SylwiaDołzbłasz,AndrzejRaczyk Studia Regionalne i Lokalne ... · charakterze granicy),...

Studia Regionalne i LokalneNr 3(45)/2011

ISSN 1509–4995

SylwiaDołzbłasz,AndrzejRaczyk

Sylwia Dołzbłasz*, Andrzej Raczyk*

projekty współpracy transgranIcznej… na zewnętrznych I wewnętrznych granIcach

unII europejskIej – przykład polskI

Celempracybyłaanalizaznaczeniagranici typówpograniczydlakształtowaniawspółpracyprzygranicznej.Uwzględnionoprawie600projektówzsiedmiuprogramówwspółpracyrealizo-wanychwramachInterregIIIAwPolscewlatach2004–2006.Autorzystaralisięodpowiedziećnapytania,czymróżnisięwspółpracawprzypadkuposzczególnychgranicizczegowynikajądo-strzeżoneodmienności.JakkolwiekzformalnegopunktuwidzeniaprogramyInterregIIIArealizo-wanowcałymkrajuwniemaltakisamsposób,tobadaniewykazałozróżnicowanierzeczywistegowymiaruwspółpracy.Naefektywnośćrealizowanychprzedsięwzięćwpływałyprzedewszystkimrodzajgranicy,kraj,zktórympodejmowanowspółdziałanie,atakżeuwarunkowanialokalnetwo-rzącetzw.czynnikintegrujący.

Słowa kluczowe:współpracatransgraniczna,regionytransgraniczne,granicawewnętrznaUE,gra-nicazewnętrznaUE,Interreg,Polska.

Złożonaproblematykawspółpracytransgranicznejirozwojupograniczysta-nowiinteresującyprzedmiotbadańinterdyscyplinarnych(Newman,Paasi1998,s.187;Brunet-Jailly2005,s.634).Napograniczawpływwywierająprocesyizja-wiska zachodzącewpaństwachpoobu stronachgranicy.Dlatego też zmianymogązachodzićtamniezwykleszybko,aczęstosąrównieżbardziejskompliko-waneniżwpozostałychczęściachkraju.Współpracę terytorialnąuznaje sięobecnie zabardzo istotnyelementpoli-

tykistrukturalnejUniiEuropejskieji jejpaństwczłonkowskich.Wartozauwa-żyć, żew ciągu 16 lat z inicjatywywspólnotowej, do której przywiązywanoniewielkąwagę, przekształciła sięonaw jeden z trzech celówpolityki struk-turalnej.Doszłozatemdostosunkowoszybkiegowzrostuznaczeniawspółpra-cy terytorialnej, jednakwciążnieudało siępoznaćwszystkichmechanizmówjąkształtujących.Pozatymprecyzyjneokreśleniejejdocelowegomodeluspra-wianiemałekłopoty.Trudno jednoznacznierozstrzygnąć,czydasięstworzyćizastosowaćjedenuniwersalnymodelwprzypadkuwszystkichpograniczyUE(Anderson,O’Dowd1999,s.594).Dotkliwyniedobórdociekań–zarównowsfe-

* InstytutGeografiiiRozwojuRegionalnego,UniwersytetWrocławski,ul.Kuźnicza49/55,50-138Wrocław;e-mail:[email protected],[email protected].

SYLWIADOŁZBŁASZ,ANDRZEJRACZYK60

rzeteoretycznej,jakipraktycznej–dotyczyzwłaszczaPolskiorazcałejEuropyŚrodkowo-Wschodniej,gdzieodnośnezjawiskowystępujedopieroodniedawna.Niniejsza pracama stanowić głosw niezwykleważkiej dyskusji na temat

kształtowania polityki współpracy. Przedstawionow nim analizę empirycznąprojektówwspółpracytransgranicznejnaróżnychpograniczachjednegokraju,wktórejuwzględnionolokalneuwarunkowania.Jednolitametodaanalizypro-jektówpozwoliła ocenić znaczeniedeterminant lokalnychniezależnieod ramformalno-prawnychprogramówInterregorazczynnikówogólnokrajowych(np.systemuprawnego,instytucjonalnego).Takiepodejściejestmożliwe,gdyżpo-szczególnepolskiegraniceipograniczaznaczniesięodsiebieróżnią.Liniagra-nicznaRzeczypospolitejstanowinaniektórychodcinkachwewnętrznągranicęUE,nainnychzewnętrzną.Przebiegazarównoprzezgóry,jakirzeki.Poobujejstronachwystępujączasemznaczneróżnicekulturowe,niekiedyjedyniewzględ-nieniewielkie.Podobnierzeczmasięwprzypadkuróżnicrozwojuspołeczno--gospodarczego.Wszystkotopozwalazidentyfikowaćproblemywiążącesięzewspółpracąilepiejpoznaćjejmechanizmy,comożemiećznaczeniedlakształto-waniapolitykiregionalnejwprzyszłości.

Cel i zakres pracy

UwarunkowaniasystemowerealizacjipolitykiwspółpracytransgranicznejnawszystkichpograniczachPolskipoakcesjidoUEwzasadzienieodbiegająodsiebie,więcdeterminantylokalnemogąde factostanowićważnyelementróżni-cujący.Dlategotakistotnejestbadaniestopniaizakresuzróżnicowaniawspół-pracynaobszarachpogranicznychPolskiorazokreślenieznaczenianajważniej-szychlokalnychuwarunkowańróżnic.Uwzględnionoprojekty,którerealizowanowPolscewramachInterregIII

A2004–2006,awięcstanowiąceelementwspółpracyformalnej.Autorzyzda-jąsobiesprawę,żetakiepodejścieniepozwalanarozpatrzeniewszystkichformwspółpracy.Zdecydowanosięnatakikrokprzedewszystkimzdwóchpowodów.Popierwsze,tworząonefundament,naktórymbudujesięinneformywspółpra-cy,zarównoformalnej,jakinieformalnej.Podrugie,projektyrealizowanewra-machwskazanegoprogramuzewzględunawysokośćzaangażowanychśrodkówfinansowych,liczbęaktorówiwielośćpotencjalnychpłaszczyznwspółpracyod-zwierciedlająrzeczywistystanikierunkiwspółpracywobszarachprzygranicz-nych.W pracy przedstawiono teoretyczne aspekty współpracy transgranicznej.

NastępnieomówiononajważniejszejejuwarunkowaniawPolsce.Wczęściem-pirycznejszczegółowozbadanoprojektyzatwierdzonedorealizacjiwramachInterreg IIIA po stronie polskiej (591 przedsięwzięć)według stanu z lutego2009r.UwzględnionotrzywyróżnioneobszarypograniczyPolski:– granicazewnętrznaUE(pograniczepolsko-ukraińskieipolsko-białoruskie);– granicawewnętrznaUEmiędzynowymipaństwamiczłonkowskimi(pograni-czepolsko-czeskieipolsko-słowackie);

PROJEKTYWSPóŁPRACYTRANSGRANICZNEJ… 61

– granicawewnętrznaUEmiędzynowymastarympaństwemczłonkowskim(pograniczepolsko-niemieckie).Granicępółnocnąipółnocno-wschodniąpominiętozewzględunabardzonie-

jednorodneuwarunkowaniawspółpracy(granicalądowa,morskaitd.).PonadtorealizowanynapograniczuprogramwspółpracytrójstronnejInterregIIIAPolska–Litwa–FederacjaRosyjskaobejmowałzarównogranicęwewnętrzną,jakigrani-cęzewnętrznąUE,copoważnieutrudniałolubwręczuniemożliwiałojegoanali-zęwkontekściezałożonychcelówopracowania.Przebadano zarówno poszczególne obszary przygraniczne, jak i cały kraj.

Analizadotyczyłaprzedewszystkimstrukturybeneficjentów(aktorówwspół-pracy),strukturyrodzajowejprojektóworazichrozmieszczeniaprzestrzennego.

Stan badań nad obszarami pogranicza

Problematykagraniciobszarówprzygranicznychmazeswejnaturycharak-terinterdyscyplinarny.Wprzypadkunaukgeograficznychgranicamizajmujesięgeografiapolityczna(Newman,Paasi1998;Rykiel2006;Otok2007).Wlatach60.XXw.powstałyboundary studies,atakżezwiększyłsięzakrestematycznyprowadzonychanaliz.JulianV.Minghi(1963)wyróżniłosiemprzedmiotówzain-teresowaniaboundary studies:obszarysporne,efektyzmian,ewolucjigranic,de-limitacjiidemarkacji,eksklawy,małepaństwa,granicemorskie,granicespornezewzględunazasobynaturalne,atakżegranicewewnętrzne.Zauważmyjednak,żegranicewciążpostrzeganoprzedewszystkimjakolinie,zwłaszczawujęciustatycznym(Jones2009).Wwynikum.in.procesówintegracyjnych,transforma-cjiokresupostzimnowojennegoorazglobalizacjizaczętocorazwiększąuwagęzwracaćjużnienagranicesensu stricto,alenaprocesyirelacjewobszarachpo-granicznych.JakzauważyliDavidNewmaniAnssiPaasi(1998,s.187):„gra-nicepaństwowesąjednocześnietworamispołecznymi,politycznymiorazdys-kursywnymi, anie tylko statycznymikategoriami zlokalizowanymipomiędzypaństwami”.HenkVanHoutum(2000)wyróżniłtrzynajważniejszenurtygeo-graficznychbadańgranicorazobszarówpograniczywkontekścieprocesówin-tegracyjnychwEuropie:badaniaprzepływów,ludziiwspółpracytransgranicz-nej.Jakkolwiekpojawiająsięnoweteorie,podejściaidefinicje,azakresbadańsięzmienia,graniceipograniczawciążsąważnymiinteresującymobszaremba-dawczym(Newman,Paasi1998;Brunet-Jailly2005;Nicol,Minghi2005).Właściwiewszyscybadaczezgadzająsię,że„każdagranicapaństwowa,każdy

regiontransgranicznyjestunikalny”(Anderson,O’Dowd1999,s.594).Bardzotrudnodokonywaćporównań,auogólniając,należyzachowaćszczególnąostroż-ność.Dlategodominująstudiaprzypadków.Dodatkowymutrudnieniemjestfakt,żeprzebiegliniigranicznychczęstosięzmienia(Anderson,O’Dowd1999;Nicol,Minghi2005).Modyfikacjegranicmająbardzodużeznaczenie,gdyżwpływa-jąnarelacjemiędzysąsiadującymijednostkamiterytorialnymi,funkcjonowanieobszarówprzygranicznychorazkształtowaniewspólnegoregionutransgranicz-nego.


Granicamożeutrudniaćwspółpracę(Ciok1990;Anderson,O’Dowd1999).Najogólniejrzeczujmując,możnastwierdzić,żesilnebarierynagranicachogra-niczająmożliwościinterakcjiorazwspółpracy.Należyjednakzauważyć,żecał-kowitaichlikwidacjarównieżmożespowodowaćspadekliczbyinterakcjiwza-kresiepraktykcodziennegożyciamiędzyosobamizamieszkującymiobiestronygranicy(Spierings,vanderVelde2008).Należypamiętać,żewidoczne,material-neskutkiistnieniagranicysąważne,alekrajobrazpograniczakształtująrównieżkulturowe,historyczneipolityczneinterakcjeorazprocesyzachodzącewjegoprzestrzeni(Ciok2004).Jakkolwiekpowstałowieleogólnychopracowańdotyczącychkształtowania

współpracyprzygranicznej,toniestworzonojednolitegowzorcawspółpracy,któ-ryłatwozpowodzeniemzaadaptowaćnaróżnychpograniczach.Relacjemiędzyaktoraminaróżnychpograniczachkształtująsięwodmiennychkontekstach,więctrudnojezesobąporównywać(Leibenath,Knippschild2005).Wielu autorów (m.in. Church, Reid 1999; Perkmann 1999; Ciok 2004;

Gorzelak,Bachtler,Kasprzyk2004) jednoznaczniestwierdziło,żewspółpracatransgranicznawEuropienasiliłasię,kiedywspartojąśrodkamiUE.PodobnasytuacjawystąpiłatakżewprzypadkuPolski.Niemniejjednakkoniecznawydajesięszczegółowaocenajejefektywności,gdyżaktorzykorzystającyzfunduszynawspółpracętransgraniczną,częstodbająprzedewszystkimowłasneinteresy,któ-reniezawszemajązwiązekzzakładanymicelami(Church,Reid1999;Perkmann1999;Hall2008).Tworzytozagrożenie,żewspółpracaniebędzietrwała–kie-dyzabrakniezewnętrznychźródełjejfinansowania,możezaniknąćlubznacznieosłabnąć.Dlategotakdużeznaczeniedlatworzeniapolitykiwspółpracymawła-ściwaidentyfikacjajejrealniewystępującychprzesłanek.Pozwalatodobrzedo-pasowaćwspółpracędopotrzeb.ProblematykawspółpracyprzygranicznejPolskizsąsiednimikrajamiposia-

dastosunkowobogatąliteraturęprzedmiotu.Dotychczasowebadaniadotyczyłynajczęściejposzczególnychobszarów,np.euroregionu,województwaimiasta,lubwyróżnianychprzezautorówkwestii.Wpierwszejgrupieilościowozdecydo-wanieprzeważałyopracowania,wktórychanalizowałowspółpracęzNiemcami,cowynikaprzedewszystkimzdługotrwałegorozwojupowiązańinstytucjonal-nych(m.in.Ciok1990,2004;Stryjakiewicz1996;Gorzelak,Bachtler,Kasprzyk2004;Węcławowicziin.2006).Stosunkowodużopracpoświęconowspółpra-cyzRosją,BiałorusiączyUkrainą(m.in.Miszczuk,Kawałko2005;Miszczuk2008a;Komornicki2008a,2008b;Palmowski2007).Wprzypadkugranicypo-łudniowejskupianosięna jej środowiskowymi turystycznymaspekcie (m.in.Więckowski2004;Potocki2010).Zkoleipograniczempolsko-litewskimzajmo-wanosięjedyniewwąskimzakresie(Misiak,Rejzner2002).Ponadtowliteraturzeporuszanokwestiedotyczącem.in.teoretycznychpro-

blemówkształtowaniasięgranicipograniczy(np.Ciok1990,2004;Rykiel1990,1991,2006;Eberhardt2004;Moraczewska2008;Sobczyński2006),powiązańtransportowych i przenikalności granic (np. Komornicki 1999, 2004, 2005),współpracypodmiotówgospodarczych(np.Stryjakiewicz1998;Gruchmaniin.


2002),współpracyregionównadmorskich(np.Palmowski2000),kontaktówspo-łeczno-kulturowych(np.Szul2005,2008),atakżedysproporcjipoziomurozwoju(np.Ciokiin.2008;Miszczuk2008b).Dotejporystosunkowoniewieluautorówstarałosięsformułowaćcałościowąocenęefektówrealizacjiideiintegracjiwwy-miarachspołecznym,ekonomicznymiprzestrzennym(m.in.Gorzelak,Bachtler,Kasprzyk 2004; Gorzelak, Krok 2006; Krok, Smętkowski 2006; Dołzbłasz,Raczyk2010a).

Uwarunkowania współpracy

Współpracębadasięprzedewszystkimwskalipaństw.Wprawdzieinicjaty-wyintegracyjnekoordynująiwspierająinstytucjekrajoweimiędzynarodowe,ale ichpowodzeniezależyodzaangażowaniawładz i społeczności lokalnych.Poszczególneprzedsięwzięciainicjujesię,popieraiupowszechnianiawłaśnienaszczeblulokalnymiregionalnym,więcpraktycznywymiarwspółpracyzależyprzedewszystkimodmiejscowychuwarunkowańiliderów(Scott1999).Analizującprzedmiotowezagadnienie,nienależyzapominaćojegozłożonym

charakterze.Jestonouwarunkowanenietylkoczynnikamiinstytucjonalnymiczyfinansowymi,lecztakżespecyfikąposzczególnychobszarów(Dołzbłasz,Raczyk2010a).Ponieważniesposóbsporządzićlistywszystkichpotencjalnychdetermi-nant,wpracyskupionosięnajedynienawybranych:przyrodniczych(wtymnacharakterzegranicy),społecznych(np.mniejszościnarodowe,język,różnicekul-turowe),historycznych(np.doświadczeniazprzeszłości,zmianygranic),ekono-micznych(np.zróżnicowanypoziomrozwojuekonomicznego),sieciosadniczejiinfrastrukturzekomunikacyjnej.

Granicazachodnia

PrzemianypolityczneiekonomicznewPolsceiNiemczechnapoczątkulat90.stworzyływarunkisprzyjającedynamicznemurozwojowiwspółpracy.Odpo-czątkuostatniejdekadyintensywnierozwijałosięwspółdziałaniejednostektery-torialnych,szkół,instytucjikulturyisamorządugospodarczego.Wzrósłruchtu-rystycznyiobrotyhandluprzygranicznego(Ciok2004;Krätke1999),a takżezaczęłypowstawaćeuroregiony,któreobecnieuznajesięjedneznajlepiejdzia-łającychwPolsce.Współpracadotyczyłakwestiispołeczno-kulturalnych,gospo-darczych,iwiążącychsięzinfrastrukturątechniczną(Ciok,Raczyk2008).Najejintensyfikacjęwpłynęłarealizacjaprogramówunijnych.Właśnienatympogra-niczu–jakopierwszymwPolsce–od1994r.wdrażanoPhareCBC(Gorzelak,Bachtler,Kasprzyk2004).Głównymielementamistrukturwspółpracybyływów-czaseuroregiony(Jurczek2002).DługietrwanierelacjizNiemcamispowodo-wało,żerozwiązaniaorganizacyjno-instytucjonalne,któreprzyjętopodczasre-alizacjiwspółpracy na granicy zachodniej, zaczęto traktować jakomodeloweiadaptowaćdorealiówinnychobszarówprzygranicznychPolski(Gorzelak,Krok2006;Dołzbłasz2009).


Granicępolsko-niemieckązaliczyćnależydogranicwewnętrznychUEce-chującychsięnajwiększymidysproporcjamipoziomurozwojuekonomicznego(Scott,Collins1997;ESPON2006;Topaloglouiin.2005).Wydajesię,żejesttoważnaprzeszkodawewspółpracy.Obiestronylicząbowiemnainnekorzy-ścizkooperacji.Ponadtoobszaryprzygranicznepopolskiejiniemieckiejstroniecharakteryzująsięrelatywnieniskimpoziomemzagospodarowaniaorazperyfe-ryjnympołożeniem(Ciok2004;Krätke2002).Znacznezróżnicowaniepozio-murozwojuobserwujesięzarównowewnątrzobupaństw(centrum–peryferia),jak i w układzie międzynarodowym (polski pogranicze–niemieckie pograni-cze).Wartozauważyć,żebarierakulturowanagranicyzachodniejjeststosun-kowoduża.Funkcjonująnegatywnestereotypy,anastosunkiobunarodowościwpływająnegatywnedoświadczeniahistoryczne(Krätke1999,2002;Leibenath,Knippschild 2005). Cały czas poważnym problemem jest bariera językowa(Jańczak2008).Zacieśnianiu transgraniczegowspółdziałanianiesprzyja rów-nieżfakt,żepolscymieszkańcyobszaruprzygranicznegotoludnośćnapływowa.Brakzakorzenieniaipoczuciawięzizmiejscemzamieszkaniamożewpływaćnaobniżenie lokalnejaktywności,w tymwzakresiewspółpracy transgranicznej.Jednakwrazzobserwowanymwzrostemtożsamościlokalnejiregionalnejorazrozwojemspołeczeństwaobywatelskiegoznaczenietejbarierypowinnomaleć.Ztymczynnikiemwiążesięteżpoziomkapitałuspołecznego,którynaobszarzeprzygranicznymjestrelatywnieniższy–istniejąjedynienieliczneizolowaneob-szaryaktywnościlokalnej(Janc2008).Należyzwrócićuwagę,żeuwarunkowa-niahistorycznewprawdziestanowiąbarierę,alemogątakżetworzyćpłaszczyznęwspółpracy(wspólnepielęgnowaniedziedzictwakulturowego,turystykasenty-mentalnaitp.).Spośróduwarunkowańprzyrodniczychniewątpliwenajwiększeznaczeniema

charaktergranicypaństwowej,wwiększościopartejnaOdrzeiNysieŁużyckiej.Rzekaokazuje sięniezwykle istotnąbarierą (Koschatzky2000), znaczniebo-wiemograniczaswobodnyprzepływosóbitowarów.Niewielkaliczbamostówsprawiła,żeformalnalikwidacjaprzejśćgranicznychpoprzystąpieniuPolskidostrefySchengenjedyniewniewielkimstopniuzwiększyłaprzepuszczalnośćgra-nicy.Istotnąpoprawęodnotowanotylkonaodcinkupółnocnym(granicalądowa),gdzieobserwujesięsymptomypowstawianiaregionutransgranicznego.Świadcząotymm.in.napływobywatelipolskichdomiejscowościprzygranicznychpostro-nieniemieckiej,codziennetransgranicznedojazdydopracywSzczecinie,atak-żeswobodnyruchturystówikuracjuszywstrefienadmorskiej.Trzebazauważyć,żerzekagranicznamogłabystaćsięważnymimpulsemdowspółpracy,np.wza-kresieochronyśrodowiska,zapobieganiaklęskomnaturalnym,przedsięwzięćgo-spodarczychczyturystyki.DotychczasjednakpotencjałuOdryniewykorzystałaanipolskastrona,anitymbardziejwspółpracującezesobąpodmiotyzpograni-czapolsko-niemieckiego.Należystwierdzić,żenapograniczupolsko-niemiec-kimniewystępujeprzesłanka, która samodzielnie determinowałaby charakterwspółpracy.


PoakcesjiPolskidoUEwlatach2004–2006nagranicyzNiemcamirealizowa-notrzyprogramyInterregIIIA:Polska(województwodolnośląskie)–Saksonia,Polska(województwolubuskie)–Brandenburgia,Polska(województwozachod-niopomorskie)–MeklemburgiaPomorzePrzednie/Brandenburgia.Alokacjadlastronypolskiejwyniosła86,6mlneuroibyłanajwyższaspośródwszystkichpol-skichgranic.Ekonomiczneprzesłankirozwojuwspółpracybyłytamwięcnaj-większewcałejPolsce.

Granicapołudniowa

Przełom we współpracy Polski z południowymi sąsiadami, podobnie jakwprzypadkuinnychgranic,nastąpiłwlatach90.Formalnewspółdziałanieod-bywałosięwówczaswramachtworzonycheuroregionów.Dziękiwprowadze-niumałegoruchugranicznegowzrosłypowiązaniainterpersonalne.Rozwijałasięwspółpracasamorządóworaz izbgospodarczychdziałającychnapograni-czu.Napodkreśleniezasługująszczególnieistotnewspólnedziałaniawzakre-sieochronyśrodowiska.Do intensyfikacjiwspółpracywalnieprzyczyniłysięprogramPhareCBC,aodrozszerzeniaUEw2004r.InterregIIIA(Dołzbłasz,Raczyk2007).Układinstytucjonalnyrealizującywspółpracę,któryistniałnagranicypołu-

dniowejwokresieprzedakcesyjnym,byłsłabiejrozwiniętyniżnagranicyza-chodniej.Euroregiony,któredecydowałyotworzeniuwspółdziałaniaprzygra-nicznego,miałydużomniejszemożliwościpozyskiwaniaśrodkówfinansowych.ZaangażowaniefinansoweUEwramachPhareCBCnapograniczubyłodwu-dziestokrotnie,anawzdłużpolsko-słowackiejgranicynawetczterdziestokrotnieniższeniżnapograniczuzachodnim.AkcesjaPolskidoUEwytworzyłanowyukładinstytucjonalnyzajmującysięwspółpracąprzygraniczną.Wlatach2004–2006alokacjadlastronypolskiejwramachInterregIIIAPolska–Czechywynio-sła18mlneuro,aPolska–Słowacja–10,5mlneuro.Pogranicza polsko-czeskie i polsko-słowackie stanowią przykład obszarów

orelatywnieniskimpoziomiedysproporcjirozwojugospodarczego.Cowięcej,poobustronachgranicywystępująpodobnekłopoty,np.istnienieobszarówpro-blemowych, konieczność restrukturyzacji tradycyjnych gałęzi przemysłu, jakrównieżzbliżonecele,np.procesyintegracyjneiposzukiwanieczynnikówak-tywizujących.Należyzauważyć,żebarierakulturowanagranicypołudniowej jestmniej-

szaniżnazachodniej.Ponadtonarozwójwspółpracytransgranicznejpozytyw-niewpływałanieobecnośćsilniezakorzenionychnegatywnychstereotypów.Coważne,napołudniuwystępowałbardziejprzychylnystosunekdoinnychnarodo-wości,abagażwspólnychdoświadczeńhistorycznychbyłmniejszy.Polskagranicapołudniowaprzebiegawwiększościwobszarzegórskim,co

niewątpliwie stanowi barierę komunikacyjną.Dlatego tak duże znaczeniemaliczbapołączeńtransportowychorazmożliwośćichswobodnegowykorzystywa-nia.Możetonastręczaćpewnychtrudnościzwłaszczawzimie.Nagranicypołu-


dniowejfunkcjonowałoponad150drogowychprzejśćgranicznych,spośródktó-rychdużobyłoulokowanychnaszlakachturystycznych1.Takastrukturaprzejśćgranicznychułatwiałalokalnyruch.PowejściuPolski,CzechiSłowacjidostrefySchengende factozniesionoformalneograniczeniaprzepływuludzi.Znakomicieułatwiłotoruchlokalny,atakżedałoimpulsdorozwojuturystykitransgranicznej.Charakterwspółpracydeterminujefakt,żegranicajestusytuowanawobsza-

rzeatrakcyjnymturystycznieicennymprzyrodniczo–wzdłużniejistniejąliczneparkinarodoweikrajobrazowe(Belofiin.2008).Poniekądnarzucatoobszarypotencjalnejwspółpracyzgodnejzespecyfikąregionu.Wefekciepotencjałinte-gracjinapograniczupolsko-czeskimipolsko-słowackmjestwiększyniżnp.napograniczupolsko-niemieckim.Jednakmożetoprowadzićdopowstaniaiutrwa-lenia„monokultury”współpracy,czylizdominowaniajejprzezturystykę.Południowyobszarprzygranicznyna tle innychwPolscewyróżniasięsto-

sunkowogęstąsieciąosadnicząiwysokimpoziomemuprzemysłowienia.Jednakznacznaliczbaobszarówchronionychzwiększaryzykowystąpieniawielukon-fliktówprzestrzennych.Nagranicypolsko-słowackiejszczególnieodczuwalnajestbarieraekologicz-

na(Więckowski2004,s.53).Koncentracjaobszarówchronionychbezpośrednioprzylegającychdoliniigranicznejutrudniabudowęnowychszlakówtransporto-wych,awkonsekwencjiprzepływludzi.Jednakochronaśrodowiskatakżemożestanowićważnąpłaszczyznęwspółpracy.

Granicawschodnia

Sformalizowanawspółpracanapolskimpograniczuwschodnim,którestano-wijednocześniezewnętrznągranicęUE,trwazdecydowaniekrócejniżnazacho-dzieipołudniu.Cowięcej,dotychczasfunkcjonowałytamniecoinnerozwiąza-niainstytucjonalno-organizacyjne.Granicęwschodniąwytyczono,nieuwzględniającnawieluodcinkachlokal-

nychiregionalnychpowiązańfunkcjonalno-przestrzennych,atakżewieloetnicz-nościtychterenów.Do1991r.byłatogranicazamknięta,jedyniewnikłymstop-niuprzepuszczalna.Doprowadziłotodoperyferyzacjispołeczno-ekonomicznejpogranicza,którąwciążstosunkowołatwodostrzec.Naniewielkiemożliwościbezpośredniejwspółpracy,atakżekontaktówobywateliiinstytucjiwpływałyre-strykcyjneograniczeniaiurzędowakontrola(Kawałko2008).Dopierozmianysystemowewlatach90.umożliwiływspółpracę,zwłaszcza

instytucjonalną,np.miedzyjednostkamiterytorialnymi,szkołamiiinstytucjamikultury.Napodkreśleniezasługujerozwójhandluprzygranicznegoorazwspół-działaniesamorządówgospodarczych.Późniejniżnainnychgranicach–dopierowdrugiejpołowielat90.–zaczęłypowstawaćeuroregiony.Wartojednakodnoto-wać,żepowołanojeprzedewszystkimwwynikuinicjatywodgórnych,więcichaktywnośćbyłaznaczniemniejsza.Ponadtoniemogłyliczyćnawiększewspar-

1 Stanna20grudnia2007r.


ciefinansowe.Do2004r.nagranicywschodniejzrealizowanozaledwiekilka-naścieprojektówzarządzanychprzezeuroregiony.Wporównaniuzinnymigra-nicamiwspółpracabyłazdecydowaniemniej intensywna(zwyjątkiemhandluprzygranicznego).PowejściuPolskidoUEw2004r.wschodnieprzygraniczeobjęłowsparcie

wramachProgramusąsiedztwaPolska–Białoruś–UkrainaInterregIIIA/TACISCBC2004–2006.Wcześniej,od1998r.,funkcjonowałprogramPhare,alekwo-tyalokacjibyłyzdecydowaniemniejsze.ProgramPolska–Białoruś–Ukrainawspółfinansowałystronapolska(37,8mln

euro),białoruskaiukraińska(po8mlneuro).Zauważalnaasymetriawdostępiedośrodkówfinansowychpoobustronachgranicyutrudniałatworzenierealnychpowiązańirealizacjęprojektówtransgranicznych.Mimowspólnegosystemuin-stytucjonalnegoprogramywspółpracypoobustronachgranicymogłybyćde fac-torealizowaneniezależnie.Istotną barierę stanowiła niedostateczna liczba połączeń transportowych

iprzejśćgranicznych.Ponieważw2004r.polskagranicawschodniastałasięze-wnętrznągranicąUE,aPolskaod2007r.jestczłonkiemstrefySchengen,spotę-gowałsięefektgranicyjakobariery.Formalneograniczeniautrudniająswobodnyruchmieszkańców,atakżetworzeniepowiązańgospodarczych,kulturalnychczyturystycznych.Jaksięokazuje,oddolnawspółpracastanowidużowiększewy-zwanieniżinicjowanairealizowanaprzezinstytucjeponadlokalne.Pojawiającesięproblemyłatwiejprzezwyciężyćinstytucjomreprezentującymcentrumlubsa-morządyregionalne.NatakistanrzeczywpływarównieżznacznacentralizacjaukładuadministracyjnegonaBiałorusiiUkrainie(Haase,Wust2004).Napograniczuwschodnim,podobniejaknazachodnim,występujejednaznaj-

większychwEuropiedysproporcjirozwojuspołeczno-ekonomicznegopomiędzyterenamipoobustronachgranicy.Wtymprzypadkuwyższympoziomemrozwo-jucechujesięstronapolska(ESPON 2006).Należypamiętać,żewspółdziałanienawschodziezależyrównieżoduwarunkowańpolitycznych,zwłaszczanagra-nicypolsko-białoruskiej.Barierakulturowa(wtymjęzykowa)jestrelatywnieniewielka.Poobustro-

nachwystępująmniejszościnarodowe,częstospotykasiępowiązaniarodzinne,miejscowenarodymająwspólnąhistorięiznająjęzykisąsiadów,ajęzykarosyj-skiegoużywasięnacałympograniczu.Istnieniemniejszościnarodowychpowin-nosprzyjaćwspółpracy.Utrudniaćjąmogądoświadczeniahistoryczne,zwłasz-czawprzypadkuPolskiiUkrainy,atakżezwiązanezniminegatywnestereotypy,którewpływająnapostrzeganiesąsiadów.Należyjednakpodkreślić,żePolacy,UkraińcyiBiałorusinimająosobienawzajemcorazlepszezdanie.Zawspółpracą z Białorusią przemawiają następujące przesłanki: występo-

wanie bardzo cennych przyrodniczo obszarów, położenie na szlaku zEuropyZachodniejdoMoskwy,którynależydonajważniejszychnakontynencie,atak-żelicznepozostałościpowspólnejhistorii,któremogądaćasumptdokontaktówkulturalnychirozwojuturystyki(Proniewski,Proniewski2008).


Wprzypadkupograniczapolsko-ukraińskiegonależyzwrócićuwagęnaowoc-nąwspółpracęośrodkówakademickich,występowaniecennychprzyrodniczoob-szarów,którewymagająwspólnejochrony,aprzytymumożliwiająrozwójtury-styki,licznezabytkinależącedodziedzictwakulturowegoobunarodów,przebiegważnychponadnarodowychszlaków transportowych, jak również trwająceodkońca lat 90. zaangażowanie polskich inwestorów po drugiej stronie granicy(Miszczuk2008a).

Analiza empiryczna projektów

Na podstawie badań cząstkowych poszczególnych granic przeprowadzonoanalizęwszystkichniemal600projektówzrealizowanychwramachprogramuInterregIIIAwPolsce2.Kwotyalokowanenaprogramywspółpracyzostałyprak-tyczniewcałościwykorzystane,więcwprzypadkuzdolnościabsorpcyjnejzasad-niemożnamówićosukcesie.Coistotne,znaczącebyłorównieżzainteresowaniepotencjalnychbeneficjentów.Wskazujeto,żewokresieprogramowania2004–2006udałosięrozpropagowaćideęwspółpracynawszystkichterenachprzygra-nicznychPolski.Liczbarealizowanychprojektówstanowipochodnąśrodkówfinansowychdo-

stępnychwramachposzczególnychprogramów.Średniawielkośćprojektówbyłaprzytymróżna–od159tys.euronagranicypółnocno-wschodniejdook.270tys.euronagranicyzachodniej.Wpłynęłotonazróżnicowanypoziomkoncentracjiśrodków.Najmniejszakoncentracjawystępowałanagranicywschodniej(na40%projektówprzypadłook.75%środków),najwyższazaśnazachodniej(na40%projektówprzypadłoprawie90%środków).Stanowiłotoefektodmiennejstruk-turyrodzajowejprojektów(wostatnimprzypadkudużyudziałprojektówinfra-strukturalnychobardzowysokiejkwociedofinansowania).Pomimo podobnych uwarunkowań instytucjonalnych i formalnoprawnych

strukturarodzajowaprojektówwykazywałaistotneróżnice.Byłyoneszczególniewidocznenanajniższympoziomiepodziałuwedługkategoriiinterwencji(ryc.1).Uwarunkowaniaspecyficznedlaposzczególnychprogramówodgrywałyzatemważnąrolę–nakażdejgranicybyłyoneinne.Charakterystyczną cechą granicy południowej był wyjątkowo duży udział

projektówdotyczącychturystyki.Szczególniewyraźnadominacjawystępowa-ławprzypadkutworzeniawspólnychusługdlaprzemysłuturystycznego(kate-goria173),amniejszawzakresieinwestycjimajątkowychwturystyce(kategoria171).Wynikałotozistnieniapoobustronachgranicywarunkówprzyrodniczychsprzyjających zorganizowanymwyjazdompozamiejsce stałego zamieszkania(obszarSudetówiKarpat).Narozwójturystykitransgranicznejzpewnościąpo-zytywniewpłyniebrakformalnychgranicpaństwowychpowejściuPolski,CzechiSłowacjidostrefySchengen.

2 Nieuwzględnionoprojektówrealizowanychwramachwspólnegoprogramupolsko-litewsko- -rosyjskiego.


0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

2416

316

417

117

2c17

2e17

2s17

2t17

2z 173

174

181

182

183 21 22 23 24 312

3122

3123 322

323

341

343

344

345

352

353

354 36

Granica zachodniaGranica południowaGranica wschodnia

Ryc. 1. Projekty realizowane w Polsce w ramach Interreg III A 2004–2006 według katego-rii interwencji funduszy strukturalnych (%)

Kategorie interwencji (OJ L 063, 03/03/2001): 163. Doradztwo dla przedsiębiorstw; 164. Wspólne usługi dla przedsiębiorców; 171. Turystyka, inwestycje majątkowe; 173c. Imprezy kulturalne – inwe-stycje niemajątkowe; 172e. Imprezy edukacyjne – inwestycje niemajątkowe; 172s. Imprezy sportowe – inwestycje niemajątkowe; 172t. Imprezy turystyczne – inwestycje niemajątkowe; 172z. Pozostałe imprezy – inwestycje niemajątkowe; 181. Projekty badawcze; 182. Transfer technologii i innowacji; 183. Infrastruktura B + R; 21. Polityka rynku pracy; 22. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu; 23. Rozwój kształcenia i szkolenia zawodowego; 24. Potencjał adaptacyjny pracowników; 3122. Dro-gi lokalne/regionalne; 3123. Ścieżki rowerowe; 323. Usługi dla obywateli; 341. Ochrona powietrza; 343. Odpady komunalne i przemysłowe; 344. Woda pitna; 345. Oczyszczanie ścieków; 353. Ochro-na, poprawa i odtworzenie środowiska naturalnego; 354. Dziedzictwo kulturowe; 36. Infrastruktura społeczna i ochrona zdrowia publicznego.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

Wprawdzie we wszystkich programach projekty infrastruktury drogowejodgrywaływażną rolę, ale na granicywschodniej ich udział był największy.Stanowiłotozapewneefektznacznychpotrzebwtymzakresie.Wschodniepo-graniczewyróżniałosięponadtorelatywniedużymudziałemprojektównauko-wych(badanianaukoweirozwójtechnologiczny),którywynikałzożywionegowspółdziałaniajednosteknaukowychibadawczych.Nagranicyzachodniejzakres tematycznyprojektówbyłnajszerszy.Należy

uznać to zakonsekwencjęnajwiększych środków,którenanieprzeznaczono.Wstrukturzerodzajowejzdecydowaniedominowałyprojektyinfrastrukturyspo-łecznej,m.in.domykultury,świetlice,centrakulturalno-edukacyjne.StanowiłotoefektdobregoprzygotowaniadopozyskiwaniaśrodkówzUEsamorządówlo-kalnych,któreprzeważaływstrukturzebeneficjentów.Pewneznaczeniemógłmiećrównieżfakt,żetamtejszesamorządyartykułowałyniecoinnepotrzebyniż


np.nagranicywschodniej.Ponadtonazachodziezrealizowanowięcejprzedsię-wzięćzwiązanychzinfrastrukturąturystyczną,transgranicznymisieciamirowe-rowymi,atakżezpotencjałemadaptacyjnympracowników.Występowanieanalogicznychuwarunkowańpoobustronachgranicykształ-

tujespecyficznekierunkiwspółpracy.Możnatookreślićmianemczynnikainte-grującego,którywpływanadynamikęicharakterwspółpracytransgranicznej.Dlategopodczastworzeniapolitykiwspółpracybardzoważnąrolępowinnaod-grywaćwłaśnieidentyfikacjaowegoczynnika.Jeślizaśnieistnieje,należyza-stanowićsięnadjegowykreowaniem.Jednakniewolnozapominać,żenadmier-nenatężenieczynnikaintegrującegomożedoprowadzićdozbytniegozawężeniawspółpracyiograniczeniajejdojednejpłaszczyzny.Możetoniekorzystniewpły-waćnajakośćwspólnychdziałań.Trzebateżpodkreślić,żebraktakiegoczynni-kanieprzekreślaoczywiścieszansynatransgraniczneprzedsięwzięcia,alena-rzucakoniecznośćstosowaniainnychsposobówichorganizacji.Zauważmy,żetworzenieregionówtransgranicznychtakżejestłatwiejsze,jeśliwystępujeczyn-nikintegrujący(Dołzbłasz,Raczyk2010b).Strukturabeneficjentówprogramównawszystkichuwzględnionychgranicach

byłapodobna(ryc.2).Występowałyjednaktakżepewnecharakterystyczneróż-nice.Wstrukturzebeneficjentówzdecydowanieprzeważałyjednostkisamorząduterytorialnego,wśródktórychwyraźniedominowałygminy.Nagranicywschod-niejudziałgminbyłniższyniżnazachodniejipołudniowej,cowynikałozwłasz-cza:− zesłabszegoprzygotowaniagminnawschodziedoudziałuwprogramieipraw-dopodobniedowykorzystywaniaśrodkówzfunduszystrukturalnychwogóle(brakowałodoświadczeniawtymzakresie);

− zmniejintensywnychkontaktówzpartneramipodrugiejstroniegranicy.Utrudnienia w kontaktach z partnerami z Białorusi, wmniejszym stopniu

zUkrainy,stanowiłyskutekm.in.silnejcentralizacjipodrugiejstroniegranicyibrakurównorzędnegopartneranapoziomielokalnym.Współpracęrealizowanonawschodziezdużymudziałemadministracjicentralnej.Wobecznacznejcentra-lizacjipodejmowaniadecyzjipodrugiejstroniegranicywłaśnietenszczebelad-ministracjimógłnajefektywniejprzyczyniaćsiędoprzezwyciężaniaistniejącychtrudnościformalnychwewspółpracy.Nagranicyzachodniejwystępowałniższyudziałinstytucjinaukowych.Mogło

towynikaćzrelatywnieniewielkiejatrakcyjnościpolskichośrodkównaukowychdlaichniemieckichodpowiednikóworazznacznychróżnicwpoziomiezaawan-sowaniatechnologicznegoiorganizacji.Wprzypadkupozostałychgranictedys-proporcjewydająsięmniejistotne,arównocześnieudziałinstytucjinaukowychbyłwiększy.Zkoleiwięcejprzedsięwzięćrealizowałyszkoły,któreprzejawia-łyaktywnośćprzedewszystkimwzakresiewymianmłodzieży.Wartozauważyć,żeudziałorganizacjipozarządowychbyłwiększynagranicywschodniej.Możetozjednejstronywynikaćzniecowyższegopoziomukapitałuspołecznegonaobszarachwschodnich,zdrugiejzaśzesłabszegoprzygotowaniajednosteksa-morządulokalnegodoudziałuwprogramie.Ponadtonagranicywschodniejob-


serwowanobardziejożywionądziałalnośćinstytucjikultury.Wprawdziebarierainstytucjonalnabyłatamwyraźniewiększaniżnagranicyzachodniej,alebarie-rakulturowa(wtymjęzykowa)–mniejsza.Programywspółpracyprzygranicz-nejwPolscewschodniej,podobniejaknapograniczupolsko-niemieckim,wydat-niepomagająwprzełamywaniunegatywnychstereotypównarodowościowych.Wistocieniewielkiudziałprzedsięwzięć,którepomagająwbudowaniukontak-tówmiędzyludzkich,wskazuje,żetegozadanianieudałosiędotychczaswpeł-nizrealizować.

0 10 20 30 40 50 60

Euroregiony

Kościoły

Parki narodowe/krajobrazowe

MSP

Opieka zdrowotna

Administracja rządowa

Lasy państwowe

Instytucje otoczenia biznesu

Instytucje naukowe

Jednostki kultury

Szkoły

JST województwo

NGO

JST powiat

JST* gmina

granica zachodniagranica południowagranica wschodnia

Ryc. 2. Projekty realizowane w Polsce w ramach Interreg III A 2004–2006 według typu beneficjenta (%)

* JST – jednostka samorządu terytorialnego.

Uwaga: Typologia beneficjentów funduszy strukturalnych według Dołzbłasz, Raczyk 2010a.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

Analizyzależnościmiędzystrukturąrodzajowąprojektówastrukturąbenefi-cjentównaposzczególnychgranicachpotwierdzająwystępowanieogólnychpra-widłowości(ryc.3).Jednostkisamorząduterytorialnegoiadministracjarządowapreferowałyprojektyzzakresuinfrastrukturypodstawowej,któreodpowiadałyichgłównympłaszczyznomdziałalności.Organizacjepozarządowe,szkoły,in-stytucjenaukoweijednostkikulturyrealizowałyprojektydotyczącesektorapro-dukcyjnegoorazzasobów ludzkichwewłaściwych imdziedzinach.Pozostałegrupybeneficjentówodgrywałyjedynieniewielkąrolę.Wprzyszłościnienale-żysięspodziewaćwzrostuichznaczenia.Oznaczato,żenakształtwspółpracydecydującywpływbędąwywieraćdwiepierwszegrupy.Dostrzeżonezależno-ściwskazują,żezmianastrukturyprojektówwymagazmianystrukturybenefi-


cjentów.Dlategonależyświadomiekształtowaćpolitykęwspółpracy,dążącdookreślonychproporcjimiędzyposzczególnymigrupamibeneficjentów.Byćmożewskazanebyłobyprzygotowanieprogramówwspółpracynietylkonapodstawiecelówipriorytetówtematycznych,lecztakżedocelowychgrupbeneficjentów3. Działaniapromująceprogramwśródpotencjalnychbeneficjentóworazichakty-wizacjasąnarzucającąsiękoniecznością.Należyprzytymuwzględniaćspecyfi-kęgrupubiegającychsięowsparcie.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Instytucje naukowe

Instytucje otoczenia biznesu

Euroregiony

Jednostki kultury

NGO

Parki narodowe/krajobrazowe

Kościoły

JST województwo

MSP

Opieka zdrowotna

JST – gmina

JST – powiat Parki narodowe/krajobrazowe

Szkoły

Administracja rządowa

Sektor produkcyjny

Zasoby ludzkie

Infrastruktura podstawowa

Ryc. 3. Projekty realizowane w Polsce w ramach Interreg III A 2004–2006 według typu beneficjenta i kategorii interwencji (%)


Strukturęprzestrzennąrealizowanychprojektówcechowało(ryc.4):− szczególneznaczenieobszarówmiejskich;− wysokakoncentracjawnajwiększychmiastach(np.Szczecin,Lublin,Białystok,Opole,JeleniaGóra);

− dużeznaczenieprzejśćgranicznychdlatworzeniawspółpracy,zwłaszczawpo-dzielonychmiastach(np.Zgorzelec/Görlitz,Słubice/FrankfurtnadOdrą);

− zmienneznaczenieodległościodgranicydlalokalizacjiprojektów,mianowi-cie:dużenapołudniu,arelatywneniewielkienawschodzieizachodzie;możetooznaczać,żeczynnikintegrującynagranicypołudniowejwpływarównieżnalokalizacjęprojektów;wartozauważyć,żeprzeważająprojektyrealizowanenatereniewystępowaniaczynnika,czyliobszarachgórskichSudetówiKarpat;

3 Wprawdziewdokumentachprogramowychwyróżniasiępotencjalnychbeneficjentówpo-szczególnychdziałań,alewniewielkimstopniuuwzględniasięichrealnezainteresowania,atak-żezdolnościzgłaszaniairealizacjiprojektuwspółpracy.


− znaczącarolaliderówlokalnychwnawiązywaniuwspółpracy(np.stowarzy-szeniagmin);

− częściowe uwarunkowanie poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego(wyższypoziomrozwojujakoczynniksprzyjającywspółpracy).

1

16

24

otoczenie produkcyjnezasoby ludzkieinfrastruktura podstawowa

Kategorie interwencji (poziom 1)

0 20 40 60 80

9

Liczba projektów

km

Ryc. 4. Rozmieszczenie projektów realizowanych w ramach Interreg III A 2004–2006 we-dług kategorii interwencji


Efekt transgraniczny

W przypadku znacznej części badanych przedsięwzięć efekt transgranicz-nynależyuznaćzawzględniesłaby.Doprowadziłado tegoprzedewszystkimokreślona struktura rodzajowaprojektów–dominacja inwestycji infrastruktu-ralnych.Takiedziałaniamożnabyłorealizowaćnawetbezpartnerapodrugiejstroniegranicy.Niewielkieoddziaływanietransgranicznewynikatakżezestruk-turybeneficjentówprogramu,wktórej zdecydowaniedominowały samorządylokalneiregionalne.Tegorodzajupodmioty–m.in.zpowodówformalnopraw-


nych–miałybardzodużetrudnościwrealizacjizłożonychdziałańmiędzypań-stwowych.NależyodnotowaćdużeznaczniebarierywpostaciniewystarczającejświadomościroliefektutransgranicznegowdziałaniachrealizowanychwramachInterregIII.ZaJamesemW.Scottem(1996)możnastwierdzić,żewspółpracawwieluwypadkachograniczasiędorealizacjiprojektówinwestycyjnych(głów-nieinfrastrukturalnych).Wartozwrócićuwagęnacharakterystycznewspółzależnościmiędzyposzcze-

gólnymicechamiwspólnychprzedsięwzięć(ryc.5):− rodzajbeneficjentawpływanakierunekwsparcia,lokalizacjęibezpośrednionaefekttransgraniczny;

− lokalizacjaprojektu(np.wukładzieobszarwiejski–miasto)wpływanakieru-nekwsparciaiefekttransgraniczny,zwłaszczawprzypadkuniewielkiejodle-głościodgranicy;

− kierunekwsparcia(rodzajpodejmowanychdziałań)wpływanaefekttransgra-niczny.

Beneficjent

Lokalizacja Efekt

transgraniczny Kierunek wsparcia

(kategoria interwencji)

Ryc. 5. Elementy organizacyjne kształtujące efekt transgraniczny projektów realizowa-nych w ramach programów Interreg III A

Źródło: opracowanie własne.

Zaprezentowany schemat ukazuje, że kierunek wsparcia jest czynnikiemzdeterminowanymprzeznajwięcejelementów.Pozwalatosformułowaćwnio-sek, że odgrywa on kluczową rolę w kształtowaniu efektu transgranicznego.Wzmocnienie efektu transgranicznego projektów zależy od kompleksowychdziałań,dlategozmianatylkojednegoelementuokreślającegoprojektymożesięokazaćniewystarczająca.Należypołożyćwiększyniżdotychczasnacisknaefekttransgraniczny.Wpraktycebardzoczęstookazujesię,żeschodzionnadalszyplanibywapodporządkowywanydoraźnymcelom,np.wykorzystaniuśrodkówUE,potrzebominwestycyjnymiłatwościrealizacji.

Wnioski

Napodstawieprzeprowadzonychbadańmożnastwierdzić,żemimoróżnychuwarunkowaństrukturaprojektówbyłaczęściowopodobna.Wynika toz fak-


tu, że istotną rolęwprocesie różnicowania charakteruwspółpracyodgrywałaprzedewszystkimstrukturaaktorówwspółpracy,którabyłazasadniczojednoli-ta.Dominacjaprojektówinfrastrukturalnychwynikałazogromnychpotrzebin-westycyjnychwszystkichprzygranicznyPolski,któreprzezwielelatnależałydoobszarówperyferyjnych.Ponadtookazałosię,żenawszystkichgranicachwspół-pracajedyniewmałymstopniusprzyjałabudowieregionówtransgranicznych.Zdecydowaniewiększąwagęprzywiązywanodorealizacjibieżących,patryku-larnychpotrzeb–zarównoPolski,jakikrajówsąsiednich.Zajednąznajważniejszychokolicznościróżnicującychcharakterwspółpra-

cynależyuznaćwystępowanieczynnikaintegrującego.Dobitnieświadczyotymsytuacjanagranicypołudniowej.Położeniepograniczapolsko-czeskiegoipol-sko-słowackiegowewspólnychpasmachgórskich,atakżenieobecnośćsilnychbarier politycznych i kulturowych sprawiają, że najważniejszymi aspektamiwspółdziałaniastałysięturystykaiochronaśrodowiska.Górskagranicaokaza-łasięparadoksalnieniebarierą(aprzynajmniejwmniejszymstopniu),aleważnąprzesłankąwspółpracy.Napołudniumożnazaobserwowaćbardziejzaawansowa-neformywspółpracy,costwarzaszansęnapowstanieregionutransgranicznego.Uwarunkowaniapolitycznerównieżodgrywająistotnąrolę,ograniczającmoż-

liwościwspółpracynagranicyzewnętrznejUE,szczególniezewzględunafor-malizacjęgranicyiznacznącentralizacjęwsąsiednichkrajach.Wprzypadkusą-siedztwaze„starym”krajemczłonkowskimUE(Niemcy)dłuższedoświadczeniei znaczniewiększenakładyfinansowenie podniosływydatnie jakościwspół-pracy.Znacznieważniejszeokazałysięróżniceutrudniającewzajemnerelacje.NatomiastnagranicachznowymiczłonkamiUE,czyliCzechami iSłowacją,wielepodobieństwczyniłowspółpracęłatwiejsząmimorelatywniemniejszychdoświadczeń.Zatemsłusznaokazałasięteza,żewzględnepodobieństwoobsza-rówpoobustronachgranicysprzyjanasileniuwspólnychdziałań.AnalizazwiązkuprzestrzennegorozmieszczeniaprojektówwramachInterreg

IIIA z poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego poszczególnych obsza-rówwykazała,żerealizacjaprogramówwspółpracymożeprowadzićdowzro-stuzróżnicowańintraregionalnych.Możetoświadczyćoistnieniubarieryfinan-sowej,któraograniczaaktywnośćbeneficjentówzobszarówsłaborozwiniętych.Dłuższe trwanie takiej sytuacjimożeprowadzićdopowstaniaprzestrzennychstrukturwspółpracy jedyniena terenachcechujących sięwyższympoziomemrozwojuspołeczno-gospodarczego.Jeśliwspółpracajestintensywna,aleodbywasiętylkonawybranychobszarach,budowaniespójnychregionówtransgranicz-nychstajesięniezmiernietrudnymzadaniem.Skutecznekreowaniepolitykiregionalnejwymagaaktywizacjipodmiotówgo-

spodarczychorazinstytucjinonprofit.Należyrównieżdążyćdonadaniawspół-pracyjaknajbardziejoddolnegocharakteru,któryodzwierciedlałbyaktualnepo-trzebylokalnychspołeczności.Wskazanejestutrwalenieświadomościistnieniawspólnegoobszaruprzygranicznegowśródmieszkańcóworazwładzlokalnychiregionalnychnawszystkichpograniczach.Oczywiścienależywtakichdziała-niachuwzględniaćtakżepartnerówpodrugiejstroniegranicy.Coważne,kon-


taktylokalnychliderówzpartneramizagranicznymipowinnywykraczaćpozaspotkaniazwiązanewyłączniezrealizacjąprogramówwspółpracy.Znacznieuła-twiłobytobudowaniewspólnychregionówtransgranicznych.Zawłaściwąmia-ręsukcesuwzakresietransgranicznegowspółdziałanianależyuznaćpowstanietrwałejsieciwspółpracynapograniczu,któraobejmowałabyzarównojednostkisamorząduterytorialnego,jakiinnepodmiotydziałającewregionie.

Literatura

AndersonJ.,O’DowdL.,1999,„Borders,borderregionsandterritoriality:Contradictorymeanings,changingsignificance”,Regional Studies,t.33,nr7,s.593–604.

BelofM,Mironowicz I.,MlekM.,ZipserT.,PolańskiT.,2008,Uwarunkowania roz-woju przestrzennego Polski wynikające z sąsiedztwa z republiką Czech,Ekspertyzadla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, s. 233–274 [dostęp 30.07.2011: http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom_krajowy/polska_polityka_przestrzenna/ prace_nad_KPZK_2008_2033/Documents/Mironowicz.pdf].

Brunet-Jailly E., 2005, „Theorizing borders: An interdisciplinary perspective”,Geopolitics,t.10,nr4,s.633–649.

ChurchA.,ReidP.,1999,„Cross-borderco-operation, institutionalizationandpoliticalspaceacrosstheEnglishChannel,Regional Studies,t.33,nr7,s.643–655.

CiokS.,1990,Problematyka obszarów przygranicznych Polski południowo-zachodniej. Studium społeczno-ekonomiczne, Warszawa–Wrocław: Państwowe WydawnictwoNaukowe(Acta Universitatis Wratislaviensis, Studia Geograficzne,nr48).

Ciok S., 2004, Pogranicze polsko-niemieckie. Problemy współpracy transgranicznej,Wrocław:WydawnictwoUniwersytetuWrocławskiego.

Ciok S., RaczykA., 2008, „Implementation of the EU community initiative InterregIII A at the Polish-German border: An attempt at evaluation”, w: M. Leibenath, E.Korcelli-Olejniczak,R.Knippschild(red.),Cross-border governance and sustain-able spatial development. Mind the gaps!,Berlin:Springer-Verlag.

CiokS.,LeśniakM.,DołzbłaszS.,RaczykA.,2008,Polska–Niemcy. Współpraca i kon-kurencja na pograniczu,Wrocław:WydawnictwoUniwersytetuWrocławskiego(Acta Universitatis Wratislaviensis,Studia Geograficzne,nr81).

CommissionRegulation(EC),No438/2001of2March2001layingdowndetailedrulesfortheimplementationofCouncilRegulation(EC)No1260/1999asregardsthema-nagementandcontrolsystemsforassistancegrantedundertheStructuralFunds;OJL063,03/03/2001P.0021–0043.

DołzbłaszS.,2009,„Dividedcitiesaslinksofcross-bordercooperationandtheirroleatthePolish-Germanborder”,Region and Regionalism,t.9,nr2,s.221–232.

DołzbłaszS.,RaczykA.,2007,„Newversusoldcross-bordercooperationprogrammesintheexampleofPolish-CzechandPolish-Germanborderareas”,Europa XXI,nr16,s.153–165.

DołzbłaszS.,RaczykA.,2010a,Współpraca transgraniczna w Polsce po akcesji do UE,Warszawa:WoltersKluwerPolska.

DołzbłaszS.,RaczykA., 2010b, „The role of the integrating factor in the shapingoftransborderco-operation:ThecaseofPoland”,Quaestiones Geographicae,t.29,nr4,s.65–73.


EberhardtP.,2004,Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej,Lublin:WydawnictwoUniwersytetuMariiCurie-Skłodowskiej.

ESPON,2006,Atlas. Mapping the structure of the European territory,Bonn:EuropeanSpatialPlanningObservationNetwork.

GorzelakG., Bachtler J.,KasprzykM. (red.), 2004,Współpraca transgraniczna Unii Europejskiej: Doświadczenia polsko-niemieckie,Warszawa: Centrum EuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnychUW,WydawnictwoNaukoweScholar.

GorzelakG.,KrokK. (red.),2006,Nowe granice Unii Europejskiej – współpraca czy wykluczenie?,Warszawa:CentrumEuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnychUW,WydawnictwoNaukoweScholar.

GruchmanB.,Nowińska-ŁaźniewskaE.,ParowiczI.,KötzleA.,HuskoblaG.,OsieckaA., 2002, „Współpraca transgraniczna przedsiębiorstw na pograniczu polsko-nie-mieckimnaprzykładziewojewództwzachodniopomorskiegoilubuskiegoorazlanduBrandenburgii”,Studia Regionalne i Lokalne,nr4(10),s.23–48.

HaaseA.,WustA.,2004,„Advancingintegrationorconstructingnewbarrierstoco-ope-ration?Stimuliandrestrictionsforcross-bordercommunicationatthePolishEasternborderon theeveofEUenlargement”,Journal of Borderlands Studies, t.19,nr2,s.77–100.

HallP.,2008,„Opportunitiesfordemocracyincross-borderregions?LessonsfromtheOresundRegion”,Regional Studies,t.42,nr3,s.423–435.

Janc K., 2008, „The historical shaping of social capital levels in Poland”, Regions Magazine,t.270,nr1,s.14–16.

Jańczak J., 2008, „Polsko-niemieckie regiony transgraniczne i miasta transgraniczepo 2004 roku. Pomiędzy pragmatyzmem instytucjonalnym a izolacją społeczną”, w:S.Dołzbłasz,A.Raczyk(red.),Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonal-no-przestrzennych. Europa bez granic – nowa jakość przestrzeni,Wrocław:InstytutGeografiiiRozwojuRegionalnegoUWr,s.93–100.

JonesR.,2009,„Categories,bordersandboundaries”,Progress in Human Geography,t.33,nr2,s.174–189.

JurczekP.,2002,„Cross-bordercooperationintheGerman-Czech-Polishborderregionattheturnofthecentury”,Journal of Borderlands Studies,t.17,nr2,s.97–103.

Kawałko B., 2008,Granica wschodnia jako czynnik ożywienia i rozwoju społeczno--ekonomicznego regionów przygranicznych. Synteza, Ekspertyza dla Ministerstwa RozwojuRegionalnego[dostęp20.07.2011:http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/ poziom_regionalny/strategia_rozwoju_polski_wschodniej_do_2020/dokumenty/Documents/b3fd8a3c919b4f59a5d7b1be771706a7Kawako.pdf].

KomornickiT.,1999,Granice Polski. Analiza zmian przenikalności w latach 1990–1996,Warszawa:InstytutGeografiiiPrzestrzennegoZagospodarowaniaPAN.

KomornickiT.,2004,„Przemianyprzenikalnościpolskichgranicwlatach1990–2002”,w: T. Markowski (red.),Przestrzeń w zarządzaniu rozwojem regionalnym i lokal-nym,Waszawa: KomitetPrzestrzennegoZagospodarowaniaKrajuPAN,s.391–406(Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN,z.211).

Komornicki T., 2005, „Transport transgraniczny jako pojęcie geograficzne”, Prace Komisji Geografii Komunikacji,t.11,s.55–64.

Komornicki T., 2008a, „Polska granica wschodnia – zmiany w natężeniu, strukturzei kierunkach interakcji w latach 1990–2007”, w: S. Dołzbłasz, A. Raczyk (red.),Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez gra-


nic – nowa jakość przestrzeni,Wrocław:InstytutGeografiiiRozwojuRegionalnegoUWr,s.109–120.

Komornicki T., 2008b, „Granica polsko-białoruska jako bariera przestrzenna”, w:D.Świątek,M.Bednarek,P.Siłka(red.),Współczesne problemy badawcze geogra-fii polskiej – geografia człowieka, Warszawa: Instytut Geografii i PrzestrzennegoZagospodarowaniaim.StanisławaLeszczyckiegoPAN,s.55–61.

KoschatzkyK.,2000,„Ariverisariver–cross-bordernetworkingbetweenBadenandAlsace”,European Planning Studies,t.8,nr4,s.429–449.

KrätkeS.,1999,„Regionalintegrationorfragmentation?TheGerman-Polishborderre-gioninanewEurope”,Regional Studies,t.33,nr7,s.631–641.

KrätkeS.,2002,„TheregionalimpactofEUEasternenlargement:AviewfromGermany”,European Planning Studies,t.10,nr5,s.651–664.

KrokK.,SmętkowskiM.(red.),2006,Cross-border Co-operation of Poland after EU Enlargement: Focus on Eastern Border,Warszawa:CentrumEuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnychUW,WydawnictwoNaukoweScholar.

Leibenath M., Knippschild R., 2005, „Systemic evaluation of cross-border networksofactors:ExperiencewithaGerman-Polish-Czechcooperationproject”,Journal of Borderlands Studies,t.20,nr1,s.77–100.

MisiakW.,RejznerA.(red.),2002,Pogranicze polsko-litewskie: aktywizacja współpra-cy,Warszawa:WydawnictwaUniwersytetuWarszawskiego.

MinghiJ.V.,1963,„Boundarystudiesinpoliticalgeography”,Annals of the Association of American Geographers,t.53,nr3,s.407–428.

MiszczukA.,2008a,Zewnętrzna granica Unii Europejskiej – Ukraina. Możliwości wy-korzystania dla dynamizacji procesów rozwojowych, Ekspertyza dla MinisterstwaRozwojuRegionalnego[dostęp30.07.2011:http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny /poziom_regionalny/strategia_rozwoju_polski_wschodniej_do_2020/dokumenty/Documents/aeeef196308c4633b06760776c558234Miszczuk.pdf].

MiszczukA.,2008b,„Dysproporcjewrozwojupograniczapolsko-ukraińskiegowwa-runkachintegracjieuropejskiej”,w:S.Dołzbłasz,A.Raczyk(red.),Przekształcenia Regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez granic – nowa jakość przestrzeni,Wrocław:InstytutGeografiiiRozwojuRegionalnegoUWr,s.149–155.

MiszczukA.,KawałkoB.(red.),2005,Pogranicze polsko-ukraińskie. Środowisko, społe-czeństwo, gospodarka,Zamość:WyższaSzkołaZarządzaniaiAdministracji.CentrumBadawczo-Szkoleniowe;Lublin:UrządStatystyczny.

Moraczewska A., 2008, Transformacja funkcji granic Polski, Lublin: WydawnictwoUniwersytetuMariiCurie-Skłodowskiej.

NewmanD.,2006,„Thelinesthatcontinuetoseparateus:Bordersinour‘borderless’world”,Progress in Human Geography,t.30,nr2,s.143–161.

NewmanD.,PaasiA.,1998,„Fencesandneighboursinthepostmodernworld:Boundarynarrativesinpoliticalgeography”,Progress in Human Geography,t.22,nr2,s.186–207.

NicolH.N.,MinghiJ.,2005,„Thecontinuingrelevanceofbordersincontemporarycon-texts”,Geopolitics,t.10,nr4,s.680–687.

OtokS.,2007,Geografia polityczna. Geopolityka, ekopolityka, globalistyka,Warszawa:WydawnictwoNaukowePWN.

Palmowski T., 2000, Rola regionów transgranicznych w procesie integracji Europy Bałtyckiej,Gdańsk:WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.


PalmowskiT.(red.),2007,Pogranicze polsko-rosyjskie. Problemy współpracy transgra-nicznej z obwodem kaliningradzkim,Gdynia–Pelplin:WydawnictwoBernardinum.

Perkmann M., 1999, „Building governance institutions across European borders”,Regional Studies,t.33,nr7,s.657–667.

PotockiJ.,2010,Funkcje turystyki w kształtowaniu transgranicznego regionu górskiego Sudetów,Wrocław:WrocławskieTowarzystwoNaukowe.

Proniewski M., Proniewski M., 2008, Zewnętrzna granica Unii Europejskiej – Białoruś. Możliwości wykorzystania dla dynamizacji procesów rozwojo-wych. Współpraca transgraniczna, Ekspertyza dla Ministerstwa RozwojuRegionalnego [dostęp 30.07.2011: http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/ poziom_regionalny/strategia_rozwoju_polski_wschodniej_do_2020/dokumenty/Documents/7f829d86779e487f8912ad00c6b5764cProniewski.pdf].

RykielZ.,1990,„Regionprzygranicznyjakoprzedmiotbadańgeograficznych”,Przegląd Geograficzny,t.62,z.3/4,s.263–272.

Rykiel Z., 1991, Rozwój regionów stykowych w teorii i w badaniach empirycznych,Wrocław:ZakładNarodowyim.Ossolińskich.

Rykiel Z., 2006, Podstawy geografii politycznej, Warszawa: Polskie WydawnictwoEkonomiczne.

Scott J.W., 1996, „Dutch-German Euroregions:Amodel for transboundary co-opera-tion?”,w: J. Scott,A.Sweedler,P.Ganster,W.Eberwein (red.),Border regions in functional transition: European and North American perspectives,Berlin:IRSErkner.

ScottJ.W.,1999,„EuropeanandNorthAmericancontextsforcross-borderregionalism”,Regional Studies,t.33,nr7,s.605–617.

ScottJ.W.,CollinsK.,1997,„Inducingtransboundaryregionalisminasymmetricsitu-ations:ThecaseoftheGerman-Polishborder”,Journal of Borderlands Studies,t.12,nr1/2,s.97–121.

SobczyńskiM.,2006,Państwa i terytoria zależne. Ujęcie geograficzno-polityczne,Toruń:WydawnictwoAdamMarszałek.

SpieringsB.,vanderVeldeM.,2008,„Shopping,bordersandunfamiliarity:ConsumermobilityinEurope”,Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie,t.99,nr4,s.497–505.

StryjakiewiczT., 1996, „Uwarunkowania polsko-niemieckiejwspółpracy przygranicz-nej na tle polityki regionalnej”,w:Z.Chojnicki,T. Stryjakiewicz (red.),Problemy współpracy regionalnej w polsko-niemieckim obszarze przygranicznym, Warszawa:KomitetPrzestrzennegoZagospodarowaniaKrajuPAN,s.7–20 (Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN,z.171).

StryjakiewiczT.,1998,„Thechangingroleofborderzonesinthetransformingecono-miesofEast-CentralEurope:ThecaseofPoland”,GeoJournal,t.44,nr3,s.203–213.

SzulR., 2005, „Borders, languages andEuropean integration”,w:M.Koter,M.Sob-czyński(red.),The role of borderlands in united Europe. Historical, ethnic and geopo-Historical, ethnic and geopo-litical problems of borderlands,Łódź:PaństwowyInstytutNaukowy;Opole:InstytutŚląski,s.7–22.

Szul R., 2008, „Europa bez granic językowych?”, w: D. Ilnicki, K. Janc (red.),Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa bez gra-nic – nowe wyzwania,Wrocław: InstytutGeografii iRozwojuRegionalnegoUWr,s.19–25.

TopaloglouL.,KalliorasD.,ManetosP.,PetrakosG.,2005,„AborderregionstypologyintheenlargedEuropeanUnion”,Journal of Borderlands Studies,t.20,nr2,s.67–89.


VanHoutumH.,2000,„AnoverviewofEuropeangeographicalresearchonbordersandborderregions”,Journal of Borderlands Studies,t.15,nr1,s.57–83.

WęcławowiczG.,DegórskiM.,KomornickiT.,Korzeń J.,Bański J.,Korzeń J., SojaR., Śleszyński P.,Więckowski M., 2006, Studia nad przestrzennym zagospodaro-waniem obszaru wzdłuż granicy polsko-niemieckiej, Warszawa: Instytut GeografiiiPrzestrzennegoZagospodarowaniaPANim.StanisławaLeszczyckiego.

Więckowski M., 2004, Przyrodnicze uwarunkowania kształtowania się polsko-sło-wackich więzi transgranicznych, Warszawa: Instytut Geografii i PrzestrzennegoZagospodarowaniaPAN.

trans-Border cooperatIon projects on the external and Internal eu Borders

– poland case study

Theaimofthispaperwastoanalysetheroleofbordersandtypesofborder-landsincross-bordercooperation.Almost600projectsfromsevenInterregIIIAProgrammes, inwhich Polish border regions participated in the years 2004–2006,wereexamined.Theauthorspaidspecialattentiontothequestionwheth-erthestructureofco-operationfieldsisuniformordiversifiedalongallborders.Althoughmanysimilaritiesdidexist, therewerealso importantdifferences.Itturnedout that thecommon legal frameworkof InterregProgrammesdidnotguaranteeexactlythesamerealisationoftrans-bordercooperation.Thesocalled‘integratingfactor’alsoplayedanimportantrole.Thetypeofborderandneigh-bouringcountry,aswellasdifferentlocalconditionsalsohadanimpactontheprogrammes’implementation.Therefore,theeffectivenessoftrans-borderpro-grammesdependsontheiradjustmenttospecificregionalconditions.

Key words:cross-bordercooperation,borderregions,EUexternalborder,EUinternalborder,In-terreg,Poland.

SylwiaDołzbłasz,AndrzejRaczyk Studia Regionalne i Lokalne ... · charakterze granicy),...

Documents

Transcript of SylwiaDołzbłasz,AndrzejRaczyk Studia Regionalne i Lokalne ... · charakterze granicy),...