.pl/wm2659/aa04eb650007f16a4589a5e1/sterowiec_graf_zeppelin_nad_szczecinem_3maja_1931_r.&w=500&h=346&ei=mCk9T_z-KcjesgbKpp3QBA&zoom=1&iact=hc&vpx=348&vpy=288&dur=1743&hovh=187&hovw=270&tx=109&ty=84&sig=101878379281536419715&page=1&tbnh=125&tbnw=167&start=0&ndsp=18&ved=0CHcQrQMwDQ

52

http://www.google.pl/imgres?hl=pl&biw=1280&bih=605&gbv=2&tbm=isch&tbnid=b2zZZFHSOsXcHM:&imgrefurl=http://hsfeatures.com/albatrosdiiitb_1.htm&docid=xOABcqwTPXRV9M&imgurl=http://hsfeatures.com/images/albatrostb_02.jpg&w=700&h=457&ei=UC49T4P8CYHdtAaH7LHyBA&zoom=1&iact=hc&vpx=347&vpy=159&dur=389&hovh=105&hovw=160&tx=141&ty=76&sig=101878379281536419715&page=1&tbnh=104&tbnw=159&start=0&ndsp=18&ved=0CEUQrQMwAQ http://www.google.pl/imgres?hl=pl&gbv=2&biw=1280&bih=605&tbm=isch&tbnid=pbnWBizJqaH31M:&imgrefurl=http://www.dutch-aviation.nl/index5/Military/index5-1%2520E3.html&docid=gfQ2uqV6mp-JqM&imgurl=http://www.dutch-aviation.nl/pictures/Fokker/Military/Fokker%252520E3%252520Museum%2525202.jpg&w=624&h=344&ei=fjE9T_eEEY2TswbDyqD3BA&zoom=1&iact=hc&vpx=660&vpy=158&dur=266&hovh=167&hovw=303&tx=125&ty=95&sig=101878379281536419715&page=1&tbnh=89&tbnw=162&start=0&ndsp=18&ved=0CEsQrQMwAw http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://www.military-aircraft.org.uk/ww1-fighter-planes/nieuport-17.jpg&imgrefurl=http://www.military-aircraft.org.uk/ww1-fighter-planes/nieuport-17.htm&h=340&w=700&sz=30&tbnid=z9dDPJu6g1iVCM:&tbnh=59&tbnw=121&zoom=1&docid=XWNTrGJ2F_R6TM&hl=pl&sa=X&ei=vTE9T8DnIoPesgam-IjbBA&ved=0CC8Q9QEwAA&dur=503 http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://military.discovery.com/technology/vehicles/fighters/images/sopwith-camel-625x450.jpg&imgrefurl=http://military.discovery.com/technology/vehicles/fighters/fighters-08.html&h=450&w=625&sz=46&tbnid=DGJUopPUaEGiVM:&tbnh=90&tbnw=125&zoom=1&docid=KexTm3mIsIGyfM&hl=pl&sa=X&ei=9jE9T-7kM8zMswaykbT3BA&sqi=2&ved=0CDAQ9QEwAQ&dur=881 http://www.google.pl/imgres?um=1&hl=pl&sa=N&biw=1280&bih=569&tbm=isch&tbnid=-9MMiN7_pmOOxM:&imgrefurl=http://maplaine.ch/index.php/2007/08&docid=JKRW1Vyb_VzStM&imgurl=http://maplaine.ch/share/Image/meetingTriplan%252520Olivier-1_17_08_blog.jpg&w=320&h=240&ei=MDI9T7rlG8PGtAaysKjxBA&zoom=1&iact=hc&vpx=780&vpy=223&dur=1094&hovh=192&hovw=256&tx=138&ty=91&sig=101878379281536419715&page=16&tbnh=176&tbnw=218&start=214&ndsp=16&ved=0CKYIEK0DMOQB http://www.google.pl/imgres?um=1&hl=pl&sa=N&biw=1280&bih=605&tbm=isch&tbnid=CRMfJ4rpf2vitM:&imgrefurl=http://www.f-16.net/f-16_forum_viewtopic-t-3312-postdays-0-postorder-asc-start-780.html&docid=lJ7yahlOOXVHzM&imgurl=http://www.f-16.net/attachments/fokker_dr1__139.jpg&w=652&h=420&ei=pzI9T9foNJHLswbrk7jdBA&zoom=1&iact=hc&vpx=162&vpy=291&dur=15&hovh=180&hovw=280&tx=150&ty=105&sig=101878379281536419715&page=1&tbnh=106&tbnw=164&start=0&ndsp=18&ved=0CFoQrQMwBg http://www.aviation-history.com/sopwith/camel.htm http://www.papermodelairplanes.com/ecomm/products.asp?category_id=60&products_page=yes&func=0 http://www.google.pl/imgres?um=1&hl=pl&sa=N&biw=1280&bih=605&tbm=isch&tbnid=CvJE409xxBXEdM:&imgrefurl=http://wp.scn.ru/en/ww1/b/412/59/0/7&docid=HemtWHeOeky8cM&imgurl=http://img.wp.scn.ru/camms/ar/412/pics/59_7.jpg&w=1000&h=291&ei=zDM9T4jEIoTctAbO6JnpBA&zoom=1&iact=hc&vpx=101&vpy=183&dur=16

53

87&hovh=121&hovw=417&tx=191&ty=69&sig=101878379281536419715&page=5&tbnh=52&tbnw=179&start=90&ndsp=24&ved=0CNIDEK0DMFo http://warandgame.com/2007/09/19/did-the-british-ever-successfully-bomb-berlin-in-wwi/ http://zbyhu.republika.pl/main/przebieg http://www.eioba.pl/a/1qwm/sterowce-latajace-dinozauryv http://www.revell.de/katalog/400/06702.JPG http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_chemiczna http://www.sztab.com/I-i-II-wojna-swiatowa,I-wojna-%C5%9Bwiatowa,2427,2.html http://pl.wikipedia.org/wiki/Czo%C5%82gi_I_wojny_%C5%9Bwiatowej#Linki_zewn.C4.99trzne http://pl.wikipedia.org/wiki/Pojazd_p%C3%B3%C5%82g%C4%85sienicowy http://pl.wikipedia.org/wiki/Adolphe_Kegresse http://pl.wikipedia.org/wiki/Mina_%28wojskowo%C5%9B%C4%87%29 http://pl.wikipedia.org/wiki/Drut_kolczasty http://pl.wikipedia.org/wiki/Bro%C5%84_chemiczna#I_wojna_.C5.9Bwiatowa http://pl.wikipedia.org/wiki/Haubica http://pl.wikipedia.org/wiki/Armata http://pl.wikipedia.org/wiki/Mo%C5%BAdzierz http://pl.wikipedia.org/wiki/Ci%C4%99%C5%BCki_karabin_maszynowy http://pl.wikipedia.org/wiki/Karabin_maszynowy http://pl.wikipedia.org/wiki/Granat_r%C4%99czny http://pl.wikipedia.org/wiki/Bagnet http://pl.wikipedia.org/wiki/Karabin_powtarzalny http://pl.wikipedia.org/wiki/I_wojna_%C5%9Bwiatowa#Uzbrojenie http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_Heligoland_Bight_%281914%29 http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_na_Dogger_Bank_%281915%29 http://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_jutlandzka http://pl.wikipedia.org/wiki/U-Boot#Najwi.C4.99ksze_statki_i_okr.C4.99ty_zatopione_przez_U-booty_w_czasie_II_wojny_.C5.9Bwiatowej