A N d R Z E j AfNITOSZEWSki RyszARd HERbu systemy polityczne wsj)pczesnego wiata ARCHE CdAsk 2001 KOREKTA Aleksandra Rynduch PROJEKT OKADKI Dorota Sokotowska UKAD TYPOGRAFICZNY I SKAD Bold s c, Gdask, tel (0-58) 305-85-67 DRUK Wojskowa Drukarnia w Gdym, ul w Piotra 12 tel (0-58)620-15-55 fax (0-58) 661-55-6 3 WYDAWCA ^ Arche, Gdask 2001 tel (0-58) 551-22-08, fax (0-58) 550-44-36 ISBN 83-88445-31-6 . ,46 Biblioteka WDiNP UW 1098035532 Spis tre ci o Od autorw...................................................................... ............................................................. Rozdzia I. Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie........................... .................11 1. W poszukiwaniu typologii systemw politycznych................................ ......................................11 2. Demokracje skonsolidowane................................................... ...................................................23 3. Demokracje nieskonsolidowane................................................ .................................................29 4. Pomidzy demokracj i autorytaryzmem: szara strefa" polityczna................... ..........................34 5. Autorytaryzm nieskonsolidowany.............................................. ................................................39 6. Autorytaryzm skonsolidowany................................................. ..................................................43 7. Demokracja i autorytaryzm - paszczyzny analizy.............................. .........................................45 Rozdzia II. Pojcie i funkcje partii politycznych.................................. ........................................50 1. Kategoria partii politycznej................................................ .........................................................50 2. Funkcje partii politycznych................................................ ..........................................................59 Rozdzia III. Typy partii politycznych............................................ ..............................................87 1. Partie prosystemowe a partie antysystemowe.................................. ...........................................87 2. Poziom instytucjonalizacji jako kryterium klasyfikacji partii politycznych... ....................................93 3. Od partii kadrowej do partii wyborczej....................................... .................................................95 4. Antypartyjne sentymenty - antypartia........................................

.............................................108 Rozdzia IV. System partyjny - problemy teoretyczne............................... ................................115 1. Pojcie systemu partyjnego................................................... ...................................................115 2. System partyjny jako wyznacznik statusu oraz relewancji partii politycznych. ...........................121 3. Relewancja partii politycznej............................................... .....................................................122 4. Partie due oraz partie mae.................................................... .................................................123 5. Partie inicjujce oraz dopeniajce.............................................. ..............................................129 6. Partie ulokowane w centrum systemu partyjnego............................... .....................................130 Rozdzia V. Systemy partyjne wspczesnego wiata....................................... .........................133 1. Systemy partyjne Afryki..................................................... ......................................................133 2. Systemy partyjne Ameryki.................................................... ....................................................149 3. Systemy partyjne Australii i Oceanii........................................ ..................................................165 4. Systemy partyjne Azji....................................................... ........................................................166 5. Systemy partyjne Europy..................................................... .....................................................182 Rozdzia VI. Systemy wyborcze..................................................... ............................................207 1. Wybory jako zjawisko polityczne............................................. .................................................207 2. Uniwersalne zasady systemu wyborczego....................................... .........................................213 3. Pozostae elementy demokratycznych systemw wyborczych.......................... .........................220 4. Polityczne konsekwencje systemw wyborczych................................... ...................................229 Rozdzia VII. Wadza ustawodawcza................................................... ......................................237 1. Funkcje parlamentu we wspczesnym pastwie....................................... ..............................237 2. Struktura wspczesnych parlamentw............................................... .....................................249 3. Parlament wobec wadzy wykonawczej............................................ .......................................258 Rozdzia VIII. Wadza wykonawcza.................................................... .......................................268 1. Gtowa pastwa................................................................. .......................................................268 2. Rzd jako instytucja wadzy wykonawczej......................................... .......................................283 3. Formowanie koalicji gabinetowych........................................... ...............................................290 Rozdzia IX. Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw................................... .......................307 1. Pojcie reimu politycznego..................................................... ................................................307 2. Parlamentaryzm w demokracjach skonsolidowanych.............................. .................................312 3. Prezydencjalizm i semiprezydencjalizm......................................

...............................................320 4. System rzdw zgromadzenia...................................................... ............................................330 5. Legislatywa i egzekutywa w demokracjach nieskonsolidowanych................. ...........................333 6. Legislatywa i egzekutywa w krajach autorytarnych........................... .......................................339 7. Relacja midzy legislatyw a egzekutyw jako problem konstytucyjny i polityczny... ................343 Bibliografia.................................................................... ............................................................347 Spis tabel TABELA 1. Lista pastw uznanych w 1998 r. przez Freedom House za gwarantujce wolno (liberalne demokracje)........................................ ........................49 TABELA 2. Rozmiar deformacji spowodowanej przez system wikszo ci bezwzgldnej (na przykadzie wyborw we Francji w 1993 r.)............................ .............232 TABELA 3. Rozmiar deformacji spowodowany przez system wikszo ci wzgldnej (na przykadzie wyborw w Wielkiej Brytanii w 1992 r.)...................... ...........233 TABELA 4. Rozmiar deformacji spowodowany przez umiarkowany system proporcjonalny (na przykadzie wyborw w Hiszpanii w 2000 r.)....................... ...............233 TABELA 5. Rozmiar deformacji spowodowany przez system radykalnie proporcjonalny (na przykadzie wyborw w Danii w 1998 r.)........................... ................234 TABELA 6. Systemy wyborcze stosowane w wybranych demokracjach liberalnych..................................................................... ..................................................236 TABELA 7. Cechy strukturalne wybranych parlamentw................................ ....................................266 TABELA 8. Wybrane cechy obieralnych gw pastwa...................................... ................................306

Od autorw Wykadajc od lat problematyk systemw politycznych na studiach politologicz-nych, cora z silniej odczuwali my brak podrcznika ukazujcego rnorodno rozwiza instytucjonalnyc ktyki politycznej we wspczesnym wiecie, obejmujcym nie tylko rozwinite demokracje, al e rwnie kraje wkraczajce na t drog z mniejszymi lub wikszymi sukcesami oraz -jake je ze liczne, a niekiedy i okrutne - przypadki dyktatur. Znajomo wspczesnych ustrojw ogr anicza si najcz ciej do wiedzy o krajach przodujcych w rozwoju politycznym - gwnie o S anach Zjednoczonych i pastwach Europy Zachodniej. To swoiste ameryko- i europocen trycz-ne podej cie zdaje si dominowa w polskim pi miennictwie. W opracowaniach po-lito logicznych pomija si natomiast instytucje i do wiadczenia polityczne takich krajw, j ak Japonia, Izrael, Australia, Nowa Zelandia, bye kolonie brytyjskie w Oceanii, r epubliki basenu Morza Karaibskiego czy ustabilizowane demokracje afrykaskie. Z wy jtkiem pastw Grupy Wyszehradzkiej, Rosji czy Ukrainy, niewiele pisze si te o przypad kach, ktre w niniejszej pracy nazywamy nieskonsolidowanymi demokracjami, a do ktry ch nale - prcz postkomunistycznej Europy - rwnie kraje Ameryki aciskiej, RPA, Turcja ndie czy te azjatyckie tygrysy" (Tajwan, Korea Poudniowa, Singapur). Niewiele infor macji uzyska moe te badacz niedemokratycznych ustrojw politycznych; o ile faszyzm i komunizm doczekay si licznych -take politologicznych - opracowa, o tyle wspczesne dyk atury rzadko, przynajmniej w polskiej literaturze, staj si przedmiotem naukowej an alizy. Zamys omwienia w jednej ksice zrnicowanej panoramy ustrojw politycznych moe wydawa kowny. Instytucje polityczne, nawet je li wykazuj podobiestwa, dziaaj w rnorodnych ko kstach spoecznych i kulturowych i s wynikiem odmiennie przebiegajcych w rnych cz ciac lobu procesw politycznych. Na wietlenie owych kontekstw ju samo w sobie wydaje si zada niem wartym osobnej rozprawy. W niniejszym opracowaniu podejmujemy wstpn prb charakt

erystyki konfliktw spoecznych, wpywajcych midzy innymi na swoisto ci systemw partyjny i na struktur oraz mechanizm rywalizacji politycznej. Inn yarstw pracy stanowi anal iza instytucji wadzy ustawodawczej i wykonawczej. Systemy polityczne wspczesnego wiata Tu ponownie pojawia si trudno porwnania instytucji politycznych krajw tak ustrojowo o d siebie odlegych, jak choby Szwajcaria i Turkmenistan. Tym niemniej przyblienie Cz ytelnikowi - choby w najbardziej oglnym zarysie - wszystkich kategorii systemw part yjnych i reimw politycznych uznali my za cel godny wysiku, co nie znaczy rzecz jasna, e w peni zadawalajco zrealizowany. W niniejszym opracowaniu zastosowali my podej cie porwnawcze, wyodrbniajc pi kategorii stemw politycznych rozcigajcych si w przestrzeni wyznaczonej biegunami demokracji i autorytaryzmu. Pozwolio to na przyjcie w miar ujednoliconego schematu analizy na po dstawie wyrnionych przez nas kryteriw granicznych (zob. rozdzia I). Jedynym wyjtkiem jest problematyka systemw partyjnych (rozdzia V), ktre omawiamy w oparciu o kryteri um geograficzne (regionalne), nie wystpujce w innych cz ciach pracy. Mamy nadziej, e ksika ta zainteresuje tych wszystkich, ktrzy chcieliby pozna swoisto rnicowanie mechanizmw wadzy we wspczesnym wiecie, oraz zainspiruje dalsze badania na orwnawczym ujciem systemw politycznych. Chcieliby my rwnie, by staa si ona pomocna w ogaceniu oferty dydaktycznej studiw politologicznych, cho nie jest klasycznym podrc znikiem akademickim. Gdyby tak si stao, byby to dla nas powd do satysfakcji. 10 Rozdzia I Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie 1. W poszukiwaniu typologii systemw politycznych Badacz systemw politycznych, ktry ogranicza swe zainteresowania do wspczesno ci, nie s taje wcale przed atwiejszym zadaniem ni ich historyk. Mnogo i zrnicowanie form, w jak ch sprawowana jest wadza polityczna, to cecha uderzajca rwnie u progu XXI stulecia. Cho proces, ktry Samuel Huntington okre li mianem trzeciej fali demokratyzacji", jest dla niektrych autorw -jak np. dla Fran-cisa Fukuyamy w jego Kocu historii - podstaw wniosku o postpujcym wzajemnym upodabnianiu si, na wzr zachodnioeuropejski czy pnocno merykaski, wszystkich ustrojw politycznych, to jednak wiele przemawia za tym, e jes t to ocena i przedwczesna, i nadmiernie optymistyczna. To prawda, e w ramach trzec iej fali" upady najbardziej opresywne reimy polityczne II poowy XX wieku - jednopar tyjne dyktatury komunistyczne, poudniowoamerykaskie junty wojskowe, rasistowskie r zdy w Republice Poudniowej Afryki czy te dyktatury jednostek w Azji Poudniowo-Wschod niej i w Afryce. Stao si tak na skutek bd przewrotu (np. rewolucji go dzikw" w Portug i, spoecznej rewolty w Rumunii, aksamitnej rewolucji" w Czechosowacji), bd trze wej sa ooceny rzdzcych elit (jak w Hiszpanii czy na Wgrzech), bd cznych wysikw opozycji a wej i przedstawicieli wadz (Polska), bd wreszcie w wyniku nieprzewidzianych skutkw l iberalizacji zainicjowanej przez autorytarny reim (dziaania M. Gorbaczowa w ZSRR, A. Pinocheta w Chile, F. Marcosa na Filipinach). Jednake w ostatnim roku XX stule cia, obok coraz liczniejszej grupy pastw demokratycznych lub demokratyzujcych si, n adal funta jonuj klasyczne" reimy komunistyczne (Chiska Republika Ludowa, Kuba, Kore a Pnocna), arabskie sutanaty" dynastyczne (Arabia Saudyjska, Jordania, Oman, Zjednoc zone Emiraty Arabskie), dyktatury zrodzone przewrotem politycznym (Irak, Libia), pastwa wyznaniowe (Iran), populistyczne reimy z pogranicza autorytaryzmu (Uganda, Wenezuela, Peru) czy te dyktatury postkomuni11 Systemy polityczne wspczesnego wiata styczne (Biaoru , Turkmenistan, Kirgistan, Uzbekistan, Kazachstan). Co wicej, nic ni e wskazuje na ich rychy i zmasowany upadek, a tym bardziej na przeobraenie si w dem okracje. W wielu innych krajach elementy demokratyzmu - jak np. rywaliza-cyjne w ybory - koegzystuj z praktycznie nieograniczon wadz wykonawcz (Rosja, Ukraina), z prz ypadkami amania praw czowieka (Serbia, Albania, Turcja) lub z dyskryminacj mniejszo c i (Sowacja, Bugaria, otwa wiatach 90.). Last but not kast, ruiny Sarajeva, Pri tiny c zy Gro nego przypominaj, e rozpad dawnych dyktatur nie zapobiega masowym zbrodniom, a ludobjstwo - o czym przekonuj nas take tragedie Somalii, Sudanu czy Rwandy - nie jest wycznie reliktem przeszo ci. Wszystko to powoduje, e panorama systemw politycznyc , ktre rejestrujemy na przeomie wiekw, nie przedstawia tak uproszczonego obrazu, ja kiego spodziewa mona by si byo po obwieszczeniu koca historii". W kadym razie nic ni

prawnia do optymistycznego stwierdzenia, e wiat staje si zbiorowo ci demokratycznych p astw. Je li prawd jest to, e przez dugi jeszcze czas bdziemy mieli do czynienia z mnogo ci i cowaniem form politycznych, to aktualno sw zachowa take inny kopot: wielo i niejedno czno kategorii, za pomoc ktrych politycy i teoretycy opisuj systemy polityczne. Nale nich i te, ktre s w powszechnym uyciu, jak demokracja, autorytaryzm czy totalitary zm. Oczywi cie, potrafimy z grubsza okre li, co jest demokracj, a co ni nie jest. Nawet jednak je li w miar precyzyjnie oznaczymy to, co tworzy lini demarkacyjn midzy demokr acj a nie-demokra-cj, a nie jest to wcale zabieg bezproblemowy, wtpliwo ci nie znikn. Czy ustroje Polski, Litwy, Sowacji bd Rumunii winny by zakwalifikowane do tej samej grupy, co Stany Zjednoczone, Wielka Brytania lub Francja? Czy Portugalia, ktrej d emokra-tyzm jest stosunkowo wieej daty, moe by porwnywana ze Szwajcari? Z drugiej str ny, czy Kambod Czerwonych Khmerw wolno zestawi z reimem A. Pi-nocheta w Chile lub A. kaszenki na Biaorusi, nie gwacc przy tym rygoryzmu metodologicznego? Jak traktowa pr zypadki graniczne, tj. takie, w ktrych demokracja jest w jaki sposb zanieczyszczona" (Rosja, Ukraina, Turcja, Wenezuela, Peru)? Czy Iran ze swoimi instytucjami ochr ony islamu jako normatywnej podstawy ycia spoecznego jest tylko dyktatur wyznaniow, czy z uwagi na fakt odbywania rywalizacyjnych wyborw moe by traktowany jako kraj na pograniczu demokracji? Jak zakwalifikowa reimy polityczne tych pastw Afryki Pnocnej, ktre (jak np. Tunezja) dopuszczaj - cho w nader ograniczonym stopniu - udzia opozyc ji w wyborach parlamentarnych? To niektre tylko z pyta, na jakie trzeba znale odpowi ed , chcc w sposb w miar kompetentny i kompletny, a nade wszystko usystematyzowany, p rzedstawi mozaik wspczesnych systemw politycznych. 12 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Jedn z drg wiodcych do uporzdkowania wiedzy w tym zakresie jest posuenie si kryteriu eograficznym. Europa Zachodnia, Ameryka Pnocna i Australia to bez wtpienia obszary ustabilizowanych demokracji (cho te ostatnie odnajdujemy take na innych kontynenta ch, by wspomnie Japoni czy Izrael). Wsplne cechy charakteryzuj rozwj polityczny Amery ki aciskiej. Nale do nich stosunkowo wczesne, bo sigajce niekiedy XIX wieku (Urugwaj, Chile, Brazylia) eksperymenty demokratyczne, tradycja republikaska, prezydencjali zm, silna pozycja polityczna armii, nade wszystko za powtarzajcy si schemat przemie nno ci rzdw demokratycznych i dyktatur wojskowych lub cywilnych (juntas). Nieco bard ziej zrnicowany obraz ustrojowy prezentuj pastwa Europy rodkowo-Wschodniej, borykajce si rwnocze nie z transformacj gospodarcz i polityczn. Za zbliony do standardw zachod ropejskich mona uzna np. rozwj polityczny Polski, Wgier, Czech, Sowenii; odbiega od n ich natomiast praktyka polityczna Sowacji, Bugarii, Rumunii, Serbii, Chorwacji, Uk rainy czy Rosji, w ktrych - przynajmniej w pewnych okresach - pojawia si pierwiast ek wadzy autorytarnej. Cakowitym zaprzeczeniem demokracji jest z kolei reim A. ukasz enki na Biaorusi. Jeszcze inaczej przedstawia si rzeczywisto ustrojowa pastw afrykaskich, z ktrych wik owstaa po II wojnie wiatowej jako efekt rozpadu kolonialnego. W rd afrykaskich reimw itycznych znajdujemy zarwno krwawe dyktatury doywotnich prezydentw (generalissimusa Idi Amina w Ugandzie wiatach 1971 -1979, marszaka, a od 1976 r. cesarza J. B. Bok assy w Republice rodkowoafrykaskiej wiatach 1966-1979), jak i dyktatury rasistowsk ie (Rodezja Poudniowa pod rzdami I. Smitha, RPA do 1989 r.), autokracje wojskowe ( pukownik Mobutu w Zairze, generaowie Y. Gowon, I. Babangida i S. Abacha w Nigerii, pukownik Kadafi w Libii) czy nawet komunizujce reimy jednopartyjne (Ghana w latach 1960-1966, Angola i Mozambik wiatach 1975-1990, Algieria wiatach 1964-1989). Z drugiej strony w Afryce funkcjonuj systemy polityczne oparte na pozorowanej rywal izacji politycznej, tolerujce ograniczon wielopartyjno oraz umoliwiajce opozycji limi owany dostp do parlamentu (Tunezja, Egipt). Odnotowa naley wreszcie prby wej cia na dr og demokracji takich krajw, jak Republika Poudniowej Afryki czy Botswana. - Znaczne zrnicowanie ustrojowe charakteryzuje te kontynent azjatycki. Japonia i Iz rael nale do grupy ustabilizowanych demokracji. Klasyczne mechanizmy demokratyczne - wielopartyjno , podzia wadz, prawa i wolno ci obywatelskie -odnajdujemy w Indiach. D o krajw wkraczajcych na drog demokracji zalicza si Filipiny, Kore Poudniow, Tajwan c Singapur. To, co odrnia te reimy od 13 Systemy polityczne wspczesnego wiata

rozwinitych demokracji z innych kontynentw, to niski poziom alternacji wadzy wynika jcy z utrwalenia si systemu partii dominujcej (w Japonii rzdzca od 1955 r. Partia Lib eralno-Demokratyczna oddaa wadz dopiero w 1993 r.). Z drugiej strony w Azji odnajdu jemy zarwno jednopartyjne dyktatury komunistyczne (Chiny, Korea Pnocna, Wietnam), j ak i reimy teokratyczne (Iran), dyktatury autokratyczne (Irak, Indonezja do 1998 r.) czy sutanizm" postkomunistyczny, w ktrym koncentracji wadzy w rkach jednostki tow arzysz takie zjawiska, jak patrona, nepotyzm i korupcja, objawiajce si na szerok skal (Uzbekistan, Kazachstan, Turkmenistan). Ta rozmaito form ustrojowych sprawia, e wyk orzystanie podej cia regionalnego" nie w kadym przypadku przynosi satysfakcjonujce re zultaty poznawcze. W niniejszej pracy wykorzystujemy je tylko w odniesieniu do p roblematyki systemw partyjnych, w ktrych rozwoju czynnik geograficzny zdaje si odgr ywa istotn rol. Biorc powysze pod uwag, bardziej interesujce wydaje si podej cie oparte na wyodrbnien ustrojowych typw idealnych", ktre grupowayby wszystkie funkcjonujce wspcze nie reim yczne w kilka wyrazi cie oddzielonych od siebie kategorii analitycznych. Tak nakre l onego zadania nie uatwia na pewno zasygnalizowana wyej wielo poj uywanych do opisu w snych ustrojw politycznych. Warto nadto zwrci uwag na okoliczno , e odmiennymi katego mi posuguje si prawoznawstwo - jeszcze do niedawna dzierce monopol w zakresie analiz y ustrojw politycznych - innymi za politologia. Sposb uycia terminw prawnych moe zres t niekiedy wprowadza w bd. Tak np. w Suplemencie do Nowej Encyklopedii powszechnej P WN, wydanym w 1999 r., do okre lenia ustrojw stosowane s cztery gwne pojcia: republika republika zwizkowa, monarchia konstytucyjna oraz monarchia absolutna. Z dokonany ch tam zestawie dowiadujemy si, e republik jest zarwno Iran, Irak i Turkmenistan z je dnej, jak i Francja, Finlandia oraz Wochy z drugiej strony. Republiki zwizkowe (fe deralne) to Niemcy i USA, ale rwnie Pakistan bd Nigeria. Do grona monarchii konstytu cyjnych zalicza si Wielk Brytani czy Szwecj, ale rwnie Maroko i Jordani. Arabia Saud ka potraktowana zostaa jako jedyny przykad monarchii absolutnej, cho mona rzecz jasn a spyta, co w istocie odrnia j od reimu Jordanii. Byoby wprawdzie przesad twierdzi, rnienie midzy republik i monarchi cakowicie stracio swj sens; bez wtpienia jednak e ono jednak rzeczywiste rnice pomidzy ramami, w jakich funkcjonuje wadza publiczna we wspczesnym pastwie. Rwnie i literatura politologiczna nie usuwa wszystkich wtpliwo ci. Posugujc si katego eimu politycznego, wyodrbnia ona reimy demokratyczne i niedemokratyczne, zwane najc z ciej autorytarnymi. Co charakterystyczne, do momentu 14 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie rozpadu imperium komunistycznego bardziej spornym problemem byo to, jak rnicowa ustr oje niedemokratyczne, ni to, jak odrni demokracj od autorytaryzmu. Podsumowujc dyskus na ten temat, woski politolog Giovanni Sartori w pracy Teoa demokracji podda analiz ie cay szereg bliskoznacznych poj uywanych do opisu tego, co stanowi przeciwiestwo de mokracji. Nale do nich m.in. tyrania, dyktatura, absolutyzm, despotyzm, autokracja , autorytaryzm czy te totalitaryzm. Abstrahujc od ich niejednoznaczno ci, naley dostr zega take i to, e odnosz si one do rnych aspektw nie-demokratyzmu, jak i to, e pow ne w odmiennych kontekstach historycznych. Je li ograniczymy si do okresu po II woj nie wiatowej, to zasadniczym problemem staje si rozrnienie dyktatur totalitarnych od autorytarnych, czemu szczegln uwag po wici Juan Linz, nadajc pojciu autorytaryzmu n znacznie wsze znaczenie. Cho kwestii tej po wicono wiele prac, trudno uzna, by dyskusj usuna wszystkie wtpliwo ci wice si z zastosowaniem obu tych kategorii do analizy rz isto ci politycznej. Przeciwnie, wydaje si, e je pomnoya. Przez duszy czas mniej wtpliwo ci wzbudzaa natomiast kwestia okre lenia demokracji. Za praw Josepha Schumpetera, autora opublikowanej w 1942 r. pracy Kapitalizm, socjal izm, demokracja, przyjto niemal powszechnie, e lini graniczn, ktra oddziela ustroje d emokratyczne od niedemokratycznych, jest fakt przeprowadzania cyklicznych i rywa lizacyjnych wyborw. Tym samym w jednowymiarowej przestrzeni politycznej, ogranicz onej biegunami demokratyzmu i autorytaryzmu, wszystkie te kraje, w ktrych regular nie przeprowadzano wybory - czyli w ktrych (uywajc sw innego klasyka teorii polityki, Seymoura Lipseta) co najmniej dwa zespoy przywdcw walcz o gosy wyborcw - lokoway si stronie demokracji. Niezalenie, dodajmy, od rnic, jakie wystpoway midzy nimi na pasz ie konstytucyjnej lub w praktyce politycznej, cho czsto byy to rnice dosy istotne. I dwrotnie, po drugiej stronie continuum umieszczano zgodnie te reimy, w ktrych uzys

kiwanie realnej wadzy politycznej dokonywao si w ramach mechanizmw pozawyborczych drog dziedziczenia, kooptacji, przewrotw, wojen, intryg itp. W tej grupie pastw mie c iy si zarwno dyktatury ideologiczne (pastwa komunistyczne, libijska Ludowo Socjalist yczna Damahirija), teokratyczne (Iran za czasw ajatol-laha Chomeiniego), wojskowe (pastwa Ameryki aciskiej, Grecja w latach 1967--1974), jak i pragmatyczne, odideolo gizowane dyktatury mniej lub bardziej charyzmatycznych przywdcw (frankistowska His zpania, Portugalia Salazara, a wspcze nie Irak Saddama Hussaina, Uganda Yomeri Mosev eniego czy Wenezuela Hugo Chaveza Friaza). Ich wspln cech byo skonstruowanie takiego mechanizmu 15 Systemy polityczne wspczesnego wiata wadzy, ktry uniemoliwia zinstytucjonalizowan rywalizacj polityczn. Konsekwencj tego u byo nie tylko niedopuszczenie do uksztatowania si realnej opozycji antysystemowej (a wic podwaajcej zaoenia ustrojowe), ale rwnie zablokowanie moliwo ci sformuowan izacji alternatywnej polityki pastwa. Z tego punktu widzenia wszystkie reimy autor ytarne miay bd lewicowy, bd prawicowy charakter. Niekwestionowanymi walorami koncepcji J. Schumpetera s jej prostota i jednoznaczn o . Autor przeciwstawia si, tak czstemu w my leniu potocznym, absolutyzowaniu demokracj i. Nie widzi w niej ani bezpo redniej wadzy ludu, ani te realizacji jego woli czy wspl nego dobra" przez jego przedstawicieli. Rezygnujc z definiowania demokracji za po moc kategorii poddajcych si rnym interpretacjom, wprowadza - jako jedyne - kryterium proceduralne. Fakt odbywania rywaliza-cyjnych wyborw, ktrych efektem moe - cho, podk re lmy to, wcale nie musi -by wymiana rzdzcych elit (alternacja wadzy), wystarcza do z aliczenia danego kraju do grupy pastw o ustroju demokratycznym. I odwrotnie, rezy gnacja z tego mechanizmu legitymizowania wadzy przesdza o wykluczeniu z rodziny de mokracji. W ten sposb uzyskujemy dychotomiczny, dostosowany skdind do adu polityczne go okresu zimnej wojny", podzia na dwa obszary ustrojowe: wiat demokracji, ktry bezp o rednio po II wojnie wiatowej tworzyy Ameryka Pnocna, Europa Zachodnia (z wyjtkiem Hi zpanii i Portugalii, p niej natomiast - jeszcze Grecji), Australia wraz z Now Zeland i, Japonia i Izrael oraz drugi" i trzeci" wiat autorytaryzmu, w ktrym uprawnienie do rzdzenia nie wynika za zwycistwa w rywali-zacyjnych wyborach. To prawda, demokracj a i autorytaryzm pozostaj wewntrznie zrnicowane. Mona jednak nalee tylko do jednego ych dwch wiatw, cho droga pomidzy nimi - i to w obu kierunkach - nie jest zamknita i, co wicej, da si j przemierza wielokrotnie. T ostatni ocen potwierdza zwaszcza powoj praktyka polityczna Ameryki aciskiej. W wikszo ci pastw tego obszaru do wiadczenia demo ratyczne przeplatane s bowiem praktyk mniej lub bardziej opresyw-nego autorytaryzm u, w czym celuj zwaszcza Argentyna (6 przewrotw wojskowych po 1930 r.), Boliwia i P eru. Trzecia fala" demokratyzacji, a zwaszcza, ten jej etap, ktrego rozpoczciem jest Jesie Narodw" w Europie rodkowo-Wschodniej w 1989 r., uzmysowia konieczno wyj cia poza trad jne kategorie pojciowe suce badaczom ustrojw politycznych okresu zimnej wojny. Mnogo rm politycznych wyrosych z rozpadu dawnych autorytaryzmw narzuca pytanie, czy nada l moliwe jest utrzymanie cisej demarkacji pomidzy demokracj a autorytaryzmem, tak jak wyobraa to sobie z gr 16 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie p wieku temu J. Schumpeter? Czy fakt odbywania rywalizacyjnych wyborw jest jedynym i wystarczajcym kryterium, ktre pozwala na precyzyjne oddzielenie dwch wiatw ustrojow ych (z tego punktu widzenia pod koniec XX wieku Stany Zjednoczone nie rni si niczym od Rosji). Czy nie istnieje pomidzy nimi szara strefa", w ktrej umie ci naley pastwa echodzce od autorytaryzmu do demokracji (lub odwrotnie)? Czy nie naley bra pod uwag take i tego, co dzieje si pomidzy elekcjami? Rozstrzygnicie tak sformuowanych dylemat moe mie istotny wpyw na konstruowanie nowych typologii i klasyfikacji wspczesnych us trojw politycznych. Odpowied na pytanie o aktualno kryterium rywalizacyjnych wyborw jako gwnego wyznaczni a demokracji podzielia rodowisko politologiczne. Niektrzy autorzy - a naley do nich przede wszystkim wspomniany ju twrca koncepcji trzeciej fali" S. Huntington - uznaj nadal jego przydatno , zwaszcza w badaniach porwnawczych. Wielu badaczy nadal podkre la , e demokracja oznacza nic innego, jak tylko to, e pewne stanowiska, takie jak sze f rzdu czy deputowany do parlamentu, s przedmiotem walki midzy co najmniej dwiema k

onkurencyjnymi grupami (partiami). Dopki parlament i premier jest wybierany, a op ozycja ma szans ubiega si o wadz, mamy do czynienia z demokracj. Szans ubiegania si s jednak tosame z szansami uzyskania wadzy. W zwizku z tym mona postawi pytanie, czy astwo, w ktrym wybory odbywaj si regularnie, we wskazanych konstytucyjnie terminach, ale nie przynosz zmiany partii (koalicji) rzdzcej, jest pastwem demokratycznym? Zda niem niektrych autorw, jak np. Adama Przewor-skiego, bez alternacji wadzy - a wic zm iany partii bd koalicji rzdzcej - nie ma demokracji (autor definiuje j jako system, w ktrym partie przegrywaj wybory"). Przyjad tego stanowiska oznaczaoby jednak, e np. Wo hy i Japonia stay si demokracj dopiero w latach dziewidziesitych, co zdaje si by oc esadzon. Nie ulega natomiast wtpliwo ci, e zmiany ekip rzdzcych dokonuj si w jednych ach cz ciej, w innych za o wiele rzadziej. Koncepcja J. Schumpetera budzi rwnie inne wtpliwo ci. Je li demokracja sprowadza si wy e do sposobu objcia wadzy, to poza polem analizy pozostaje to, w czyim interesie j est ona sprawowana i jakie s jej ograniczenia. Jednake pominicie tego, co dzieje si midzy wyborami (a tak wa nie czyni J. Schumpeter), jest powanym uproszczeniem. Zwamy b owiem, e obieralne rzdy mog realizowa polityk wyraajc interes bd szerokiej zbioro ej mniejszo ci. Zwycizca rywalizacyjnych wyborw moe potraktowa swj sukces jako upowan ie do urzeczywistnienia sformuowanej przez siebie (i niekoniecznie zgodnej BIBLIOTEKA WWzWu Wetmikaretwa i Nauk PoRtycmy Uniwersytetu Warszawskiego jL Nowy Swi.t 69. 00-046 Wfii*> ML M0-0J-U w. 295, ! 17 Systemy polityczne wspczesnego wiata z warto ciami demokracji) wizji politycznej, ktra nie podlega adnej korekcie ani naw et krytyce z czyjejkolwiek strony. Rywalizacyjne wybory nie prowadz, a przynajmni ej nie musz automatycznie prowadzi, ani do rzdw prawa, ani do respektowania praw jed nostek, ani do ogranicze arbitralno ci wadzy. Jak wskazuje przykad b. Jugosawii i Rosj i, rywalizacyjne wybory nie zapobiegaj ani wojnom domowym, ani tolerowaniu przez demokratycznie wadze drastycznych narusze praw mniejszo ci, z ludobjstwem wcznie. I od rotnie, rezygnacja z wyborw jako instytucji politycznej moe zapewnia pokj spoeczny, p raworzdno i znaczny autorytet wadzy (Jordania pod rzdami krla Husajna). Utosamiajc rawa i ochron praw jednostki nie z demokracj, lecz z liberalizmem, niektrzy autorzy -jak Fareed Zakaria czy Marc Plattner - wprowadzaj znamienne rozrnienie midzy libera lnym autorytaryzmem" i nieliberaln demokracj". Ich zdaniem, urzeczywistnianie w cod ziennym funkcjonowaniu liberalnych warto ci ma wiksze znaczenie dla ustabilizowania i konsolidacji demokracji ni ograniczenie si do przestrzegania procedur wyborczyc h. Inni badacze (np. Larry Diamond), akceptujc kryterium rywalizacyjnych wyborw, dost rzegaj konieczno wyrnienia w rodzinie demokracji jej dwch rodzajw: demokracji libera ch (penych) oraz elektoralnych (formalnych). W tych ostatnich mog wystpi przypadki am ania praw jednostki, dyskryminacji mniejszo ci czy te ograniczenia zasady rzdw prawa. Rozrnieniem takim posuguje si organizacja Freedom House, badajca stopie przestrzegan a praw czowieka. Zgodnie z prowadzonym przez ni od 1973 r. systematycznym przegldem praktyki politycznej niepodlegych pastw, wyodrbnia si trzy grupy krajw ze wzgldu z u agi na poziom przestrzegania praw politycznych i swobd obywatelskich: cakowicie wo lne (free states), ograniczajce wolno (partly free states) i amice j (not free states . To wana, dodatkowa, cho niekoniecznie rozstrzygajca wskazwka dla badacza systemw po litycznych. Wedle bada Freedom House, w kocu 1998 r. na ogln liczb 191 pastw, 117 spe ao kryteria demokracji elektoralnych, z czego 88 klasyfikowanych byo rwnocze nie jako cakowicie wolne i zasugujce na miano demokracji liberalnych. Powstaje pytanie, czy systemy dopuszczajce ograniczon rywalizacj polityczn, ale nie respektujce idei rzdw awa albo nie zapewniajce politycznej rwno ci jednostek, mog by w ogle nazwane demokrac ami? Z danych Freedom House wynika, e istnieje wcale niemaa liczba takich przypadkw (29), co bez wtpienia zwiksza trudno ci klasyfikacyjne. Racj ma zatem G. Sartori, twierdzc, e nie wystarczy odpowiedzie na pytanie, czym jest " demokracja (do czego ogranicza si J. Schumpeter), lecz trzeba si za18

Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie stanowi rwnie nad tym, w jakim stopniu jest ona obecna w konkretnym systemie polityc znym". Ustalenie cech konstytutywnych demokracji pozwala na jej odrnienie od autor ytaryzmu; okre lenie jej cech zmiennych pozwala na wyodrbnienie jej bardziej lub mn iej zaawansowanych form (rodzajw). Wynikaj one ze stopniowania poziomu demokratyzm u. Zdaniem Philippe'a Schmittera, moemy wyrni ugruntowane demokracje liberalne", demo kracje nieskonsolidowane oraz demokracje hybrydowe. W tych pierwszych instytucje polityczne dziaaj sprawnie, dziaania polityczne s w miar przewidywalne, a system pol ityczny nie napotyka powaniejszych wyzwa. Demokracje nieskonsolidowane charakteryz uj si pynno ci rozwiza instytucjonalnych, personalizacj wadzy, udziaem armii w yc nym, znaczn zmienno ci preferencji wyborczych oraz wzajemn nieufno ci rywalizujcych el politycznych. Demokracje hybrydowe przybieraj posta democraduras, w ktrych rywaliza cja polityczna istnieje, ale w ograniczonym wymiarze, lub dictablandas, w ktrych brak rywalizacji politycznej rekompensowany jest pewn liberalizacj w dziedzinie pr aw obywatelskich. Inn wersj socjopolitycznych modeli demokracji jest typologia zap roponowana przez Michaela Burtona, Richarda Gunthera ijohna Hi-gleya w pochodzcej z 1992 r. pracy Elity a konsolidacja demokracji w Ameryce aciskiej i Europie Poudn iowej. Uwzgldniaj oni zarwno proceduralne kryteria demokracji, jak i poziom porozum ienia midzy elitami oraz zakres uczestnictwa politycznego. Na tej podstawie wyrniaj demokracje skonsolidowane (sprawnie funkcjonujce instytucje, porozumienie elit, s zeroki zakres uczestnictwa), nieskonsolidowane (brak porozumienia elit), ogranic zone (brak masowego uczestnictwa) oraz tzw. pseudode-mokracje (brak zarwno porozu mienia elit, jak i masowego uczestnictwa). Jeszcze inn typologi odnajdziemy u Robe rta Dahla, dla ktrego demokracje rni si poziomem rywalizacji oraz partycypacji, co po zwala mu wyrni cztery kategorie ustrojw demokratycznych: zamknite hegemonie (closed h egemonies), hegemonie wczajce (inclusive hegemonies), rywalizacyjne oligarchie (com petitive oligarchies) oraz poliarchie, ktre mona okre li jako ugruntowane demokracje l iberalne". Wszystkie te propozycje przyjmuj za pewnik konieczno zrnicowania reimw de ratycznych w zaleno ci od tego, co dzieje si pomidzy elekcjami, cho opieraj si na odm nych kryteriach. Zapewne z powodu przedstawionych tu dylematw wikszo badaczy wspczesnych demokracji, c o nie odrzuca kryterium J. Schumpetera, to jednak w sposb istotny uzupenia katalog instytucji i procedur, ktre mog sta si wyrnikami demokracji. Np. Robert Dahl w swej k ncepcji poliarchii kadzie nacisk nie tylko na obieralno wszystkich najwyszych urzdw, le take na alternatywno rde 19 Systemy polityczne wspczesnego wiata informacji, wolno ekspresji politycznej i prawo zrzeszania si. Podobnie czyni Guille rmo 0'Donnell i Philippe C. Schmitter, konstruujc proceduralne minimum" demokracji , do ktrego zaliczaj: powszechne prawo wyborcze dla dorosych, tajno gosowania, regula no elekcji, rywalizacj midzypartyjn, uznanie swobody zakadania i faktyczny dostp do warzysze oraz odpowiedzialno egzekutywy. Jeszcze inni autorzy dodaj do tego katalogu stworzenie warunkw nie tylko dla rywalizacji, ale i dla kooperacji partii polity cznych. Wikszo badaczy jest zatem zgodna co do tego, e o istocie demokracji przesdzaj instytucje i procedury zapewniajce nie tylko cykliczne przeprowadzanie rywalizacy jnych wyborw, ale take ochron politycznych praw obywatelskich (wolno goszenia pogld itycznych, swoboda wiatopogldowa, rwnouprawnienie rnych ideologii, wolno zrzeszania prawo do alternatywnej informacji itp.). Powstaje jednak wtpliwo , czy mnoenie wymogw stawianych demokracjom nie doprowadzi nas do absurdalnego wniosku, e pojcie to nie posiada swego odpowiednika w rzeczywisto ci (warto przypomnie, e - wedug R. Dahla USA stay si poliarchi dopiero w 1964 r.). Skdind mona zauway, e z tym samym proble ykaj si badacze totalitaryzmu, traktowanego jako najpeniejsza i najbardziej zdehuma nizowana posta autorytaryzmu. Niezalenie od kontrowersji, jakie mog powsta przy poszukiwaniu definicji demokracji czy autorytaryzmu, mona przyj, e cho wikszo wspczesnych systemw politycznych mo a do jednej z tych dwch kategorii, to jednak wypada powtrzy raz ju wypowiedzian my l: z z nich mie ci si w rozcigajcej si po rodku szarej strefie". Konstruujc typologi ycznych, dostrzegamy wic potrzeb wyrnienia trzech grup pastw i okre lenia ich progw g icznych. Nasze propozycje mona stre ci w nastpujcy sposb: Po pierwsze, wyznaczajc rywalizacyjnym wyborom funkcj jednego z granicznych progw d

emokracji, musimy podkre li konieczno stworzenia prawnych i faktycznych moliwo ci zrzes ania si ludzi dla celw politycznych oraz udziau tych zrzesze w rywalizacji wyborczej , zapewniajcej wszystkim jej uczestnikom rwne warunki startu (o czym ]. Schumpeter nie wspomina). Tym samym wkraczamy w sfer praw politycznych jednostki. Je li wybor y maj by rywalizacyjne, to liczba partii biorcych w nich udzia nie moe by przez nikog zadekretowana, a system wyborczy nie moe uprzywilejowywa adnej z nich (co naruszaob y zasad politycznej rwno ci jednostek). Tylko wwczas elekcje speniaj rwnocze nie dwie cje: legitymizuj wadz zwycizcw oraz stanowi narzdzie egzekwowania odpowiedzialno ci ycznej rzdzcych. Tylko wwczas moemy mwi o wsplnej cesze 20 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie wszystkich demokracji, jak jest rywalizacyjny system partyjny, bdcy konsekwencj istn ienia rynku" politycznego. Tylko wwczas wreszcie moliwe jest uksztatowanie si ukadu k nkurencji lub kooperacji midzy lewic i prawic, swoistego wycznie dla systemw demokrat cznych. Tym, co stanowi granic demokracji, jest nie tyle sam fakt odbywania rywal izacyjnych wyborw, ile brak szykan w stosunku do opozycji bd krytykw ekipy rzdzcej. T m, gdzie wybory nie s w ogle organizowane lub stanowi fasadow instytucj polityczn, a ponentw politycznych poddaje si represjom, mamy do czynienia z autorytaryzmem lub co najwyej z szar stref". Po drugie, demokracj charakteryzuje to, e wyniki wyborw nie stanowi rda niepokojw s ych i s respektowane - w tym sensie, e adna sia polityczna nie podejmuje dziaa majcy na celu pozbawienie wadzy tych, ktrzy okazali si zwycizcami rywalizacji politycznej. To prawda, rozstrzygnicie wyborcze moe wywoa take i negatywne skutki, np. w postaci kryzysu politycznego (naj wieszym tego przykadem jest Austria, w ktrej sukces wyborcz y partii uznanej za skrajnie prawicow spowodowa w kocu 1999 r. wzrost napi wewntrznyc i negatywn reakcj krajw Unii Europejskiej) bd pogorszenia sytuacji ekonomicznej. Jed nake w ramach systemu okre lonego jako demokracja (choby tylko elektoralna, czyli fo rmalna) rozstrzygnicie to jest ostateczne, do momentu odbycia - zgodnie z konstyt ucyjnym porzdkiem - nowej elekcji. W ocenie Guillermo 0'Donnella, odbierajc moliwo dz iaania legalnie wybranemu parlamentowi, A. Fujimori zniszczy demokracj w Chile w 19 92 r., podobnie jak uczyni to B. Jelcyn w 1993 r. w Rosji. By moe jest to opinia zb yt jednoznaczna, wskazuje jednak zasadnie na realne niebezpieczestwo ewolucji syt uacji w Rosji i w Peru w kierunku autorytaryzmu. Ten ostatni bowiem - je li w ogle zezwala na wybory - dopuszcza moliwo ich uniewaniania, w przypadku gdyby ich rezulta ty okazay si niekorzystne dla rzdzcych. Po trzecie, kategoria demokracji obejmuje przypadki, ktre znacznie si od siebie rni t ym, co mona okre li jako poziom demokratyzmu. Zasadne jest przeto dokonanie jej wewnt rznego podziau na co najmniej dwie subkategorie. Aprobujemy propozycj wyodrbnienia demokracji skonsolidowanych (ustabilizowanych) oraz nieskonsolidowanych (nieusta bilizowanych). Te pierwsze charakteryzuj si tym, e s - mona by rzec - wielowymiarowe. Obejmuj nie tylko rywalizacyjne wybory, ale take i takie zjawiska, jak podzia wadz, brak o rodkw decyzyjnych nie poddanych kontroli wyborcw (takich jak armia, policja bd ko ci), ograniczenia wadzy wykonawczej, przestrzeganie praw obywatelskich, w miar abilizowany, rywalizacyjny system partyjny czy istnienie spoeczestwa obywatelskieg o. Co rwnie 21 Systemy polityczne wspczesnego wiata

wane, demokracje skonsolidowane to takie, ktre udowodniy - w duszym przedziale czasow ym - zdolno przetrwania (w tym umiejtno uporania si ze zjawiskami kryzysowymi). Demok acje nieustabilizowane to natomiast te, ktre bd powstay niedawno, bd maj oczywiste t no ci z pokonaniem wyzwa, jakie napotkay. Podkre lmy jednak wyra nie, e warunkiem zalicz nia do tej grupy jest fakt odbywania cyklicznych, rywalizacyjnych, wolnych i ucz ciwych wyborw. Przyjcie zaoenia o zrnicowaniu wspczesnych demokracji oznacza natomi onieczno poszukiwania dalszych kryteriw umoliwiajcych pomiar poziomu demokra-tyzmu. Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, za demokratyczne uznamy te systemy polityczne , ktre speniaj nastpujce cechy: 1) wybory peni rwnocze nie funkcj mechanizmu umoliwiajcego dostp do wadzy oraz egze e politycznej odpowiedzialno ci rzdzcych, 2) s one rywalizacyjne, cykliczne oraz zapewniaj rwne traktowanie wszystkich ich uc

zestnikw przez wadze pastwowe, 3) nie s podejmowane przez rzdzcych adne dziaania, ktre bezpo rednio ograniczayby mo ernacji wadzy, 4) swoboda zrzeszania si dla celw politycznych oraz wolno goszenia pogldw polityczny i krytykowania rzdu jest prawnie i faktycznie zagwarantowana (polityczni oponenci rzdu nie podlegaj represjom), 5) kady dorosy obywatel ma mono ubiegania si o mandat deputowanego, a jedynym odstps m od tej zasady jest zakaz wynikajcy z ustawy i opartego na niej orzeczenia sdoweg o. Przeciwiestwem tak rozumianej demokracji jest autorytaryzm. Rwnie i ta forma polity czna podlega stopniowaniu poprzez wyrnienie autorytaryzmu skonsolidowanego (penego) i nieskonsolidowanego (uomnego). Autorytaryzm skonsolidowany to ustrj skutecznie, przez duszy czas przeciwdziaajcy presjom demokratyzacyjnym i nie dopuszczajcy ani do rozszerzania zakresu swobd politycznych, ani do legalizacji opozycji, ani do ins tytucjonalizacji rywalizacji politycznej. Autorytaryzm nieskonsolidowany (uomny) zezwala natomiast - formalnie bd faktycznie - na ograniczon kontestacj istniejcego re mu. Moe ona polega na liberalizacji cenzury, tolerowaniu wybranych organizacji opo zycyjnych lub nawet na dopuszczeniu opozycji do limitowanego udziau w wyborach pa rlamentarnych. Do cech wsplnych obu postaci autorytaryzmu zaliczymy to, e: 1) wybory nie s niezbdn dla systemu instytucj polityczn tam, gdzie s organizowane, ni stanowi mechanizmu uzyskiwania wadzy ani te egzekwowa22 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie nia odpowiedzialno ci politycznej rzdzcych, a jedynie instrument formalnego legitymi zowania rzdzcych; moliwo uzyskania mandatu jest zawsze limitowana przez wadze pastwo opozycja nie jest traktowana przez wadze pastwowe jako ich rwnoprawny uczestnik, a sia rzdzca - je li decyduje si na organizowanie wyborw - korzysta z rnego rodzaju p lejw; 2) wadza wykonawcza nie podlega ograniczeniom ani kontroli ze stronny innych inst ytucji politycznych (parlamentu, partii politycznych, sdw politycznych itp.); 3) nie istnieje swoboda zrzeszania si dla celw politycznych; dziaalno partii politycz nych moe by zakazana bd - w najlepszym wypadku - limitowana przez pastwo; 4) nie istnieje swoboda goszenia pogldw politycznych ani moliwo krytyki rzdu, ktra owana jest jako nielegalna i pociga za sob represje polityczne; istotnym instrumen tem sprawowania wadzy jest cenzura prewencyjna, zapewniajca kontrol nad procesem ko munikowania politycznego; 5) w rd instytucji politycznych istotn rol odgrywa rozbudowany i dcy do autonomizacji arat represji, za pomoc ktrego dokonuje si kontrola, inwigilacja i ewentualnie elim inacja rodowisk opozycyjnych. Pomidzy nieskonsolidowan demokracj i uomnym autorytaryzmem rozciga si natomiast szar trefa" ustrojowa, w ktrej umie ci naley reimy polityczne przemieszczajce si" w jedn ug stron i stanowice swoiste poczenie rywalizacyjnych wyborw z antydemokratycznymi cz wrcz autorytarnymi praktykami sprawowania wadzy. Charakteryzuje t form polityczn nie spjno i przej- ciowo : efektem ewolucji politycznej staje si doczenie - w duszym l rzedziale czasowym - do grona pastw demokratycznych albo autorytarnych. Omawiajc w spczesne ustroje polityczne, nie sposb pomin szarej strefy", tym bardziej e mieszcz niej pastwa znaczce (jak np. Rosja czy Ukraina). Poniej prezentujemy gwne cechy wyrn ych przez nas piciu kategorii: demokracji skonsolidowanej, nieskonsolidowanej, sza rej strefy", autorytaryzmu uomnego oraz autorytaryzmu penego, zastrzegajc rwnocze nie, e zaszeregowanie konkretnych pastw do jednej z tych grup moe ulega zmianom w stosun kowo krtkim czasie. 2. Demokracje skonsolidowane Cho pojcie demokracji skonsolidowanej budzi liczne kontrowersje w rd uczonych, to jed nak istnieje zgoda co do tego, jakie kraje reprezentuj t kategori ustrojow. 23 Systemy polityczne wspczesnego wiata Na przeomie lat 80. i 90. XX stulecia do grona demokracji skonsolidowanych (zaawa nsowanych) zaliczano wszystkie pastwa Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Kanad, Australi, Now Zelandi, Japoni i Izrael. To, co je czy, to fakt, e nieskrpowana ryw

cja polityczna nie doprowadzia - co najmniej od wierwiecza - do gro by narodzin lub p owrotu autorytaryzmu. Ich rozwizania instytucjo-nalno-proceduralne i praktyka pol ityczna stay si przedmiotem licznych bada porwnawczych, sucych wypracowaniu nowych t ii demokracji, czego przykadem s opublikowane w 1984 r. i 1999 r. monografie Arend a Lijpharta o konsensualnych i wikszo ciowych wzorcach wadzy. Uoglnienie do wiadcze kra uznanych za skonsolidowane demokracje stao si te punktem wyj cia dla stworzenia wzor ca ustrojowego, do ktrego mogyby dy pastwa politycznie zap nione. Wsplne cechy demokracji skonsolidowanych nie oznaczaj braku rnic, czsto zreszt gbok tak w sferze instytucjonalnej, jak i w praktyce politycznej. Bd one bardziej szcze gowo omawiane na dalszych stronach tej pracy. W tym miejscu podkre lmy tylko, e w gro nie demokracji skonsolidowanych odnajdujemy krlestwa (Wielka Brytania, Holandia, Belgia, kraje skandynawskie prcz Finlandii, Hiszpania), ksistwa (Liechtenstein, Lu ksemburg), cesarstwo Qaponi) oraz republiki (USA, RFN, Francja, Wochy, Austria, Po rtugalia, Grecja, Irlandia, Islandia, Izrael). Maj one posta federacji (USA, Kanad a, Australia, RFN, Austria, Belgia) lub pastw unitarnych (Wielka Brytania, Francj a, Izrael, Japonia). Forma rzdw przybiera posta parlamentaryzmu (Wielka Brytania, H olandia, Japonia, Izrael), prezydencjali-zmu (USA) bd semiprezydencjalizmu (Francj a). Wybory do parlamentu (ktry moe by jednoizbowy lub dwuizbowy) odbywaj si na podsta wie wikszo ciowych (USA, Wielka Brytania, Francja, Australia), proporcjonalnych (kr aje skandynawskie, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja) lub mieszanych (Niem cy, Nowa Zelandia) systemw wyborczych. W skonsolidowanych demokracjach funkcjonuj systemy dwupartyjne (USA, Wielka Brytania, Australia, Malta) bd wielopartyjne. W p raktyce politycznej da si wyodrbni model demokracji konsensualnej, oparty na wspdziaa iu gwnych partii politycznych (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria), oraz model wikszo ciowy (zwany take westminsterskim), sprowadzajcy si do ich bezwzgldnej rywaliza ji o czasowy prymat (Wielka Brytania, Wochy, Niemcy). Wadza bywa oddawana w rce jed nej siy politycznej na duszy czas (Japonia, Szwecja, Wochy, Austria) bd zmienia si c (Irlandia, Wenezuela w latach 1958-1994). Polityka jest mniej (Austria, kraje s kandynawskie) lub bardziej (Wielka Brytania, Hiszpania, Grecja, Francja) alterna tywna, co znaczy, e rnice programowe midzy partiami rzdzcymi a opozycj s mniej lub iej wyraziSystemy polityczne wspczesnego wiata Na przeomie lat 80. i 90. XX stulecia do grona demokracji skonsolidowanych (zaawa nsowanych) zaliczano wszystkie pastwa Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Kanad, Australi, Now Zelandi, Japoni i Izrael. To, co je czy, to fakt, e nieskrpowana ryw cja polityczna nie doprowadzia - co najmniej od wierwiecza - do gro by narodzin lub p owrotu autorytaryzmu. Ich rozwizania instytucjo-nalno-proceduralne i praktyka pol ityczna stay si przedmiotem licznych bada porwnawczych, sucych wypracowaniu nowych t ii demokracji, czego przykadem s opublikowane w 1984 r. i 1999 r. monografie Arend a Lijpharta o konsensualnych i wikszo ciowych wzorcach wadzy. Uoglnienie do wiadcze kra uznanych za skonsolidowane demokracje stao si te punktem wyj cia dla stworzenia wzor ca ustrojowego, do ktrego mogyby dy pastwa politycznie zap nione. Wsplne cechy demokracji skonsolidowanych nie oznaczaj braku rnic, czsto zreszt gbok tak w sferze instytucjonalnej, jak i w praktyce politycznej. Bd one bardziej szcze gowo omawiane na dalszych stronach tej pracy. W tym miejscu podkre lmy tylko, e w gro nie demokracji skonsolidowanych odnajdujemy krlestwa (Wielka Brytania, Holandia, Belgia, kraje skandynawskie prcz Finlandii, Hiszpania), ksistwa (Liechtenstein, Lu ksemburg), cesarstwo (Japoni) oraz republiki (USA, RFN, Francja, Wochy, Austria, P ortugalia, Grecja, Irlandia, Islandia, Izrael). Maj one posta federacji (USA, Kana da, Australia, RFN, Austria, Belgia) lub pastw unitarnych (Wielka Brytania, Franc ja, Izrael, Japonia). Forma rzdw przybiera posta parlamentaryzmu (Wielka Brytania, Holandia, Japonia, Izrael), prezydencjali-zmu (USA) bd semiprezydencjalizmu (Franc ja). Wybory do parlamentu (ktry moe by jednoizbowy lub dwuizbowy) odbywaj si na podst awie wikszo ciowych (USA, Wielka Brytania, Francja, Australia), proporcjonalnych (k raje skandynawskie, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja) lub mieszanych (Nie mcy, Nowa Zelandia) systemw wyborczych. W skonsolidowanych demokracjach funkcjonu j systemy dwupartyjne (USA, Wielka Brytania, Australia, Malta) bd wielopartyjne. W praktyce politycznej da si wyodrbni model demokracji konsensualnej, oparty na wspdzia niu gwnych partii politycznych (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria), oraz model wikszo ciowy (zwany take westminsterskim), sprowadzajcy si do ich bezwzgldnej rywaliz

cji o czasowy prymat (Wielka Brytania, Wochy, Niemcy). Wadza bywa oddawana w rce je dnej siy politycznej na duszy czas (Japonia, Szwecja, Wochy, Austria) bd zmienia si o (Irlandia, Wenezuela w latach 1958-1994). Polityka jest mniej (Austria, kraje skandynawskie) lub bardziej (Wielka Brytania, Hiszpania, Grecja, Francja) altern atywna, co znaczy, e rnice programowe midzy partiami rzdzcymi a opozycj s mniej lub ziej wyrazi24 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie ste. Partie rzdz samodzielnie (Wielka Brytania, USA, Hiszpania, Grecja, Kanada, Ko staryka, Japonia) bd tworz koalicje (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria, Niemcy, Wiochy). Skonsolidowane demokracje funkcjonuj w dosy podobnym otoczeniu ekonomicznym, spoecz nym i kulturowym. Przede wszystkim osigany w ich ramach wysoki poziom rozwoju eko nomicznego jest efektem sprawnie dziaajcej gospodarki rynkowej. Chocia w niektrych k rajach - jak np. w Skandynawii do lat 90. - pojawia si silnie zaznaczony element interwencjonizmu, to jednak wolny rynek jest podstaw funkcjonowania gospodarki. G ospodark pastw okre lanych jako skonsolidowane demokracje cechuje nadto wysoki pozio m konkurencyjno ci na rynku midzynarodowym. Wzrostowi ekonomicznemu towarzysz daleko idce przeksztacenia struktury spoecznej, w ktrej tradycyjny konflikt klasowy traci na znaczeniu. Zmiany spoeczne, bdce gwnie wynikiem spadku liczby zatrudnionych w trad ycyjnych sektorach gospodarczych - przemy le i rolnictwie - oraz wzrostu poziomu w yksztacenia, oznaczaj powstanie spoeczestwa postindustrialnego, jak okre li je Daniel ell, czy - uywajc sw R. Dahla - nowoczesnego, dynamicznego spoeczestwa pluralistyczne o. Cech jego rozwoju jest te zmiana potrzeb i postaw politycznych, ktr Ronald Ingleh art nazwa milczc rewolucj". Nie bez znaczenia jest wreszcie fakt, e skonsolidowane de okracje reprezentuj (z wyjtkiem Japonii) ten sam obszar cywilizacyjny i religijny. Wszystkie te czynniki stanowi fundament konsolidowania si demokratycznych praktyk , ktre - w przeciwiestwie do innych form politycznych - nie okazay si tam dla rozwoju materialnego i kulturowego. Demokracje skonsolidowane mona charakteryzowa w rozmaity sposb. Bez wtpienia s one do jrzaymi systemami politycznymi w tym sensie, e mechanizmy demokratyczne pojawiy si w nich stosunkowo dawno i wytrzymay prb czasu. Idzie tu przede wszystkim o instytucj e zapewniajce funkcjonowanie demokracji przedstawicielskiej. W pierwszej kolejno ci wymieni naley upowszechnienie prawa wyborczego, ktre otworzyo drog do faktycznej par tycypacji politycznej. W krajach Europy Zachodniej mczy ni uzyskali je do 1919 r. (n ajwcze niej, bo jeszcze w XIX w., w Szwajcarii, Niemczech i Norwegii; najp niej w Bel gii, Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii). Z op nieniem rozcignito je natomiast na kobiety (najwcze niej, bo w 1893 r., uczyniono to w Nowej Zelandii). Jeszcze po I I wojnie wiatowej nie miay one praw wyborczych we Francji i Woszech (do 1946 r.), G recji (do 1952 r.), Szwajcarii (do 1971 r.) i Portugalii (do 1974 r.). Pomijajc t e dwa ostatnie 25 Systemy polityczne wspczesnego wiata przypadki, mona powiedzie, e cech demokracji skonsolidowanych jest rwne i powszechne prawo do udziau w rywalizacyjnych wyborach, stosowane od bez maa pidziesiciu lat. Rwnie wana jest trwao i skuteczno oddziaywania innych zasad demokracji, takich jak tawodawcza parlamentu (pod wzgldem prawnym, ale ju nie w praktyce, wyjtek stanowi V Republika Francuska), ograniczenia wadzy wykonawczej, niezawiso sdownictwa, kontrola konstytucyjno ci ustaw czy - rozpowszechniona po II wojnie wiatowej - praktyka pow oywania rzecznikw praw obywatelskich. Dugotrwa tradycj cieszy si samorzdno lokaln walonych standardw ycia politycznego naley te niezaleno rodkw masowego przekazu od ecyzyjnych, stwarzajca mono ustanowienia dodatkowych form spoecznej kontroli nad pocz ynaniami rzdzcych. Dojrzao skonsolidowanych demokracji oznacza te to, e sprawdziy si one w duszym prz czasowym. Z wyjtkiem Hiszpanii, Portugalii i Grecji, w adnym z wymienionych krajw od II wojny wiatowej nie nastpio zaamanie demokracji. W tym sensie skonsolidowane de mokracje mona okre li rwnie jako systemy ustabilizowane, mimo zakce, ktre pojawiy toczeniu. Przed II wojn wiatow szereg pastw europejskich nie wytrzymao ci nienia kryzy u gospodarczego. W innych demokracja upada na skutek podboju przez nazistowskie N iemcy. Po 1945 r. krajom Europy rodkowo-Wschodniej narzucony zosta stanowicy antyte

z demokracji reim komunistyczny. Problemy gospodarcze i spoeczne stay si rdem niest o ci politycznej w Ameryce aciskiej. Natomiast wikszo pastw, ktre poczy w 1949 r. tlantycki, oraz demokracji pozaeuropejskich (USA, Kanada, Australia, Nowa Zeland ia, Japonia i Izrael) okazaa si zdolna do stawienia czoa wyzwaniom ekonomicznym i p olitycznym, a funkcjonujce w nich instytucje polityczne (parlamenty, rzdy, sdownict wo, partie polityczne) potwierdziy sw skuteczno . Jedyn reakcj na kryzysy ekonomiczne jak np. pierwszy szok naftowy) i zwikszone napicia polityczne (jak np. prba puczu w Hiszpanii w 1981 r., pat parlamentarny w Grecji na przeomie lat 80. i 90., kryzy s systemu partyjnego we Woszech czy zjednoczenie Niemiec) bya wycznie alterna-cja wad zy, a nie zmiana demokratycznych regu\ gry. Trwao norm politycznych oraz powtarzaln o opartych na nich zachowa jest rwnocze nie wyrazem wysokiego poziomu instytucjonaliza cji skonsolidowanych demokracji, co oznacza, e ich efektywno nie zaley wycznie od int ncji, dobrej woli czy talentw rzdzcych; dziaalno polityczna jest wykonywana w ramach owszechnie akceptowanych standardw. 26 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Demokracje skonsolidowane s te systemami zintegrowanymi w tym sensie, e zapewniaj ni ezbdny poziom spjno ci pomidzy warto ciami, strukturami i zachowaniami politycznymi. Ju an Linz i Alfred Stepan podkre laj, e proces konsolidacji dokonuje si rwnocze nie na tr ech paszczyznach: konstytucyjnej, intelektualnej i behawioralnej. O konsolidacji demokracji moemy mwi wwczas, gdy normy konstytucyjne, odzwierciedlajce takie warto ci, jak wolno , rwno , pluralizm i tolerancja czy uszanowanie przez partie przegrywajce wer yktu wyborczego, znajduj odzwierciedlenie w postawach i zachowaniach zarwno elit, jak i mas. Przejawem konsolidacji demokracji jest te manifestowanie sprzeciwu wob ec postaw oraz zachowa odbiegajcych od tych norm. Tak np. w powojennej Europie uks ztatowaa si niepisana norma wykluczania od udziau w rzdach ugrupowa radykalnych, niez lenie od uzyskiwanego przez nie poparcia wyborczego. Pocztkowo odnosia si ona do kom unistw woskich, p niej zostaa przeniesiona na ugrupowania prawicowe (Front Narodowy we Francji, partie progresywne w Skandynawii, neofaszy ci we Woszech). Negatywna poczt kowo reakcja Unii Europejskiej na utworzenie przez austriackich chadekw koalicji z uznan za skrajnie prawicow Parti Wolno ciow-cw J. Haidera, moe posuy za charakter y przykad tego, jakie mog by konsekwencje amania utrwalonych standardw dziaania polit cznego, cho - rzecz jasna - adne standardy polityczne nie s wieczne. Z drugiej jedn ak strony trudno byoby orzec, e wczenie Partii Wolno ciowcw do rzdu stao si czynnik tabilizujcym i tym samym dekonsolidujcym demokracj austriack. Istotn cech skonsolidowanej demokracji jest te jej elastyczno . Demokracj skonsolidowa mona okre li jako system zdolny do tego, co mona by nazwa demokratyczn reprodukcj", o przezwyciania sytuacji kryzysowych nie tylko na gruncie demokratycznych regu gry, ale w sposb zwikszajcy zaufanie do nich (przykadem moe by rozwizywanie problemu mni zo ci rasowych, religijnych i etnicznych w takich krajach, jak USA, Kanada, Izrael , Belgia, Holandia czy Niemcy). Tak rozumiana konsolidacja demokracji umoliwia ra dykalne nawet przeobraenia w ramach demokratycznego porzdku. S one uwarunkowane zmi anami ekonomicznymi, przeksztaceniami struktury spoecznej czy niewydolno ci niektrych instytucji politycznych. Idzie tu o zdolno do transformacji reimu politycznego (np. z parlamentarnego na prezydencki lub odwrotnie), systemu wyborczego lub systemu partyj lego. Przykadem takiej zmiany potwierdzajcej konsolidacj demokracji jest po wstanie V Republiki we Francji, czy te przeobraenia, jakim podlegaj w latach 90. sy stemy polityczne Woch i RFN. Przypadki te dowodz tego, e nawet gbokie kryzysy spoeczn lub polityczne nie musz destabilizowa adu demokratycznego. 27

Systemy polityczne wspczesnego wiata Najistotniejsz cech demokracji skonsolidowanych jest to, e s one demokracjami libera lnymi. Najoglniej mwic, oznacza to, e adnej grupie spoecznej nie odmawia si moliwo resji jej interesw politycznych, prawa do zorganizowania si dla politycznych celw, uczestnictwa w wyborach, prawa do reprezentacji parlamentarnej oraz do walki w o bronie jej interesw. Z drugiej strony ochronie podlega zarwno wolno , jak i polityczn a rwno jednostek. Zdaniem L. Diamon-da, demokracje liberalne cechuje to, e wadza nale do wybieralnych i odpowiedzialnych wycznie przed elektoratem funkcjonariuszy publ icznych, wadza wykonawcza podlega ograniczeniom, mniejszo ci etniczne, kulturowe, r

eligijne itp. maj prawo do zachowania odrbno ci, ochrony tosamo ci oraz do reprezentacj i politycznej, brak jest barier dla rozwoju spoeczestwa obywatelskiego, istnieje s ystem alternatywnej informacji, za rzdy prawa, na stray ktrych stoj niezawise sdy, c ni jednostk przed naduyciami wadzy. Jest to rozwinicie wcze niejszej koncepcji poliarc ii R. Dahla, dla ktrego liberalna demokracja wyraa si w czterech wymiarach: rywaliz acji, partycypacji, wolno ci i pluralizmie. Jak ju wspomniano, organizacja Freedom House zalicza do grona liberalnych demokracji 88 pastw, w ktrych odbywane s cyklicz ne, rywalizacyjne wybory oraz rwnocze nie gwarantowane s wolno ci polityczne. Jednake d o grona demokracji skonsolidowanych mog by zaliczone tylko te, w ktrych owe cechy u trwaliy si w stopniu pozwalajcym na stwierdzenie ich instytucjonalizacji. Wszystkie opisane wyej wa ciwo ci stanowi prg dzielcy demokracje skonsolidowane od tyc ktrym cechy tej naleaoby odmwi. W literaturze podkre la si, e najistotniejsze znacze aj takie kwestie, jak brak wewntrznych konfliktw militarnych (wojen domowych, zamac hw stanu itp.), ochrona praw obywatelskich (brak dyskryminacji politycznej), prze strzeganie prawa opartego na demokratycznych standardach oraz poszanowanie praw mniejszo ci, izolacja skrajnych, antydemokratycznych partii politycznych, niekonfr ontacyjne relacje pomidzy centralnymi organami wadzy pastwowej i brak obszarw ycia pu blicznego pozostajcych pod kontrol instytucji nie pochodzcych z wyboru, takich jak armia czy ko ci (G. 0'Donnell, L. Diamond, J. Wiatr). Nie oznacza to jednak, e demokr acje skonsolidowane wolne s od zagroe. Przeciwnie, rutynizacja i rytualizacja zacho wa politycznych, rozbudowa biurokracji, rozprzestrzenienie si patologii polityczny ch, takich jak klientelizm czy korupcja - mog sta si rdem niepokojw spoecznych i de lizacji demokracji take w tych krajach, ktrym dotd udao si tego niebezpieczestwa unik 28 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie 3. Demokracje nieskonsolidowane Oprcz krajw wymienionych powyej w punkcie 2, do grona demokracji zalicza si take i te pastwa, w ktrych przyjcie reguy rywalizacyjnych wyborw dokonao si stosunkowo niedaw a warto ci liberalizmu nie zdoay jeszcze przenikn cakowicie praktyki politycznej, a t m bardziej si w niej utrwali. R. Dahl nazywa je demokracjami nowszymi" lub niedojrzay mi", P. Schmitter - neodemokracjami", L. Diamond - demokracjami wyborczymi". Jak s i podkre la, mog one osign stadium konsolidacji, ale nie jest to przesdzone. Odbywani ywalizacyjnych wyborw oraz proklamowanie takich zasad ustrojowych, jak podzia wadz, rzdy prawa oraz ochrona praw obywatelskich, nakazuj zaliczenie tych krajw do grupy demokracji - mimo mniej lub bardziej oczywistych uomno ci praktyki politycznej. Rwn ie i one s zrnicowane, cho - jak si wydaje - w mniejszym stopniu ni demokracje skons dowane. Wikszo krajw nalecych do tej grupy przyjmuje prezydenck form rzdw, lecz s Nie ma w rd nich monarchii. Rywalizacja polityczna toczy si w ramach nieustabilizowa nych systemw wielopartyjnych. W rd instytucji publicznych, ktre uczestnicz w yciu poli ycznym, odnajdujemy take i takie, ktre nie pochodz z wyboru, jak np. wojsko, zwizki zawodowe czy ko cioy, co zdaniem niektrych autorw uniemoliwia okre lenie owych systemw litycznych jako demokracji skonsolidowanych. Dokonujc syntezy pogldw L. Dia-monda, G. O'Donnella, J. Linza i P. Schmittera, powiemy, e demokracje nieskonsolidowane to takie, w ktrych standardy wa ciwe liberalnej demokracji nie uzyskay jeszcze monopo lu w rd norm regulujcych ycie publiczne 0- Linz i A. Przeworski stwierdzaj, e nie s o jeszcze the only gam in town"), a wzorce rywalizacji politycznej zmieniaj si dosy rad ykalnie z elekcji na elekcj. W ramach omawianej kategorii naley wyrni dwie grupy pastw. Pierwsz z nich stanowi te tre wykazuj zdecydowan wikszo cech demokracji skonsolidowanych, a jedynym powodem, dl ktrego nie s do nich zaliczone, jest zbyt krtki okres demokratycznego eksperymentu . Przykadem mog by przodujce neodemo-kracje Europy rodkowo-Wschodniej: Polska, Czechy , Wgry i Sowenia, oraz - w nieco mniejszym stopniu (z uwagi na ograniczenia praw m niejszo ci etnicznych) - Litwa, Estonia i otwa, a na kontynencie afrykaskim - Republ ika Poudniowej Afryki. W krajach tych z powodzeniem uruchomiono instytucje demokr acji przedstawicielskiej, wprowadzono w ycie zasad podziau wadz, poddano cywilnej ko ntroli armi oraz zapewniono ochron praw obywatelskich. Przyjto parlamentarn, a nie p rezydenck form rzdw oraz proporcjonalne prawo wyborcze. W regularnie 29 Systemy polityczne wspczesnego wiata odbywajcych si wyborach zwyciaj partie umiarkowane, a ugrupowania ekstremalne s margi

alizowane. Nie wywoaa napi spoecznych alternacja wadzy (a pamita trzeba, e na Wgr Polsce na pewien czas rzdy objy partie postkomunistyczne), ktra jednak nie dokonaa si ani w Czechach (pomimo przegranych w 1996 r. wyborw Obywatelska Partia Demokratyc zna V. Klausa zawara nieformaln koalicj ze zwyciskimi socjalistami M. Zemana), ani w Sowenii. Jedynym powaniejszym problemem politycznym w tej grupie pastw jest nieroz wizanie kwestii stosunku do przeszo ci, co owocuje uchwalaniem ustaw ograniczajcych z asad rwno ci dostpu do stanowisk publicznych (ustawa o dekomunizacji w Czechach, usta wy lustracyjne w Polsce i na Wgrzech). Z uwagi na zdolno do alterna-cji wadzy i mono spresji interesw mniejszo ci, wgierski politolog Attila Agh zalicza. Polsk, Czechy, Wg ry i Soweni do grona demokracji liberalnych, co oznacza, e ich przeobraenie si w demo kracje skonsolidowane jest w zasadzie tylko kwesti czasu (warto doda, e w my l ostatn iego przegldu Freedom House wszystkie wymienione kraje zaliczone s do grupy pastw w peni przestrzegajcych prawa czowieka, czyli speniajcych kryteria demokracji liberaln ych). Poziom zaawansowania demokratycznych przemian w pozostaych europejskich pastwach p ostkomunistycznych jest natomiast generalnie niszy. Charakteryzuj je nierozwizane k onflikty etniczne i wzrost znaczenia ruchw nacjonalistycznych (Sowacja, Bugaria, Ru munia, Bo nia i Hercegowina), uywanie siy w rozstrzyganiu konfliktw wewntrznych (Serbi a, Rosja), utrzymujcy si przez duszy czas immobilizm polityczny, a wic niezdolno do ernacji wadzy (Rumunia do 1996 r., Chorwacja do 1999 r., Rosja, Serbia), otwarty konflikt w onie elit rzdzcych (Sowacja). Z wyjtkiem Bugarii i Sowacji, w krajach tyc unkcjonuje system prezydencki, wzmacniajcy faktyczn pozycj polityczn przywdcw majcyc apdy dyktatorskie (zwaszcza S. Milo evi w Serbii, F. Tudjman w Chorwacji czy S. Beris ha w Albanii). Wspomniany ju A. Agh wyrni w 1997 r. w tej grupie pastw dwie subkatego rie: semidemokracje - w ktrych alternacja wadzy bya powanie utrudniona, ale, co zres zt potwierdziy p niejsze wydarzenia, moliwa (Sowacja, Chorwacja, Macedonia, Rumunia i ugaria), oraz pseudodemokracje - w ktrych, mimo istnienia legalnej opozycji, nie m a ona moliwo ci przejcia rzdw inaczej ni drog przewrotu (Serbia, Albania). Warto zwr y okazji uwag, e do tak scharakteryzowanych semidemokracji zaliczy moemy rwnie pastw ktre nie do wiadczyy komunizmu (Korea Poudniowa, R\ipiny, Tajwan). Naszym zdaniem, u progu XXI wieku nie wszystkie europejskie pastwa postkomunistyczne mog by zaliczone do grupy nieskonsolidowanych demokracji. Rosja i Ukraina mieszcz si raczej 30 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie w szarej strefie", cho ewolucja w kierunku demokracji w adnym z tych krajw nie jest wykluczona. Natomiast Serbia czy Biaoru stanowi przykady autorytaryzmu. Do grupy drugiej zaliczymy te pastwa, ktre posiadaj ugruntowane tradycje demokratyc znych rzdw oraz w peni uksztatowane rywalizacyjne systemy wielo-partyjne, ale w ktryc h kontrol nad yciem politycznym - przynajmniej w pewnych okresach - sprawuj siy nie pochodzce z wyborw. Powoduje to, e demokracja, nawet je li funkcjonuje sprawnie, jest potencjalnie zagroona. To przede wszystkim Turcja (cho armi uznaje si tam za stranik a demokracji wa nie!) oraz wikszo pastw Ameryki aciskiej, do wiadczonych licznymi pr mi wojskowymi, stanowicymi na og reakcj na pogarszajc si sytuacj ekonomiczn (naj w dokonanym na pocztku 2000 r. przykadem jest groteskowy zamach stanu w Ekwadorze, w wyniku ktrego armia odebraa wadz prezydentowi J. Mahuadowi po to, by po kilku godz inach przekaza j w rce wiceprezydenta G. Noboa). To take -cho z nieco innych wzgldw ndie, borykajce si z separatystycznymi deniami Sikhw i reagujce zawieszaniem swobd p tycznych (1975-1977), demokratycznych procedur przekazywania wadzy (1983 r.) czy uyciem brutalnej przemocy wobec separatystw (zajcie i zniszczenie wityni w Amritsarze w 1984 r.). Wszystkie te pastwa maj za sob dusze (Indie, Turcja, Chile, Kostaryka, U rugwaj) lub krtsze (Argentyna, Peru, Kolumbia) do wiadczenia z wielopartyjn rywaliza cj; we wszystkich jednak doszo w ktrym momencie do jej zawieszenia, poczonego niekied ze zmasowanymi i okrutnymi represjami (Paragwaj w latach dyktatury A. Stro-essn era, Chile po 1973 r., Argentyna wiatach 1976-1982). Przywrcenie demokracji - pod obnie jak w przypadku pastw postkomunistycznych - wyania kwesti odpowiedzialno ci za zbrodnie dyktatury (Argentyna, Chile), co moe sta si rdem dodatkowych napi. Jednak licznych przeszkd, w ostatnim dziesicioleciu demokracja umocnia si w takich krajach , jak Chile, Argentyna, Urugwaj czy Brazylia. Pojawiy si jednak objawy demokratycz nego regresu. Dostrzec mona je midzy innymi w Turcji (denia fundamentalistw islamskic h i delegalizacja partii Refah), w Wenezueli (populizm H. Chaveza), w Peru (auto

rytarne zapdy A. Fuji-mori, dcego za wszelk cen do trzeciej reelekcji, zakwestionowan e uczciwo ci wyborw i ucieczka prezydenta) oraz na Filipinach (wymuszona dymisja le galnie wybranego prezydenta Raula Erapa" Estrady w styczniu 2001 r.). Warto podkr e li t niestabilno , bowiem zaliczajc pastwa Ameryki Poudniowej i rodkowej i Azji do demokracji nieskonsolidowanych, mamy na my li ich powojenne do wiadczenie traktowane jako cao ; w poszczeglnych momentach historii wykazyway 31 Systemy polityczne wspczesnego wiata one cechy bd demokracji liberalnych, bd skonsolidowanych autorytaryzmw (jak np. Chile przed i po 1973 r. czy Turcja w okresie powojennym). Wspln cech demokracji nieskonsolidowanych jest to, e funkcjonuj one w niesprzyjajcym toczeniu ekonomicznym, spoecznym i kulturowym. Europa rodko-wo-Wschodnia boryka si z problemami wychodzenia z gospodarki centralnie sterowanej, co pociga za sob bole sne zjawiska spoeczne, takie jak pogorszenie stopy yciowej czy wzrost bezrobocia. Nawet w krajach nalecych do cisej czowki reformatorskiej (Czechy, Wgry) wystpiy w at 90. objawy zaamania gospodarczego. Poza kontrol funkcjonuje w tych pastwach szara strefa" ekonomiczna, wydatnie uszczuplajca dochody Skarbu Pastwa. Powane problemy ekonomiczne wystpuj rwnie w RPA oraz w wielu pastwach Ameryki aciskiej - m.in. w Chi Boliwii, Brazylii (zaamanie finansowe w 1998 r.), Ekwadorze, Peru i Wenezueli. N iektre pastwa tego regionu s nadto uwikane w konflikty wewntrzne ( masakra boonarodze wa" w Boliwii w 1996 r.), przeradzajce si niekiedy w przeduajc si wojn domow (Kolu ikaragua, Salwador, Gwatemala). Problem przeludnienia rzutuje na sytuacj wewntrzn w Indiach. Wszystko to sprawia, e demokratyczne reguy gry ustpuj niekiedy przed daniam ekonomicznymi lub potrzeb zaprowadzenia adu spoecznego. Istotnym problemem, przed ktrym stoj demokracje nieskonsolidowane, jest take mnogo i intensywno wewntrznych konfliktw politycznych. Zagraaj one nie tylko adowi demokraty emu, ale i szeroko rozumianej stabilno ci politycznej. Ze szczeglnym nasileniem kon flikty takie wybuchaj w Ameryce Poudniowej. To dziaalno guerrilli z jednej strony, al e take aktywno zwalczajcych si nawzajem i walczcych z rzdem gangw narkotykowych (Se Luminese i Tupa Atnaru w Peru). Konsolidacji demokracji nie sprzyja rwnie obecno pod ziaw na tle etnicznym bd religijnym. Kwestia ta obecna jest w Turcji (problem kurdyj ski), w Indiach (Si-khowie), w RPA (biaa mniejszo ). Na rozwoju demokracji poudniowoa frykaskiej ci antagonizmy zrodzone polityk apartheidu. Zaszo ci historyczne maj swj stosunki narodowo ciowe w niektrych krajach postkomunistycznych (mniejszo rosyjska w republikach nadbatyckich, wgierska w Rumunii i Sowacji, turecka w Bugarii). Konflik ty etniczne, na ktre naoyy si podziay wyznaniowe, zaowocoway krwawymi i niezwykle ok nymi wojnami w b. Jugosawii. Warto zwrci przy okazji uwag na fakt, e adne z komunisty znych pastw federalnych (ZSRR, Czechosowacja, Jugosawia) nie przetrwao testu demokra cji, ktra umoliwia ich rozpad, co wiadczy o tym, e mechanizm demokracji konsensualnej (uzgodnienio-wej), zaproponowany dla pastw wielonarodo ciowych przez A. Lijpharta, nie oka32 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie za si recept uniwersaln. Mwic o konfliktach wewntrznych, nie sposb pomin take an midzy konstytucyjnymi organami wadzy, co cechuje take kraje uznane za przodujce w pr ocesie demokratyzacji (spory midzy rzdem i prezydentem w Polsce i w Czechach), ora z dziaalno ci partii antysystemowych (zdelegalizowana w 1998 r. fundamentalnie isla mska partia Refah w Turcji). Naley wreszcie podkre li, e demokracje nieskonsolidowane nie s w peni demokracjami lib ralnymi w takim znaczeniu, o jakim bya ju mowa. Cho konstytucje omawianych krajw pro klamuj zasady podziau wadz i rzdw prawa oraz czsto zawieraj liczne gwarancje praw i bd obywatelskich, to nie zawsze standardy te znajduj swj wyraz w praktyce polityczn ej. Przede wszystkim wystpuj w niej tendencje do koncentracji wadzy w rkach jednostk i - najcz ciej prezydenta, jak dzieje si to w Ameryce aciskiej czy w Chorwacji do 1999 r., czasem take premiera (V. Me-riar na Sowacji, I. Gandhi w Indiach). Siy rzdzce jak w Polsce, Czechach i na Wgrzech - d niekiedy do kontroli nad dziaalno ci rodkw o przekazu, zwaszcza telewizji (najbardziej spektakularnym przejawem walki o medi a jest konflikt wok obsady stanowiska szefa czeskiej telewizji publicznej, ktry osig n swe apogeum na przeomie lat 2000 i 2001). Mno si zjawiska korupcji politycznej (cho bd my szczerzy, problem ten dotyka take demokracji skonsolidowanych, takich jak Wochy

, Belgia, Niemcy czy Izrael - by wspomnie tylko przykady najnowsze). W postkomunis tycznej Europie stanowiska publiczne s bez umiaru zawaszczane przez zwyciskie parti e. Denie do sanacji moralnej ycia publicznego, cechujce gwnie partie wywodzce si z omunistycznej opozycji, owocuje uchwalaniem ustaw, ktre ograniczaj prawo do obrony (ustawa lustracyjna w Polsce). Wiele partii odwouje si do idei nacjonalistycznych , uzyskujc znaczce poparcie (V. Me\riar na Sowacji, F. Tudjman w Chorwacji). Nard" je st znacznie waniejszy od spoeczestwa obywatelskiego", ktremu skdind V. Perez--Diaz p pisa decydujc rol w odbudowie demokracji w Hiszpanii. Liczne s przykady ksenofobii (g sprawa budowy muru oddzielajcego ulic zamieszkan przez Romw w czeskim mie cie Usti na d ab jesieni 1999 r.). W dziaaniach politycznych bardziej preferowane jest bezwarunk owe zwycistwo wizji popieranej przez wikszo ni wypracowanie decyzji uwzgldniajcej ta nteresy mniejszo ci. Partie polityczne - jak zauwaa George Schpflin - reprezentuj prz ede wszystkim sakrali-zowany i zjednoczony Nard, a nie zrnicowane, pluralistyczne s poeczestwo, bagatelizujc takie kwestie, jak kompromis, przetargi, wzajemno czy koniec zno samoograniczenia. Stwarza to, jego zdaniem, luk midzy demokratyczn form a realn ri" postkomunistycznej polityki. Cecha ta zdaje si wystpowa take i w innych 33 Systemy polityczne wspczesnego wiata krajach zaliczanych do grupy nieskonsolidowanych demokracji. Jednake to, czego im brakuje, to nie tylko obecno warto ci liberalnych w yciu publicznym, ale przede wszy stkim czas na ich przyswojenie. 4. Pomidzy demokracj i autorytaryzmem: szara strefa" polityczna Podstaw wyrnienia szarej strefy" jest istnienie pastw, ktre mniej lub bardziej mozoln e pokonuj drog od autorytaryzmu ku demokracji bd odwrotnie, zachowujc - przynajmniej przez pewien czas - elementy jednego i drugiego. W obszarze tym mieszcz si pastwa, o ktrych moemy powiedzie, e eksperyment polityczny zwizany z jako ciow zmian systemo dua si lub trwa zbyt krtko. Do najistotniejszych przyczyn tego stanu rzeczy naley tru dna sytuacja ekonomiczna oraz stan kultury politycznej. Nakadaj si na to zap nienia w rozwoju politycznym: brak uwzgldniajcego faktyczne podziay spoeczne systemu partyjne go oraz nieistnienie spoeczestwa obywatelskiego. Do krajw szarej strefy" -przy uwzgld nieniu istotnych rnic, ktre je dziel - zaliczymy przede wszystkim Meksyk do 1997 r., Ugand, Wenezuel, Peru, Ukrain, Chorwacj, Albani, Rosj, Indonezj i - cho ten przyk udzi najwiksze wtpliwo ci - Nigeri do 1999 r. Do najistotniejszych cech charakteryzujc ch pastwa szarej strefy" naley zaliczy koncentracj wadzy w rkach prezydenta pochodz z rywalizacyjnych wyborw, wyborcz dominacj partii wadzy" (tj. bezideowego ugrupowania popierajcego gow pastwa), pozbawienie wyborw do parlamentu realnego znaczenia polity cznego, zablokowanie moliwo ci uksztatowania si opozycji oraz uchybienia w przestrzeg aniu praw czowieka. Spo rd krajw zaliczonych przez nas do szarej strefy" na uwag zasuguje zwaszcza Meksyk u choby z uwagi na to, e przebywa w niej tak dugo. Historia tego kraju od momentu ob alenia dyktatury Porfirio Diaza w 1911 r. nie zna rzdw w peni autorytarnych - nie z na jednak rwnie rywalizacyjnej demokracji, w ktrej szans obozu rzdzcego i opozycji by y, choby teoretycznie, rwne. Utworzona w 1929 r. Partia Narodowo-Rewolucyjna (noszc a od 1946 r. nazw Partii Rewolucyjno-Insty-tucjonalnej), mimo e dopu cia do dziaania k ncesjonowan opozycj", ktr staa si uformowana w 1936 r. Partia Akcji Narodowej, rzdzi modzielnie do 1997 r., kontrolujc zarwno stanowisko prezydenta, jak i wikszo miejsc w parlamencie. To wa nie do wiadczenia polityczne Meksyku stay si rdem koncepcji syste rtii dominujcej, polegajcego na stworzeniu opozycji moliwo ci dziaania, 34 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie przy rwnoczesnym wykluczeniu moliwo ci przejcia przez ni wadzy. Rok 1997 przynis jed yom w tej praktyce, ktry zdaje si zapowiada zdecydowan ewolucj Meksyku w kierunku dem kracji, potwierdzon wynikami wyborw parlamentarnych w 2000 r.: najsilniejsz okazaa s i proreformatorska Allianza por Cambio (Sojusz na Rzecz Zmiany), ktra pokonaa PRL Uganda po 1986 r. (pod rzdami Y. Museveniego), Peru po 1992 r., kiedy to przewrot u (autogolpe) dokona A. Fujimori, i Wenezuela po 1998 r. (po wyborze na stanowisk o prezydenta H. Chaveza-Friaza) stanowi przykady systemw politycznych, ktre - nawizuj do koncepcji G. 0'Donnella - mona nazwa demokracjami de-legatywnymi", stanowicymi z aprzeczenie demokracji przedstawicielskiej. Opieraj si one na zaoeniu, e ktokolwiek w grywa wybory prezydenckie, maprawo rzdzi w sposb, ktry uzna za wa ciwy", opierajc si

uchu, ktry ma przezwyciy frakcyjno i konflikty, czone zwykle z partiami polityczny ezydent demokracji delegatyw-nej" nie prowadzi rokowa z partiami politycznymi, sta rajc si umniejszy ich znaczenie poprzez bezpo rednie odwoanie do narodu bd do szeroki ruchu spoecznego, bdcego jego emanacj. Tak rol spenia Ruch Oporu Narodowego (MRN) w andzie oraz Movimento Republica (MVR) w Wenezueli. Rezultatem takich posuni jest e rozja systemu partyjnego, degradacja parlamentu oraz koncentracja wadzy w rkach pr ezydenta. Towarzysz temu czsto prby zmiany konstytucji, majce na celu przeduenie czas trwania prezydentury lub zwikszenie liczby kadencji. W grudniu 1999 r. Wenezuelc zycy zaaprobowali w referendum zniesienie zakazu reelekcji prezydenta, co daje H . Chavezowi mono rzdzenia do 2012 r. W 1996 r. parlament peruwiaski, zdominowany prze z zwolennikw A. Fujimori skupionych w Alianza Cambio'90 Nueva Mayoria, uchwali ust aw umoliwiajc mu ubieganie si o urzd prezydenta po raz trzeci, co zostao zaaprobowan rzez Centraln Komisj Wyborcz na pocztku 2000 r. Pomimo protestw opozycja polityczna w ydawaa si zbyt saba, by moga marzy o wysuniciu kandydata majcego choby cie szansy istwo. Jednake sukces jej przedstawiciela Alejandro Toledo w I turze wyborw prezyde nckich, ktry uniemoliwi zwycistwo urzdujcego prezydenta, dowid tego, e rywalizacja czna nie zostaa - jak mogo si wydawa - cakowicie unicestwiona. Cho A. Fujimori ostate znie obj wadz (w wyniku wyborw powszechnie uznanych za sfaszowane), opozycja nie zrez gnowaa z walki o obalenie jego rzdw. Po licznych demonstracjach stanowicych wyraz so lidarno ci z A. Toledo, A. Fujimori zdecydowa si we wrze niu 2000 r. na ogoszenie decyz ji o rozpisaniu przedterminowych wyborw, zapowiadajc rwnocze nie rezygnacj z kandydowa nia. Inaczej przedstawia si natomiast sytuacja w Wenezueli, w ktrej, 35 Systemy polityczne wspczesnego wiata z zachowaniem demokratycznych procedur, konkurenci H. Chaveza zostali faktycznie wyeliminowani, a system od 1999 r. wyra nie skania si ku autoryzmowi. Wie si z tym idoczny szczeglnie w Ugandzie i Peru - spadek znaczenia partii jako podmiotw polit yki oraz uwid systemu partyjnego (w stosunku do wymienionych krajw uywa si takich ok re le, jak polityka postpartyjna" lub wrcz niepartyjna"). Chorwacja do 1999 r. i Ukraina stanowi rwnie przykady demokracji delega-tywnych, a w ic krajw przemieszczajcych si od demokracji ku autorytaryzmowi pod wodz przywdcw rea ujcych historyczn misj uksztatowania silnego pastwa narodowego. Znajdujemy tu empiryc zn egzemplifikacj teoretycznych rozwaa G. 0'Donnella, ktry do gwnych - prcz ju wsp ch - cech demokracji delegatywnej zalicza to, e prezydent traktowany jest jako uci ele nienie narodu i gwny stranik jego interesw - a take jako ten, kto te interesy ucie e nia", wystpujc w roli przywdcy politycznego pozostajcego ponad podziaami partyjnymi. Tym, co czy Chorwacj i Ukrain, jest niski poziom rywalizacyjno ci systemu partyjnego, ktry sprawia, e prezydentom stosunkowo atwo zapewni sobie poparcie wikszo ci, zwaszcz rzy uyciu argumentw nacjonalistycznych. O ile jednak w Chorwacji Franjo Tudj-man p raktycznie nie dzieli si wadz z nikim i nie mia konkurenta, o tyle na Ukrainie dokona si klasyczna aternacja wadzy na podstawie demokratycznych regu gry. W 1991 r. wybor y wygra L. Krawczuk, wywodzcy si z komunistycznego establishmentu, natomiast w 1994 r. stanowisko to obj L. Kuczma, zwizany z orientacj centroprawicow. W cigu piciu la odporzdkowa sobie rzd, stajc si jego faktycznym szefem. W 1999 r., po wyborach prezyd enckich, ktre przyniosy L. Kucz-mie ponowny sukces (pokona w nich kandydata najsiln iejszej partii parlamentarnej, ktr od 1998 r. byli neokomuni ci), podj on prb stworze proprezydenc-kiej wikszo ci w Radzie Najwyszej. Zakoczyo si to faktycznym rozbiciem p rlamentu, ktry w pocztkach 2000 r. obradowa przez trzy tygodnie w dwch oddzielnych f rakcjach, oraz zapowiedzi referendum prowadzcego do przedterminowych wyborw i ogran iczenia uprawnie Rady Najwyszej. Nie da si jednak zaprzeczy, e L. Kuczma dysponuje ud zielon przez wyborcw delegacj" do kierowania polityk wewntrzn i zagraniczn. Podobni ni mona prezydentur F. Tudjmana w Chorwacji, cho wyniki osignite przez jego parti (H w wyborach parlamentarnych z grudnia 1999 r. i rozstrzygnicie rywalizacji o stan owisko prezydenta (w ktrych kandydat HDZ nie przeszed do II tury) wiadcz o chci radyk alnej zmiany tej polityki, ktra bya realizowana w latach 90. i ktra utrudnia Chorwac ji drog do militarnej i gospodarczej integracji z Europ. 36 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Rosja stanowi przypadek innego rodzaju, z tego wzgldu, e znajduje si ona -przynajmn iej po 1993 r. - na drodze od autorytaryzmu ku demokracji (co odrnia j od pastw omaw

ianych powyej, w ktrych kierunek ewolucji politycznej jest raczej odwrotny). Przyt oczyli my wyej ocen, e dokonujc czogowego ataku na siedzib parlamentu, B. Jelcyn znis y demokracj rosyjsk. Nie bdzie jednak dalekie od prawdy stwierdzenie, e p niej j rat onstytucja, ktr uchwalono w 1993 r., daa prezydentowi Rosji znaczne uprawnienia, ta k w stosunku do Dumy (rosyjskiego parlamentu), jak i do rzdu, ktry de facto jest g abinetem prezydenckim, za stosunki midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz zyskay w liter rze miano superprezydencjalizmu" (Michael McFaul). Pozwolio to B. Jelcynowi powoywa i odwoywa premierw wedle wasnego uznania. Konstytucja, uznana przez publicystw za nar zie polityczne o wielkiej sile raenia", nie posuya jednak za instrument w walce z re guami demokratycznej gry. Przede wszystkim nie zostaa zablokowana rywalizacja poli tyczna. Od 1993 r. w Rosji elekcje parlamentarne i prezydenckie byy przeprowadzan e w konstytucyjnych terminach. Inna rzecz, e ich wpyw na ewolucj sytuacji polityczn ej by niewielki. Wybory parlamentarne z 1999 r. nie przyniosy adnego decydujcego roz strzygnicia, cho sukces tzw. partii wadzy" Miedwied' (skupionej wok premiera Wadimir utina) uatwi Jelcynowi rozegranie kwestii sukcesji. W przedostatni dzie 1999 r. spe ktakularnie zrezygnowa on ze stanowiska gowy pastwa, desygnujc na swojego nastpc wa . Putina -ostatniego powoanego przez siebie premiera. Posunicie to w decydujcym sto pniu ograniczyo poziom rywalizacyjno ci elekcji prezydenckiej w marcu 2000 r., zakoc zonej zwycistwem W. Putina ju w I turze. Przy tej okazji ponownie ujawnio si to, co wydaje si w Rosji najistotniejsze: brak ustabilizowanego systemu partyjnego, ktry mgby stanowi ramy rywalizacji politycznej, oraz szczeglna pozycja gubernatorw, traktu jcych niekiedy terytoria poddane ich wadzy jako swoiste lenna. Patologie zwizane ze sposobem sprawowania wadzy przez gubernatorw mog wzmaga pokus signicia po rodki na zajne. Przeduanie si tej sytuacji moe z kolei oznacza zwolnienie i tak niezbyt szybki ego tempa marszu ku demokracji - mimo jednoznacznych deklaracji wykluczajcych pow rt do systemu autorytarnego, zoonych przez W. Putina w momencie objcia obowizkw prezy enta Rosji. Na ocen t nakada si take dramat Czeczenii, ktry ujawnia cakowit niezdol izania tego konfliktu przez Kreml drog pokojow. Niewiele mona natomiast powiedzie o Nigerii, ktr Paul Lewis okre la jako kraj permanen nej tranzycji". Od momentu uzyskania niepodlego ci, tj. od 1960 r., pozostawaa ona gwn ie pod rzdami wojskowych (wyjtek to lata 1979-1983). 37 Systemy polityczne wspczesnego wiata Poczynajc od 1985 r., kiedy to wadz w wyniku przewrotu przej genera I. Baban-gida, za nicjowano dziaania majce na celu ustanowienie demokracji. Przeprowadzone w 1992 r. wybory prezydenckie zostay uniewanione, a kolejny przewrt wynis do wadzy nastpnego eraa, S. Abach. Jak si wydaje, mier dyktatora w 1998 r. otwiera drog ku kolejnym prb demokratyzacji (w 1999 r. przeprowadzone zostay rywalizacyjne wybory prezydenckie i parlamentarne oraz uchwalono now konstytucj). Jednake z ocen politycznej ewolucji Nigerii trzeba si jeszcze wstrzyma. Podobnie mona si wypowiedzie na temat sytuacji p olitycznej w Indonezji po ustpieniu generaa Suharto, sprawujcego dyktatorsk wadz od 1 65 do 1998 r. Wydarzenia we Wschodnim Timorze oraz ustpliwo cywilnych wadz przed arm i zdaj si wiadczy o moliwo ci powrotu autorytaryzmu. Z drugiej strony podkre la si, parlamentarne z 1999 r. oraz dokonana pi miesicy p niej elekcja prezydencka byy w pe wolne i uczciwe. Czas pokae, czy Indonezja stanie si trzeci co do liczby ludno ci dem okracj wiata, czy - stosujc to samo kryterium - powrci do roli drugiej dyktatury, cz y wreszcie utrzyma si przez duszy czas w szarej strefie", ju choby z uwagi na konflik y etniczne i niezdolno ich przezwycienia. Pobyt w szarej strefie", cho moe si przedua, jest wszake przej ciowy. Efektem ewolu itycznej moe by doczenie do grona pastw demokratycznych lub autorytarnych. Czynnikiem przesdzajcym kierunek rozwoju politycznego jest nie napotykajca na powaniejsze ogra niczenia wola jednostki lub wskiej grupy albo nieprzewidywalne wydarzenia (nie ul ega wtpliwo ci, e mier F. Tudjmana w grudniu 1999 r. zniosa istotn barier na drodze ratyzacji Chorwacji). Najcz ciej jest to ewolucja w kierunku autorytaryzmu. Uatwia j nie tylko konstytucyjna dominacja jednoosobowej wadzy wykonawczej, ale przede wsz ystkim brak porozumienia elit co do warto ci demokratycznych regu gry; przewysza j czs to warto samej wadzy. Nacjonalizm i populizm, do ktrych odwouj si przywdcy politycz krajach szarej strefy", zapewniaj poparcie, nierzadko wyraane w manifestacyjny sposb . Nie sprzyja to rywalizacji programw politycznych, odwoujcych si do interesw poszcze glnych grup spoecznych. Daje natomiast moliwo ukonstytuowania si - na bazie rywalizac

jnych wyborw - tego, co A. Agh nazwa tyrask wikszo ci", narzucajc sw wol zarwno i wszystkim mniejszo ciom, i odmawiajc pj cia na kompromis w sprawach o doniosym znacze iu politycznym. Op nia to bez wtpienia proces demokratyzacji, a zwaszcza rozwj prodemo kratycznej kultury politycznej. Dopki jednak zasada wyaniania wadzy poprzez wolne i uczciwe wybory nie zostaje cakowicie odoona do lamusa, 38 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie dopty nadzieja na uksztatowanie i okrzepnicie demokratycznych rzdw nie jest cakiem be podstawna. 5. Autorytaryzm nieskonsolidowany Brak rywalizacyjnych wyborw, oznaczajcy pozbawienie obywateli wpywu na to, kto spra wuje wadz, oraz zapewnienie dostpu do stanowisk publicznych tylko osobom cieszcym si zaufaniem przywdcy politycznego lub grupy rzdzcej - to klasyczne wa ciwo ci autorytaryz u: systemu politycznego opartego na braku odpowiedzialno ci politycznej wadzy przed obywatelami i na blokowaniu przed duszy czas moliwo ci uksztatowania si politycznej k nkurencji. Skuteczno dziaa w tym zakresie moe stanowi kryterium podziau autorytaryzm a jego odmian uomn i skonsolidowan. W obu formach wystpi jednak charakterystyczne cec y wsplne, o ktrych bya ju mowa: wysoki poziom koncentracji wadzy (najcz ciej, cho ni ko, w rkach jednos