Redakcja i korekta: Anna Kaniewska, Julia Siemińska

Projekt okładki: Katarzyna Juras

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007

Publikacja dofinansowana przez Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego

ISBN 978-83-7383-217-6

Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Spółka z o.o.ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 022 828 93 91, 022 826 59 21, 022 828 95 63dział handlowy: 022 635 74 04 w. 219 lub jw. w. 105, 108e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.plwww.scholar.com.pl

Skład i łamanie: WN „Scholar” (Stanisław Beczek)Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa

SpiS treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

IIIII.  NeutralNość W stosuNkach mIędzyNarodoWych  . . . . 121 . Geneza neutralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122. Ewolucja pojęcia neutralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

IIIII.  tradycje helWeckIej NeutralNoścI . . . . . . . . . . . . . 461. Neutralność skierowana do wewnątrz . . . . . . . . . . . . . . . . 472 . W poszukiwaniu uznania międzynarodowego . . . . . . . . . . . . 503. Neutralność w systemie wiedeńskim . . . . . . . . . . . . . . . . . 544. Neutralność w „wielkiej wojnie” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

IIIII. W poszukIWaNIu poWojeNNego modelu NeutralNoścI (1945–1955) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761. Koncepcja samoograniczania się w polityce zagranicznej . . . . . . 762. Kwestia przystąpienia do ONZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 813. Bariery rozwoju współpracy gospodarczej z zagranicą . . . . . . . . 854. Wojskowe aspekty neutralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

IIIV.  stabIlIzacja eksteNsyWNego kIeruNku polItykI bezpIeczeństWa 1955–1965 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1001. Pierwszoplanowa rola polityki obronnej . . . . . . . . . . . . . . . 1022. Ekonomiczne aspekty neutralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1143. Realizacja zasady dyspozycyjności . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

IIV.  szWajcarska polItyka bezpIeczeństWa W dobIe odprężeNIa (1966–1989) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1291. Proces formułowania koncepcji polityki bezpieczeństwa . . . . . . . 1322. Stanowisko wobec procesów integracji gospodarczej . . . . . . . . 1463. Szwajcaria w procesie KBWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

IVI.  NeutralNość W polItyce zagraNIczNej szWajcarII po „zImNej WojNIe” . . . . . . . . . . . . . . . . . 1731. Korekty doktryny neutralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1732. Ewolucja polityki bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1843. Nowe miejsce praw człowieka w polityce zagranicznej . . . . . . . . 2004. Bariery integracji z Unią Europejską . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

6

VII.  NeutralNość czy bezalIaNsoWość Na początku XXI WIeku?  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2131. Nowa koncepcja polityki bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . 2132. Dwa testy nowej polityki bezpieczeństwa: Kosowo i Irak . . . . . . 2203. Armia szwajcarska wobec wyzwań XXI w . . . . . . . . . . . . . . . 2394. Bilateralizm w stosunkach z Unią Europejską . . . . . . . . . . . . 247

zakończeNIe  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

bIblIografIa  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262Dokumenty i materiały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262Opracowania zwarte i monografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264Artykuły i opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

INdeks NazWIsk  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

WStęp

W okresie powojennym w społeczeństwie helweckim i jego elitach po-litycznych wzrastała świadomość faktu, iż Szwajcaria stanowi przypadek szczególny (Sonderfall), a jej trwała neutralność w sercu Europy jest po-twierdzeniem wyjątkowej pozycji międzynarodowej. Silne przywiązanie do tradycji i niechęć do zmian stabilizowały takie właśnie postrzeganie własnego państwa, zwłaszcza w obliczu krytycznych opinii formułowa-nych przez aliantów pod adresem Berna jeszcze w czasie trwania działań wojennych. Mimo że podobna sytuacja miała miejsce także po zakoń-czeniu I wojny światowej, to jednak wraz z tworzeniem zrębów systemu ONZ krytyka była znacznie bardziej intensywna i dalej idąca. Ta sytuacja wpływała w istotny sposób na proces formułowania koncepcji polityki bezpieczeństwa oraz jej realizację w dwóch zasadniczych kwestiach.

Po pierwsze, niemożliwy do powtórzenia okazał się scenariusz, w ra-mach którego Szwajcaria przystępuje do systemu bezpieczeństwa zbio-rowego po uprzednim zwolnieniu jej z udziału w sankcjach wojskowych, tak jak miało to miejsce w przypadku Ligi Narodów. O ile po I woj-nie światowej neutralność integralna została zastąpiona kwalifikowaną, o tyle po niepowodzeniach starań o szczególny status w ramach ONZ powrócono do tradycyjnych zasad neutralności. Oznaczało to nie tylko rozpoczęcie procesu oddalania się Szwajcarii od członkostwa w świa-towej organizacji, lecz także początek daleko idących samoograniczeń w obrębie polityki zagranicznej. Restrykcyjna interpretacja zasad neu-tralności sprawiła, iż w praktyce powrócono do zasad neutralności inte-gralnej, nieodpowiadającej duchowi nowych czasów. Kierując się „dok-tryną Petitpierre’a”, dystansowano się wobec wszelkich form współpracy z organizacjami międzynarodowymi stawiającymi sobie cele polityczne. Ta postawa wobec świata zewnętrznego dominowała w Szwajcarii, z nie-wielkimi zmianami, do połowy lat 60.

Po drugie, napięte stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, u podstaw których leżały rozliczenia dotyczące majątku niemieckiego i tzw. mie-nia zdobycznego oraz utrzymujące się wśród aliantów krytyczne oceny

Wstęp8

postawy Szwajcarii w czasie działań wojennych, utrudniały powojen-ną stabilizację. Tendencja ta ulegała wzmocnieniu wraz z narastającym w gronie aliantów konfliktem. Konsekwencją takiego stanu rzeczy był m.in. znaczący wpływ kręgów wojskowych na formowanie powojennych zasad polityki bezpieczeństwa. Dominowała wciąż koncepcja „oblężo-nej twierdzy”, co oznaczało utrwalanie pierwszoplanowej roli czynnika wojskowego w tej polityce i było jedną z głównych przyczyn jej zre-dukowania do kwestii wojskowych. Relacje amerykańsko-szwajcarskie uległy wprawdzie poprawie na skutek pozytywnego ocenienia przez Waszyngton postawy Berna w czasie wojny w Korei, ale nie wpłynęło to na zmianę w zakresie zasad polityki bezpieczeństwa. Przeciwnie, an-tagonizm Wschód–Zachód zdawał się potwierdzać trafność przyjętych założeń. Pozycja neutralnej Szwajcarii została znacznie wzmocniona, a polityka bezpieczeństwa w dalszym ciągu była w zasadzie utożsamiana z efektywną polityką obronną.

Po upadku systemu bipolarnego w polityce bezpieczeństwa Szwajca-rii zostały zainicjowane zmiany, które można porównać z historycznymi decyzjami dotyczącymi przyjęcia koncepcji neutralności kwalifikowanej i przystąpienia Szwajcarii w 1920 r. do Ligi Narodów. Wbrew licznym zapowiedziom zmiany nie dokonały się w okresie odprężenia, aczkol-wiek w koncepcji bezpieczeństwa nastąpił wtedy znaczący wzrost zna-czenia polityki zagranicznej. W dalszym ciągu jednak kwestie wojskowe odgrywały pierwszoplanową rolę w koncepcji bezpieczeństwa, co zdecy-dowanie wyróżniało Szwajcarię spośród państw neutralnych.

Wraz z końcem zimnej wojny neutralność, jako instrument polityki bezpieczeństwa Szwajcarii, zaczęła wyraźnie tracić na znaczeniu. Mogło to prowadzić do postępującej izolacji tego państwa. Także w sensie czy-sto wojskowym rosnące koszty obrony zdecydowanie ograniczały moż-liwość dalszego występowania Szwajcarii w roli „samotnej twierdzy”. U progu lat 90. XX wieku następowało „odmitologizowanie” neutralno- ści szwajcarskiej. Otwarcie rozpatrywano problem znikomego znaczenia tradycyjnego prawa neutralności skodyfikowanego przez konwencje has-kie dla szwajcarskiej polityki bezpieczeństwa.

Uwzględniając powyższe okoliczności, można wskazać szereg kwestii będących widocznym świadectwem dokonujących się w obrębie polityki bezpieczeństwa bezprecedensowych przemian.

Na początku lat 90. koncepcja neutralności gospodarczej została osta-tecznie zarzucona. Umożliwiło to Szwajcarii nie tylko włączenie się

Wstęp 9

w coraz intensywniejsze procesy integracyjne, ale również uczestniczenie w sankcjach gospodarczych przeciwko państwom naruszającym pokój i prawo międzynarodowe, stosowanych przez ONZ lub inną kompetentną wspólnotę międzynarodową.

W tym samym okresie dokonano nowej interpretacji prawa neutralno-ści, umożliwiającej odrzucenie konieczności jego zastosowania w przy-padku konfliktu, w który zaangażowana jest ONZ. Tym samym zostało uznane pierwszeństwo prawa ONZ przed tradycyjnym prawem neutral-ności. Konsekwencją tej zmiany stało się również generalne dopuszcze-nie udziału Szwajcarii w sankcjach o charakterze wojskowym, jakkol-wiek forma tego zaangażowania wciąż wzbudza kontrowersje. W 2002 r. Szwajcaria przystąpiła do ONZ, co również należy interpretować jako przejaw dokonujących się zmian, a kolejnym krokiem było wprowadze-nie korekt w prawie wewnętrznym, które umożliwiły wysyłanie uzbrojo-nych jednostek wojskowych za granicę.

Nie ulega wątpliwości, iż przedstawione powyżej świadectwa doko-nujących się współcześnie przemian należy traktować jako sprzeczne z dotychczas obowiązującą, powojenną interpretacją prawa neutralności. Uzasadnione wydaje się więc twierdzenie o zmianie paradygmatu bez-pieczeństwa Szwajcarii po zakończeniu zimnej wojny.

Głównym celem powstania niniejszej monografii była próba wyjaś-nienia, jak doszło do zasadniczych przeobrażeń szwajcarskiej polityki bezpieczeństwa. Wiele uwagi poświęcono wewnętrznym i zewnętrz-nym uwarunkowaniom ewolucji jej koncepcji i praktycznej realizacji. Uwzględniając przedmiot i cel monografii, zdecydowano się na ujęcie chronologiczne, kierując się przekonaniem, iż będzie ono sprzyjać peł-niejszemu przedstawieniu poszczególnych faz rozwoju polityki bez-pieczeństwa i równocześnie umożliwi analizę istoty poszczególnych zjawisk i procesów dokonujących się w jej obrębie, z uwzględnieniem ich zakresu i dynamiki. Szczególną uwagę zwrócono na etapy ewolucji koncepcji bezpieczeństwa oraz charakter barier i ograniczeń w jej rea-lizacji. W przypadku Szwajcarii te kwestie mają szczególne znaczenie, albowiem można mówić o znacznych rozbieżnościach między oficjal-nym stanowiskiem rządu i stojących za nim sił politycznych a poglądami reprezentowanymi przez tradycyjne środowiska społeczne. Szczególny wpływ na proces kształtowania koncepcji bezpieczeństwa miała także konserwatywna doktryna prawa międzynarodowego. Określone w tym

10

względzie wymogi stwarzały uwarunkowania dla szwajcarskiego syste-mu demokracji bezpośredniej.

Uwzględniając powyższe okoliczności, próba analizy uwarunkowań powojennej polityki neutralności musi napotkać szereg barier. Zarówno w stanowisku oficjalnym, jak i stanowisku przedstawicieli nauki dostrze-galne jest (w szczególności przed upadkiem systemu dwubiegunowego) sprowadzanie polityki bezpieczeństwa do zagadnień neutralności i obo-wiązku jej obrony. Tak więc można przyjąć, że neutralność przez szereg lat praktycznie monopolizowała kwestię bezpieczeństwa Szwajcarii. Na-wet w fachowej terminologii do końca lat 60. pojęcie „polityka bezpie-czeństwa” nie znalazło właściwego miejsca. Odnosiło się w zasadzie do obrony totalnej, później powszechnej, do systemu organizacji armii, kwe-stii uzbrojenia i wyposażenia armii. Kwestie strategiczne pozostawały na uboczu zainteresowań badawczych, a koncentrowano się na elemen-tach operacyjno-taktycznych. Strategiczne działania utożsamiano z od-straszaniem, a mówiąc bardziej precyzyjnie – z jego szwajcarską wersją – dissuasion. Celem dissuasion było zniechęcenie wszelkimi dostępnymi środkami potencjalnego agresora, aby chronić ludność, terytorium i nie-zależność.

Można mówić o przełomie w strategicznym myśleniu w końcu lat 60. za sprawą badań podjętych przez Gustawa Dänikera, Kurta R. Spillman-na, Kurta Gasteygera, Daniela Freia. Jednakże termin „polityka bezpie-czeństwa” pojawił się w dokumentach oficjalnych dopiero na początku lat 70., co było związane z łączeniem tzw. aktywnych komponentów po-lityki bezpieczeństwa. O trudnościach z wprowadzeniem tego terminu do oficjalnego obiegu świadczy fakt, iż raport na temat polityki bezpieczeń-stwa z 1973 r. posiadał podtytuł Koncepcja powszechnej obrony (Bericht des Bundesrates an die Bundesversammlung über die Sicherheitspolitik der Schweiz. Konzeption der Gesamtverteidigung). Zakreślone tym doku-mentem zręby nowej polityki bezpieczeństwa to w zasadzie kontynuacja dotychczasowego podejścia, a zmianom można przypisać deklaratoryjny charakter.

Również zakres badań nad problematyką bezpieczeństwa można okre-ślić jako ograniczony. Szwajcarscy autorzy koncentrowali się głównie na obszarze wojskowym. Niewiele publikacji poświęcono polityce bez-pieczeństwa lat 50. i 60. Dopiero po zakończeniu zimnej wojny zwe-ryfikowano badania tej problematyki w kontekście powiązań z polityką zagraniczną Szwajcarii. Jednakże poza monografiami poświęconymi

Wstęp

Wstęp 11

stosunkom Szwajcarii z określonymi organizacjami międzynarodowy-mi oraz zagranicznym stosunkom gospodarczym czy też prawnomię-dzynarodowym aspektom neutralności Szwajcarii, stan piśmiennictwa szwajcarskiego z zakresu problematyki bezpieczeństwa można określić jako raczej skromny. Sytuację zmienił nieco Narodowy Program Ba-dawczy pt. Podstawy i możliwości szwajcarskiej polityki zagranicznej (Nationales Forschungsprogramm 42: Grundlagen und Möglichkeiten der schweizerischen Aussenpolitik), zakończony w 2000 r. Zaowocował on szeregiem analiz i monografii poświęconych również mało znanym aspektom polityki bezpieczeństwa lat 50. i 60. Pewnym usprawiedli-wieniem przedstawionego wyżej stanu rzeczy może być obowiązujący przez trzydzieści pięć lat zakaz korzystania z materiałów i dokumentów znajdujących się w archiwach państwowych oraz wyraźna niechęć władz do szerokiego udostępniania dokumentów. Dostęp do archiwów Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii polepszył się również dopiero w dru-giej połowie lat 90.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie