RZDOWA RADA LUDNOCIOWA

SYTUACJA DEMOGRAFICZNA

POLSKI

RAPORT 20 -201

Warszawa 201

Autorzy:

Dr hab. prof. SGH Zbigniew Strzelecki (Wstp, Wprowadzenie, Rekomendacje, redakcja naukowa) Szkoa Gwna Handlowa Rzdowa Rada Ludnociowa Prof. dr hab. Piotr Bdowski (Rozdzia VII) Szkoa Gwna Handlowa Dr Andrzej Gazka (Rozdzia VI) Szkoa Gwna Handlowa Mgr Lucyna Nowak (Rozdzia VIII) Gwny Urzd Statystyczny Dr Irena Kowalska (Rozdzia II) Szkoa Gwna Handlowa Dr hab. prof. UE Jolanta Kurkiewicz (Rozdzia III) Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Dr hab. prof. UE Ireneusz Kuropka (Rozdzia IV) Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocawiu Mgr Joanna Napieraa (Rozdzia V) Orodek Bada nad Migracjami UW Dr Alina Potrykowska (Wprowadzenie) Rzdowa Rada Ludnociowa Prof. dr hab. Izydor Sobczak (Rozdzia I) Gdaska Wysza Szkoa Humanistyczna w Gdasku

Wadysawa Czech-Matuszewska redakcja jzykowa Mgr Ewa Orzeek redakcja Rzdowa Rada Ludnociowa

ISBN 978-83-7027-515-0

Druk i oprawa: Zakad Wydawnictw Statystycznych

al. Niepodlegoci 208, 00-925 Warszawa

Spis treci

3

SPIS TRECI

WSTP ............................................................................................................................... 7 WPROWADZENIE I REKOMENDACJE ...................................................................... 8

Rozdzia I. BILANS LUDNOCI .............................................................................................................. 29

1.1. Stan i rozwj liczebny ludnoci ............................................................................. 29 1.1.1. Tempo przyrostu (ubytku) ludnoci w okresach midzyspisowych ...................... 29 1.1.2. Tempo przyrostu (ubytku) liczby mczyzn i kobiet w latach 1988-2011 ............ 30 1.1.3. Tempo przyrostu (ubytku) liczby ludnoci w latach 2000-2011 w przekroju rocznym 31 1.1.4. Skadniki bilansu ludnoci ..................................................................................... 34 1.2. Ludno wedug pci............................................................................................... 37 1.2.1. Ludno wedug pci w miastach i na wsi ............................................................. 37 1.2.2. Wspczynniki feminizacji wedug wieku ............................................................. 38 1.3. Struktura ludnoci wedug wieku .......................................................................... 39 1.3.1. Zmiany w strukturze ludnoci wedug biologicznych grup wieku ........................ 40 1.3.2. Zmiany w strukturze ludnoci wedug ekonomicznych grup wieku ...................... 45 1.3.3. Dzieci i modzie wedug edukacyjnych grup wieku ............................................ 52

Rozdzia II. MAESTWA I ROZWODY ....................................................................................... 56

2.1. Maestwa ............................................................................................................ 56 2.1.1. Zmiany w liczbie maestw w latach 20012011 ................................................ 56 2.1.2. Wspczynniki zawierania pierwszych maestw ................................................ 69

2.1.3. Zmiany w strukturze nowoecw wedug wieku w momencie zawierania ma-

estwa .................................................................................................................. 70 2.1.4. Maestwa binacjonalne ....................................................................................... 76 2.1.5 Maestwo i rodzina w systemie norm i wartoci ................................................ 77 2.1.6 Obraz maestwa i rodziny w badaniach empirycznych ...................................... 77 2.2. Rozwody ................................................................................................................ 79 2.2.1. Liczba i struktura rozwodw ................................................................................. 79 2.2.2. Wiek rozwodzcych si maonkw ...................................................................... 81 2.2.3. Czas trwania rozwodzcych si maestw ........................................................... 81 2.2.4. Maoletnie dzieci w rozwodzcych si maestwach ........................................... 82 2.2.5. Przyczyny rozwodw w statystyce orzecze GUS i w badaniach empirycznych .. 85 2.2.6. Przyczyny rozwodw ............................................................................................. 90 2.3. Skala przemocy w rodzinie i trendy jej zmian w latach 20002011 ...................... 91 2.3.1. Ofiary przemocy w rodzinie .................................................................................. 92 2.3.2. Sprawcy przemocy w rodzinie ............................................................................... 93 2.4. Podsumowanie ....................................................................................................... 95

Rozdzia III. URODZENIA I PODNO ........................................................................................... 97

3.1. Urodzenia ywe i ich natenie ............................................................................. 97 3.2. Struktura urodze ywych wedug ich kolejnoci ................................................. 101 3.3. Urodzenia ywe wedug poziomu wyksztacenia matki ........................................ 105 3.4. Urodzenia maeskie i pozamaeskie ............................................................... 121 3.5. Przemiany podnoci kobiet w latach 19802011 ................................................. 122 3.5.1. Poziom podnoci oglnej ...................................................................................... 122 3.5.2. Zmiany wzorca podnoci ............................................................................................... 123 3.5.3. Dynamika wspczynnikw dzietnoci teoretycznej .................................................. 130

Spis treci

4

3.5.4 Przemiany struktury wedug wieku populacji kobiet w okresie zdolnoci

rozrodczej .............................................................................................................. 133

3.5.5. Wpyw zmian wzorca podnoci i struktury populacji kobiet w okresie zdolnoci

rozrodczej na poziom podnoci oglnej .................................................................... 138 3.6. Zachowania prokreacyjne z uwzgldnieniem kolejnoci urodze w latach 20002011 140 3.6.1. Wzorzec podnoci wedug wieku matek i kolejnoci urodze w 2011 r. ............. 140 3.6.2. Wspczynniki dzietnoci teoretycznej wedug kolejnoci urodze .......................... 150 3.7. Wzorzec podnoci wedug wieku matek i wyksztacenia w 2011 r. ......................... 157 3.8. Podsumowanie ............................................................................................................. 165

Rozdzia IV. UMIERALNO I TRWANIE YCIA .......................................................................... 168

4.1. Umieralno ogem .............................................................................................. 168 4.2. Umieralno wedug miejsca zamieszkania ........................................................... 173 4.3. Umieralno wedug pci i wieku .......................................................................... 174 4.4. Dugo ycia ........................................................................................................ 178 4.5. Umieralno niemowlt ......................................................................................... 181 4.6. Porwnania midzynarodowe ................................................................................ 185

Rozdzia V. MIGRACJE ZAGRANICZNE ........................................................................................ 193

Wstp .................................................................................................................................. 193 5.1. Emigracja z Polski w wietle dostpnych danych ................................................. 194 5.2. Uchodcy ............................................................................................................... 204 5.3. Repatrianci ............................................................................................................. 206 5.4. Naturalizacja .......................................................................................................... 208 5.5. Imigracja pracownicza ........................................................................................... 211 5.6. Migracje a edukacja ............................................................................................... 218 5.7. Migracje nielegalne ............................................................................................... 224 5.8. Podsumowanie ....................................................................................................... 228

Rozdzia VI. PRZESTRZENNE ZRNICOWANIA PROCESW DEMOGRAFICZNYCHW POLSCE W DZIESICIOLECIU 2002-2011 ........................................................... 230

6.1. Sie osadnicza i liczba ludnoci ............................................................................. 230 6.2. Przyrost i ubytek rzeczywisty ludnoci .................................................................. 233 6.3. Maestwa ............................................................................................................ 236 6.4. Urodzenia .............................................................................................................. 239 6.5. Umieralno niemowlt ......................................................................................... 241 6.6. Umieralno ludnoci ............................................................................................ 244 6.7. Przyrost i ubytek naturalny ludnoci ..................................................................... 247 6.8. Struktura ludnoci wedug ekonomicznych grup wieku oraz pci ......................... 250 6.9. Migracje ................................................................................................................. 253 6.9.1. Migracje wewntrzne ............................................................................................. 253 6.9.2. Migracje zagraniczne ............................................................................................. 257 6.9.3. Saldo migracji ogem ........................................................................................... 261 6.10. Migracje wewntrzwojewdzkie i midzywojewdzkie ....................................... 263

6.10.1. Migracje wewntrzwojewdzkie ludnoci na pobyt stay wedug kierunkw:

miasta-wie ............................................................................................................ 263

6.10.2. Migracje wewntrzwojewdzkie struktura kierunkw odpywu i napywu lud-

noci z i do poszczeglnych wojewdztw ............................................................. 264 6.11. Podsumowanie ....................................................................................................... 270

Spis treci

5

Rozdzia VII. SYTUACJA LUDZI STARSZYCH ................................................................................. 271 Wstp .................................................................................................................................. 271 7.1. Sytuacja finansowa seniorw w Polsce ................................................................. 272 7.1.1. Dochody osb starszych ........................................................................................ 272 7.1.2. Ubstwo wrd seniorw ...................................................................................... 274 7.2. Warunki mieszkaniowe i wyposaenie gospodarstw domowych .......................... 276 7.3. Sytuacja rodzinna .................................................................................................. 279 7.4. Pomoc dla osb niesamodzielnych ........................................................................ 281

Rozdzia VIII. WNIOSKI Z NSP 2011 DLA POLITYKI SPOECZNO-GOSPODARCZEJ ............. 285 8.1. Stan ludnoci i dynamika rozwoju ......................................................................... 285 8.2. Struktura demograficzna ludnoci ......................................................................... 287 8.2.1. Ludno wedug pci i wieku ................................................................................. 287 8.2.2. Stan cywilny ludnoci ............................................................................................ 290 8.3. Emigranci z Polski przebywajcy czasowo za granic .......................................... 294 8.4 Perspektywa rozwoju demograficznego ................................................................ 296 8.4.1. Najwaniejsze wyzwania wynikajce z rozwoju demograficznego ...................... 296 8.5. Konsekwencje zmian w rozwoju ludnoci dla polityki spoeczno-gospodarczej ... 298

SOWNIK POJ UYWANYCH W RAPORCIE ......................................................... 299

SPIS TABLIC ..................................................................................................................... 304

SPIS WYKRESW ............................................................................................................ 308

SPIS RYCIN ....................................................................................................................... 314

WSTP Rzdowa Rada Ludnociowa przedkada kolejny XXXVII raport: Sytuacja demogra-ficzna Polski w latach 20112012 na podstawie 3 pkt 1, ktry brzmi 1) dokonywanie oceny sytuacji demograficznej kraju oraz opracowywanie dla Rady Ministrw okresowych (corocz-nych) raportw o sytuacji demograficznej kraju, Zarzdzenia Nr 85 Prezesa Rady Ministrw z dnia 29 maja 2006 r. w sprawie Rady do Spraw Koordynacji dziaa midzyresortowych w zakresie polityki ludnociowej1. Kolejne rozdziay raportu zawieraj analizy i oceny dotyczce: bilansu ludnoci i zmian w strukturze demograficznej mieszkacw Polski; ruchu naturalnego ludnoci (zawie-rania maestw, rozwodw, urodze i podnoci oraz umieralnoci), migracji zagranicznych i przestrzennego zrnicowania procesw demograficznych. Rozdziay VII i VIII powicone s prezentacji sytuacji ludzi starszych w Polsce oraz wynikw z NSP 2011 dla polityki spoecz-no-gospodarczej.

We wprowadzeniu do Raportu przedstawiono gwne tendencje w procesach demo-graficznych, ze szczeglnym uwzgldnieniem zjawisk, ktre miay miejsce w 2011 r. oraz wstpnie oszacowanych za 2012 rok. Zawarto w nim take syntetyczne ustalenia z poszczeglnych czci merytorycznych raportu oraz zamiast rekomendacji Deklaracj II Kongresu Demograficznego w Polsce POLSKA W EUROPIE PRZYSZO DEMO-GRAFICZNA, ktry odbywa si w okresie 22 marca 23 listopada 2012 roku pod patrona-tem Pana Prezydenta RP Bronisawa Komorowskiego i Komitetu Honorowego skadajcego si z najwyszych wadz Pastwa i Kocioa. W Deklaracji zawarto syntetyczn ocen obec-nej i przyszej sytuacji demograficznej Polski, wartoci w jakich naley postrzega t sytuacj oraz najwaniejsze dziaania, jakie powinny by podjte przez waciwe instytucje Pastwa odpowiedzialne za rne obszary jego funkcjonowania, w celu poprawy sytuacji demogra-ficznej kraju.

Autorami Raportu s wybitni eksperci z zakresu problematyki ludnociowej, polityki spoecznej i geografii. Raport zosta opracowany pod redakcj Przewodniczcego Rzdowej Rady Ludnociowej dr hab. prof. SGH Z. Strzeleckiego. Tre Raportu jest dostpna take w formie elektronicznej pod adresem: www.stat.gov.pl

Czytelnikw Raportu prosimy o przekazywanie do Sekretariatu Rzdowej Rady Lud-nociowej uwag, ktre pozwol na doskonalenie kolejnych jego edycji.

Dr hab. Zbigniew Strzelecki prof. SGH Przewodniczcy

Rzdowej Rady Ludnociowej

1 Zmiany tego Zarzdzenia zostay dokonane Zarzdzeniem Nr 165 Prezesa Rady Ministrw z dnia 7 listopa-

da 2006 r., Zarzdzeniem Nr 29 Prezesa Rady Ministrw z dnia 23 marca 2007 r. oraz Zarzdzeniem nr 40 Prezesa Rady Ministrw z dnia 14 maja 2012.

Wprowadzenie

8

WPROWADZENIE I REKOMENDACJE WPROWADZENIE Tendencje oglne 1. Rok 2011 przynis zasadnicz zmian informacji o liczbie ludnoci Polski, zwi-

zan z istotn jej korekt. Narodowy Spis Powszechny Ludnoci i Mieszka 2011 (wedug stanu w dniu 31 marca 2011 r.) wykaza, e Polsk zamieszkiwao 38 511,8 tys. ludnoci, co oznacza, i jest to wicej o ok. 312 tys. w stosunku do stanu z bilansu z koca 2010 r., szacowanego na podstawie wynikw NSP 2002 (38 200 tys.). W wyniku przyrostu naturalnego i migracji zagranicznych stan spisowy do koca 2011 r. wzrs do 38 538 tys. osb (o 36 tys.), a do koca 2012 r. liczba ta wedug wstpnych danych zwikszya si jedynie o 4 tys. Szacuje si, e w dniu 31 grudnia 2012 r. Polsk zamiesz-kiwao 38 542 tys. osb1. W latach 20022011 mieszkacw traciy wojewdztwa: opolskie, dzkie, lskie, witokrzyskie, lubelskie i podlaskie. Pozostae regiony, zwaszcza aglomeracje miejskie, zyskiway mieszkacw. Dotyczy to zwaszcza rejonw Warszawy, Trjmiasta, Poznania, aglomeracji bydgosko-toruskiej, Wrocawia i Krakowa, a w mniejszym stopniu powiatw otaczajcych Szczecin, Olsztyn, Biaystok, Lublin, Rzeszw, d i Zielon Gr. Wszystko jednak wskazuje na to, e po przejciowym okresie niewielkiego (2030 tys.) wzrostu liczby mieszkacw w latach 20082011 Polska wkracza w ponowny okres depopulacji, podobnie jak to miao miejsce w latach 19972007, ktry jednak tym razem bdzie ju mia charakter trwaej tendencji. Podstawy do sformuowania takiej tezy daj prezentowane niej trendy w zakresie czynnikw ksztatujcych zmiany w licz-bie ludnoci Polski.

2. O prawdziwoci tej tezy wiadczy obniajca si od 2010 r. wielko przyrostu natu-ralnego ludnoci (po krtkotrwaym wzrocie do 2008 r.). W 2010 r. wynis on blisko 35 tys. osb, ale w roku 2011 obniy si prawie trzykrotnie do 12,9 tys., aby w 2012 r. wynie 9,6 tys. Zmiany w strukturze wieku kobiet oraz spadek liczby zawieranych ma-estw daj podstawy do twierdzenia, e przyrost naturalny w dalszym cigu bdzie si zmniejsza; w latach 2011 i 2012 by ju niemal zerowy w miastach. Skala przyrostu naturalnego jest istotnie zrnicowana terytorialnie i najjaskrawiej wy-stpuje w ujciu powiatowym, a przedzia zmian wspczynnika przyrostu naturalnego ksztatuje si od minus 7 do plus 8. Najwikszy ubytek naturalny wystpuje w po- wiatach przewaajcej czci wojewdztw: podlaskiego, lubelskiego, dzkiego, wi-tokrzyskiego, opolskiego i lskiego, a take w fragmentach wojewdztw dolnol-skiego i mazowieckiego. Ubytek naturalny notowany jest w znacznej czci powiatw grodzkich. Ta dywersyfikacja przestrzenna ubytku naturalnego utrwala si w czasie.

3. Rok 2011 by te trzecim z kolei, w ktrym zmniejsza si liczba urodze ywych (z 417,6 w 2009 r. do 388,4 tys. w 2011 r.). Szacuje si, e w 2012 r. liczba ta wzrosa o ok. 1,5 tys. Dzieje si tak zarwno wrd mieszkacw miast, jak i wsi. Rok 2011 by kolejnym okresem wzrostowej tendencji udziau urodze pozamaeskich poza ma-estwami urodzio si ju ponad 21% dzieci i od 2000 r. udzia ten zwikszy si prawie dwukrotnie. Najwyszy poziom urodze ywych ma miejsce w wojewdztwach pnocnych i za-chodnich (pomorskie, warmisko-mazurskie, lubuskie i wielkopolskie), co warunkowane

1 Wszystkie dane podawane we Wprowadzeniu wedug stanu na dzie 31 grudnia 2012 r. s danymi

wstpnymi. Informacja o sytuacji spoeczno-gospodarczej kraju. Rok 2012, GUS, Warszawa, stycze 2013, s. 917.

Wprowadzenie

9

jest relatywnie modsz struktur wieku mieszkacw. Najniszy poziom urodze cechu-je powiaty caej wschodniej poowy woj. podlaskiego, przewaajcej czci zachodnio-pomorskiego, poudnie dolnolskiego, opolskie, pnoc lskiego, ssiadujce ze sob powiaty podkarpackiego i lubelskiego oraz wikszo powiatw grodzkich.

4. Ten niekorzystny trend spadku liczby urodze ywych w duszym okresie naley wiza z pogbieniem si od 2009 r. niekorzystnych zmian wzorca podnoci kobiet oraz struktury wedug wieku w populacji kobiet w okresie prokreacyjnym. Zmniejszeniu ulega liczba urodze wszystkich kolejnoci; z upywem czasu obniajca si podno rozszerza si na coraz starsze grupy wieku; decyzje o urodzeniu dziecka s odraczane na pniejszy wiek w wyniku czego wzrasta redni wiek rodzcych matek; ronie de-ficyt urodze, ktrych liczba mogaby zagwarantowa prost zastpowalno pokole (wynis on w 2011 r. dla Polski 370 dziewczynek, a w miastach 405 i na wsi 322); wystpi wzrost podnoci kobiet majcych wyksztacenie rednie i powyej redniego, a obniy si dla kobiet z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym. Kontynuowanie tych trendw bdzie pogbia ju stosunkowo wysoki deficyt w zastpowalnoci pokole, ktry wynosi obecnie ponad 1/3 urodze.

5. Jednoczenie rok 2011 by kolejnym, w ktrym mia miejsce spadek umieralnoci (chocia tempo tego spadku zanika). Od 2000 r. liczba zgonw waha si w granicach 370380 tys., w 2011 r. bya najnisza od 2007 r. (377,2 tys.) i wyniosa 377,5 tys. Od 2012 r. naley si liczy ju ze wzrostem umieralnoci, gdy liczba zgonw w tym roku bya ju wysza o 4 tys. ni w roku poprzednim. Poziom umieralnoci oglnej w Polsce wykazuje do istotne zrnicowania regio-nalne. Midzywojewdzki zakres zrnicowa standaryzowanego wspczynnika umie-ralnoci (w celu wyeliminowania wpywu rnic w strukturze wieku ludnoci) uksztato-wa si w 2010 r. od 910 do 1107 na 100 tys. ludnoci. Niekorzystne warunki umieral-noci ludnoci wystpuj w wojewdztwach: kujawsko-pomorskim, zachodnio- pomorskim, lskim, lubuskim, warmisko-mazurskim, dolnolskim, lubelskim i dzkim.

6. Na oglny poziom umieralnoci pozytywnie wpywa obniajca si umieralno niemow-lt (dzieci do jednego roku). Rok 2011 by kolejnym rokiem spadku poziomu umie-ralnoci niemowlt, wspczynnik obniy si o dalsze 0,3 pkt. prom. i wynis 4,7 na 1000 urodze ywych (chopcy 5,14, dziewczynki 4,29, a liczba zgonw wyniosa 1,8 tys. i bya nisza o 0,3 tys. ni w 2010 r.). W roku 2012 poziom ten obniy si ju tylko o 0,1 pkt. prom. Oznacza to, e dalsze obnianie umieralnoci niemowlt w Pol-sce bdzie coraz trudniejsze i w systemie ochrony zdrowia musz zosta podjte rady-kalne programy opieki nad matk i dzieckiem, aby zbliy si do poziomu krajw notuj-cych w tym zakresie najwiksze osignicia. Do tego trendu spadkowego umieralnoci naszych najmodszych mieszkacw przychodzcych na wiat przyczyni si spadek umieralnoci dzieci noworodkw w pierwszym tygodniu ycia. Podobnie jak natenie zgonw w caej populacji, tak i wrd niemowlt jego poziom jest wyszy w porwnaniu z krajami wysoko rozwinitymi. Chocia bez wtpienia ochrona zdrowia w Polsce moe traktowa duy spadek umieralnoci niemowlt jako du-e osignicie, to przewysza ona jeszcze 23-krotnie wartoci, jakie notuj w tym zakre-sie przodujce pod wzgldem opieki medycznej nad matk i dzieckiem kraje nawet euro-pejskie (wspczynniki na poziomie 23). Umieralno niemowlt jest istotnie zrnicowana przestrzennie. Wspczynnik umieralnoci redni z lat 20022011 ksztatuje si od 4,9 w woj. opolskim (sytuacja najkorzystniejsza) do 7,2 w woj. dolnolskim (sytuacja najgorsza). Niepokojco wy-soki poziom zgonw niemowlt do trwale wystpuje w powiatach we fragmentach tzw. ciany zachodniej oraz wschodniej. rednioroczny poziom zgonw niemowlt w uj-

Wprowadzenie

10

ciu powiatowym ksztatuje si od 3 do 10, co jest przedziaem o bardzo duej rozpi-toci. Sytuacja w tym zakresie w powiatach o relatywnie bardzo wysokiej umieralnoci niemowlt w okresie ostatnich 10 lat powinna zosta poddana szczegowej analizie przez ministra zdrowia oraz okrelonych wojewodw, a wnioski w celu podjcia stosow-nych dziaa zaradczych powinny zosta przedstawione Radzie Ministrw. Pozytywne zmiany w umieralnoci pozostaj w cisym zwizku z ograniczaniem zgonw z tytuu najwaniejszej przyczyny zgonw: chorb ukadu krenia. Mniejsza poprawa dotyczya umieralnoci spowodowanej przyczynami zewntrznymi. Nieko-rzystnym zjawiskiem jest wzrost liczby zgonw powodowanych chorobami nowo-tworowymi (w 1990 r. stanowiy 20% zgonw, a w 2011 r. ju 25%). Mimo pozytyw-nych zmian naley wskaza na nadumieralno Polakw spowodowan chorobami ukadu krenia w porwnaniu z wieloma krajami (np. dwukrotna w przypadku cho-rb ukadu krenia w porwnaniu z Hiszpani czy Holandi). Notuje si niepokojcy wzrost umieralnoci spowodowanej chorobami ukadu trawiennego, a nie wida istotnego postpu w zmniejszaniu umieralnoci wywoanej chorobami ukadu oddecho-wego.

7. W wyniku tych rnokierunkowych, ale w wikszoci pozytywnych, zmian w umieralno-ci ludnoci rok 2011 by kolejnym okresem trwajcej od wielu lat tendencji wzrostu dugoci trwania ycia Polakw. Dotyczy ona wszystkich generacji mieszkacw. No-worodek chopiec w warunkach umieralnoci 2011 r. mia przed sob 72,44 lat przecit-nego trwania ycia, a dziewczynka 80,9. W cigu ostatnich 21 lat przecitne trwanie ycia chopca wyduyo si o 6,21 lat, a dziewczynki o 5,66 lat. Wyduanie trwania y-cia Polakw przez wiele lat wynikao gwnie ze spadku umieralnoci niemowlt, a obec-nie coraz wikszego znaczenia nabiera spadek natenia zgonw wrd osb starszych.

8. W procesach tworzenia rodzin naley zwrci uwag na zmniejszajc si liczb ma-estw rok 2011 by czwartym, a 2012 pitym z kolei w tym trendzie. W wyniku wchodzenia w wiek matrymonialny i prokreacyjny rocznikw niu demograficznego w dalszym cigu bdzie si zmniejsza liczba maestw, a w konsekwencji i liczba uro-dze, co przy rosncej liczbie zgonw w zwizku ze starzeniem si spoeczestwa spo-woduje nasilajce si zjawisko ubytku naturalnego ludnoci, a w efekcie zmniejszania si liczby ludnoci Polski. Coraz nisze jest natenie zawierania maestw w modszych grupach wieku, co naley wiza z opnianiem decyzji o zawarciu maestwa, pozostawania przez nich w zwizkach nieformalnych lub rezygnacji z ycia w zwizku maeskim w ogle. Na niezmienionym poziomie pozostaje od lat udzia pierwszych zwizkw maeskich wrd ogu zawieranych maestw (ok. 85%). W warunkach swobody przemieszczania si ludnoci, jak uzyskali Polacy po transfor-macji ustrojowej, a szczeglnie po uzyskaniu czonkostwa w UE, maestwa Polakw z cudzoziemcami nie s znaczcym zjawiskiem (w 2011 r. 3,3 tys. maestw). Rok 2012 to szsty z kolei rok spadku (poza przejciowym niewielkim wzrostem w 2011 r.) rozpadu maestw poprzez rozwd maonkw. Po szczycie liczby rozwo-dw w 2006 r. (71,9 tys.) w 2012 r. orzeczono ich o blisko 11 tys. mniej (61 tys.). W gwnej mierze naley to wiza ze zmniejszajc si liczb maestw, a szczeglnie z malejcym nateniem zawierania maestw przez mieszkacw w modszych grupach wieku (te zwizki bowiem naraone s gwnie na ryzyko rozwodw). Niestety 2011 r. przynis wzrost skali konsekwencji rozwodw dla nieletnich dzieci, ktrych liczba w rozwiedzionych maestwach wzrosa z 52,2 tys. w 2010 r. do 54,1 tys. Powoduje to istotny wzrost konsekwencji dla funkcjonowania takich rodzin oraz wzrost rodzin samotnych matek z nieletnimi dziemi.

Wprowadzenie

11

9. Polska od wielu lat jest krajem emigracyjnym. Rnica w potencjaach ekonomicz-nych Polski i krajw zachodnich jest gwn przyczyn tego zjawiska, ktrego skali nie oddaje statystyka wymeldowa i zameldowa z powodu wyjazdu za granic. Obejmuje ona jedynie niewielk cz takich migracji. Saldo migracji staych ju czwarty rok z rz-du oscyluje blisko zera (w 2009 r. minus 1,2 tys., a w 2012 r. minus 5,7 tys.). Wyjazdy na stae w liczbie 1520 tys. osb s rwnowaone imigracj na stae zamieszkanie w Pol-sce, co wiadczyoby o spadku skonnoci Polakw do emigracji. Naley jednak wskaza, e to rdo informacji o biecych migracjach zagranicznych, chocia wielce niedosko-nae, jest zagroone, gdy od 2016 r. planuje si cakowite zniesienie obowizku meldun-kowego. W tej sytuacji skal emigracji Polakw mona ocenia, opierajc si na szacun-kach ze spisw powszechnych ludnoci. Na tej podstawie skala emigracji Polakw jest znaczca i w ostatnich latach istotnie wzrosa (szczeglnie po akcesji Polski do UE i sukcesywnym znoszeniu barier w dostpie do rynkw pracy krajw UE). W 2002 r. po-za granicami Polski przebywao 786,1 tys. mieszkacw, a obecnie nie przebywaj-cych w miejscu zamieszkania ponad 3 miesice jest ponad 2 mln, a pozostajcych poza krajem przez co najmniej rok ok. 1,5 mln. Taka skala emigracji z jednej strony uszczupla potencja demograficzny Polski, z drugiej za zmniejsza skal negatywnych problemw na rynku pracy. Jednake negatywn stron tego procesu jest skala wyjazdw modych mieszkacw Polski dobrze wyksztaconych i o wysokich kwalifikacjach zawo-dowych, ktrych niejednokrotnie nie wykorzystuj w kraju docelowym i trac je.

10. W wyniku procesw ruchu naturalnego (urodze i zgonw), migracji oraz wyduania si trwania ycia ludnoci maj miejsce istotne przeksztacenia w strukturze ludnoci wedug wieku. Rok 2012 jest pocztkiem okresu zmniejszania si liczebnoci zasobw pracy (ludno w wieku produkcyjnym 1859 lat kobiety i 1864 lata mczyni). W stosunku do poprzedniego roku zmniejszya si ona o blisko 118 tys. (z tego o 100 tys. w wieku niemobilnym 4059/64 lata). Najwikszym udziaem zasobw pracy (ludno w wieku produkcyjnym) wyrnia si w wikszoci zachodnia poowa kraju oraz szczeglnie due miasta i aglomeracje miejskie.

11. Od pocztku tego stulecia nastpuje gwatowne zmniejszanie si liczby dzieci i mo- dziey (017 lat). W 2012 r. ich udzia w oglnej liczbie mieszkacw wynis 18,3%, a w 2000 r. 24,4%. Przyspieszeniu ulega proces starzenia si ludnoci Polski. Wska- zuj na to tendencje zmian dotyczce z jednej strony udziau ludnoci w wieku poprodukcyj-nym (kobiety 60, a mczyni 65 i wicej lat), ktry od 2000 r. wzrs z 14,8% do 17,8% w 2012 r. (w tym o 0,5 pkt. proc. w stosunku do 2011 r.), z drugiej za strony wzrostu od-setka osb starszych (65 lat i wicej), ktry wynosi 12,4% w 2000 r. i ju 14% w 2012 roku. Ekonomicznym wyrazem tych zmian jest wynik wymiany generacji (wchodzenie ludnoci w wiek produkcyjny i przejcie z niego do rocznikw wieku poprodukcyjnego oraz liczba zgonw ludnoci w wieku produkcyjnym i saldo migracji zagranicznych lud-noci w tym wieku), ktry wraz z upywem czasu jest coraz mniej korzystny. Przyrost netto tej populacji wynosi bowiem w 2002 r. 337,0 tys. osb, w 2007 r. 63,6 tys., a w 2011 r. mia miejsce ju ubytek wynoszcy 92,4 tys. osb. Nie ma jak dotychczas podstaw do zahamowania tych tendencji w przewidywalnej przy-szoci.

12. W zwizku z powyszym wane staj si warunki yciowe i sytuacja ludzi starszych. Na podstawie badania PolSenior (wyniki z badania, na ktrym oparto rozdzia VII Raportu) wskazuj, e sytuacja finansowa osb starszych w Polsce (aczkolwiek w indywidualnych przypadkach czsto trudna) nie moe by uznana za z. Mona j uzna za stabiln i nie-podlegajc wikszym wahaniom wynikajcym np. ze zmian na rynku pracy. Od pocztku procesu transformacji spoeczno-gospodarczej byy one bowiem szczeglnie chronione.

Wprowadzenie

12

Procesy spoeczne i ekonomiczne prowadz do osabienia rodziny i ograniczenia jej roli w zaspokajaniu potrzeb osb starszych, co zwiksza popyt na funkcje opiekucze nad ta-kimi osobami dla instytucji pastwa. W miar wzrostu wieku osb starszych wzrasta zapo-trzebowanie na pomoc innej osoby. W grupie wieku 6569 lat potrzeba taka dotyczy co dziewitnastej, a w wieku 90 i wicej lat ju co drugiej osoby. Konieczne zatem staje si wprowadzenie regulacji prawnych i finansowych wspierajcych rodzin w jej funk-cjach opiekuczych nad niesamodzielnymi czonkami w rodzinie oraz rozwaenia wyma-ga skuteczne wprowadzenie w tym celu obowizkowej zasady ubezpieczeniowej.

13. Musz zosta podjte kompleksowe dziaania z zakresu polityki ludnociowej. Pewien skutek poprawy sytuacji w tym zakresie przyniosy podjte (lub kontynuowane) na szer-sz skal przez wikszo zachodnich krajw europejskich dziaania prorodzinne w poli-tyce spoecznej2. W wikszoci tych krajw nie rysuj si tak negatywne kierunki w roz-woju demograficznym. S to przede wszystkim kraje Europy Pnocnej czy Francja. Dla-tego dziaania te s pilne i powinny mie charakter strategiczny.

14. Rok 2012 nie zahamowa procesu zmniejszania si od kilku ostatnich lat liczby mieszkacw miast. W dalszym cigu pogbia si proces dezurbanizacji, co przede wszystkim naley wiza z procesami rozlewania si miast i suburbanizacj. W tym czasie te nie doszo do porzdkowania legislacji z zakresu gospodarki przestrzennej i w zwizku z tym oba procesy prowadz do narastania wielu problemw spoecznych i gospodarczych, a przede wszystkim infrastrukturalnych w otoczeniu miast. Wsie w oto-czeniu miast de facto staj si zurbanizowanymi obszarami miejskimi przy pozostawaniu w dalszym cigu wsiami w sensie administracyjnym.

15. Wyniki spisu 2011 wykazay istotne zmiany w strukturze wieku ludnoci. Przede wszyst-kim miao miejsce zmniejszenie liczby dzieci i modziey w oglnej liczbie ludnoci kra-ju do poziomu 7,2 mln oraz duy wzrost liczby osb starszych w wieku poprodukcyjnym do 6,5 mln. W 2011 roku 24,8 mln osb byo w wieku produkcyjnym, z tego prawie 1/3 w wieku co najmniej 45 lat, w tzw. wieku mobilnym. W latach 20022011 przyrost liczby ludnoci w wieku produkcyjnym wynosi ponad 1170 tys., z tego prawie 1,0 mln dotyczy osb w wieku niemobilnym. Zmiany te oddziauj na rynek pracy, kreuj zwikszon poda si-y roboczej przede wszystkim przez osoby w wieku starszym niemobilnym. W tym samym okresie zwikszya si znaczco o prawie 800 tys. (13,3 %) liczba osb w wieku poprodukcyjnym. Perspektywy zmian w najbliszych latach potwierdzaj za-awansowany proces starzenia si ludnoci. Jednoczenie gwatownie zmniejszya si liczba dzieci i modziey w wieku poniej 18 lat (o ponad 1600 tys. ok. 19,6%). Zaobserwowano take niekorzystne zmiany w grupach wieku osb bdcych w wieku matrymonialnym oraz kobiet bdcych w wie-ku prokreacyjnym. Zmiany te bd negatywnie wpywa na proces dzietnoci, a w konse-kwencji na perspektywy rozwoju demograficznego. Dodatkowo te zmiany bd potgo-wane utrzymywaniem si duych rozmiarw emigracji ludnoci, ktre oddziauj pertur-bacyjnie na proces dzietnoci. Wyniki spisu ludnoci wskazuj take na nierwnomierny rozwj demograficzny regio-nw, a zwaszcza regionw miejskich, w tym take na zmniejszanie si liczby ludnoci duych miast. Jednoczenie wystpuje intensywny rozwj ludnoci obszarw wok du-ych miast co wie si z procesami rozlewania si miast i suburbanizacj. Konse-kwencj m.in. tego trendu jest nierwnomierny rozwj spoeczno-gospodarczy regionw pomimo wspierania rozwoju regionw uboszych.

2 Temu tematowi powicono opracowanie: Polityka rodzinna w krajach Unii Europejskiej wnioski dla

Polski, Biuletyn RPO Materiay nr 67, Zeszyty Naukowe, Warszawa 2009.

Wprowadzenie

13

ZAMIAST REKOMENDACJI

Rzdowa Rada Ludnociowa przedstawia w odrnieniu od dotychczasowej formy re-komendacji:

1. DEKLARACJ II KONGRESU DEMOGRAFICZNEGO W POLSCE POLSKA W EUROPIE PRZYSZO DEMOGRAFICZNA POLSKI, przyjt jednogonie przez uczestnikw Sesji Kocowej Kongresu.

2. ZAOENIA PROGRAMU POLITYKI LUDNOCIOWEJ POLSKI, ktre zostan przedoone Radzie Ministrw, a nastpnie zoone jako projekt Narodowego Programu Polityki Ludnociowej Parlamentowi RP. Zaoenia byy przedmiotem obrad II Kon-gresu Demograficznego w Polsce, ktry odbywa si w okresie 22 marca23 listopada 2012 r. wraz z wieloma towarzyszcymi mu seminariami i konferencjami naukowymi i rodowiskowymi. Zostay one przyjte jednogonie przez uczestnikw podczas Sesji Kocowej II Kongresu Demograficznego.

Wprowadzenie

14

DEKLARACJA II KONGRESU DEMOGRAFICZNEGO W POLSCE

POLSKA W EUROPIE PRZYSZO DEMOGRAFICZNA (22 III 23 XI 2012)

Postulat zorganizowania II Kongresu zosta wysunity podczas obrad I Kongresu Demograficznego, ktry odbywa si w latach 20012002, jak rwnie zosta zgoszony w przesaniu kocowym I Kongresu. II Kongres Demograficzny, nad ktrym honorowy patronat obj Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Pan Bronisaw Komorowski, odbywa si w okresie 22 marca23 listopada 2012 r. pod tytuem Polska w Europie Przyszo demograficzna. Polska po akcesji do Unii Europejskiej w maju 2004 roku, na pocztku II dekady XXI wieku stoi w obliczu powanych proble-mw demograficznych wyraajcych si m.in.: nisk liczb urodze, trudnociami w zakadaniu i rozwoju rodzin, wysok umieralnoci w porwnaniu z krajami Europy Zachodniej, krtszym ni w Unii Europejskiej trwaniem ycia ludzkiego, deficytami w stanie zdrowia ludnoci, realn perspektyw duego spadku liczby mieszkacw i powanym naruszeniem rwnowagi midzypokoleniowej. Sytuacja ta wymaga odnowy demograficznej, ktra bdzie moliwa poprzez podjcie aktywnej i kompleksowej polityki ludnociowej wymagajcej dugofalowych dziaa pastwa znaj-dujcych aprobat i zaufanie spoeczestwa.

Uczestnicy II Kongresu Demograficznego w Polsce uznaj, e:

cigo pokole jest spraw zasadnicz dla miejsca naszego Narodu i Pastwa we wspczesnym wiecie. cele zrwnowaonego rozwoju gospodarczego i spoecznego, Strategia Europa 2050, Europa 2020, Strategia

Polska 2030, Raport Polska 2050 (Komitetu Prognoz Polska 2000 plus) oraz Milenijne Cele Rozwoju Na-rodw Zjednoczonych tworz podstawowe zasady rozwoju naszego kraju.

punktem wyjcia dla kwestii demograficznej powinno by przekonanie o poszanowaniu ycia ludzkiego. starzenie si ludnoci nie powinno by traktowane jako zagroenie, wymaga natomiast zrozumienia przebiegu

procesw dostosowywania si do tej zmiany demograficznej, majcej charakter globalny. pomimo wystpienia w ostatnich latach pozytywnych zmian demograficznych: obniania si umieralnoci nie-

mowlt, dzieci i modziey, wyduania si przecitnego trwania ycia ludzkiego, dostrzegaj piln potrzeb podjcia planowych krokw zaradczych.

Za szczeglnie istotne uwaamy:

wspieranie takich systemw wartoci, ktre podnosz etos rodziny i maestwa w spoeczestwie polskim. upowszechnienie wiadomoci, e za przyszo demograficzn odpowiedzialno ponosz: pastwo, jego insty-

tucje, obywatele i ich organizacje. uwzgldnienie zagadnie demograficznych w realizowanej polityce gospodarczej, spoecznej i regionalnej. realizowanie takich programw gospodarczych, ktre zapewniayby zadowalajce tempo wzrostu gospodarcze-

go, dawayby szanse na prac, godziwe zarobki i mieszkania dla modego pokolenia oraz zapewnienie godziwej staroci i ograniczenie ubstwa.

wzmocnienie skutecznoci polityki rodzinnej, stworzenie dobrego klimatu dla rodziny oraz zwikszenie rzeczy-wistego i efektywnego udziau pastwa w dziaaniach na rzecz pomocy rodzinie w wychowaniu dzieci.

wprowadzenie stosownych instrumentw polityki sprzyjajcej rodzinie i stworzenie odpowiednich warunkw dla zwikszenia liczby urodze i zapewnienia dzieciom dobrych warunkw rozwoju.

wczenie si pracodawcw w dziaania na rzecz zapewnienia rwnowagi miedzy obowizkami zawodowymi a rodzinnymi, w tym organizowanie form opieki nad dziemi swoich pracownikw.

umacnianie poczucia midzygeneracyjnej odpowiedzialnoci za ludzi starszych zarwno wrd czonkw ro-dziny, jak i poza ni.

tworzenie warunkw sprzyjajcych integracji w starzejcym si spoeczestwie zmniejszanie skali zagroenia wykluczeniem spoecznym ludzi starszych, niesamodzielnych i niepenosprawnych.

utrat rwnowagi midzypokoleniowej w wyniku procesw demograficznych, ktra moe sta si barier gro-c zahamowaniem rozwoju.

popraw jakoci potencjau ludzkiego przez stworzenie odpowiednich warunkw do podniesienia jakoci kszta-cenia na wszystkich poziomach i we wszystkich formach edukacji.

opracowanie i realizacj skoordynowanej publicznej polityki zdrowotnej, w oparciu o stosowne programy zdro-wotne oraz budow infrastruktury zdrowia publicznego, w celu poprawy stanu zdrowia ludnoci i ograniczenia umieralnoci.

Wprowadzenie

15

wypracowanie i realizacj dugofalowej polityki migracyjnej, zgodnej z celami rozwoju ludnociowego i spoeczno-gospodarczego.

popraw bezpieczestwa obywateli poprzez zwalczanie istniejcych zagroe przestpczoci, a szczeglnie usuwanie ich przyczyn oraz radykaln popraw bezpieczestwa w ruchu drogowym i kolejowym.

respektowanie rwnych praw i ludzkiej godnoci kobiet i mczyzn, celw i zasad zapisanych w Karcie Naro-dw Zjednoczonych oraz w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka i innych midzynarodowych aktach doty-czcych praw czowieka.

wykorzystanie wynikw NSP 2011, jako zasobu informacyjnego dla tworzenia programw dziaania na rnych szczeblach zarzdzania krajem na rzecz rozwoju ludnoci i rodzin.

Uczestnicy II Kongresu Demograficznego w Polsce uwaaj, e:

odnowa demograficzna w Polsce jest konieczna. Bdzie ona moliwa kiedy zostan stworzone warunki sprzyjajce powstawaniu rodzin i realizacji planw prokreacyjnych, w tym czenia pracy z obowizkami rodzinnymi, i tworzenie warunkw sprzyjajcych rozwojowi modego pokolenia w rodzinie jako czynnika poprawy jakoci kapitau ludzkiego (wspieranie rodziny w ponoszeniu kosztw wychowania modego pokolenia), zapobieganiu wykluczeniu spoecznemu i dysfunkcji w rodzinach. Powinny one uwzgldnia zmiany zachodzce we wspczesnym spoeczestwie w modych generacjach w ich stylach ycia, dokonywanych wyborach, yciowych priorytetach, a take w nowych wzorcach przebiegu caego ycia.

Uczestnicy II Kongresu Demograficznego w Polsce uznaj take, e:

zmiany demograficzne wymagaj kontynuacji szerokiej debaty spoecznej nad ich istot, uwarunkowaniami i konsekwencjami, rozwojem bada i powszechnej edukacji demograficznej.

przygotowania i przebieg Kongresu wniosy istotny impuls do szerokiej debaty publicznej nad ocen znaczenia wspczesnych procesw demograficznych dla Europy i Polski oraz koniecznych do podjcia dziaa w zakresie polityki ludnociowej.

Kongres przyczyni si do znacznej mobilizacji rodowisk zajmujcych si problemami ludnociowymi i odpo-wiedzialnymi za dziaania w tym zakresie.

Kongres istotnie upowszechni wiedz demograficzn i jej znaczenie w yciu kraju. Kongres wywoa wczenie si w debat nad problemami demograficznymi Polski najwyszych wadz pa-

stwowych, z Prezydentem RP na czele, instytucji i organizacji, przekonujc o potrzebie ich uwzgldniania w polityce spoecznej i gospodarczej pastwa.

Uczestnicy II Kongresu Demograficznego w Polsce zwracaj si:

do spoeczestwa polskiego z przesaniem o istniejcym powanym zagroeniu potencjau biologicznego Naro-du.

do wadz publicznych, organizacji obywatelskich, kociow i zwizkw wyznaniowych, pracodawcw, spo-ecznoci lokalnych i zwizkw zawodowych z postulatem o podjcie skoordynowanych dziaa polityki spo-ecznej, gospodarczej i ludnociowej, mogcych zahamowa niekorzystne zjawiska w procesach demograficz-nych. Wymaga to dziaa obejmujcych: procesy tworzenia i funkcjonowania rodzin, rozrodczo, popraw sta-nu zdrowia i ograniczanie umieralnoci, warunki sprzyjajce aktywnej, twrczej i godnej staroci oraz procesy migracyjne.

do wadz pastwowych o bezzwoczne przyjcie i wdroenie Zaoe polityki ludnociowej w Polsce w posta-ci Narodowego Programu Polityki Ludnociowej uchwalonej przez Parlament RP oraz o wyeksponowanie we waciwej randze polityki rodzinnej w strukturze administracji rzdowej.

do jego uczestnikw o wykorzystanie bogactwa zgromadzonego materiau poznawczego i postulatw zawartych m.in. w Deklaracji Kongresowej i zgoszonych w trakcie obrad Kongresu.

Uczestnicy II Kongresu Demograficznego w Polsce postuluj stworzenie warunkw do zorganizowania kolejnego III Kongresu Demograficznego.

Przewodniczcy Komitetu II Kongresu Demograficznego

Wprowadzenie

16

CZ SYNTETYCZNA STRESZCZENIA Bilans ludnoci Przyrost rzeczywisty ludnoci w Polsce bdcy rezultatem przyrostu naturalnego i salda migracji zagranicznych w ostatnich kilkunastu latach by zrnicowany. Oznacza to, e relacje midzy liczb urodze i zgonw oraz imigracj i emigracj ulegay istotnym zmia-nom. W 2000 r. przyrost naturalny ludnoci by jeszcze dodatni, cho ju bardzo may, wy-nosi bowiem tylko 10,3 tys. osb (na 1000 ludnoci tylko 0,3 osoby). Znacznie wiksze od przyrostu naturalnego ujemne saldo migracji zagranicznych spowodowao w 2000 r. zmniej-szenie liczby ludnoci w kraju. Spadek populacji notowano take w kolejnych latach a do 2007 r. wcznie. Naley jednak zauway, e zmienia si rola przyrostu naturalnego w ksztatowaniu spadku liczby ludnoci. Pomimo i w latach 2000 i 2001 liczba urodze przewyszaa jeszcze liczb zgonw, to jednak w 2002 r. omawiane relacje zostay odwrcone. Po raz pierwszy w rozwoju demograficznym Polski po II wojnie wiatowej liczba zgonw bya wiksza ni liczba urodze, powodujc ubytek naturalny ludnoci. Zjawisko takie wystpio take w la-tach 2003, 2004 i 2005. Oznacza to, e spadek rzeczywisty liczby ludnoci w Polsce w okre-sie 20022005 by wynikiem zarwno ujemnego przyrostu naturalnego jak i ujemnego salda migracji zagranicznych.

W 2008 r. zmniejszanie si stanu liczebnego ludnoci zostao zahamowane. W roku tym nie obserwujemy ju ubytku ludnoci, lecz jej wzrost. W kolejnych latach z roku na rok a do 2011 r. wcznie populacja kraju bya coraz liczniejsza. Proces ten by uwarunkowany z jednej strony zwikszonym przyrostem naturalnym ludnoci, z drugiej za duym spadkiem ujemnego salda migracji zagranicznych.

Rok 2011 by czwartym z kolei, w ktrym wystpi wzrost liczby ludnoci w Polsce. Naley odpowiedzie, w jakim stopniu wzrosa populacja w 2011 r. w porwnaniu z 2010 r. Przedtem trzeba wyjani, e na podstawie wynikw spisu ludnoci z 31 III 2011 r. GUS do-kona szacunku stanu liczebnego ludnoci nie tylko na dzie 31 XII 2011 r., lecz take zwery-fikowa poprzedni szacunek na dzie 31 XII 2010 r.

Wedug poprzedniego szacunku ludno w Polsce w dniu 31 XII 2010 r. liczya 38 200,0 tys. osb, za wedug nowego 38 529,9 tysicy. Nowa liczba ludnoci okazaa si o 329,9 tys. wiksza od poprzedniej. Zatem stan ludnoci na dzie 31 XII 2011 r. wynoszcy 38 538,4 tys. osb jest z jednej strony wynikiem przyrostu rzeczywistego ludnoci, ktry w 2011 r. wynosi 8,6 tys. osb (przyrost naturalny 12,9 tys. osb pomniejszony o 4,3 tys. osb ujemnym saldem migracji zagranicznych), z drugiej za rezultatem uprzednio przed- stawionej rnicy midzy poprzednim i nowym szacunkiem liczby ludnoci na dzie 31 XII 2010 r.

Przedstawiony przyrost rzeczywisty ludnoci w 2011 r. wynoszcy 8,6 tys. osb ob-serwuje si podobnie jak w latach poprzednich wycznie na wsi, miasta natomiast tak jak w minionych kilkunastu latach zmniejszyy sw populacj. W kocu 2011 r. ludno w miastach zamieszkiwao 23 385,8 tys. osb, na wsi 15 152,6 tys., za udziay wzgldne stanowiy odpowiednio 60,7% i 39,3%.

Procesy urodze, zgonw, imigracji i emigracji ludnoci ksztatuj nie tylko stan li-czebny ludnoci kraju, lecz take jej struktur wedug pci i wieku. W relacjach liczbowych mczyzn i kobiet nie dostrzega si istotnych zmian. Wspczynniki feminizacji (liczba ko-

Wprowadzenie

17

biet przypadajca na 100 mczyzn) pozostay w 2011 r. takie same jak w 2010 r. i wynosiy w Polsce 106,6, przy czym byy one zdecydowanie wysze w miastach (110,7) i bardzo niskie na wsi (100,6). wiadcz one o niekorzystnej strukturze ludnoci wedug pci w miastach i niemal rwnych relacjach liczbowych mczyzn i kobiet w populacji wiejskiej.

Analiza wspczynnikw feminizacji wedug 5-letnich grup wieku wykazuje, e w Polsce w 2011 r. poczwszy od grupy wiekowej 04 lata do grupy 4044 lata wcznie miaa miejsce nadwyka liczby mczyzn nad liczb kobiet. Najkorzystniejsze relacje liczbowe w tym wzgldzie zauwaa si w przedziale wieku 4549 lat (wspczynnik femini-zacji prawie 100,0). W kolejnych, starszych przedziaach wiekowych wystpuje wyrana nadwyka liczby kobiet. Na przykad w grupie wieku 8084 lata na 100 mczyzn przypadao 204,6 kobiet.

W miastach przewaga liczby mczyzn nad liczb kobiet koczy si wczeniej, bo ju w grupie wieku 3034 lata. W kolejnej starszej grupie wiekowej 3539 lat omawiane rela- cje liczbowe s prawie wyrwnane, gdy wspczynnik feminizacji wynosi 99,8. W nastp-nym przedziale wiekowym 4044 lata omawiany wspczynnik by ju wyszy i wynosi 102,2. Jednake poczwszy od grupy wieku 4549 lat nadwyka liczby kobiet nad liczb mczyzn jest ju wyrana i ronie w kolejnych coraz starszych grupach wieku.

Inaczej ksztatoway si relacje liczbowe mczyzn i kobiet na wsi. Tu w 2011 r. a do 60. roku ycia dostrzega si znaczc nadwyk liczby mczyzn nad liczb kobiet. Dopiero w grupie wieku 6064 lata przewag liczebn uzyskuj kobiety. Na 100 mczyzn przypadao 103,7 kobiet. W kolejnych starszych grupach omawiany wspczynnik podobnie jak w mia-stach stale zwiksza sw warto. Naley podkreli, e w populacji wiejskiej nie tylko w modszych, ale i starszych rocznikach wieku produkcyjnego brakuje kobiet.

Stosowne dane przedstawione w Raporcie informuj o utrzymujcej si niekorzystnej tendencji w strukturze wieku ludnoci. Wyraa si ona w spadku udziau wzgldnego popula-cji w wieku przedprodukcyjnym w liczbie ludnoci ogem, ktry w kocu 2011 r. zmala do 18,5%. Jej wyrazem s take stale rosnce od wielu ju lat liczby bezwzgldne i wzgldne ludnoci w wieku poprodukcyjnym. W kocu 2011 r. udzia tej populacji w oglnej liczbie ludnoci wzrs do 17,3%.

Dane zaprezentowane w Raporcie wskazuj rwnie na wzmagajcy si z roku na rok proces demograficznego starzenia ludnoci w Polsce. wiadczy o tym wzrost odsetka ludno-ci w wieku 65 lat i wicej w populacji ogem (w kocu 2011 r. udzia ten wynosi 13,8%). Proces ten potwierdza rosnca warto mediany (wiek rodkowy ludnoci), ktra w kocu tego samego roku wyniosa 38,4 lat. O nasilajcym si procesie starzenia ludnoci wiadczy take zwikszajca si od wielu ju lat liczba osb w wieku 65 i wicej lat przypadajca na 1000 osb w wieku 014 lat (w kocu 2011 r. stosowny wspczynnik osign warto 915,1).

Niekorzystne zmiany zachodz take w strukturze ludnoci w wieku produkcyjnym. Ronie udzia procentowy rocznikw w starszym wieku produkcyjnym, czyli w wieku nie-mobilnym, maleje za udzia populacji w modszym wieku produkcyjnym, tj. w wieku mobil-nym. Oznacza to, e w Polsce procesem starzenia demograficznego zostaa objta zarwno oglna liczba ludnoci, jak i zasoby pracy. Maestwa i rozwody Ewolucja procesw demograficznych sprzed lat odbija si na obrazie zarwno obec-nego stanu i struktury ludnoci, jak i podstawowych skadnikw ruchu naturalnego. Podobnie przemiany dokonujce si obecnie znajd swoje odbicie w procesach ludnociowych w nieda-lekiej przyszoci.

Wprowadzenie

18

Analiza zachowa matrymonialnych w Polsce w latach 20012011 pozwala na sfor-muowanie szeregu wnioskw dotyczcych przemian w tworzeniu rodzin, ich trwaoci oraz przewidywanego rozwoju demograficznego kraju w najbliszej przyszoci. Po kilkuletnim okresie podanego wzrostu liczby zawieranych zwizkw mae- skich, stanowicych podstaw tworzenia rodzin, w 2011 r. zawarto ich 206,5 tys., w tej licz-bie 122,7 tys. w miastach (59,4% ogu) oraz 83,7 tys. na wsi (40,6%). S to wielkoci zbli-one do liczby zwizkw zawieranych w kraju na pocztku lat 90. minionego wieku, a zna-czco nisze, o 9,6%, w porwnaniu z 2010 r. Dynamika zmian w miastach jest nieco wysza ni na wsi: ubytek w pierwszej grupie wynosi 10,6%, na wsi 8,1%. Zdecydowan wikszo zawartych maestw stanowi zwizki wyznaniowe. W 2011 r. ich udzia wrd ogu zawartych maestw w skali kraju wynosi 64,9%, w tym 60,1% w miastach i 72,5% na wsi. Do 2004 r. proporcje zwizkw wyznaniowych systema-tycznie rosy; od 2005 r. jest notowany powolny spadek ich odsetka. Po szczycie rozwodw w 2006 r., kiedy orzeczono rozpad 71,9 tys. zwizkw, w kolejnych latach notowano malejcy trend rozwodw do osignicia poziomu 61,3 tys. w 2010 roku. W 2011 r. liczba rozwodw powikszya si o kolejne 3,3 tys., w tym o 1,8 tys. w miastach i o 1,5 tys. na wsi. Systematyczne zmniejszanie si liczby nowo zawieranych zwizkw, idce w parze ze wzrostem liczby maestw rozpadajcych si, prowadzio w konsekwencji do postpujcego ubytku istniejcych par maeskich. Po raz pierwszy w 2006 r. liczba zwizkw rozwiza-nych przekroczya o 13,3 tys. liczb nowo zawartych maestw. Bilans zwizkw zawartych i rozwizanych nie pozostaje bez wpywu na prawidowy rozwj demograficzny kraju, zwaszcza w sytuacji gdy okoo 80% ogu dzieci rodzi si w maestwach. Systematyczny spadek liczby nowych zwizkw w kolejnych latach i uby-tek maestw istniejcych prowadzi do redukcji liczby rodzin penych, tworzonych przez oboje rodzicw i dzieci, przy jednoczesnym wzrocie liczby rodzin niepenych. Z danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 wynikao jednoznacznie, e model zwizku bez lubu w Polsce wystpowa wwczas nieporwnywalnie rzadziej ni w innych czciach Europy. W spisie tym zanotowano 197,4 tys. zwizkw nieformalnych, co w sto-sunku do ogu istniejcych maestw stanowio zaledwie 1,9%, w tym 2,4% w miastach i 1,3% na wsi. Struktura osb tworzcych zwizki partnerskie dawaa wwczas podstaw do postawienia tezy, e zwizki te w naszym kraju s w rwnej mierze traktowane jako forma wspycia poprzedzajca ewentualne zawarcie maestwa bd zastpujca zwizek for-malny przez ludzi modych, jak i uznawana za stosown form pozostawania z partnerem, lub te z partnerem i dziemi po okresie nieudanego wczeniejszego zwizku przez pokole-nie rednie i starsze. Kilka lat dzielcych od daty minionego spisu i wstpne dane ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego 2011 potwierdzaj przyjte zaoenia i wskazuj na zna-czce powikszenie skali zwizkw nieformalnych.

Z danych spisowych wynika jednoznacznie, e przy niemal niezmienionej liczbie osb zamnych i onatych w 2011 r. w stosunku do roku 2002 (wzrost o 0,8%) oraz ich udziale w oglnej liczbie ludnoci, dwukrotnie powikszya si liczba partnerek i partnerw: w grupie kobiet wzrost wynosi 93,3%, w grupie mczyzn 101%. Wzrs rwnie udzia osb roz-wiedzionych oraz owdowiaych w relacji do ogu ludnoci. W grupie mczyzn zanotowano wzrost liczby rozwodnikw o 39,2%, a w grupie kobiet wzrost o 34,8%. Minimalnie zmie-niy si liczby osb onatych i zamnych (mniej ni o 1%). Ubyo znacznie osb separowa-nych (40% wrd mczyzn oraz 37% wrd kobiet).

Z analizy danych pochodzcych z najnowszych empirycznych bada postaw wobec maestwa i zwizkw nieformalnych wynika, e w rankingu moliwych form wsplnego, dopuszczalnego sposobu ycia kobiety i mczyzny wyranie wysze miejsce zajmuje ma-estwo tradycyjne ni zwizek nieformalny. Jedynie 8% ogu ankietowanych osb uznaje je za form przestarza, wobec 80% nie zgadzajcych si z tak opini i 12% nie majcych

Wprowadzenie

19

zdecydowanego stanowiska w tej kwestii. Wyraane opinie rni si istotnie w zalenoci od wieku respondenta, jego stanu cywilnego, wyksztacenia, miejsca zamieszkania i pozycji w rodzinie. Szczeglnie dua rozbieno wystpuje midzy pokoleniami: wrd osb w wie-ku powyej 60 lat ponad poowa (52%) uznaje wyczno maestwa dla wsplnego ycia kobiety i mczyzny, podczas gdy wrd osb modych (1819 lat oraz 2024 lata) mniej ni co pity zgadza si z takim twierdzeniem (18% i 17%), a prawie 60% jest mu przeciwne. Po-dobnego zdania jak modzi s osoby z wyszym wyksztaceniem, stanu wolnego i rozwie-dzione, a take mieszkacy duych miast. Co druga osoba z ankietowanych uwaa, e mona akceptowa trwanie w zwizku konkubenckim bez zamiaru zawarcia maestwa. Okoo jedna czwarta jest przeciwna i tyle samo nie ma zdania. Najwiksze przyzwolenie dla takich zwizkw wystpuje wrd osb w wieku 2029 lat, z wyksztaceniem rednim lub wyszym, w duych miastach i nie yjcych w maestwie. Wrd osb mieszkajcych na wsi, o niszym poziomie wyksztacenia oraz w grupie osb starszych relatywnie wicej jest tych, ktrzy nie maj zdania w tej sprawie. Na pytanie o preferowany styl ycia rodzinnego ponad 90% badanych wybrao dla siebie maestwo, w tym 9% poprzedzone okresem wsplnego zamieszkiwania przed lu-bem, 2% poprzestaoby na konkubinacie, 2% preferowao utrzymywanie wizi seksualnych, ale bez wsplnego zamieszkiwania; 4% chciaoby mieszka samotnie, a 1% wspzamiesz-kiwa wicej ni z jedn osob.

Zatem uzyskane wyniki nie wskazuj jednoznacznie na wzrost skonnoci do tworze-nia zwizkw nieformalnych. Przeciwnie stwarzaj podstaw do twierdzenia, e instytucja maestwa w Polsce, jak na razie, nie jest zagroona, co niewtpliwie naley uzna za pozy-tywne zjawisko. We wszystkich grupach wieku, poza osobami najmodszymi, ktre nie uko-czyy 20 lat, udzia osb wybierajcych maestwo jest taki sam i wynosi dziewi na dzie-si. Rnica sprowadza si tylko do rosncego odsetka wrd tych modszych osb, ktre poprzedziyby maestwo okresem konkubinatu. Dla respondentw w wieku 2024 lata wskanik ten jest najwyszy i wynosi 19%. Nie bez znaczenia jest fakt, i skonno do za-warcia maestwa jest zbliona wrd mczyzn i kobiet.

Podobnie oceniana jest rodzina. W rankingu wartoci uznawanych za wane lub bar-dzo wane w codziennym yciu niezmiennie najistotniejsz wartoci jest szczcie rodzinne docenia je 84% ogu ankietowanych.

Uoglniajc powysze rozwaania, mona stwierdzi wystpowanie wielu znamion zarwno ewolucji postaw i zachowa matrymonialnych modego pokolenia kobiet i mczyzn w naszym kraju, jak i tradycyjnych wzorcw postaw i zachowa. Wyranymi symptomami przyspieszonej, transformacji demograficznej we wzorcach tworzenia maestw s zmiany czstoci zawierana maestw przez osoby niemal we wszystkich grupach wieku, ale w szczeglnoci przez osoby w wieku 2029 lat, i wyranie postpujcy jej spadek od poowy lat 90. Jednoczenie nie sposb nie dostrzec rosncej dezintegracji maestw, wyraajcej si rosncym wspczynnikiem rozwodw. Postrzegane zmiany stanowi wyzwanie do podej-mowania dziaa wspierajcych rodziny, a w nich w szczeglnoci dzieci, od ktrych w nie-dalekiej przyszoci bd zaleay losy starszego pokolenia. Urodzenia i podno Podsumowujc charakterystyk ksztatowania si zachowa prokreacyjnych w Polsce w latach 19802011 naley wskaza nastpujce cechy ich przemian:

1. W latach 19802003 obserwowano spadkow tendencj zarwno liczby urodze jak i ich natenia w przeliczeniu na 1000 mieszkacw. By to rezultat przemian struktury populacji i ksztatowania si zachowa prokreacyjnych. Trend wzrostowy pojawi si w 2003 r., gdy do wieku o wyszej podnoci zaczy dochodzi wyowe generacje po-cztku lat 80.

Wprowadzenie

20

2. Przemiany zachowa prokreacyjnych znalazy odzwierciedlenie w strukturze urodze wedug ich kolejnoci. Gdy karier rodzinn zaczy realizowa pokolenia, ktre przy-chodziy na wiat na pocztku lat 80., zaobserwowano wzrost liczby urodze kolejnoci pierwszej. Miao to miejsce w latach 20032007. Z rocznym opnieniem, to znaczy od 2004 r. odnotowano wzrost liczby urodze drugich. Zatem zmiany w procesie rozrod-czoci w Polsce w pierwszej dekadzie XXI w. zachodz za spraw przede wszystkim ludzi modych, a wic w rodzinach, ktrych ksztatowanie si jest w toku.

3. Przyjmujc za podstaw porwna 1980 r., stwierdzamy, e liczba urodze pierwszych charakteryzowaa si jednak systematycznym spadkiem i nie powrcia do poziomu z okresu wyjciowego. Liczba urodze kolejnoci drugiej przewyszaa poziom z 1980 r. w dwch latach rozwaanego okresu, a mianowicie w latach 1983 i 1984. Liczby urodze kolejnoci trzeciej oraz kolejnoci przynajmniej czwartej wzrastay w okresie 19811988 i przewyszyy poziom z 1980 roku. Urodzenia te osigny najwyszy poziom w latach 19821985. Zatem wyowe pokolenia tego okresu przychodziy na wiat jako kolejne dzieci w rodzinach o duszym stau.

4. W rozwaanym okresie zachodziy istotne zmiany w poziomie wyksztacenia ludnoci Polski. Proces ten znalaz odzwierciedlenie w strukturze urodze, a mianowicie: a) oglny wzrost wyksztacenia ludnoci powoduje, e coraz wicej dzieci przychodzi

na wiat w rodzinach o wyszym poziomie edukacji, b) proces ksztacenia si moe by przyczyn odkadania zarwno zawierania ma-

estw jak i rodzicielstwa, c) wraz ze wzrostem poziomu wyksztacenia zmieniaj si postawy i zachowania pro-

kreacyjne, d) niezalenie od poziomu wyksztacenia w oglnej liczbie urodze ywych wzrasta

udzia urodze pierwszych. Porwnujc matki z wyksztaceniem wyszym, rednim i podstawowym, stwierdzamy najsilniejszy przyrost liczby urodze wrd kobiet z wyksztaceniem wyszym, a nastpnie z podstawowym. Najsabszy by on w po-pulacji matek majcych rednie wyksztacenie.

5. Kontynuowany by wzrost udziau urodze pozamaeskich w oglnej liczbie urodze ywych.

6. W latach 19802011 zmienia si zarwno wzorzec podnoci, jak i struktura wedug wieku populacji kobiet w okresie zdolnoci rozrodczej. Na podstawie standaryzowa-nych wspczynnikw podnoci oglnej wykazano, e za spraw dojcia do okresu zdolnoci rozrodczej generacji urodzonych na pocztku lat 80., zmiany w strukturze po-pulacji kobiet w pierwszej dekadzie XXI wieku dziaay na rzecz wzrostu podnoci. Oddziaywanie to ulego jednak osabieniu ju w 2010 r. i byo kontynuowane w 2011 roku. Zmiany wzorca podnoci rwnie przyczyniay si do wzrostu poziomu podno-ci oglnej, ale podobnie jak w przypadku uwarunkowa strukturalnych ten pozytywny wpyw, zahamowany w 2010 r., utrzyma si w 2011 roku.

7. Przemiany wzorca podnoci w Polsce w rozwaanym okresie charakteryzoway si na-stpujcymi cechami: a) w latach 19902004 obniaa si podno kobiet poniej 30. roku ycia, b) poczwszy od 2005 r. systematycznie wzrastay wartoci wspczynnikw podnoci

kobiet w wieku 2539 lat, c) od poowy lat 90. maksymalny poziom podnoci kobiet wystpuje w wieku 2529 lat, d) przemiany wzorca podnoci s zrnicowane w zalenoci od miejsca zamieszkania

(w miastach lub na wsi), e) w miastach maksimum podnoci ju w 1996 r. przesuno si z klasy wieku 2024

lata do 2529 lat, rwnie wczeniejszy by spadek wartoci wspczynnikw pod-noci w wieku poniej 30 lat i wczeniej nastpi wzrost podnoci po przekroczeniu tego wieku, gdy zacza si realizacja urodze odroczonych,

Wprowadzenie

21

f) na wsi jeszcze w 2000 r. maksimum podnoci przypadao na wiek 2024 lata, a wzrost podnoci w wieku 3034 lata oraz 3530 lat wystpi w 2004 r.,

g) na og obserwowane przemiany wczeniej pojawiaj si w miastach, a pniej wy-stpuj na wsi, ale ich natenie jest nisze ni w rodowisku miejskim.

8. Zapocztkowany w okresie transformacji systemowej malejcy trend podnoci mierzo-nej wspczynnikiem dzietnoci teoretycznej zosta odwrcony na pocztku XXI wieku. Tendencja wzrostowa utrzymywaa si do 2009 roku.

9. We wszystkich rozwaanych ukadach (Polska, miasta, wie) wzrasta redni wiek ma-tek w chwili rodzenia dzieci z krtkookresowym spadkiem w latach 19881991.

10. W latach 20032009 w Polsce wzrastay wartoci wspczynnikw dzietnoci teore-tycznej kolejnoci pierwszej i drugiej. W przypadku kolejnoci trzeciej wspczynniki te obniay si w latach 20002006, w okresie 20072008 zaobserwowano wzrost, a w latach 20092011 nastpi powrt do trendu spadkowego. Lata 20002011 byy okresem zmniejszania si podnoci zwizanej z urodzeniami kolejnoci przynajmniej czwartej. Prawidowoci te wystpoway take w przekroju miastawie z nieznaczny-mi odchyleniami co do momentu zmian kierunku tendencji rozwojowej.

11. Wzrasta redni wiek matek w chwili rodzenia dzieci wszystkich kolejnoci. Przy ni-skim poziomie podnoci jest to rezultat odraczania urodze.

W roku 2011 zaobserwowano nastpujce prawidowoci: 1. Kontynuowany by spadkowy trend liczby urodze ywych ogem w Polsce i w mia-

stach, a tempo tego spadku w porwnaniu z 2010 r. byo wysze ni w 2010 r. w po-rwnaniu z 2009 rokiem. Ponadto pojawi si on take na wsi. Obniya si rwnie liczba urodze ywych przypadajcych na 1000 mieszkacw we wszystkich rozwaa-nych ukadach.

2. W porwnaniu do 2010 r. zmniejszya si liczba urodze ywych wszystkich kolejno-ci.

3. Oceniajc spadek podnoci, ktry rozpocz si w drugiej dekadzie XXI wieku, stwier-dzono, e w 2010 r. by to rezultat obnienia si podnoci we wszystkich rozwaanych ukadach (Polska, miasto, wie) w populacji przed 25. rokiem ycia. W 2011 r. spadek ten obj populacj w wieku 1539 lat ogem w Polsce i na wsi, a w miastach wystpi on take wrd kobiet w wieku 4044 lata.

4. Kontynuowany by spadek oglnego poziomu podnoci mierzonej wspczynnikiem dzietnoci teoretycznej, ktry pozwala oceni stopie zastpowalnoci pokole.

5. Oceniajc ten poziom w 2011 r., stwierdzono, e jeli umieralno i podno przez dugi czas pozostawaaby taka jak w rozwaanym okresie, to dla zapewnienia prostej zastpowalnoci powinno si urodzi dodatkowo: ogem w Polsce 370 crek, w mia-stach 405, a na wsi 322 crki.

6. Obserwowano wzrost redniego wieku matek w chwili rodzenia dzieci, co przy niskim poziomie podnoci wiadczy o odraczaniu urodze.

7. Zastosowanie procedury standaryzacji wspczynnika podnoci oglnej pozwolio wy-kaza, e (przy ustalonej strukturze populacji w wieku rozrodczym) wspczesne zmia-ny wzorca podnoci doprowadziy do wzrostu poziomu podnoci oglnej w porwna-niu z sytuacj w 2005 roku. Zmiany struktury populacji kobiet w wieku zdolnoci roz-rodczej (przy ustalonym wzorcu podnoci) przyczyniay si do spadku podnoci, ale po 2000 r. nastpio osabienie wpywu tego czynnika za spraw dojcia do wieku zdol-noci rozrodczej generacji urodzonych na pocztku lat 80. W porwnaniu z 2010 r. ko-rzystne oddziaywanie struktury populacji kobiet w wieku zdolnoci rozrodczej ulego osabieniu, przede wszystkim ogem w Polsce i na wsi.

Przemiany podnoci z uwzgldnieniem kolejnoci urodze w latach 20002011 cha-rakteryzoway si nastpujcymi prawidowociami:

Wprowadzenie

22

1. Wystpoway rnice we wzorcach podnoci na wsi i w miecie. Obserwowane prze-miany wczeniej pojawiay si w miastach. Pniej nastpoway na wsi, ale ich nate-nie byo nisze ni w miastach.

2. Opnianie urodze niszych kolejnoci wpywao na wzorzec podnoci kolejnoci wyszych.

3. Wrd zmian zaobserwowanych w tym zakresie w 2011 r. na uwag zasuguj: obnienie si natenia urodze dzieci kolejnoci pierwszej i drugiej w populacji ko-

biet w wieku 1534 lata oraz wzrost poziomu podnoci wrd matek powyej 35. roku ycia we wszystkich rozwaanych przekrojach terytorialnych,

spadek natenia urodze trzeciej kolejnoci w grupach wieku od 20 do 39 lat og-em w Polsce i w miastach oraz wzrost poziomu podnoci (wyraniejszy w mia-stach) w populacji kobiet w wieku 3539 lat,

spadek podnoci kolejnoci trzeciej na wsi wrd kobiet w wieku 1519 oraz 2539 lat, przy nieznacznym jej wzrocie w wieku 2024 lata,

wzrost natenia urodze trzeciej kolejnoci przez kobiety w wieku przynajmniej 40 lat na og we wszystkich rozwaanych przekrojach,

obnienie si podnoci zwizanej z urodzeniami kolejnoci czwartej z uwzgldnie-niem moliwoci wystpowania waha przypadkowych w zwizku z niskim nate-niem urodze tej kolejnoci.

W cigu pierwszej dekady XXI wieku zachodziy zmiany podnoci wedug wykszta-cenia:

1. Stwierdzono wzrost podnoci kobiet z wyksztaceniem wyszym w wieku przynaj- mniej 25 lat we wszystkich rozwaanych ujciach terytorialnych (nieznaczny spadek na wsi w najstarszej grupie wieku).

2. Wzrastao natenie urodze w populacji z wyksztaceniem policealnym. 3. Zwikszya si podno kobiet z wyksztaceniem rednim poza populacj w wieku 20

24 lata. 4. Zmiany podnoci kobiet z wyksztaceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym

miay podobny przebieg w Polsce ogem i w miastach. 5. Wrd mieszkanek wsi z wyksztaceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym

spadek podnoci by przewaajcy. 6. Zmiany wzorca podnoci uksztatoway oglny jej poziom mierzony wspczynnikiem

dzietnoci teoretycznej wedug wyksztacenia W wietle danych z NSP 2012 wsp-czynniki te byy w przewaajcej wikszoci wysze ni w 2002 roku.

7. Zmiany redniego wieku matek w chwili rodzenia byy zrnicowane. Wzrs on we wszystkich rozpatrywanych populacjach z wyksztaceniem wyszym, rednim i pod-stawowym, a obniy si wrd kobiet o wyksztaceniu zasadniczym zawodowym i nie-penym podstawowym.

Umieralno i trwanie ycia Rok 2011 by kolejnym, w ktrym odnotowano w Polsce dalszy spadek umieralnoci. Takiego kierunku zmian natenia zgonw dowiadczamy w kraju systematycznie od czasu transformacji spoeczno-gospodarczej. Zmiany te nastpuj w rnym tempie, ale ich kieru-nek nie ulega zmianie. W efekcie wystpujcych przemian w 2011 r. noworodek pci mskiej mia przed sob rednio 72,4 lat ycia, a noworodek pci eskiej 80,9 lat. W porwnaniu z 2010 r. nastpi w obu przypadkach przyrost o ponad 0,3 roku. Byy to mniejsze przyrosty ni w roku poprzednim (20092010), kiedy przecitne dalsze trwanie ycia mczyzn wydu-yo si o 0,6 roku, a kobiet o 0,5 roku, ale wiksze w wielu przypadkach ni notowane w niektrych latach okresu 19902010.

Wprowadzenie

23

Kontynuacja tych pozytywnych tendencji bya przede wszystkim efektem cigego ograniczania zgonw z tytuu najwaniejszych przyczyn zgonw. Naley odnotowa, e w 2010 r. spadek umieralnoci z powodu chorb ukadu krenia i chorb nowotworowych by znacznie wikszy ni w latach wczeniejszych. O ile w okresie 20072008 standaryzowa-ny wspczynnik zgonw z powodu chorb ukadu krenia zmniejszy si o 2,4%, to rok pniej zmiana ta wyniosa tylko 0,2%, a w latach 20092010 spadek przekroczy 5%. Nat-enie zgonw wywoanych nowotworami poprawio si w mniejszym stopniu. Standaryzo-wany wspczynnik zgonw zmniejszy si w latach 20072008 o 2,2%, w latach 20082009 o 1,2%, a rok pniej o 1,9%. Mniejsza ni w latach poprzednich bya poprawa umieralnoci spowodowanej przyczynami zewntrznymi. Natenie zgonw z tych powodw w roku 2010 byo o 3,1% nisze ni w 2009 r., podczas gdy w 2009 r. byo mniejsze o 5,5% ni w 2008 r. Naley zwrci uwag na du liczb zgonw spowodowanych przez jedn z przyczyn w tej grupie, tj. przez samouszkodzenia. S one nie tylko powodem duej liczby zgonw, ale w 2010 r. (byy przyczyn 6342 zgonw) takich zgonw byo wicej ni w latach: 1995, 2000 czy 2005. Mimo tych pozytywnych zmian natenia zgonw, powodowanych najwaniejszymi przyczynami, dystans dzielcy Polsk od innych krajw cigle jest znaczny. Umieralno z powodu chorb ukadu krenia jest w naszym kraju dwukrotnie wysza ni np. w Hiszpa-nii czy Holandii. Mniejszy dystans dzieli nas od innych krajw w przypadku natenia zgo-nw z powodu nowotworw zoliwych. Korzystniejsza na tle innych krajw jest sytuacja kobiet, natomiast umieralno mczyzn wywoana nowotworami wyranie przewysza no-towan w wielu krajach UE. Podkreli jednak naley, e w ostatnich latach sytuacja ta ulega systematycznej poprawie. Niepokojce s obserwowane zmiany w oddziaywaniu chorb ukadu trawiennego i oddechowego. Natenie zgonw z ich powodu jest co prawda znacznie mniejsze ni z po-wodu wyej wymienionych przyczyn, ale istotne s kierunki zmian tego natenia. Umieral-no wywoana chorobami ukadu trawiennego w latach 19902010 znacznie wzrosa i to zarwno wrd kobiet, jak i mczyzn w wieku 059 lat. Natomiast natenie zgonw z po-wodu chorb ukadu oddechowego niewiele si zmniejszyo. Oddziaywanie przyczyn zgonw jest znacznie zrnicowane przez wiek i pe. W zbiorowoci mczyzn w wieku 544 lata najczstszym powodem zgonw s przyczyny zewntrzne. Natomiast mczyni starsi umieraj przede wszystkim na choroby ukadu kr-enia i udzia zgonw wywoanych tymi chorobami systematycznie ronie do granicy wieku emerytalnego. Dla modych kobiet, podobnie jak dla mczyzn, najgroniejsze s przyczyny zewntrzne, ale ju wrd kobiet w wieku 3569 lat najwicej zgonw powodoway nowo-twory. Choroby ukadu krenia natomiast s najczstsz przyczyn zgonw kobiet starszych. Taki wzorzec oddziaywania przyczyn zgonw nie zmienia si od lat. W szczeglnie wanej zbiorowoci, wrd niemowlt, kontynuowany by malejcy trend umieralnoci. W 2011 r. wspczynnik zgonw chopcw wynis 5,14, a wrd dziew-czynek 4,29 na 1000 urodze ywych i wielkoci te si zmniejszyy w porwnaniu z rokiem poprzednim, kiedy to po raz pierwszy przekroczone zostay granice, odpowiednio 6 i 5. Przyczyni si do tego zwaszcza spadek umieralnoci dzieci w pierwszym tygodniu ycia. Tempo spadku umieralnoci najmodszych dzieci w 2011 r. zmniejszyo si w porwnaniu z 2010 r., ale i tak byo wiksze ni w wielu latach dekady 20002010. Podobnie jak i nate-nie zgonw w caej populacji, tak i wrd niemowlt cigle wspczynniki zgonw niemowlt przewyszaj wartoci w przodujcych pod tym wzgldem krajach, gdzie wielkoci te wahaj si midzy 23. Postpujcy systematycznie spadek umieralnoci niemowlt przez wiele lat by gw-n przyczyn wzrostu dugoci ycia Polakw. Z upywem czasu coraz wiksz rol w wy-duaniu dugoci ycia odgrywa zmniejszanie natenia zgonw osb starszych. W okresie

Wprowadzenie

24

20002011 to wpyw spadku zgonw osb starszych na dugo ycia by dwutrzykrotnie wikszy ni zmiany umieralnoci wrd najmodszych. Porwnanie wspczynnikw zgonw niemowlt wedug pci w 2011 r. wskazuje na zmniejszanie si rnicy w nateniu umieralnoci chopcw i dziewczynek. Wrd dzieci rnice te nie s due. Natomiast w starszych grupach wieku cigle s bardzo due. Modzi mczyni w wieku 2029 lat umierali w 2011 r. nawet 4 razy czciej ni ich rwieniczki. Konsekwencj tej nierwnoci wobec mierci jest cigle o ponad 8 lat dusze przecitne dalsze trwanie ycia kobiet w Polsce, gdy tymczasem w krajach o najniszej umieralnoci dystans ten wynosi okoo 4 lata. Nie wszyscy mieszkacy Polski korzystaj w rwnym stopniu z osigni w zwalcza-niu umieralnoci. W latach 20102011 w zbiorowociach mczyzn skrcenie przecitnego dalszego trwania ycia zanotowano w omiu spord 66 podregionw, a wrd kobiet takich podregionw byo 10. W wikszoci przypadkw nie byy to znaczne spadki, ale w podregio-nie gorzowskim przecitne dalsze trwanie ycia kobiet zmniejszyo o 0,9 roku. Mimo systematycznego obniania umieralnoci cigle duy jest dystans dzielcy Po-lakw od mieszkacw takich krajw jak Islandia czy Szwajcaria, gdzie mczyni maj przed sob prawie (lub ponad) 80 lat ycia, a kobiety ponad 84 lata, lub nawet jak w Hiszpa-nii ponad 85 lat. Szanse na dalsze pozytywne zmiany umieralnoci tkwi w poprawie stanu zdrowia Polakw. Przede wszystkim naley kontynuowa dziaania prowadzce do poprawy stylu ycia. Konieczna jest intensyfikacja dziaa profilaktycznych ukierunkowanych na ogranicze-nie palenia tytoniu czy konsumpcj alkoholu oraz wzrost aktywnoci fizycznej. Kampanie informacyjne powinny uwiadamia Polakom wpyw waciwego odywiania na stan zdro-wia. Innym wanym elementem warunkujcym ograniczenie umieralnoci jest realizacja pro-gramw diagnozujcych stan zdrowia. Te i inne elementy dziaa prozdrowotnych zapisane s w Zaoeniach Polityki Ludnociowej, dokumencie przyjtym przez II Kongres Demogra-ficzny. Migracje zagraniczne Statystyki dotyczce migracji z Polski s obecnie oparte gwnie na rejestrze PESEL. Osoby dokonujce wymeldowania/zameldowania z pobytu staego czy czasowo zmieniajce miejsce zamieszkania s definiowane jako emigranci/imigranci. Z uwagi na brak respektowa-nia przez mieszkacw Polski przepisw prawa mwicych o powiadamianiu wadz o zmia-nach miejsca pobytu, statystyki te s obecnie mao wiarygodne, a od 2016 r. planowane jest cakowite zniesienie obowizku meldunkowego. Powoduje to, e w nastpnych latach ko-nieczne jest zastanowienie si nad wprowadzeniem do systemu statystyki publicznej innych rozwiza umoliwiajcych pozyskiwanie informacji o mobilnoci mieszkacw Polski. W 2011 r. przeprowadzono w Polsce kolejny spis powszechny ludnoci, bdcy jed-noczenie pierwszym zrealizowanym w okresie poakcesyjnym. Zebrane informacje umoli-wi spojrzenie na zmiany w dynamice, strukturze oraz kierunkach strumienia migracyjnego obserwowanego z Polski, a wywoanych zmianami instytucjonalnymi zwizanymi z akcesj. W pierwszym etapie, czyli w okresie dwch lat obowizywania siedmioletniego okresu przej-ciowego w zwizku z akcesj, Polacy mogli swobodnie podejmowa zatrudnienie jedynie w Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwecji. Spowodowao to, e w krtkim czasie Wielka Bryta-nia i Irlandia stay si gwnymi krajami przyjmujcymi polskich pracownikw. W drugim etapie, trwajcym trzy lata, ograniczenia zniosy: Portugalia, Hiszpania, Grecja, Finlandia i Islandia (1 maja 2006 r.), Wochy (27 lipca 2006 r.), Holandia (1 maja 2007 r.), Luksemburg (1 listopada 2007 r.) oraz Francja (1 lipca 2008 r.). Dopiero 1 maja 2009 r. zakoczy si okres przejciowy w Belgii, Danii i Norwegii, chocia dynamiczny napyw migrantw z Pol-

Wprowadzenie

25

ski do Norwegii obserwowano znacznie wczeniej. W niektrych krajach pozostawienie barier w dostpie do rynkw pracy nie zamkno cakowicie do nich wejcia, gdy Polacy mogli korzysta ze swobody wiadczenia usug, czyli zakadania wasnej dziaalnoci lub delego-wania pracownikw do wykonywania tam usug. Z obawy przed masowym napywem pol-skich pracownikw jedynie takie pastwa, jak: Niemcy, Szwajcaria i Austria, utrzymay okre-sy przejciowe do koca jego obowizywania, czyli do 1 maja 2011 roku. Przycignicie pol-skich pracownikw przez brytyjski i irlandzki rynek pracy, a take wspomniana moliwo swobodnego wiadczenia usug spowodoway, e wraz z zakoczeniem okresu przejciowego nie obserwuje si zwikszonego odpywu Polakw do Niemiec. Obecnie w zwizku z zawi-rowaniami spowodowanymi kryzysem gospodarczym obserwujemy przepyw Polakw z kra-jw, w ktrych spad popyt na prac cudzoziemcw (np. Islandia, Irlandia, Hiszpania), i na-pyw do tych, gdzie spowolnienie gospodarcze nie jest odczuwalne, np. Holandia, Norwegia. Cz osb, ktre w zwizku z kryzysem straciy prac, zdecydowaa si na powrt do kraju i poszukiwanie zatrudnienia na polskim rynku pracy. Jak si okazuje, powroty Polakw nie przebiegaj bezproblemowo, gdy obserwuje si utrudnienia zwizane zarwno z uznaniem przez polskich pracodawcw kwalifikacji Polakw zdobytych podczas ich nieobecnoci, jak rwnie (w przypadku powrotw caych rodzin) problemy z integracj dzieci reemigrantw w polskich szkoach, ktre okazay si nieprzygotowane na nauczanie osb, ktrych jzyk polski nie jest pierwszym jzykiem. Problemy z nauczeniem si jzyka polskiego maj rw-nie cudzoziemcy, ktrzy mog korzysta z Indywidualnych Programw Integracyjnych. Jak wiadomo, znajomo jzyka kraju przyjmujcego jest kluczowym aspektem w procesie inte-gracji migrantw, gdy znacznie zwiksza ona szanse na znalezienie przez nich zatrudnienia, a tym samym na posiadanie rodkw utrzymania i podjcie decyzji o osiedleniu si. Cudzo-ziemcy przebywajcy w Polsce maj rwnie problem ze znalezieniem zatrudnienia rejestro-wanego. Wprowadzone zmiany w polskim prawie, oznaczajce wiksze kary dla pracodaw-cw zatrudniajcych nielegalnie przebywajcych cudzoziemcw oraz zwikszenie kontroli legalnoci zatrudnienia, nie s wystarczajce, aby zmniejszy skal zjawiska zarwno niereje-strowanej pracy, jak i nielegalnego pobytu. Do niektrych prac, zwaszcza sezonowych, ze wzgldu na wysokie koszty zatrudnienia (skadki ZUS, podatki) pracodawcom nie opaca si oferowa pracy rejestrowanej i dotyczy to zarwno Polakw jak i cudzoziemcw. Z kolei brak moliwoci udokumentowania posiadania wystarczajcych rodkw do utrzymania siebie i rodziny powoduje, e cudzoziemiec ma w Polsce utrudnion moliwo legalizacji swojego pobytu. Dla grupy takich osb w 2011 r. przygotowano kolejn ustaw abolicyjn, ktra miaa umoliwi zalegalizowanie pobytu niektrym cudzoziemcom przebywajcym nielegalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Liczba zoonych wnioskw, a w sumie przyjto ich po-nad 9,4, potwierdza istnienie problemu. Analiza historii cudzoziemcw, ktrzy zoyli wniosek, pomogaby zidentyfikowa typy cieek prowadzcych do nielegalnych pobytw w Polsce. Przestrzenne zrnicowanie procesw demograficznych w Polsce

Dziesicioletni okres obserwacji wybranych elementw sytuacji demograficznej w Polsce, prowadzony w staym zakresie przedmiotowym i jednolitym ukadzie przestrzen-nym, pozwala na sformuowanie kilku spostrzee majcych walor duej wiarygodnoci za-rwno odnonie do byych, jak i przyszych trendw zmian sytuacji demograficznej Polski: Okres po 2000 r. charakteryzuje si wyranie i znacznie zdywersyfikowanym przestrzen-

nie rozkadem przyrostu rzeczywistego ludnoci na terytorium Polski. W szczeglnoci widoczna jest tu wyjtkowa (i jak si wydaje rosnca) rola wielofunkcyjnych aglomeracji, w tym obszarw metropolitalnych jako swoistych biegunw rozwoju spoeczno-gospodarczego. Jednoczenie na przewaajcych obszarach kraju mona zaobserwowa stagnacj lub nawet regres w zakresie liczby ludnoci. Wydaje si, i tych zmian nie mo-

Wprowadzenie

26

na a priori ocenia negatywnie. Nie obserwuje si zmasowanych migracji ludnoci na ob-szary metropolitalne czy do aglomeracji miejskich. Nie pojawia si zjawisko uomnej urbanizacji, rozumianej jako substandardowy sposb zagospodarowania ywioowo za-siedlanych terenw podmiejskich itp. Wspomniane zmiany w rozmieszczeniu ludnoci, a raczej tendencje zmian, mona uzna za uzasadnione przestrzenne przemieszczenia po-tencjau demograficznego w kraju stosowne do wspczesnych determinant lokalizacji dziaalnoci gospodarczej.

Pozytywne odwrcenie niekorzystnych trendw w zakresie ilociowego rozwoju ludnoci obserwowane po 2005 r. okazao si, zgodnie z prognozami, zjawiskiem nietrwaym. Byy one wynikiem osabionego wpywu wchodzenia w wiek zakadania rodzin rocznikw wy-u demograficznego lat 80. Po roku 2008 zacza si zmniejsza bezwzgldna i wzgldna ilo zawieranych maestw oraz urodze ywych. Przy utrzymywaniu si liczby zgonw na ustabilizowanym poziomie przynioso to ponownie stopniowe zmniejszanie si rozmia-rw przyrostu naturalnego.

W zakresie rejestrowanych migracji wewntrznych nie nastpio gwatowne zwikszenie ich rozmiarw, ale sumarycznie uczestniczyo w nich w okresie 19962011 prawie 6,9 mln osb. Kierunki tych migracji s zgodne z przewidywaniami zarwno w ukadzie midzy-wojewdzkim, jak i midzypowiatowym. Dominuje napyw na obszary koncentracji pro-cesw rozwoju spoeczno-gospodarczego, a odbywa si to kosztem obszarw degresyw-nych, w tym tradycyjnego niskotowarowego rolnictwa Polski wschodniej oraz starych, monofunkcyjnych aglomeracji przemysowych.

Szczeglnej uwagi wymagaj migracje zagraniczne. Z danych wstpnych NSP 2012 wyni-ka, i zjawisko to osigno niepokojce rozmiary, zaburzajce nie tylko rozwj gospodar-czy kraju, ale rwnie niszczce potencja demograficzny Polski. Nie mona, jak si wyda-je, nadal akceptowa tego typu procesw, cho przeciwdziaanie tym zjawiskom bdzie bardzo trudne. U ich podoa bowiem ley przede wszystkim gboka nierwnowaga mi-dzy dostpnym, osignitym w Polsce poziomem warunkw materialno-bytowych ludno-ci a analogicznymi warunkami dostpnymi dla migrantw w najwyej rozwinitych pa-stwach UE.

Sytuacja ludzi starszych Mimo trudnoci natury metodologicznej, zwizanej z przyjciem powszechnie obo-wizujcej granicy staroci oraz zebraniem danych dotyczcych sytuacji wszystkich senio-rw, a nie tylko pozostajcych w gospodarstwach domowych emerytw, ocena sytuacji y-ciowej ludzi starszych jest wzgldnie pozytywna. W 2011 r. przecitna miesiczna emerytura wypacana z ZUS wyniosa 1783,06 z i bya o 73% wysza od przecitnej emerytury wypacanej z KRUS. Wysoko wiadcze emerytalnych jest raczej mao zrnicowana: ponad 2/3 emerytw otrzymywao wiadczenia z ZUS w wysokoci nie przekraczajcej 2000 zotych, ale wrd pobierajcych najnisze wiadczenia dominuj kobiety. Dochody gospodarstw emeryckich naleay jednak do naj-wyszych we wszystkich grupach gospodarstw domowych. Ocena moliwoci gospodarowania dochodem jest w opinii 2/3 seniorw pozytywna, cho zapewne wynika to z dostosowania zakresu zaspokajanych potrzeb do moliwoci finan-sowych, co w duszym okresie moe prowadzi do pauperyzacji. W gorszej sytuacji s go-spodarstwa jednoosobowe i jednopokoleniowe, czciej take konfrontowane z koniecznoci rezygnacji z zaspokojenia niektrych potrzeb ze wzgldw finansowych. Ocena sytuacji mieszkaniowej wykazuje cig jej popraw, szczeglnie wwczas, gdy senior mieszka z innymi osobami. Mieszkania zajmowane przez gospodarstwa jednooso-bowe i jednopokoleniowe s najmniej dostosowane do poziomu sprawnoci osb starszych

Wprowadzenie

27

i najsabiej wyposaone w podstawowe instalacje. Gospodarstwa domowe seniorw s do dobrze wyposaone w urzdzenia, a co waniejsze, starsze osoby maj moliwo uytkowa-nia tych urzdze. Ocena sytuacji rodzinnej pokazuje postpujc atomizacj rodzin i dalszy wzrost od-setka gospodarstw domowych jednoosobowych i jednopokoleniowych. Ogem pozostaje w nich poowa seniorw w Polsce, w tym w miastach liczcych ponad 500 tys. mieszkacw 61%, a na wsi 36%. Porednio wskazuje to na ograniczenie roli rodziny jako rda wspar-cia dla niesamodzielnych seniorw, ale wci peni ona w tym zakresie najwaniejsz funk-cj. Nadal rwnie seniorzy ogrywaj aktywn rol w transferach midzygeneracyjnych, b-dc nie tylko biorcami pomocy, ale i udzielajc jej bez wzgldu na wiek i wasn sytuacj materialn. Z pomocy rodziny w najwikszym stopniu korzystaj osoby o najniszym pozio- mie sprawnoci niesamodzielne z racji wieku czy przewlekej choroby. Z reguy pomocy tej udzielaj dzieci i ich wspmaonkowie oraz znacznie rzadziej wnuki. Opieka udzie-lana przez placwki pomocy spoecznej lub rodowiskowe suby medyczne nale do rzad-koci. Skala zapotrzebowania na pomoc jest na og zalena od wieku osoby niesamodziel-nej. W praktyce oznacza to czsto, i jest ona take zalena od czasu trwania niesamodzielno-ci. Odsetek osb w wieku 6569 lat wyraajcych opini, e zdecydowanie potrzebuj po-mocy kogo innego wynosi 5,5%. W kolejnych grupach wieku odsetek ten szybko wzrasta i wrd osb w wieku co najmniej 90 lat osiga warto 50,3%. Jakkolwiek takie zapotrze-bowanie na pomoc jest zaspokajane przede wszystkim przez rodzin w rachunku ekono-micznym dotyczcym takiej pomocy nie uwzgldnia si osabionej pozycji zawodowej i pro-blemw osobistych opiekunw nieformalnych. Konieczne s dziaania majce na celu zapew-nienie stabilnego i przejrzystego systemu finansowania tych wiadcze. Jedn z konsekwencji wprowadzenia spjnego systemu finansowania opieki dugoterminowej bdzie w przyszoci rozwj oferty wiadcze udzielanych w miejscu zamieszkania oraz ujednolicenie struktury placwek zakadowych. W niedalekiej przyszoci konieczne bd dziaania, majce na celu wprowadzenie w ycie spjnego systemu opieki dugoterminowej, uwzgldniajcego zarw-no medyczne, jak i spoeczne potrzeby osoby niesamodzielnej. Taki system musi zakada finansowanie go wedug zasady solidarnoci spoecznej i rozoenie kosztw zwizanych z ryzykiem niesamodzielnoci solidarnie na cae spoeczestwo. Dostatecznie stabilne powin-no by finansowanie tych wiadcze na podstawie zasady ubezpieczeniowej, przy czym ubezpieczenie to powinno mie charakter obowizkowy. Wnioski z NSP 2011 dla polityki spoeczno-gospodarczej Wyniki spisu ludnoci i mieszka z 2011 r. wykazay 38 511,8 tys. mieszkacw Pol-ski. Przyrost liczby ludnoci wynosi 282 tys., tj. 0,7% w stosunku do roku 2002, kiedy mia miejsce poprzedni spis ludnoci. W latach 20022011 wystpiy jednak znaczce zmiany w rozwoju ludnoci na obszarach miejskich i wiejskich oraz w regionach. Liczba ludnoci w miastach zmniejszya si o 0,9%, za na wsi wzrosa o 3,3 %. Najszybsze tempo rozwoju demograficznego wykazay wojewdztwa: pomorskie (4,4 %), maopolskie (3,3%), mazo-wieckie (2,8%) oraz wielkopolskie (take 2,8%). Natomiast due zmniejszenie liczby ludno-ci wystpio w trzech wojewdztwach: opolskim (4,6), dzkim (2,8%), lskim (2,4%) oraz mniejsze w woj. witokrzyskim (1,3 %) i lubelskim (+1,1 %).

Sytuacj demograficzn w kraju i w regionach oraz perspektywy ich rozwoju demo-graficznego ksztatuj czynniki demograficzne bdce konsekwencj procesw ludnocio-wych zachodzcych w latach wczeniejszych, jak rwnie aktualne uwarunkowania spoecz-no-ekonomiczne.

Wprowadzenie

28

Wyniki spisu 2011 wykazay istotne zmiany w strukturze wieku ludnoci. Przede wszystkim miao miejsce zmniejszenie liczby dzieci i modziey w oglnej liczbie ludnoci kraju do poziomu 7,2 mln oraz duy wzrost liczby osb starszych w wieku poprodukcyjnym do 6,5 mln. Natomiast zmiany liczby osb w wieku produkcyjnym dotyczyy przede wszyst-kim wieku niemobilnego, co determinuje starzenie si zasobw siy roboczej. W 2011 roku 24,8 mln osb byo w wieku produkcyjnym, z tego prawie 1/3 w wieku co najmniej 45 lat, w tzw. wieku mobilnym. W latach 20022011 przyrost liczby ludnoci w wieku produkcyj-nym wynosi ponad 1170 tys., z tego prawie 1,0 mln dotyczy osb w wieku niemobilnym. Zmiany te oddziauj na rynek pracy, kreuj zwikszon poda siy roboczej przede wszyst-kim przez osoby w wieku starszym niemobilnym. W tym samym okresie zwikszya si znaczco o prawie 800 tys. (13,3%) liczba osb w wieku poprodukcyjnym. Perspektywy zmian w najbliszych latach potwierdzaj zaawansowany proces starzenia si ludnoci.

Jednoczenie gwatownie zmniejszya si liczba dzieci i modziey w wieku poniej 18 lat (o ponad 1600 tys. ok. 19,6%). Zaobserwowano take niekorzystne zmiany w gru-pach wieku osb bdcych w wieku matrymonialnym oraz kobiet bdcych w wieku prokre-acyjnym. Zmiany te bd negatywnie wpywa na proces dzietnoci, a w konsekwencji na perspektywy rozwoju demograficznego. Dodatkowo te zmiany bd potgowane utrzymywa-niem si duych rozmiarw emigracji ludnoci, ktre oddziauj perturbacyjnie na proces dzietnoci. Zmiany w rozwoju ludnoci bd silnie oddziaywa na nastpujce obszary:

rynek pracy poprzez zmniejszanie si poday siy roboczej; zmniejszenie poday siy roboczej przyczyni si do ograniczenia bezrobocia, ale moe spowodowa take zwikszony popyt na prac w okrelonych zawodach generowany przez przedsibiorcw;

ochron zdrowia poprzez zwikszenie popytu na usugi medyczne; system pomocy spoecznej moliwy wzrost liczby biorcw wiadcze z zakresu

pomocy spoecznej, z uwagi na niskie emerytury kapitaowe lub brak zabezpiecze-nia spoecznego dla grup ludnoci pozostajcych w sferze wykluczenia spoeczne-go;

system edukacji w perspektywie kilkunastu lat bdzie wystpowa zmniejszanie si popytu na usugi edukacyjne, przy czym w poszczeglnych okresach bdzie do-tyczyo rnych grup dzieci i modziey objtych systemem szkolnictwa;

finanse publiczne zwikszy si obcienie systemu emerytalnego, zagodzone w zwizku z wydueniem w perspektywie do 67 lat wieku przechodz