Szczypta (al)chemii i nauk pokrewnych
Transcript of Szczypta (al)chemii i nauk pokrewnych
Szczypta (al)chemii i nauk pokrewnych
... dla humanistów
Wojciech Grochala
Uniwersytet Warszawski Centrum Nowych Technologii
Wykład VI – Chemia życia
Misja chemii
Dynamiczna samoorganizacja
Wojciech Grochala
Chemia supramolekularna
atom – cząsteczka – supracząsteczka – kryształ – obiekt
NANO (MEZO) MIKRO MAKRO
Wykład VI – Chemia życia
Nierównowaga termodynamiczna
Życie
Wojciech Grochala
CO2 + H2O 1/6 C6H12O6 + ½ O2 ……
Wykład VI – Chemia życia
CO2 + H2O
Nierównowaga c.d.
Protektorat chemiczny
Wojciech Grochala
• bez H2O : spontaniczny samozapłon ciała
• bez ściany komórkowej: wnętrze identyczne z zewnętrzem (osmoza)
• różnica potencjałów chem. OUT/IN;
• autoreplikacja wymaga nierównowagi i dopływu energii
Wykład VI – Chemia życia
C6H12O6 6 (C + H2O)
Niższa energia (swobodna)
Obieg materii
Głównie C, H & O
Wojciech Grochala
Proste związki chemiczne
Wykład VI – Chemia życia
Materia złożona Proste związki chemiczne
C6H12O6
Giordano Bruno sp. z o.o.: XX w.
Obieg materii, c.d.
& energii
Wojciech Grochala
C6H12O6
Wykład VI – Chemia życia
?
Fotosynteza niezbędna? Początek życia?
Chemosynteza
5.5 mln lat
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Jask. Movile (1986)
7-10% O2, 2-3.5% CO2 1-2% CH4, 8-12 mg/l H2S, NH3
48 gat. w tym 33 endemity
Chemosynteza
5.5 mln lat
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Jask. Movile (1986)
7-10% O2, 2-3.5% CO2 1-2% CH4, 8-12 mg/l H2S, NH3
48 gat. w tym 33 endemity
Chemosynteza
5.5 mln lat
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Jask. Movile (1986)
7-10% O2, 2-3.5% CO2 1-2% CH4, 8-12 mg/l H2S, NH3
48 gat. w tym 33 endemity
Skład chemiczny
Życie
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Wszechświata (H, He) Ukł. Słonecznego Ziemi organizmów żywych człowieka
Dlaczego węgiel?
Kameleon
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Sztywne Giętkie
• dostępny (wraz z H, O & N) • reaktywny • wystarczająco kinetycznie trwałe
wiązania C–C • możliwość funkcjonalizowania
cząsteczek (chemia ORGANICZNA) • możliwość wpływania na
geometrię
Transmutacja (1828)
“Nieudacznik”
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Friedrich Wöhler 1800–1882
cyjanian amonu mocznik
Początek chemii organicznej!
+NH3
CO2 + H2O H2CO3
Burza w szklance wody
Chemia prebiotyczna
Wojciech Grochala
eksperyment Millera–Ureya, Uniw. w Chicago (1952)
Wykład VI – Chemia życia
Harold Clayton Urey 1893–1981
Stanley Lloyd Miller 1930–2007
H2O, CH4, NH3, H2 + PIORUNY … • 11 z 20 aminokwasow! (1996) • > 20 ! (2007) • modyfikacje: CO2, N2, H2S, SO2 …
1st exp.: glycine, α- and β-alanine
“primordial soup”
Burza w szklance wody
Chemia prebiotyczna
Wojciech Grochala
eksperyment Millera–Ureya, Uniw. w Chicago (1952)
Wykład VI – Chemia życia
Harold Clayton Urey 1893–1981
Stanley Lloyd Miller 1930–2007
H2O, CH4, NH3, H2 + PIORUNY … • 11 z 20 aminokwasow! (1996) • > 20 ! (2007) • modyfikacje: CO2, N2, H2S, SO2 …
1st exp.: glycine, α- and β-alanine
“primordial soup”
Burza w szklance wody
Abiogeneza: monomery polimer
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Także 1952: • Wollman (William) M. MacNevin CH4 + H2O nierozp. żywice 1978: • A. Bar-nun, H. Hartman CO2 + H2O alkohole, aldehydy i kwasy karboksylowe (fotoliza UV) 1961: • Joan Oró HCN + NH3 + H2O adenina! 1967: pozostałe zasady nukleinowe C5H5N5 = 5 x HCN
e– , hν
Zapach i kolor…
“…identyczny z naturalnym”
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Robert Burns Woodward 1917–1979
quinine, cholesterol, cortisone, strychnine, lysergic acid, reserpine, chlorophyll, cephalosporin & colchicine, penicyline, vit. B12
Synteza totalna “Era woodwardiańska”
Roald Hoffmann (Safran) 1937–…
Zapach i kolor…
“…identyczny z naturalnym”
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Robert Burns Woodward 1917–1979
quinine, cholesterol, cortisone, strychnine, lysergic acid, reserpine, chlorophyll, cephalosporin & colchicine, penicyline, vit. B12
Synteza totalna “Era woodwardiańska”
Roald Hoffmann (Safran) 1937–…
Katastrofa tlenowa
Śmierć i Życie
Wojciech Grochala
Wielkie wymieranie bakterii beztlenowych!
Wykład VI – Chemia życia
Ca. 2.22–2.45 mld lat temu GOE
Atm. redukująca Atm. utleniająca
3O2
Śmierć i Życie, c.d.
Wojciech Grochala
• Wolne (dwu)rodniki: niskie bariery reakcji • Okiełznanie drapieżnego reagenta (spalanie) • Eksplozja życia… • … i śmierci (wolne rodniki: kancerogeny,
mutageny, …)
Wykład VI – Chemia życia
• 1O2 singletowy! • Natleniajcie czerwone wino (Fe2+ Fe3+)!
barrique
Kwas taninowy
3O2
Śmierć i Życie, c.d.
Wojciech Grochala
• Wolne (dwu)rodniki: niskie bariery reakcji • Okiełznanie drapieżnego reagenta (spalanie) • Eksplozja życia… • … i śmierci (wolne rodniki: kancerogeny,
mutageny, …)
Wykład VI – Chemia życia
• 1O2 singletowy! • Natleniajcie czerwone wino (Fe2+ Fe3+)!
barrique
Kwas taninowy
Fe w dwóch odsłonach
Fe vs. Co vs. “teflon”
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
• Fe2+ Fe3+ hemoglobina (strunowce)
barrique
Hem
• Android Ash i sztuczna hemoglobina (Co salen) • Perfluorodekalina (eksp. z żabą) (“teflon”)
krew tętnicza (Fe3+) + krew żylna (Fe2+)
Fe w dwóch odsłonach
Fe vs. Co vs. “teflon”
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
• Fe2+ Fe3+ hemoglobina (strunowce)
barrique
Hem
• Android Ash i sztuczna hemoglobina (Co salen) • Perfluorodekalina (eksp. z żabą) (“teflon”)
krew tętnicza (Fe3+) + krew żylna (Fe2+)
Oxycyte
F-t-butylcyclohexane C10F20
Najstarsze skamieliny
Nasze siostry bakterie
Wojciech Grochala
Stromatolity – Prekambr; ślady po cyjanobakteriach!
Wykład VI – Chemia życia
Par
k n
ar. G
laci
er
3.5
mld
lat
Zach. Australia 3.48 mld lat
Big jump: organizmy fraktalne
XIX-w. dylematy
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Najstarsze organizmy prekambryjskie aka najstarsze znane org. wielokomórkowe (fauna ediakarańska) A. Murray (1868)
eksplozja kambryjska okres kriogeński
Nie wiadomo w ogóle czy to ZWIERZĘTA!
Zajęło cztery lata zanim Elkanah Billings odważył się wysunąć hipotezę, że mogą to być skamieniałości organizmów żywych. Ich prosty kształt był powodem, dla którego współcześni Billingsowi odrzucili jego propozycję i uznali skamieniałości za struktury powstałe skutek ucieczki gazu, nieorganiczne konkrecje lub nawet sztuczki, spłatane przez złośliwego Boga, aby odwieść ludzi od wiary…
Charniodiscus 565–555 MA
Organizmy fraktalne, c.d.
Dickinsonia: ruch?!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Despite Charnia's fern-like appearance, it is not a plant or alga because the nature of the fossilbeds where specimens have been found demonstrate that it originally lived in deep water, well below the photic zone where photosynthesis can occur
Charnia masoni 579–555 MA (1957)
Charniodiscus 565–555 MA
Organizmy fraktalne, c.d.
Dickinsonia: ruch?!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Despite Charnia's fern-like appearance, it is not a plant or alga because the nature of the fossilbeds where specimens have been found demonstrate that it originally lived in deep water, well below the photic zone where photosynthesis can occur
Charnia masoni 579–555 MA (1957)
Dickinsonia costata 558–555 MA
do 1.4 m
Charniodiscus 565–555 MA
Organizmy fraktalne, c.d.
Dickinsonia: ruch?!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Despite Charnia's fern-like appearance, it is not a plant or alga because the nature of the fossilbeds where specimens have been found demonstrate that it originally lived in deep water, well below the photic zone where photosynthesis can occur
Charnia masoni 579–555 MA (1957)
Dickinsonia costata 558–555 MA
do 1.4 m
Mawsonites spriggi
Tateana inflata (= 'Cyclomedusa' radiata
Charniodiscus 565–555 MA
Organizmy fraktalne, c.d.
Dickinsonia: ruch?!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Despite Charnia's fern-like appearance, it is not a plant or alga because the nature of the fossilbeds where specimens have been found demonstrate that it originally lived in deep water, well below the photic zone where photosynthesis can occur
Charnia masoni 579–555 MA (1957)
Dickinsonia costata 558–555 MA
do 1.4 m
Mawsonites spriggi
Tateana inflata (= 'Cyclomedusa' radiata Archaeonassa-type (late Edicarian)
Fraktale
Warszawa rządzi!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
obiekt samo-podobny (tzn. taki, którego części są podobne do całości) albo "nieskończenie subtelny" (ukazujący subtelne detale nawet w wielokrotnym powiększeniu)
Benoît Mandelbrot 1924–2010
Wacław Franciszek Sierpiński
1882–1969
Fraktale w Przyrodzie
Prosta genetyka!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Charnia masoni 579–555 MA (1957)
Romanesco Broccoli
Skrętność
Życie a rękawiczki
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
enancjomery
laevus & dexter
χείρ (cheir) - dłoń
2D
Ludwik Pasteur 1882–1969
Homochiralność – skąd?
Życie jest niesymetryczne!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
23 L–aminokwasy proteinogeniczne (+bardzo niewiele D) D–cukry (+ bardzo niewiele L) Enzymy sa chiralne! vs. Zapach mięty & kminku! Burkholderia caryophylli potrafi metabolizować L–glukozę!
Nadmiar enancjomeryczny izowaliny (2009) – idea Rubinsteina (1983)
• Przypadek + kinetyka (wzmocnienie chiralne)
• Promieniowanie spolaryzowane 17%
• FeS2 + kalcyt (powierzchnia)
1879 L. Sohncke 65 grup przestrz. (z 230)
Systematyka & taksonomia
Genom projects!
Wojciech Grochala
Arystoteles + Teofrast z Eresos: roślinki i zwierzątka (520 gat.) Karol Linneusz "Systema naturae“ (1758): systematyka 2-członowa (8 tys. gat.) Kladystyka współczesna: (8.74±1.3 mln gat., 2011), w tym: 6.5 mln – ląd (znanych 14%) 2.2 mln – oceany (znanych 9%)
Wykład VI – Chemia życia
Karol Linneusz 1707–1778
podobieństwo
pokrewieństwo
dwa gatunki są bardziej spokrewnione (później rozdzieliły się od wspólnego przodka) im bardziej ich DNA, RNA i białka są bardziej podobne
Systematyka & taksonomia, c.d.
3 DOMENY
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
jądrowce Thomas Cavalier-Smith (1983–8): Cesarstwo: Procaryota Bacteria – bakterie (wszystkie prokarionty) Cesarstwo: Eucaryota Protozoa (jednokomórkowe eukarionty nie zaliczone do innych królestw) Chromista (niektóre glony, np. brunatnice i okrzemki i pewne heterotrofy) Fungi – grzyby Plantae – rośliny (łącznie z zielenicami i krasnorostami) Animalia – zwierzęta
Początki życia
+ poziomy transfer genów…?
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
?
last universal common ancestor, LUCA
“LUCA był termofilnym lub mezofilnym proteoeukariontem, od którego pochodzą współczesne eukarionty a bakterie i archeany pojawiły się na jego wczesnych etapach ewolucji. Pochodzący od progenotów proteoeukariont mógł zawierać DNA, jednak za prawdopodobne uznaje się, że genom tego organizmu był zbudowany z RNA, a zmiana na DNA nastąpiła dopiero po wykształceniu trzech domen.”
3.5-3.8 mld lat
Jądro komórkowe eukariontów mogło powstać w wyniku wbudowania w komórkę kompleksu wirusów DNA
Początki życia
+ poziomy transfer genów…?
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
?
last universal common ancestor, LUCA
“LUCA był termofilnym lub mezofilnym proteoeukariontem, od którego pochodzą współczesne eukarionty a bakterie i archeany pojawiły się na jego wczesnych etapach ewolucji. Pochodzący od progenotów proteoeukariont mógł zawierać DNA, jednak za prawdopodobne uznaje się, że genom tego organizmu był zbudowany z RNA, a zmiana na DNA nastąpiła dopiero po wykształceniu trzech domen.”
3.5-3.8 mld lat
Komin hydrotermalny Do +350 oC Do 300 atm Brak światła Endemity
Jądro komórkowe eukariontów mogło powstać w wyniku wbudowania w komórkę kompleksu wirusów DNA
Bioróżnorodność
Przewaga bakterii
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
King Phillip Came Over From Greater Spain
11
12 15
Kusząca alternatywa
Panspermia…?
Wojciech Grochala
• chemia w warunkach kosmicznych (0-gravity)
• chemia kosmosu (ok. 200 znanych cząsteczek ISMs)
Wykład VI – Chemia życia
LUCA (Last Universal Common Ancestor)
I TO ma być “początek”?!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Genom LUCA musiał zawierać co najmniej 500-1000 genów (2008)
Zidentyfikowano co najmniej 140 domen białek tworzących prawdopodobnie proteom LUCA (2012)
Rekonstrukcja sekwencji domen białkowych wskazuje, że charakteryzowały się one wysoką hydrofobowością Fenyloalanina (F), Izoleucyna (I), Leucyna (L) & Valina (V) – FILV
Z (jakiego?) oleju do wody?
Poznaj kuzyna! “My name is LUCA…”
Komórka i jej ŚCIANA
Duże cząsteczki
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
• Zwierzęta: fosfolipidy + kanały białkowe
• Rośliny: pektyna • Grzyby: chityna • Bakterie:
peptydoglykan (cukro-białko)
Fosfolipidy w wodzie – micella
Fosfatydylo-cholina
Komórka i jej ŚCIANA
Duże cząsteczki
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
• Zwierzęta: fosfolipidy + kanały białkowe
• Rośliny: pektyna • Grzyby: chityna • Bakterie:
peptydoglykan (cukro-białko)
Fosfolipidy w wodzie – micella
Fosfatydylo-cholina
Komórka bakteryjna
1D 2D
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
“Błona lipidowa jest nieprzepuszczalna więc w przypadku samorzutnego postania miceli, transport z i do byłby raczej mało możliwy, stąd życie raczej zaczęło się poza takimi układami (błona komórkowa umożliwa wymianę materii poprzez kanały białkowe).”
Liczba komórek bakter. w ludzkim ciele…
A WIRUS?
"organisms at the edge of life"
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Cząstki wirusa (wiriony) złożone z: i) materiału genetycznego (DNA lub/i RNA) ii) ochronnej otoczki proteinowej iii) i czasami zewnętrznej koperty lipidowej
(dla ochrony gdy są poza żywą komórką)
Wyewoluowały z: • plazmidów? (progressive, up the hill) • bakterii? (regressive, down the hill)
1. Przenoszą materiał genetyczny 2. Reprodukują się (ale NIE przez podział kom.!) 3. Ewoluują przez dobór naturalny
the most abundant biological entities on Earth and they outnumber all the others put together infect all types of cellular life including animals, plants, bacteria and fungi
Love-me, love-me-not
Mechanizmy obronne
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
antyciała (immunoglobuina =
proteina)
Guanozyna (nukleozyd)
Aciclovir™ (falszywy n.)
Love-me, love-me-not
Mechanizmy obronne
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
antyciała (immunoglobuina =
proteina)
Guanozyna (nukleozyd)
Aciclovir™ (falszywy n.)
bakteriofagi
Love-me, love-me-not, c.d.
Czy TO jest ŻYCIE?
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
MS2 3569 nukleotydów RNA
(1976)
Escherichia coli Mr Kowalski
Główni podejrzani
“RNA world hypothesis” (1967)
Wojciech Grochala
• RNA • DNA • Białka • Tłuszcze • Cukry
Wykład VI – Chemia życia
“Aktualnie uważa się, że RNA jest najbardziej pierwotne z tego to powodu, że katalizuje powstawanie białek a nie odwrotnie.
Nie wiadomo skąd się wzięło RNA. ”
(chromosomalne)
1–1,000 kbp
zdolne do replikacji (~jak wirus)
Główni podejrzani
“RNA world hypothesis” (1967)
Wojciech Grochala
• RNA • DNA • Białka • Tłuszcze • Cukry
Wykład VI – Chemia życia
“Aktualnie uważa się, że RNA jest najbardziej pierwotne z tego to powodu, że katalizuje powstawanie białek a nie odwrotnie.
Nie wiadomo skąd się wzięło RNA. ”
(chromosomalne)
1–1,000 kbp
zdolne do replikacji (~jak wirus)
RNA vs. DNA
HIV
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Pojedyńczy zwitek
D vs. R: RNA mniej trwałe niż DNA bardziej podatne na hydrolizę
+Reverse transcriptase…
Spiegelman Monster
Pre-RNA: PNA, TNA, GNA…!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Fragment 218 nukleotydów zdolnych do reprodukcji przez RNA replication enzyme (polimeraza, kodowana przez RNA) 1965
Sol Spiegelman 1914–1983
1997: Eigen & Oehlenschlager nawet 48 nukleotydów się replikuje
1975: Sumper & Luce nawet zasady nukleinowe mogą się replikować w obecności polimerazy…!
The very beginning?
(not quite)
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
J.D. Bernal: biopoesis, the process of living matter evolving from self-replicating but nonliving molecules (passing through a number of intermediate stages) 1969
Autoreplikacja (autokataliza) – molekularne replikatory NIEADDYTYWNOŚĆ
SYNTEZA TEMPLATOWA
Louis Pasteur: “living things come only from other living things”
Defnicja życia 2.0 & …
Więc chyba jednak RNA!
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Jerzy Dzik: “obiekty żywe – czyli zdolne do ścisłego dziedziczenia właściwości autokatalitycznych, które podlegają losowej zmienności”
Silesaurus opolensis Polonosuchus silesiacus
2003 J. Dzik
2005 T. Sulej
230 mln lat
Kataliza! M. Powner i wsp. (2009)
Status: 2015
Status prawny? Kiedy… DUSZA?
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Cells emerged at least 3.5 billion years ago. The current belief is that these cells were heterotrophs. The early cell membranes were probably more simple and permeable than modern ones, with only a single fatty acid chain per lipid. Lipids are known to spontaneously form bilayered vesicles in water, and could have preceded RNA, but the first cell membranes could also have been produced by catalytic RNA, or even have required structural proteins before they could form.
A 2012 study led by A. Mulkidjanian suggests that inland pools of condensed and cooled geothermal vapour have the ideal characteristics for the origin of life. Scientists discovered in 2002 that by adding a montmorillonite clay to a solution of fatty acid micelles (lipid spheres), the clay sped up the rate of vesicles formation 100-fold. B & Mo & O – kataliza powstawania RNA (NA MARSIE???)
4.6 vs. 3.5 billion ya
Symbioza & inter-breeding
Transfer (genów) horyzontalny
Wojciech Grochala
Mariaż (i rozwód???) z cyjanobakterią
Wykład VI – Chemia życia
W 2008 roku Tal Dagan i William Martin przebadali pół miliona genów pobranych z 181 prokariotów i stwierdzili, że ponad 80% z nich nosi oznaki horyzontalnego transferu zwiększona różnorodność genetyczna
Jądrowce:
mitochondrium chloroplasty
• Własne DNA (mitoch. & plastom) • ATP podobne do nukl. adenozyny Homo sapiens (5% neandertalczyka)
goryl australopitek H. erectus
H. neandertalensis
H. sapiens
H. heidelbergensis
Przodkowie za Mieszka I: 43 gener. 4400 mld
Dziękujemy Ci, bakterio!
Szokujące mezalianse
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
Dziedziczność grup krwi (A, B, AB, 0) sero-antropologia, rasy żyjące i wymarłe konflikt serologiczny (przed odkryciem Rh!)
Grupa 0 jako najbardziej archaiczna? Teoria Plejad
"teza walki na śmierć i życie za mało uwzględnia zjawisko symbiozy, nie słyszy harmonii jako zasadniczej melodii natury" "walka o byt nie jest jedynym hasłem życia, istnieje może prawo, które byśmy nazwać mogli prawem najmniejszego cierpienia"
Ludwik Hirszfeld 1884–1954
Deutsch English Français Italiano Norsk bokmål Polski
Przyczynek do ewolucji
Powstanie Homo sapiens…
Wojciech Grochala
Zbawienne mutacje i pasy van Allena.
Wykład VI – Chemia życia
O śmierci komórki, klonowaniu, Frankensteinie i Golemie innym razem…
Szamanizm vs. zorza polarna: -epilepsje i wizje wrodzone -brak ciągłości genet. (dziedziczności)
Wielkie wymieranie (x6)
Orzeł czy reszka?
Wojciech Grochala
Sześć (?) pouczających przypadków zagłady życia na Ziemi:
Wykład VI – Chemia życia
99.9 % gatunków wymarło (background extinction rate 1–13 mln lat, ssaki ~1 mln)
O–S
Fauna morska, fossils
Late D
P–Tr
Tr–J K–Pg
(H)
Cm1,2
Snowball Earth: 650 Ma
Wielkie wymieranie (x6), c.d.
Śmierć na wiele sposobów…
Wojciech Grochala
Wykład VI – Chemia życia
O–S
Late D
P–Tr
Tr–J
K–Pg
(H)
Cm1,2
Ruch Gondwany na biegun płd. (globalne ochłodz., zlodowac., spadek poz. morza), 2x spadek poziomu CO2 (poprzedzający)
“Wielkie Wymieranie” –96% mor. & 70% ląd. kręgowców, przyczyna ? gaz cieplarniany (metan) z hydratów?
2x, na lądzie rośliny i owady, wymierają trylobity, przyczyna ?
Tuż przed rozpadem Pangei, przyczyna ?
Impakt asteroidy, 66,038,000 ± 11,000 ya (Ir)
Chicxulub crater (~180 km) bolid 10 km
100 teraton TNT
Klimat, wpływ człowieka ?
Superkontynent Pannotia zaczyna się rozpadać, przyczyna ?
Skąd nadejdzie “koniec świata”?
Kupcie sobie bilet na Marsa
Wojciech Grochala
100-letnia perspektywa: Piękne Yellowstone. Near Earth Object (NEO) Program
Wykład VI – Chemia życia
http://neo.jpl.nasa.gov/risks/ http://volcanoes.usgs.gov/observatories/yvo/
55 x 80 km
2,1 mln, 1,3 mln 0,64 mln
Od 1980 r., > 1000 obiektów identyfikowalnych