5

SZKO A PROJEKTOWANIA URBANISTYCZNEGO

NA WYDZIALE ARCHITEKTURY POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ

JAN MACIEJ CHMIELEWSKI

Od pocz tku istnienia Wydzia!u Architektury Politechniki

Warszawskiej wykszta!cano w studentach umiej"tno#$ pro-

jektowania w skalach urbanistycznych. Szko!" takiego pro-

jektowania utworzy! profesor Tadeusz To!wi%ski, a rozwin"-

li profesorowie Kazimierz Wejchert i Hanna Adamczewska-

Wejchert. Obecnie na Wydziale Architektury, zarówno na

poziomie studiów in&ynierskich, jak i magisterskich studenci

wykonuj obowi zkowo po dwa projekty urbanistyczne.

Struktura organizacyjna Wydzia!u sprawia, &e powsta!o w

warszawskiej politechnice kilka szkó! projektowania urba-

nistycznego. Wynika to z ró&nych do#wiadcze% zawodowych

i zainteresowa% naukowych kadry nauczaj cej. Zarówno

profesorowie, jak i adiunkci w znacznym procencie czynnie

uprawiaj zawód urbanisty, czego dowodem jest ich cz!on-

kostwo w Izbie Urbanistów. Szko!y te charakteryzuj ró&ne

podej#cia do zagadnie% urbanistycznych, od architektonicz-

nego po planistyczne. Zró&nicowanie sposobu nauczania wy-

musi!a równie& konieczno#$ kszta!cenia urbanistów nie tylko

na kierunku Architektura i Urbanistyka, ale równie& na kie-

runku Gospodarka Przestrzenna. Na Wydziale prowadzone

s tak&e studia podyplomowe, których uczestnicy reprezen-

tuj c ró&ne zawody, maj zró&nicowane przygotowanie do

tego typu projektowania. Tematy projektowe przede wszyst-

kim dotycz spraw aktualnie nurtuj cych &ycie zawodowe

urbanistów. Wpisuj si" w bie& c problematyk" gospodar-

cz kraju, ale opieraj si" na optymistycznych prognozach

rozwojowych. Kreatywne i wizjonerskie projekty studentów

ukazuj , jak mog!yby wygl da$ nasze miasta gdyby pokona-

ne zosta!y bariery ekonomiczne i administracyjno-organiza-

cyjne, które w licznych przypadkach decyduj o niezadawa-

laj cym !adzie przestrzennym miast polskich.

S!owa kluczowe: szko!a, projektowanie, urbanistyka, War-

szawa

Since the beginning of the Faculty of Architecture of Warsaw

University of Technology students were educated the ability

to design in urban scales. This design school was initiated

by professor Tadeusz To!wi%ski, and later developed by

Professors Kazimierz Wejchert and Hanna Adamczewska-

Wejchert. Currently at the Faculty of Architecture, both at

engineering studies and master’s level, students compulsory

carry out two urban projects. The organization structure

of the Faculty made it so, that at Warsaw University

of Technology arisen several schools of urban design.

It results from different professional experiences and

scientiÞ c interests of the teaching staff. Both professors

and assistants, in a signiÞ cant percentage, are active town

planners, as evidenced by their membership in the Chamber

of Urban Planners. These schools are characterized by

different approaches to urban issues, from the architectural

to planning. Differences in the manner of teaching arise

also from the need to educate not only on Architecture and

Urban Planning course, but also on the Spatial Planning

course. At the Faculty are also run post-graduate studies,

where participants representing various professions, have

diverse preparation for this type of design. Design topics

primarily relate to matters currently concerning urban

planners, Þ tting into the country’s current economic issues,

but are based on optimistic development forecasts. Creative

and visionary students’ projects show how our cities might

look like if economic, administrative and organization

barriers were overcome, which in many cases determine the

unsatisfying spatial order of Polish cities.

Keywords: school, urban design, Warsaw

URBAN DESIGN SCHOOL AT FACULTY OF ARCHITECTURE, WARSAW UNIVERSITY

OF TECHNOLOGY

ABSTRACT

STRESZCZENIE

6

1. Urbanistyka jako specjalno#$ naukowa i zawo-

dowa

Pi!tnastego listopada 2015 roku minie sto lat od

otwarcia Politechniki Warszawskiej, a w"ród jej

czterech pierwszych wydzia#ów - Wydzia#u Archi-

tektonicznego1. Nauczaniem budowy miast w nowo

utworzonej placówce zaj$# si! Tadeusz To#wi%ski,

który od pocz$tku swej dzia#alno"ci dydaktycznej

rozpocz$# tworzenie warszawskiej szko#y urbani-

styki. Szko#a ta dokonywa#a korekt w postrzeganiu

problemu tworzenia godziwego "rodowiska za-

mieszkania w miastach, poczynaj$c od ustalania za-

sad budowy ich idealnych modeli, ku badaniu czyn-

ników urbanistycznych, którymi da#oby si! sterowa& konieczne przemiany przy u'yciu metod planistycz-

nych. Wyrazi#o si! to zmian$ w latach 30. XX w. na-

zwy kierowanego przez To#wi%skiego „Zak#adu Bu-

dowy Miast” na „Zak#ad Urbanistyki”. Urbanistyka

zacz!#a by& tym samym postrzegana jako nauka

o miastach, budowana na do"wiadczeniach z reali-

zacji planów regulacyjnych, obejmuj$ca wszystkie

zagadnienia zwi$zane z histori$ ich powstawania,

ocen$ funkcjonowania, projektowania i planowania,

oraz metody wyci$gania wniosków z prowadzonych

bada% i obserwacji.

Bogate wyniki bada%, analiz i do"wiadcze% pla-

nistyczno-projektowych opisa# Tadeusz To#wi%-

ski w trzytomowym podr!czniku „Urbanistyka”2,

w którym wyja"nia# narodziny kultury urbanistycz-

nej, odkrywa# prawa rz$dz$ce rozwojem miast

i uczy# rozumie& ich pi!kno. Dlatego tom pierwszy

po"wi!ci# powstawaniu miast, opisuj$c ewolucj! w kszta#towaniu si! ich form i kompozycji oraz ana-

lizie czynników urbanistycznych. Tom drugi odniós# do problemów rozwoju miast prze#omu XIX i XX

wieku zarówno w Europie, jak i Ameryce. Zwraca# uwag! na wady miasta kapitalistycznego i wskazy-

wa# mo'liwo"ci ich usuwania, zarysowuj$c rów-

nocze"nie zasady projektowania miast jako ca#o-

"ciowych struktur urbanistycznych. Do"wiadczenia

wyprowadza# profesor z prac projektowych, jakimi

kierowa# przy tworzeniu szkicu wst!pnego planu re-

gulacyjnego Warszawy w 1916 r.3 oraz ze studial-

nych podró'y. Tom trzeci, wydany po"miertnie, po-

"wi!ci# zieleni w urbanistyce, podkre"laj$c zwi$zki

cz#owieka z przyrod$ i mo'liwo"ci kszta#towania

kompozycji krajobrazowych w obszarach otwartych

we wszystkich skalach planistycznych. Problematy-

ka warszawska poruszana by#a cz!sto w studenckich

projektach urbanistycznych. Projekty te by#y tak'e

eksponowane na wystawie „Warszawa Przysz#o"ci”

w 1936 r. (il. 1)4.

Nauczanie w pierwszych latach istnienia war-

szawskiego Wydzia#u Architektury by#o prób$ „wkraczania z projektami urbanistycznymi w dzie-

dzin! niemal utopijn$, w budowanie miast-ogrodów

i ró'nych osiedli tego typu, by z czasem uwzgl!dnia& coraz mocniej elementy techniczne – drogi, uzbro-

jenie budowlane, budynki spo#eczne, domy miesz-

kalne oraz krajobraz, ziele% – tworz$c organiczn$, wszechstronnie przemy"lan$ ca#o"&”5. Program na-

uczania urbanistyki na pocz$tku by# jeszcze czaso-

wo skromny. Charakteryzowa#y go dwa przedmioty:

„Historia budowy miast” na trzecim roku i „Budowa

miast wspó#czesnych” na roku czwartym (2 godz.

wyk#adu i 4 godz. &wicze%). Mimo to wykszta#ca# on w studentach wyobra(ni! twórcz$, prowokuj$c

do kreowania "mia#ych wizji urbanistycznych wy-

biegaj$cych daleko w przysz#o"&, zw#aszcza przy

okazji wykonywanych prac dyplomowych.

2. Urbanistyka jako narz"dzie w kszta!towaniu

przestrzeni

Szko#! urbanistyki To#wi%skiego po II wojnie

rozwijali Kazimierz Wejchert i Hanna Adamczew-

ska-Wejchert, k#ad$c zw#aszcza nacisk na projek-

towanie urbanistyczne. Konieczno"& odbudowy

kraju ze zniszcze% wojennych zmusza#a bowiem do

przygotowywania planów urbanistycznych w ilo"-ciach dot$d niespotykanych, a tak'e do wykszta#-cenia kadr projektantów potraÞ $cych podejmowa& trafne i szybkie decyzje. Wyzwaniem sta#a si! akcja

przygotowania 64 planów uproszczonych dla miast

„Ziem Odzyskanych”, wykonania których podj$# si!

1 Nazwa Wydzia# Architektury zosta#a nadana nowym statutem

Politechniki w sierpniu 1916 roku.2 T. To#wi%ski, Urbanistyka, t. I i II, Wyd. Zak#adu Urbanistyki

PW. Warszawa 1937, t. III, PWN, Warszawa 1963.3 T. Kotaszewicz, Mi dzywojenny okres planistyczny, w: Atlas

historyczny Warszawy, t.II, Wyd. Stowarzyszenia Archiwum

Pa%stwowego m. st. Warszawy, Warszawa 2004. Szkic wst!pny

planu regulacyjnego Warszawy zosta# opracowany przez Ko#o

Architektów pod kierunkiem T. To#wi%skiego i przed#o'ony do

szerszej dyskusji w 1916 r. 4 Warszawa Przysz!o"ci, wyd. Komitetu Wystawy „Warszawa

Przysz#o"ci”, Warszawa 1936.5 K. Wejchert, Projektowanie urbanistyczne i planowanie prze-

strzenne, w: Warszawska szko!a architektury, PWN, Warszawa

1967.

7

1. Projekty i studia urbanistyczne, wykonywane dla Warszawy w okresie mi!dzywojennym przez studentów Wydzia#u Architektury

w ramach Katedry Urbanistyki by#y oparte na wytycznych szkicowego planu Warszawy z lat 1915-1919, opracowanego pod kierun-

kiem prof. Tadeusza To#wi%skiego. A – studium regulacji ulic w rejonie pl. Bankowego i Krasi%skich, B – studium arterii N-S z kon-

cepcj$ zabudowy, C – studium regulacji zagospodarowania centrum Pragi. )ród#o: Warszawa Przysz!o"ci, wyd. Komitetu Wystawy

„Warszawa Przysz#o"ci”, Warszawa 1936

1. Urban design and studies, prepared for Warsaw city between 1st and 2nd World War by the students from the Faculty of Architecture,

Department of Urban Planning. They were based on guidelines from the draft plan of Warsaw 1915-1919, designed under the

supervision of Professor Tadeusz To#wi%ski. A – study of streets’ regulations around the Bankowy and Krasi%skich Squares, B – study

of N-S transit artery, C – study of land use regulation in the centre of Praga district. Source: Warsaw of the Future, edit. Committee of

the Exhibition “Warsaw of the Future”, Warsaw 1936

w roku akademickim 1947/1948 kieruj$cy pracow-

ni$ urbanistyczn$ w Katedrze Urbanistyki, m#ody

wówczas, dr Kazimierz Wejchert. To ambitne za-

danie wymaga#o zebrania zespo#u planistów, wy-

my"lenia metody projektowej oraz zorganizowania

prac nie tylko w Warszawie, ale równie' w plano-

wanych miastach. Zespó#, który Wejchert utworzy# do realizacji tego zadania, sk#ada# si! z m#odych ab-

solwentów Wydzia#u Architektury, mocno ju' zaan-

ga'owanych w prac! zawodow$, równie' poszuku-

j$cych nowych idei, uczestnicz$cych i odnosz$cych

sukcesy w konkursach urbanistyczno – architekto-

nicznych. Wielu z nich równocze"nie sprawdza#o si! w dydaktyce, przenosz$c do"wiadczenia z praktyki

projektowej do nauczania. Plany uproszczone doty-

czy#y przede wszystkim miast ma#ych, a na tym polu

8

Wejchert ju' dysponowa# dobrym rozpoznaniem,

zdobytym przy pisaniu pracy doktorskiej pt. „Mia-

steczko polskie jako zagadnienie urbanistyczne”6.

Wa'nym wst!pem do prac planistycznych by#a

zawsze inwentaryzacja urbanistyczna, dzi!ki której

poznawano stan zagospodarowania projektowanych

miast i mo'liwo"ci ich rozwoju. Inwentaryzacja sta-

#a si! równocze"nie istotnym ogniwem w dydaktyce

urbanistycznej na Wydziale Architektury, u"wiada-

miaj$cym studentów, 'e w zawodzie urbanisty de-

cyzje projektowe s$ zawsze uwarunkowane stanem

istniej$cym zabudowania i zagospodarowania tere-

nów, a tak'e wzgl!dami kulturowymi, techniczny-

mi, spo#ecznymi i gospodarczymi.

Wyk#ad „Budowa miast wspó#czesnych” prze-

kszta#cony zosta# po wojnie w „Zasady budowy

miast”, przez wzmocnienie w jego tre"ciach zagad-

nie% technicznych i ekonomicznych. W okresie soc-

realizmu, w którym zacz!to k#a"& mocniejszy nacisk

na form! architektury, Kazimierz Wejchert wzmoc-

ni# nauczanie urbanistyki studiami nad estetyk$ mia-

sta, wprowadzaj$c w 1952 r. wyk#ad pt. „Elementy

kompozycji urbanistycznej”, wi$'$cy kompozycj! urbanistyczn$ z psychologi$ i prawami percepcji

przestrzeni, uniezale'nionymi od wzorców i mód

stylowych. Wyk#ad ten nast!pnie uzupe#niony zo-

sta# cyklem dwugodzinnych &wicze% klauzurowych,

które wyrabia#y w studentach umiej!tno"ci szkico-

wej prezentacji, szybko kreowanych wizji projekto-

wych, a tak'e u"wiadamia#y o bogactwie tworzywa

urbanistycznego (il. 2).

W nauczaniu urbanistyki zacz!#y si! rysowa& trzy

powi$zane z sob$ formy: wyk#ad, &wiczenia semina-

ryjne i &wiczenia projektowe. Wiedza przekazywana

na wyk#adach budowa#a podstaw! teoretyczn$ urba-

nistyki, &wiczenia seminaryjne by#y propedeutyk$ urbanistyki przybli'aj$c$ studentom aktualne prob-

lemy projektowo-planistyczne kraju, za" &wiczenia

projektowe uczy#y kreatywno"ci i umiej!tno"ci pre-

zentacji rozwi$za% zagospodarowania i zabudowy

dla ró'nych potrzeb rozwoju przestrzennego miast.

W roku akademickim 1955/1956 ustabilizowany

zosta# program kszta#cenia urbanistycznego. Rozpo-

czyna#y go na semestrze V dwugodzinne wyk#ady

i &wiczenia z „Historii budowy miast”, kontynuowa-

ne na sem. VI. Program nauczania tego przedmiotu

stworzy# prof. Wac#aw Ostrowski, a nast!pnie pod-

j!#a go i modyÞ kowa#a prof. Teresa Zar!bska. Na

sem. VI rozpoczyna#a si! nauka projektowania ur-

banistycznego od dwugodzinnych wyk#adów i &wi-

cze% klauzurowych z „Elementów kompozycji urba-

nistycznej”. Nauka urbanistyki uzupe#niana by#a cy-

klem trzech, obowi$zuj$cych wszystkich studentów,

&wicze% projektowych: na sem. VII – osiedle dla 5-8

tys. mieszka%ców, na sem. VIII – o"rodek us#ugowy

dla miasta ma#ego lub "redniej wielko"ci i na sem.

IX – plan ogólny miasta podobnej wielko"ci. Pro-

jekty by#y prowadzone przez dwie grupy asystentów

pod kierunkiem profesorów Ostrowskiego i Wej-

cherta. Na semestrach VII i VIII &wiczenia projek-

towe by#y wspomagane wyk#adem „Zasady budowy

miast”, prowadzonym przez profesorów Kazimierza

Wejcherta i Hann! Adamczewsk$-Wejchert (il. 3).

W nauczaniu projektowania urbanistycznego

istotne by#y jego zwi$zki z projektowaniem archi-

tektonicznym. Podzia# na urbanistyk! i architektur! traktowa& nale'a#o zawsze jako organizacyjno-dy-

daktyczne rozdzielenie nauczanych przedmiotów,

albowiem zawsze podkre"lano, 'e koncepcja archi-

tektoniczna rodzi si! równie' z uwarunkowa% ur-

banistycznych, a urbanistyka pozwala na osadzenie

obiektu architektonicznego w kontek"cie otoczenia.

Zwi$zki te polega#y na mo'liwo"ci wyprzedzaj$ce-

go zaznajomienia studentów z obiektami architek-

tonicznymi, które stanowi#y podstawowe tworzywo

urbanistyczne. Tak wi!c projekt osiedla móg# by& poprzedzony na sem. VI projektem budynku miesz-

kalnego, a projekt o"rodka us#ugowego projektami

budynków u'yteczno"ci publicznej.

Studenci zainteresowani ukierunkowaniem pra-

cy dyplomowej na zagadnienia urbanistyczne na

ostatnim roku studiów wykonywali, pod kierunkiem

wybranego promotora, projekt przeddyplomowy

kontynuowany najcz!"ciej jako dyplomowy. Promo-

torami z regu#y byli wówczas profesorowie lub do-

cenci, których wspomagali przy korektach dyplomo-

wych ich asystenci. Ukierunkowanie urbanistyczne7

wzmacniane by#o dodatkowymi wyk#adami z takich

zagadnie% jak: Þ zjograÞ a, in'ynieria miejska, pro-

gramowanie urbanistyczne, komunikacja, planowa-

nie regionalne oraz problemy wspó#czesnej urbani-

styki (il. 4).

6 K. Wejchert, Miasteczko polskie jako zagadnienie urbanistycz-

ne, Wyd. Ministerstwa Odbudowy, Trzaska, Evert i Michalski,

Warszawa 1947.7 Decyzj$ Rady Wydzia#u w 1961 r. uznano, 'e kszta#cenie archi-

tektów ma by& jednolite, ale z dopuszczeniem na ostatnim roku

studiów kierunków „specjalizuj$cych”, wzbogacaj$cych wiedz! studenta o specjalistyczne tre"ci monograÞ czne i problemowe

zwi$zane z wykonywana prac$ dyplomow$.

9

2. Szkice klauzurowe wykonywane na &wiczeniach z elementów kompozycji urbanistycznej wprowadzone do programu Wydzia#u

Architektury w latach 50. XX w. naucza#y kszta#towania przestrzeni zarówno w abstrakcyjnym uj!ciu, jak i dla praktycznych potrzeb.

)ród#o: archiwum Katedry Urbanistyki i Gospodarki Przestrzennej (dalej KUiGP)

2. Students studio works performed during the exercises of the Elements of Urban Composition introduced into the Faculty of Archi-

tecture in 1950’s, taught shaping of the space both for an abstract and practical purposes. Source: Chair of Urban Design and Town

Planning archives

3. Studenckie projekty urbanistyczne wykonywane katedrze prof. K. Wejcherta na semestrach VII i VIII tematycznie wi$za#y si! z koncepcjami przekszta#cania zaniedbanych ma#ych miast polskich. Propozycje projektowe silnie nawi$zywa#y do elementów kom-

pozycji urbanistycznej nauczanej na sem. VI. zak#adaj$c zwykle daleko id$c$ wymian! istniej$cej zabudowy, przy równoczesnym

zachowaniu uk#adu wn!trz urbanistycznych, ale wzbogacanych nowymi dominantami i za#o'eniami przestrzennymi. A – zabudowa

mieszkaniowa w streÞ e centralnej Grajewa, B – us#ugi centrotwórcze w centrum historycznym Szczuczyna. )ród#o: archiwum KUiGP

3. Students urban designs prepared at the Chair of Professor K. Wejchert in 7th and 8th semester. All of them were thematically con-

nected to concepts of transforming neglected Polish small towns. Concept projects were strongly connected to the Elements of Urban

Composition thought in 6th semester, provided usually far-reaching replacement of existing buildings, while preserving the urban

places but enriched with new landmarks and spatial layout. A – residential development in the central zone of Grajewo, B – services

creating city centre in the historic core of Szczuczyn. Source: Chair of Urban Design and Town Planning archives

A B

10

*wiczenia z projektowania urbanistycznego

umacnia#y w studentach przekonanie, 'e miasto jest

struktur$ podatn$ na kszta#towanie, a ponadto, 'e ist-

nieje mo'liwo"& komponowania tej struktury wed#ug

zasad estetycznych. Tak formowa#a si! warszawska

szko#a projektowania urbanistycznego. Powstawa#a

ona na fundamencie do"wiadcze% w projektowaniu

i planowaniu miast oraz zespo#ów urbanistycznych

w Polsce, ale nawi$zywa#a tak'e do realizacji za-

granicznych. Mocnym wsparciem tej szko#y by#y

do"wiadczenia czerpane z budowy nowego miasta

Tychy w konurbacji Górno"l$skiej. To zadanie zo-

sta#o powierzone Wejchertom w wyniku wygranego

konkursu i zatwierdzonego w 1955 r. ogólnego pla-

nu zagospodarowania przestrzennego Nowego Mia-

sta Tychy8.

Pierwsze pi!&dziesi$t lat historii Wydzia#u Archi-

tektury zosta#o udokumentowane wydawnictwem

jubileuszowym, w ramach którego Kazimierz Wej-

chert w rozdziale „Projektowanie urbanistyczne

i planowanie przestrzenne”9 omówi# poszczególne

okresy krystalizowania si! wiedzy i metod naucza-

nia urbanistyki. Podkre"la#, 'e programy &wicze%

projektowych oparte s$ na za#o'eniach zbli'onych

do rzeczywistych, stosowanych w praktyce i doty-

cz$ zawsze konkretnych sytuacji z miast polskich.

Prace dyplomowe wykonywane z zakresu urbanisty-

ki ilustrowa#y z zasady pe#ny zakres problematyki

urbanistycznej od skali ca#ego miasta, lub dzielnicy

miasta du'ego, po uk#ad zabudowy wybranego frag-

mentu z wyja"nieniem jego struktury architektonicz-

nej i konstrukcyjnej. Dyplomy z projektowania ar-

chitektonicznego cz!sto odnosi#y tak'e si! do skali

urbanistycznej, szczególnie je"li dotyczy#y proble-

matyki mieszkaniowej.

Tematy z mieszkalnictwa, po okresie socrealizmu,

sta#y si! wdzi!cznym polem poszukiwa% sposobów

kszta#towania "rodowiska zamieszkania. W owym

czasie poza uczelniami trwa#y prace nad normaty-

wem mieszkaniowym, który niestety wprowadzi# zbyt uniwersalny model osiedla mieszkaniowego,

a w nast!pnych dziesi!cioleciach wycisn$# pi!tno

8 H. Adamczewska-Wejchert., K. Wejchert, Jak powstawa!o

miasto, monograÞ a planowania, Pergamon s.c., Tychy 1995.

9 Warszawska szko!a architektury 1915-1965, w 50-lecie Wy-

dzia#u Architektury Politechniki Warszawskiej, PWN, Warsza-

wa 1967.

4. Projekt dyplomowy z roku 1964, wykonany przez studenta Jana Macieja Chmielewskiego, pod kierunkiem prof. K. Wejcherta,

wyró'niaj$cy si! koncepcj$ kszta#towania niekonwencjonalnych form tarasowej zabudowy mieszkaniowej. )ród#o: archiwum w#asne

prof. J.M. Chmielewskiego

4. Master diploma project of student Jan Maciej Chmielewski presented in 1964, supervised by Professor K. Wejchert, distinguishes

with the concept of an unconventional forms of terrace housing. Source: Professor J.M. Chmielewski privet archives

11

na naszych miastach. Studenckie projekty osiedli

na prze#omie lat 50. i 60. XX wieku by#y przygo-

towywane z regu#y dla terenów niezabudowanych.

Ich zagospodarowanie nie wymaga#o uwzgl!dniania

istniej$cej zabudowy, równie' nie zwracano uwagi

na podzia#y parcelacyjne gruntów. Podstawowym

uwarunkowaniem projektowania by#a rze(ba tere-

nu i istniej$cy uk#ad drogowy. Charakterystyczne

by#y uk#ady budynków sytuowanych wed#ug stron

"wiata, w oderwaniu od uk#adu ulicznego, w czym

by#y bliskie rozwi$zaniom osiedlowym realizowa-

nym w praktyce. Problem prefabrykacji budowlanej

i typizacji, który zdominowa# polskie mieszkalni-

ctwo, nie by# w projektach studenckich zauwa'alny.

Ambitniejsi studenci raczej koncentrowali si! na

poszukiwaniach zindywidualizowanych form bu-

dynków mieszkalnych, nierzadko wzoruj$c si! na

przyk#adach zagranicznych. Pojawia#y si! projekty

superjednostek o zmiennej wysoko"ci, wie'owców

mieszkalnych, zabudowy tarasowej i dywanowej,

ma#ych domów mieszkalnych i koncepcje ró'nych

ich kombinacji w zestawieniach z programem us#u-

gowym.

Du'o ciekawsze rozwi$zania powstawa#y dla

o"rodków us#ugowych, a szczególnie, gdy ich usy-

tuowanie wi$za#o si! z zabudow$ historyczn$. Prze-

wa'a# model o"rodka z rozleg#ymi, cz!sto otwartymi

na krajobraz przestrzeniami publicznymi, nierzadko

wyniesionymi ponad teren dla rozdzielenia ruchu

samochodowego od pieszego. O"rodki w zasadzie

planowane by#y bez zabudowy mieszkaniowej, ale

zadawany program obejmowa# mo'liwie pe#ny za-

kres us#ug wyst!puj$cych w centrach nowoczesnych

miast. Pozwala#o to na wzbogacanie formy zabudo-

wy obiektami dominant w postaci ratusza, teatru,

domu kultury, czy kina. Oczywi"cie ko"cio#ów si!

5. Projekty o"rodków centralnych dla miast "redniej wielko"ci, wykonane na prze#omie lat 60. i 70. XX w. w katedrze prof. K. Wej-

cherta mia#y zazwyczaj charakter zespo#ów us#ug o zadanym programie, okre"lonym w zadaniu projektowym. Brak podk#adów ma-

powych ilustruj$cych stan istniej$cego zagospodarowania przes$dza# o idealistycznie-modelowym charakterze rozwi$za%. A – projekt

studenta Jaroszewskiego wykonany pod kierunkiem mgr J.M. Chmielewskiego, B – projekt studenta Kabaca wykonany pod kierun-

kiem mgr J. Skrzypczaka. )ród#o: J.M. Chmielewski, Funkcjonalno przestrzenne problemy o"rodków centralnych miast ma!ych i "red-

nich w Polsce, 1973

5. Design projects of the city centres for medium-size cities, prepared in 1960’s and 1970’s at the Chair of Professor K. Wejchert.

Student’s task was to design a commercial complexes with speciÞ ed program. Lack of maps, illustrating the existing land use, has

prejudges the idealistic-model character of the solutions. A – project by student Jaroszewski prepared under the supervision of J.M.

Chmielewski, B – project by student Kabacam prepared under the supervision of M. J. Skrzypczak. Source: J.M. Chmielewski, Func-

tional and spatial problems centres of small and medium-sized cities in Poland, 1973

A B

12

6. Projekty planów ogólnych miast "redniej wielko"ci, wykonane na prze#omie lat 60. i 70. XX w. w katedrze prof. K. Wejcherta mia#y

zazwyczaj charakter idealistyczno-modelowy. Przyczyn$ by# brak map i danych o istniej$cym stanie zagospodarowania i mo'liwo"-ciach rozwojowych miast. W zadaniu projektowym zak#adana by#a docelowa liczba mieszka%ców miasta i rozwojowy program jego

potrzeb terenowych. A – projekt rozwoju Staszowa, B – projekt rozwoju Brodnicy. )ród#o: archiwum KUiGP

6. Design of master plans of medium-size cities, prepared in 1960’s and1970’s at the Chair of Professor K. Wejchert were usually of

an idealistic and/or model type character. The reason was lack of maps and date, illustrating the existing land use and issues of city

urban development. The student’s task included: estimated future city population number and included with it program. A – Staszów

city development plan, B – Brodnica city development plan. Source: Chair of Urban Design and Town Planning archives

A

B

13

nie planowa#o, a funkcje biurowe dotyczy#y tylko

administracji publicznej, nieznane by#y tak'e galerie

handlowe i wielopoziomowe gara'e. Problem samo-

chodu osobowego jeszcze nie by# istotny, wystar-

czy#o zaprojektowa& parkingi terenowe10 (il. 5).

Najwi!ksz$ trudno"ci$ nauczaj$cych by# brak

aktualnych materia#ów mapowych oraz danych

o rzeczywistych problemach przestrzennych miast,

które by#y tematami prac projektowych. Studenci

pracowali wi!c na odrysach ze starych map, cz!sto

na materia#ach pami!taj$cych akcj! uproszczonych

planów. Prowadzona w czasie praktyk wakacyjnych

inwentaryzacja urbanistyczna nie dostarcza#a do-

statecznych materia#ów dla projektów kursowych,

gdy' obejmowane ni$ by#y g#ównie obszary histo-

rycznych centrów miejskich, a programy nauczania

projektowania rzadko dotyczy#y rewitalizacji zespo-

#ów zabytkowych, bowiem nie s#u'y#yby one – jak

twierdzono – pobudzaniu twórczej wyobra(ni. Stu-

dent w ramach materia#ów wej"ciowych do projek-

towania najcz!"ciej otrzymywa# program rozwoju

miasta, który by# opracowywany przez zatrudnione-

go na Wydziale tzw. „programist!”11.

Plany ogólne wykonywano zazwyczaj dla miast

ma#ych, które zamierzano rozwin$& do skali miasta

"redniej wielko"ci, tj. 30-60 tysi!cy. Odrysy mapo-

we, na których projektowano ca#e miasta, wyró'nia-

#y tylko: uproszczony uk#ad warstwic, g#ówne drogi

i sie& uliczna historycznego centrum z naniesionymi

wa'niejszymi budynkami zabytkowymi. Projekty

cechowa#y si! modelowym podej"ciem do struktu-

ry przestrzennej miasta, która by#a komponowana

z monofunkcyjnych jednostek ozdabianych domi-

nantami budynków us#ugowych. Wa'ny by# uk#ad

sieci ulicznej i tras pieszych oraz powi$za% w ci$-gach terenów zieleni (il. 6).

Zasady kompozycji urbanistycznej, wyk#adane

przez Wejcherta, sprawdza#y si! w praktyce g#ównie

w obszarach historycznych dzielnic, o charaktery-

stycznej zwartej zabudowie, czytelnych przestrze-

niach ulic i placów ozdobionych dominantami zabyt-

kowych gmachów. Zasady te trudno by#o prze#o'y& i u'y& dla kszta#towania, zgodnego z normatywem,

osiedli mieszkaniowych, w których przestrze% by#a

trudno wyznaczaln$ rozci$g#o"ci$, z osadzonymi

w niej wolnostoj$cymi budynkami, a nie uk#adem

przestrzeni ograniczonej "cianami, pod#og$ i stro-

pem, jak naucza# Wejchert, mówi$c o wn!trzach

urbanistycznych jako podstawowych elementach

kompozycji miejskiej. Tym cenniejsze by#y po-

szukiwania uk#adów urbanistycznych czerpi$cych

z bogactwa przyk#adów, jakie by#y zamieszczone

w ksi$'ce Wejcherta wydanej w 1974 r.12.

3. Kadra dydaktyczna nauczaj ca projektowania

urbanistycznego

W pocz$tkowej fazie powstawania szko#y urbani-

styki prawie wszyscy nauczyciele akademiccy byli

praktykuj$cymi w zawodzie architektami i urbani-

stami. Dopiero w roku 1964 wesz#o rozporz$dzenie

o jednoetatowo"ci kadry nauczaj$cej na wy'szych

uczelniach, które pozbawi#o, przede wszystkim

szkolnictwo politechniczne, do"wiadczonych prak-

tyków. W wyniku tych zmian odm#odzi#a si! kadra

nauczaj$ca w zakresie projektowania urbanistycz-

nego. Nowi asystenci, odci!ci od biur projektowych

i pracowni planowania przestrzennego, sprawdzali

si! w konkursach, odnosz$c na tym polu pewne suk-

cesy (il. 7).

Prace projektowe i realizacyjne w Tychach by#y

równie' dogodnym laboratorium, w którym mo-

gli praktykowa& prawie wszyscy cz#onkowie ze-

spo#u dydaktycznego Wejchertów. Podejmowanie

wspólnych zada% z profesorami by#o wa'n$ metod$ kszta#cenia dydaktycznych i naukowych kadr urba-

nistycznych dla Wydzia#u Architektury w Warsza-

wie (il. 8).

Nauczanie projektowania urbanistycznego w la-

tach 60. XX w. i nast!pnych, charakteryzuj$cych si! w Polsce Ludowej powszechnym uniformizmem

i bylejako"ci$ w kszta#towaniu miast, by#o trudnym

wyzwaniem dydaktycznym. Trzeba by#o wzbudza& w studentach i m#odszej kadrze dydaktyków wiar!, 'e mo'na lepiej budowa& i planowa& nasz kraj i jego

miasta. Oparcie projektowania urbanistycznego na

wiedzy o zasadach kompozycji urbanistycznej i prze-

konaniu, 'e mo'na w skali urbanistycznej zmienia& otaczaj$c$ rzeczywisto"&, by#o zasadnicz$ zdoby-

cz$ warszawskiej szko#y urbanistyki. O jej walo-

rach mo'na by#o przekona& si! zdobywaj$c nagrody

i wyró'nienia w organizowanych przez SARP, a tak-

10 Przegl$d wykonywanych na prze#omie lat 60. i 70. XX w.

studenckich projektów o"rodków centralnych miast zawarty jest

w skrypcie autorstwa J. M. Chmielewskiego, pt. Funkcjonal-

no-przestrzenne problemy o"rodków centralnych miast ma!ych

"rednich w Polsce, wyd. PW, Warszawa 1973.

11 Takim „programist$” na Wydziale Architektury PW przez

wiele lat by# mgr Eugeniusz Kosiacki.12 K. Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Arkady,

Warszawa 1974.

14

7. Praca wyró'niona w konkursie SARP z 1966 r. na projekt zagospodarowania przestrzennego terenu Cytadeli w Warszawie, autorzy:

Jan Maciej Chmielewski, Krzysztof Kura", Andrzej Zawadzki. )ród#o: archiwum w#asne prof. J.M. Chmielewskiego

7. Design project awarded in the competition organised by the Polish Architects’ Association (SARP) in 1966 for spatial development

of Warsaw’s Fortress area. Authors of the project, architects: Jan Maciej Chmielewski, Krzysztof Kura", Andrzej Zawadzki. Source:

Professor J.M. Chmielewski privet archives

8. Praca wyró'niona w 1967 r. w konkursie Towarzystwa Urbanistów Polskich na koncepcj! planu ogólnego Ostro#!ki – miasta szyb-

ko rosn$cego, opracowana przez Wejchertów przy udziale ich asystentów: Jana Macieja Chmielewskiego, Grzegorza Chodkowskiego

i Hanki Molickiej. )ród#o: archiwum w#asne prof. J.M. Chmielewskiego

8. Design project awarded in 1967 in the competition organised by the Society of Polish Town Planners (TUP) for the master plan of

Ostro#!ka – a fast growing city. Design project was prepared by the Wejcherts and their assistants, Jan Maciej Chmielewski, Grzegorz

Chodkowski and Hanka Molicka. Source: Professor J.M. Chmielewski privet archives

15

'e Mi!dzynarodow$ Uni! Architektów (IUA), kon-

kursach urbanistyczno-architektonicznych. W kon-

kursach takich zespó# asystentów Wejchertów bra# udzia# z sukcesami, uzupe#niaj$c tym sposobem dy-

daktyk! praktyk$ zawodow$, nierzadko wci$gaj$c do

wspó#pracy najzdolniejszych studentów. Spektaku-

larnym osi$gni!ciem w skali mi!dzynarodowej by#o

zdobycie w 1967 r. pierwszej nagrody w konkursie

na Centrum Espoo w Finlandii13. Jako laureaci tej

nagrody w kolejnych dwóch latach uczestniczyli"my

w ramach Biura Planowania Gminy Espoo w pra-

cach projektowych nad planami urbanistycznymi,

b!d$cymi rozwini!ciem koncepcji konkursowej (il.

9). Mia#em okazj! wówczas zapozna& si! z aktual-

nymi problemami nurtuj$cymi urbanistów, a tak'e

zdoby#em do"wiadczenia w ich rozwi$zywaniu, co

wywar#o wp#yw na moj$ dalsz$ karier! zawodow$ i naukow$. Po powrocie do kraju przyst$pi#em do

przygotowywania pod promotorstwem prof. Wej-

cherta pracy doktorskiej, któr$ obroni#em w 1975 r.

Tematem pracy by#y „Problemy kompozycyjne przy

projektowaniu nowych zespo#ów przestrzennych

w zabytkowych uk#adach miejskich na przyk#adzie

miast polskich”. Tez! pracy mia#em mo'no"& spraw-

dza&, opiekuj$c si! dyplomantami prof. Wejcherta,

którzy projektowali w ramach dyplomu odbudow! totalnie zniszczonych o"rodków historycznych miast

warmi%skich, takich jak: Pas#!k i Braniewo (il. 10).

W roku 1966 zrodzi#a si! my"l realizacji marze%

projektowych poprzez budow! w#asnych domów

dla zespo#u pracowników katedry prof. Wejcherta.

Atrakcyjno"& tej my"li, wobec trudno"ci w zdoby-

waniu mieszka% przez zak#adaj$cych rodziny kole-

gów, uruchomi#a dzia#ania, dzi!ki którym uda#o si! uzyska& lokalizacj! dla 12 domków na warszaw-

skiej Sadybie. W prace projektowe zaanga'owa# si! ca#y zespó# Katedry, ale koncepcj! projektow$ mo'na przypisa& koledze mgr in'. arch. Donatowi

Putkowskiemu, który wróci# ze sta'u projektowego

w Szwecji z pomys#em na zespó# zwartej atrialnej

zabudowy jednorodzinnej. Pod has#em eksperymen-

talnego osiedla domów atrialnych, z licznymi prob-

lemami realizacyjno – budowlanymi, zespó# domów

dla architektów powsta# i nawet zosta# uhonorowany

nagrod$ ministra14.

W lata 70. XX w. zespó# Wejchertów wszed# wzmocniony kadr$ dydaktyczn$ o potwierdzonych

umiej!tno"ciach projektowania urbanistycznego

i architektonicznego zarówno w kraju, jak i za gra-

nic$. Rok akademicki 1969/1970 przyniós# zmiany

organizacyjne na Wydziale Architektury. W miejsce

istniej$cych 14 katedr powo#ano najpierw trzy, a po-

tem cztery instytuty: Podstaw Rozwoju Architektury,

Projektowania Architektonicznego oraz Planowania

Przestrzennego, który wkrótce zosta# podzielony

na Instytut Urbanistyki i Planowania Przestrzen-

nego oraz Instytut Architektury i Planowania Wsi.

Pierwszy z nich obj$# sum! zagadnie% zwi$zanych

z projektowaniem urbanistycznym i planistycznym,

drugi zaj$# si! problematyk$ wiejsk$ od skali archi-

tektonicznej po planistyczn$. Dyrektorem Instytu-

tu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego zosta# prof. Kazimierz Wejchert. W Instytucie wyodr!b-

niono trzy zak#ady: Projektowania Urbanistycznego,

Planowania Obszarów +ródmiejskich i Planowania

Przestrzennego. Nazwy zak#adów lu(no odpowiada-

#y prowadzonej przez te zak#ady dydaktyce, bowiem

dwa pierwsze naucza#y g#ównie projektowania urba-

nistycznego, a trzeci – planowania regionalnego, ko-

ordynuj$c równocze"nie dwa studia podyplomowe

- Urbanistyki i drugie - Planowania Przestrzennego.

W nauczaniu projektowania urbanistycznego za-

cz!#a uwidocznia& si! pewna specjalizacja zak#a-

dów. Zak#ad pierwszy, kierowany przez prof. H.

Adamczewsk$-Wejchert, bardziej by# nastawiony na

ma#e i "rednie miasta, za" zak#ad drugi, kierowany

przez doc. Jadwig! Guzick$, na miasta du'e i wiel-

kie. Podzia# ten wynika# z przyj!tych metod naucza-

nia. W pierwszym przypadku chodzi#o o obj!cie

dydaktyk$ relatywnie pe#nej problematyki urbani-

stycznej, co umo'liwia#y miasta mniejsze, #atwiej-

sze do ca#o"ciowego planowania, w drugim chodzi#o

o zainteresowanie studentów wi!kszymi zadaniami

inwestycyjnymi, realizowanymi g#ównie w mia-

stach du'ych. Podejmowano równie' próby #$cze-

nia, w ramach jednego tematu, architektonicznego

projektu budynku mieszkalnego z urbanistycznym

projektem osiedla mieszkaniowego, wykonywanych

równolegle na semestrze V. Idea takiego po#$czenia

uzasadniana by#a praktyk$ zawodow$, która jednak

13 S$d konkursowy IUA na Centrum Espoo w Finlandii wybra# ze 171 nades#anych prac i obdarzy# I nagrod$ projekt wykonany

przez zespó#: Jan Maciej Chmielewski, Krzysztof Kura" i Janusz

Kazubi%ski, przy wspó#pracy technicznej studentów: Jacka Cyn-

ke, S#awomira Gzella, Janusza Foksa.

14 O zespole tym ostatnio pisa# R. Gajda, Eksperymentalna kolo-

nia domów architektów w Warszawie, „Kwartalnik Architektury

i Urbanistyki”, R. 2011, z. 3, s. 75-82.

16

w procesie dydaktycznym natraÞ a#a na brak jeszcze

wyrobionej w studentach trzeciego roku studiów

zdolno"ci równoczesnego projektowania w kilku

skalach i umiej!tno"ci rozwi$zywania zada% w prob-

lematyce o ró'nej szczegó#owo"ci.

Lata 70. XX w. by#y w Polsce Ludowej krótkim

okresem, w którym planowane i realizowane by#y

du'e przedsi!wzi!cia inwestycyjne, a tak'e Þ nan-

sowane programy badawcze, tzw. w!z#owe. Dzi!ki

nim uruchomiono w instytutach wydzia#owych ba-

dania, które zaowocowa#y doktoratami i habilitacja-

mi, wzmacniaj$cymi formalnie kadr! nauczaj$c$. Instytut Wejcherta by# wydawc$ poka(nej serii na-

ukowych publikacji ksi$'kowych, z których liczne

dokumentowa#y osi$gni!cia pracowników Instytutu

15 Materia#y pomocnicze do wyk#adu pt. Zasady budowy miast,

prowadz$cy prof. dr hab. Hanna Adamczewska –Wejchert, IUPP

WA PW, 1977.

9. I Nagroda w Mi!dzynarodowym Konkursie na Centrum Espoo w Finlandii, laureaci: Jan Maciej Chmielewski, Janusz Kazubi%ski,

Krzysztof Kura", pomoc techniczna studenci; Jacek Cynke, Janusz Foks, S#awomir Gzell. )ród#o: archiwum w#asne prof. J.M. Chmie-

lewskiego

9. First prise in the International Competition for the Centre of Espoo in Finland. Laureates: Jan Maciej Chmielewski, Janusz

Kazubi%ski, Krzysztof Kura", students technical support: Jacek Cynke, Janusz Foks, S#awomir Gzell. Source: Professor J.M.

Chmielewski privet archives

w urbanistyce i planowaniu przestrzennym. Pub-

likowane by#y tak'e skrypty i podr!czniki pomoc-

ne w nauczaniu urbanistyki. Zasady budowy miast

zosta#y spisane w skrypcie15, którego poszczególne

rozdzia#y opracowywali m#odzi pracownicy dydak-

tyczni pod kierunkiem prof. H. Adamczewskiej-

Wejchert. Skrypt ten uwidoczni# zakres zasad pro-

jektowania urbanistycznego oraz genez! ich tworze-

nia. Zosta# on podzielony na 18 zagadnie%. Wyró'-nia# si! w nich w$tek planowania przestrzennego,

zbudowany na obowi$zuj$cych w PRL normach,

uj!tych w krajowych ustawach i rozporz$dzeniach.

Mocno zarysowana by#a problematyka stref funk-

cjonalnych: mieszkaniowej, przemys#owej, us#ugo-

wej i podmiejskiej, wyprowadzona z normatywów

17

10. Projekt dyplomowy wykonany w 1972 r. przez Ann! Chmur!, pod kierunkiem prof. K. Wejcherta, przy wspó#udziale mgr J. M.

Chmielewskiego. Ide$ projektu by#a propozycja wprowadzenia funkcji miejskiego o"rodka us#ugowego na teren totalnie zniszczonej

"redniowiecznej cz!"ci Braniewa. )ród#o: archiwum KUiGP

10. Master diploma project prepared in 1972 by Anna Chmura, under the supervision of Professor K. Wejchert in cooperation with J.

M. Chmielewski. The idea of the project was introduction of urban service centre functions, into the completely destroyed medieval

core of Braniewo. Source: Chair of Urban Design and Town Planning archives

11. Praca konkursowa, I nagroda w konkursie SARP z 1972 r. na opracowanie planu zagospodarowania centrum Ciechanowa, autorzy:

Jan Maciej Chmielewski, Andrzej Gawlikowski, Janina Wawrzy%ska. )ród#o: archiwum w#asne prof. J.M. Chmielewskiego

11. First prize in the competition organized by SARP for the design plan of the Ciechanów city centre, authors: Jan Maciej Chmielew-

ski, Andrzej Gawlikowski, Janina Wawrzy%ska Source: Professor J.M. Chmielewski privet archives

i przyj!tych standardów. Ca#o"& ko%czy#y sprawy

zwi$zane z warsztatem pracy urbanisty, oparte g#ów-

nie na do"wiadczeniach zawodowych Wejchertów.

W Instytucie Urbanistyki i Planowania Przestrzen-

nego realizowane by#y owym czasie trzy programy

badawczo-rozwojowe dotycz$ce ma#ych miast, aglo-

meracji miejskich i osiedli mieszkaniowych. Progra-

my te realizowane by#y na bogatszych, ni' w latach

poprzednich, materia#ach zarówno mapowych, sta-

tystycznych, jak i dokumentacyjnych, uzyskiwa-