UMBERTO ECOSUPERMAN W LITERATURZE MASOWEJ.POWIE POPULARNA: MIDZY RETORYK A IDEOLOGI

WstpKsika ta zawiera szereg szkicw napisanych przy rozmaitych okazjach i dominuje w niejjedna idee fixe. W dodatku nie jest ona moja wasna, lecz Gramsciego. Jak na ksikzajmujc si inynieri narracyjn, czy te powieci zwan popularn, jest toprawdopodobnie idealne rozwizanie: praca odzwierciedla w swej strukturze podstawowecechy tego, co stanowi jej przedmiot, jeli prawd jest , e produkty masowej komunikacjiposuguj si toposami znanymi ju uytkownikowi i e czyni to w formie iteratywnej. Myl trozwinem ju w tomie Apocalit t ici e integrat ia (Bompiani 1964 - obecnie wznowionym w seriikieszonkowej tego samego wydawnictwa).Idee fixe, usprawiedliwiajca rwnie tytu, jest nastpujca: W kadym razie mona chybatwierdzi, e rdem i wzorem nietzscheaskiego nad-czowieczestwa by nie Zaratustra,ale Monte Christo z powieci Aleksandra Dumasa (A. Gramsci, Pisma wybrane, Literatura iycie, III, Literatura ludowa, przekad B. Sieroszewska). Gramsci dodaje jeszcze na ten temat:Ale moe ludowy nadczowiek Dumasa jest wanie reakcj demokratyczn na wywodzcsi z feudalizmu koncepcj rasistowsk i czy si z pochwa galicyzmu, goszon wpowieciach Eugeniusza Sue.Drugie zdanie jest mniej jasne od pierwszego: nie wiadomo, czy pochwa galicyzmu ze stronySuego naley czy z feudaln koncepcj rasizmu, czy z demokratyczn reakcj Dumasa.Obie interpretacje mogyby da pocztek twierdzeniu prawdziwemu i faszywemu zarazem:kiedy Sue wychwala galicyzm (w Mysteres du Peuple), czyni to w sposb demokratyczny,lecz kiedy konstruuje pierwszy model nadczowieka (w Tajemnicach Parya, nie kto innybowiem jak wanie Sue dostarcza wzoru nadczowieka Dumasowi), czyni to w sposbnieuchronnie ,,reformistyczny. Takiego losu nie zdoa zreszt unikn aden nadczowiek zpowieci popularnych, rwnie u Dumasa, jak sprbuj to udowodni w poniszych szkicach.Tym bardziej naley wic t raktowa histori masowego nadczowieka (czyli produktumajcego stanowi wzr dla masowej publicznoci, skonstruowanego zgodnie z now formurozpowszechniania literatury, t j. powieci odcinkow) jako pen sprzecznoci, kwest iebowiem ideologiczne, logika struktur narracyjnych i dialektyka rynku wydawniczego przenikajsi wzajemnie, tworzc splot problemw, ktre nieatwo jest rozwika. Wychwalajcnadczowieka z powieci odcinkowej, Gramsci zdaje si mierzy w nadczowieka Nietzschego.Dzisiaj, kiedy moemy czyta tego filozofa bardziej beznamitnie, bylibymy nieco ostroniejsi.Ale Gramsci te jest ostroniejszy, ni to si moe wydawa: mwi o nietzscheanizmie dlaubogich rozpowszechnionym w jego czasach i mwi jasno i polemicznie (do ubogich): wasznadczowiek nie pochodzi od Zaratustry, lecz od Edmunda Dantesa. Jeli pomylimy, eMussolini, wyznawca nietzscheaskiego ideau nadczowieka,by jednoczenie autorem powieci odcinkowej (t rzeba dopiero dokona analizy rde jegopowieci Claudia Part icella, Iamante del cardinale, do ktrych naley zarwno angielska gothicnovel, jak i francuski feuilletori), to przekonamy si, e hipoteza Gramsciego trafia w sedno.Rozwin t hipotez znaczy wyruszy na poszukiwanie cech masowego nadczowieka - jakczyni to ponisze szkice - zaczynajc od Suego, poprzez pisarzy takich jak Salgari czy Natoli,a do naszych czasw, kiedy superman pojawia si w spy thriller - i jest nim James Bond.Szkic powicony Pit igrillemu nie ma pozornie nic wsplnego z literatur odcinkow, lecz drogi

nadczowieka s nieskoczone. Mskie postacie z powieci Pit igrillego s nadludmiczarujcymi i wiatowymi, ale ideologia nadczowieka zabarwia te wizerunek samego pisarza,czowieka0 kaustycznym usposobieniu, pogromcy wprawdzie nie wielkich nieprawoci, lecz komunaw,wizerunek, do ktrego Pit igrilli usiowa si upodobni. On take, jak potwierdzaj to najnowszedane biograficzne, sytuowa si poza dobremi zem.Podjta dzi na nowo Gramsciaska hipoteza weryfikowana bdzie metodami stosowanymi wnarratologii i semiologii: w szkicach tych posu si analiz tekstualn, zestawieniemnarracyjnych chwytw z zewntrznymi systemami rynkowych uwarunkowa, z ideologi istrategiami stylistycznymi, po to, aby sprbowa skorelowa te serie za pomochomologicznych modeli strukturalnych. Nie twierdz, e wszystkie teksty opublikowane wniniejszym tomie stanowi przykad czystej semiotyki literatury (jedyne studium rygorystycznieprzestrzegajce zasad takiej metodologii dotyczy Jamesa Bonda). Powiedzmy sobie, e po-suguj si semiotyk tylko wtedy, kiedy jest to potrzebne.Studia te wykorzystuj zatem zarwno metody socjologii literatury popularnej, jak i badanianad ideologiami, czyli histori idei, czasami odwouj si do semiotyki tekstualnej, wyzbytejjednak obsesji formalizacji (prawdziwej czy jedynie pozornej) za wszelk cen.Nie jest moim zamiarem krytykowa dzisiejsze analizy tekstualne, bardziej osche iskomputeryzowane od tych, ktre pojawiaj si w niniejszym tomie. Wystarczy zapozna siz moim artykuem Possible Worlds and Text Pragmatics: Un drome bien parisien (,,Versus, 19-20, 1978), gdzie prbuj zredukowa do minimum struktury logiczne pewnego opowiadania iczyni to w stylu duo mniej swobodnym i zaangaowanym emocjonalnie, ni ma to miejsce wszkicach umieszczonych w tej ksice.Nie naley zapomina, e niektre z tych tekstw stanowiy przedmowy do dzie literackich,inne byy artykuami zamieszczonymi w prasie: nierwne, jeli chodzi o warsztat naukowy,mieszcz si one wszystkie razem w jednym tomie tylko dlatego, e - jak ju mwiem - czyje jedna wsplna idea, weryfikowana z rnych punktw widzenia.Dwa sowa o tym, gdzie zostay wydrukowane po raz pierwszy.zy Czarnego Korsarza i uwagi o agnicji ukazay si w Almanachu Bompiani 1971powiconym powrotowi zainteresowania intryg i zatytuowanym Cent anni dopo (wopracowaniu moim i Cesa-rego Sughi). Do tej pory na temat powieci odcinkowej istniaa tylkoksieczka Angioli Bianchini. Pniej ukazay si rozmaite antologie i studia krytyczne. Wydajemi si, e nasza antologia zamieszczona w Almanachu wpyna na pniejsz krytyk.Eugeniusz Sue: socjalizm i pocieszenie ukaza si jako przedmowa do woskiego wydaniaTajemnic Parya (Sugar, Milano 1965). Nastpnie Lucien Goldmann poprosi mnie oprzerobienie tekstu w celu podwjnej publikacji (po angielsku i francusku) na amach numeru,,Revue Internat ionale des Sciences Sociales powiconego socjologii literatury (we woskimprzekadzie tekst ten ukaza si w pracy zbiorowej Sociologia delia let teratura, Newton-Compton, Roma 1974). W wyniku kontaktw z Goldmannem powsta wstp konfrontujcymetody socjologii literatury z technikami semiotycznymi, ktry po kilku przerbkachzamieciem w niniejszej ksice.Beat i Paoli a ideologia powieci popularnej zosta napisany jako wstp do wznowieniapowieci Luigi Natolego (Flaccovio, Palermo 1971) i w tej samej formie opublikowanyjednoczenie na amach Uomo e Cultura, VI, 11-12, 1973.Kariera i upadek nadczowieka skada si z szeregu artykuw, ktre ukazay si w rnychlatach w Espresso pomidzy 1966 a 1974.

Wszystkie wyej wymienione szkice-zostay opublikowane pt . // Superuomo di massa przezCo-operat iva Scrit tori w serii I Gulliver, 1976. Obecnie kieszonkowe wydanie poszerzonezostao o nastpujce dwa szkice:Pit igrilli, czowiek, ktry zgorszy moj mam napisany jako wstp do wznowienia w jednymtomie Dolicocefala bionda i Lesperimento di Pott (Sonzogno, Milano 1976).Struktury narracyjne u Fleminga, ktry ogosiem po raz pierwszy w tomie opracowanym przezOresta del Buono i przeze mnie, zatytuowanym // caso Bond, Bompiani, Milano 1965.Przeoony nastpnie na francuski i zamieszczony na amach Communicat ions nr 8 (muszpowiedzie, eszkic ten bywa najczciej przekadany na obce jzyki i umieszczany w rozmaitychantologiach oraz zbiorach - dowd, e nadczowiek zawsze cieszy si powodzeniem na rynkukultury), ukaza si rwnie w woskim wydaniu tego numeru (Bompiani, Milano 1969). Muszprzeprosi czytelnikw, ktrzy zdyli si ju zapozna z tym szkicem w ktrym z jegopoprzednich wyda, ale sdziem, e naley go tu umieci dla dopenienia obrazu caoci.Nie znaczy to jednak, e histori supermana mona ju uzna za zamknit. Pozostajjeszcze niezliczone przypadki, w ktrych si on pojawia. Wystarczy zajrze do mojej ksikiApocalit t ici e integrat i i przeczyta szkic Superman z komiksw, ktry w gruncie rzeczypowinien figurowa rwnie w niniejszym zbiorze. Interesujce byoby te przyjrze si nowymsupermanom filmowym i telewizyjnym, piknym, brzydkim i zym, inspektorom z Magnum wzielonych beretach na ogolonych gowach. A take pojawieniu si (nareszcie!) Uberfrau,poczwszy od wonder woman jeszcze z przedwojennych komiksw do niedawnej bionicwoman. Nie zapominajc jednak o supermanach (albo raczej nadrobotach) z utworw sciencefict ion I tak dalej, i tak dalej, przyjrze si, jednym sowem, wszystkim tym postaciom, oktrych Gramsci wypowiedzia niepodwaalny sd: Powie odcinkowa zastpuje czowiekowiz ludu marzenia (a zarazem pobudza je), stanowi istne sny na jawie [], skierowuje temarzenia ku idei zemsty, ukarania winnych za doznane cierpienia [].Skoro za czytanie wymaga wsppracy, uwagi takie jak ta zacytowana powyej s prawdziwejedynie do pewnego stopnia. Przekonamy si, czytajc niektre szkice, jak np. o EugeniuszuSue, eczasami nadczowiek, stworzony po to, aby czytelnik mg ni na jawie, skoni go te dobardziej poytecznych lektur, a nawet uksztatowa wiadomo tych, co mieli ni.Zatem rwnie i moje odczytanie nadczowieka w literaturze masowej naley t raktowa jakojedno z moliwych odczyta. Co za do reszty, to wszystko zaley od tego, gdzie, kiedy i jakksika jest czytana. Nie zwalnia nas to wszake od powiedzenia, jak, naszym zdaniem,powinno si j czyta i w jaki sposb zostaa ona napisana.

zy Czarnego KorsarzaKto po projekcji Love Story powiedzia, e t rzeba mie serce z kamienia, aby nie wybuchnmiechem na widok perypet ii Olivera i Jenny. Powiedzenie to, jak wszystkie paradoksy w styluWiI-dea, jest znakomite. Niestety mija si z prawd. Jakkolwiek bowiem krytyczniepatrzylibymy na Love Story, t rzeba mie serce z kamienia, aby nie wzrusza si i nie paka. Achobymy nawet mieli serce z kamienia, to i tak nie uda si nam najprawdopodobniej unikndaniny emocjonalnej, jakiej film ten od nas da. Powd jest cakiem prosty: filmy tego rodzajus po to, aby wywoa pacz. A wic pacz ten wywouj. Nie mona zje cukierka, twierdzc,e czuje si tylko - z pozorw wyrobienia kulturalnego i skutecznej kontroli wasnych dozna -smak soli. Chemia nigdy si nie myli. A poniewa istnieje rwnie chemia emocji, jednym zezwizkw, ktry je wywouje, jest dobrze pomylana intryga, a jeli intryga jest dobrze

zwizkw, ktry je wywouje, jest dobrze pomylana intryga, a jeli intryga jest dobrzepomylana, to owe zamierzone emocje wywouje. Moemy potem mie je sobie za ze lubkrytykowa jako odraajce, albo te gani intencje patronujce machinie, ktra emocje teprodukuje. Ale to ju cakiem inna historia. Dobrzeskonstruowana intryga oudzi rado, przestrach, lito, miech i pacz.Pierwsz teori intrygi stworzy Arystoteles. To, e zastosowa j do tragedii, nie za dopowieci, nie ma dla nas adnego znaczenia. Tym bardziej e odtd wszystkie teorie prozyodwoywa si bd do tego modelu. Arystoteles mwi o naladowaniu biegu wypadkw (awic sekwencji zdarze) poprzez skonstruowanie fabuy, czyli intrygi, sekwencji narracyjnej. Wstosunku do tych sekwencji rysunek charakterw (t j. psychologia) i sama wypowied (styl,technika) s drugorzdne. Pojcie intrygi odnie mona wic zarwno do utworwdramatycznych, jak i powieciowych. Recepta Arystotelesa jest prosta: wystarczy wziposta, z ktr czytelnik mgby si utosami, niezupenie z, ale i nie cakiem doskona, iniech akcja prowadzi j od szczcia do nieszczcia lub na odwrt, poprzez perypet ie irozpoznania. Niech napicie ronie do granic moliwoci, tak aby czytelnik i widz odczuwalizarazem lito i t rwog. A kiedy napicie osignie szczyt, niech nastpi zdarzenierozwizujce spltany wze faktw i namitnoci. Moe to by cud, boska interwencja, nageodkrycie, kara, wynikiem niech bdzie w kadym razie katharsis. Nie jest jasne, czy dlaArystotelesa znaczy ona oczyszczenie widowni uwolnionej od ciaru t rudnej do zniesieniaintrygi, czy te oczyszczenie samej intrygi znajdujcej wreszcie rozwizanie do przyjcia,zgodne z naszym wyobraeniem logicznego (lub fatalnego) porzdku ludzkiego losu. Tworzctak recept, Arystoteles (autor nie tylko Poetyki, lecz i Retoryki) wiedzia, e parametryakceptowalnoci intrygi nie tkwi w niej samej, lecz w systemie opinii regulujcych yciespoeczne. Intryga musi by prawdopodobna, a prawdopodobiestwo to nic innego jakprzystosowanie si do systemu oczekiwa publicznoci. Co do litoci i t rwogi, to ciekawe, eArystoteles nie definiuje ich w Poetyce (t raktujcej o strukturze intrygi), ale w Retorycetraktujcej o panujcych opiniach i sposobie ich wykorzystania dla osignicia sukcesu.Edyp kontra RingoZastosujmy model Arystotelesowski do Krla Edypa: Edypowi przytrafiaj si rzeczy straszne,ktrych ani on, ani my nie jestemy w stanie znie. W pewnym momencie nastpujerozwizanie: samoukaranie si winnych uspokaja widza i przywraca naruszony uprzednioporzdek psychologiczny i prawny.Przejdmy teraz do wspczesnego arcydziea widowiskowej intrygi, jakim jest Dylians JohnaForda. W tym wypadku to nie los, ale poczucie kastowej przynalenoci i bigoteria poddajbohaterw nieznonej presji podczas podry, w czasie ktrej inny element - rwnie nielosowy - Indianie, stanowi dla przeladowanych i przeladowcw zagroenie, a wicpowoduj napicie rwnie t rudne do zniesienia. Osiga ono szczyt w momencie ataku dzikichhord i zdaje si, e jedynie mier (a wic zakcenie porzdku poza wszelkim oczekiwaniem)moe stanowi rozwizanie. Niespodzianie, niczym deus ex machina, przybywa SidmyRegiment Kawalerii, rozwizujc konflikt zbiorowy, pniej za zemsta Ringa zabijajcegoswych wrogw i uciekajcego z nawrcon grzesznic imieniem Dallas, rozwizuje konfliktprywatny. Zeswej strony drugorzdne elementy fabuy postaray si o to, aby uoy si w jak form adu:awanturnik z Poudnia, oszust i morderca, umiera jako bohater i okazuje si potomkiemznakomitego rodu; ona kapitana zmienia swj stosunek do Dallas; doktor Bonne, chociaalkoholik, odzyskuje poczucie godnoci; bankier kombinator, uosabiajcy a do koca presjspoeczn w najbardziej wstecznej formie, ponosi zasuon kar.Co odrnia Dylians od Krla Edypal Przede wszystkim to, e w Dyliansie - wprzeciwiestwie do Edypa - wszystko rozgrywa si rzeczywicie na poziomie intrygi: nie ma tuadnej prby analizy psychologicznej, kady charakter jest okrelony w sposb cakiemkonwencjonalny, kady gest mona przewidzie w najdrobniejszym szczegle. Co za do stylu

wypowiedzi, to zdaje si on wcale nie istnie, a w kadym razie robi wszystko, aby si nieujawni. (Jednake Ford jest wielkim artyst, odkrywa wic po prostu styl funkcjonalny wobecopowiadanej historii, ktry dopiero z perspektywy czasu mia si okaza nowatorski, sta siwzorem wspczesnej epiki, oszczdnej, a zarazem bogatej w malownicze napicia.)Jest jeszcze trzeci element wskazujcy na rnic pomidzy tymi dwoma dzieami: w KrluEdypie porzdek i spokj przywrcone zostaj wysokim kosztem, albo lepiej, osigalne s tylkoza cen doprawdy wielkiej amor fat i. W rzeczywistoci historia Edypa nie jest pocieszycielska,tak jak nie jest ni adna historia biblijna opowiadajca zawsze o relacji z zazdrosnym imciwym bstwem. Dylians natomiast nas pociesza: pocieszycielska funkcj spenia bowiemafirmacja ycia i mioci, a nawet samej mierci pojawiajcej si szczliwie tam, gdziesprzecznoci nie da si w inny sposb rozwiza.ProblemkontrapocieszenieUwagi te pozwalaj nam wyodrbni w historii prozy dwie moliwe interpretacjeArystotelesowskiego modelu. Wedug pierwszej z nich katharsis rozwizuje konflikt fabularny,ale nie godzi widza z samym sob, przeciwnie, koniec historii otwiera przed nim nowy problem.Fabua, a wraz z ni bohater, s problemowi: po zakoczeniu lektury czytelnik staje wobec seriipyta bez odpowiedzi. Julian Sorel umiera, umiera te pani de Renal, lecz wraz z ostatnimsowem ksiki nie ginie nasze pytanie: jakie perspektywy dla narzucenia wiatu wasnejyciowej energii, wyzbytej ju mitw i celw, ma pokolenie, ktre pojawio si po upadkuNapoleona? Najbardziej nieznony jest jednak fakt , e po rozwizaniu si konfliktufabularnego czytelnik nie wie nawet, czy ma si utosamia z Julianem i czy taka identyfikacjaprzyniesie mu ulg. To samo ma miejsce w przypadku Raskolnikowa, ktrego kara ani nas niezadowala, ani nie wymierza nam sprawiedliwoci. W finale Zbrodni i kary mamy do czynienia zrozwizaniem intrygi, ale nie problemw przez ni wywoanych. Dzieje si tak rwnie dlatego,e wymiar fabularny splt si z wymiarem psychologicznym i ideologicznym, dziki staejwieloznacznoci stylu, ktry zamiast uproci skomplikowa konflikty, umoliwiajc sprzeczne zsob interpretacje.Przejdmy teraz do drugiej wersji Arystotelesowskiego modelu, ktry obejmuje literaturmieszczc si midzy Tomem Jonesem a Trzema muszkieterami a do wspczesnychspadkobiercw powieci odcinkowej. W tym przypadku fabua rozwizujc konflikty, peni rolpocieszycielsk. Wszystko koczy si dokadnie tak, jak bymysobie yczyli. Susznie DArtagnan zostaje mianowany kapitanem muszkieterw i susznieumiera Konstancja Bonacieux, po pierwsze dlatego, eby jej mier unaocznia nam podoMilady i abymy cieszyli si z ukarania tej ostatniej, po drugie za, poniewa mio ta,podobnie jak mio Rudolfa i Mimi, bya od pocztku i ex definit ione niemoliwa. Marks i Engelswietnie zrozumieli, dlaczego w zakoczeniu Tajemnic Parya umiera Maria, dawnaprostytutka, ktra (rzecz nie do zniesienia w wiet le zasad moralnych czytelnika) zostaaksiniczk.Wybr, jaki model Arystotelesowski otwiera przed czytelnikiem, wskazuje na rnic pomidzypowieci problemow a powieci zwan popularn nie dlatego, e jest ona zrozumiaa dlaszerokiej publicznoci, ale dlatego, e autor intrygi - podobnie jak Arystoteles, ktry czyproblemy Poetyki i Retoryki - musi wiedzie, czego oczekuje jego publiczno. Arystotelespozostawia jednak kwest i nie rozstrzygnit; poznawszy oczekiwania publicznoci, t rzebazdecydowa si, czy naley si im przeciwstawi, czy te je zaspokaja. Powie popularna(powie odcinkowa, feuilleto) jest ni dlatego, e wybiera drugie rozwizanie, a zatem nawetwtedy, kiedy jest powieci demokratyczn, populistyczn, pozostaje przede wszystkimpopularn, poniewa jest demagogiczn.

Mechanizm pocieszycielskiPowie popularna stosowa bdzie odtd liczne, zinwentaryzowane ju sztuczki, ktremona by usystematyzowa. System taki stanowi kombinatoryka toposw czcych si midzy sob wedug tradycji pradawnej (patrz Propp) ispecyficznej (patrz typologia Tortela, a wczeniej Gramsciego). Operuje charakteramiprefabrykowanymi, tym atwiejszymi do przyjcia i tym bardziej lubianymi, im bardziej s znane,a w kadym razie wolne od subtelnoci psychologicznych, podobnie jak postacie z bajek. Codo stylu, to posuguje si on rozwizaniami ju zaakceptowanymi, zdolnymi dostarczyczytelnikowi satysfakcji z rozpoznania rzeczy znajomych. Wykorzystuje cige iteracje po to,aby wywoa w czytelniku regresywn przyjemno z powrotu tego, czego oczekiwa, redukujedo kliszy twrcze rozwizania dawniejszej literatury, wynaturzajc je. Ale czynic to wszystko,wyzwala tyle energii i daje tyle przyjemnoci - jeli nie z powodu inwencji, to przynajmniejkombinatoryki - e hipokryzj byoby negowanie satysfakcji, jakiej jest w stanie dostarczy.Mamy bowiem do czynienia z intryg w stanie czystym, woln od wszelkich napiproblemowych. Trzeba przyzna, e przyjemno bycia pocieszanym odpowiada gbokimpotrzebom, jeli nie naszej duszy, to przynajmniej naszego systemu nerwowego. Dlatego tewielu przedstawicieli powieci ,,problemowej, przede wszystkim Balzac, czerpao penymigarciami z repertuaru powieci popularnej.Co jednak odrnia Balzaca od Dumasa? Fakt, e - nie mwic ju o samobjstwie Lucjana deRubempre - nawet zwycistwo Rast ignaca w zakoczeniu Ojca Goriot nie jestpocieszycielskie. Tryumfujcy Rast ignac zostawia w nas o wiele wicej goryczy ni pogodnieumierajcy DArtagnan w kocowej part ii Wicehrabiego de Bragelonne.Oczywicie, t rzeba uzgodni, co rozumie si przez zaspokajanie oczekiwa. Wraz zrozwojem literatury zmieniaj si rwnie toposy, takRast ignaca, jak i rozpacz Emmy Bovary podaj bezlitonie w wtpliwo ustalone pojcieDobra (jak i Zla). Jednym sowem, powie popularna dy do uspokojenia czytelnika,powie problemowa za stawia go w stan konfliktu z samym sob. Tu jedynie przebiega liniapodziau, caa reszta moe by (i czsto jest) wsplna.Rewolucja kontra reformizmWsplny moe te by wpyw okolicznoci dystrybucji handlowej, wywierany na strukturfabuy. Powie odcinkowa narzuca technik regularnych powtrze, zamierzonej redundancji,odwoywania si do pamici czytelnika, tak by si nie zgubi i mg rozpozna postacie poupywie czasu mimo plczcych si nici intryg. Ale te elementy strukturalne oka si wpowieci popularnej podstawowe, poniewa nastpuje w niej w pewnym momencie doskonaafuzja warunkw dystrybucji z jej paternalistyczn w istocie ideologi. Wielki rozkwit powieciodcinkowej przypada na epok rewolucji mieszczaskich poowy XIX wieku i ichprzedmarksowskiego populistycznego reformiz-mu. Toposy tej powieci: Nadczowiek i TajneStowarzyszenie (patrz teksty od Marksa do Gramsciego i Tortela), s tego populizmunajwaciwszym ucielenieniem. Powie popularna jest jednak socjaldemokratyczna ipaternalistyczna nie tylko tematycznie, lecz i strukturalnie, poniewa ujawnia kryzysy(psychologiczne, spoeczne, narracyjne), ktre mog by rozwizane podobnie, jak ma tomiejsce w modelu Arystotelesowskimjak i to, czego tradycja powieciowa nauczya nas dzi pragn jako rozwizania najbardziejpocieszy cielskiego. Bdziemy wic obecnie mieli do czynienia z powieci popularn rwnie iw tym przypadku, kiedy bohater jawi si jako przewidywalnie problemowy i nic nie wyda sibardziej udanym zakoczeniem ni nage urwanie si wtku pozostawiajce wszystko wzawieszeniu, a wic zastosowanie zabiegu, ktry - wystarczy pomyle0 Maupassancie - stanowi niegdy genialne wyzwanie rzucone zbanalizowanym prawom

fabuy. Nic bardziej romansowo-popularnego od mierci bohaterki Love Story, poniewa dlanikogo nie stanowi happy endu zakoczenie: ,,yli dugoi szczliwie, wyposaone ju nieuchronnie w znak ironii. Straszliwe mierci na raka wydawasi bd rwnie agodne jak patetyczna mier wuja Toma, sfrustrowani erotycznie detektywizabija bd swoje niewierne kochanki, chocia wczoraj jeszcze uciekliby z nimi na koniu. Alerwnie znaczna cz powieci popularnej - np. dziewitnastowiecznej powiecipatriotyczno-his-torycznej - domagaa si mierci ukochanej i smutnego koca bohatera(Fieramosca i Ginevra) jako wzruszajcego rozwizania zgodnego z racjami serca publicznoci(dajcej ez, czyli skomercjalizowanego oczyszczenia). W kadym razie jeden stay elementpozwoli odrni powie popularn od powieci problemowej: w pierwszej czci toczy sibdzie nieodmiennie walka dobra ze zem, rozstrzygajca si zawsze i w kadym przypadku(nawet kiedy rozwizanie przynosi mieszanin szczcia i cierpienia) na korzy dobra. Dobroto pozostaje okrelone zgodnie z pojciami panujcej moralnoci, ideologii, systemu norm.Powie problemowa natomiast proponuje rozwizanie wieloznaczne, wanie dlatego, ezarwno szczcie(perypet ie, odkrycie, katharsis). Dynamika pobu-dzenia-rozwizania (albo lepiej: prowokacji iuspokojenia) wraz z populistycznym przesaniem czyni z powieci popularnej zarwno rejestroskare pod adresem okrutnych sprzecznoci spoecznych (wystarczy wspomnieTajemnice Parya albo Ndznikw), jak i rejestr pocieszycielskich rozwiza. Nie monaujawnia kryzysu, jeli nastpnie nie zaproponuje si rozwizania, nie mona wzbudzaoburzenia czytelnika na widok plag spoecznych, jeli nastpnie nie spowoduje si interwencjiczynnika uzdrawiajcego i jeeli nie pomci si, wraz z ofiarami, skonfudowanego odbiorcy.Powie staje si w takim wypadku machin gratyfikacyjn, poniewa gratyfikacja musinastpi jeszcze przed zakoczeniem powieci i nie moe by nigdy powierzona swobodnejdecyzji czytelnika (jak czyni to powie problemowa, gboko rewolucyjna). Rozwizanie musinastpi w taki sposb, aby zaskoczyo czytelnika, powinno stworzy zudzenie, e znajdujesi poza jego moliwociami przewidzenia sytuacji. Ale w rzeczywistoci jest ono takie, jakiegopragn i jakiego si spodziewa. W tej grze wzajemnego porozumienia najwaniejsze jest to,e czytelnik nie musi czyni nic, aby rozwizanie miao miejsce, przeciwnie, zdaje si oncakowicie na powie, t gratyfikacyjn machin snw i fikcji. Charyzmatyczny bohaterpowieci popularnej musi by zatem kim, kto wraz z autorem posiada wadz, ktrejpozbawiony jest czytelnik. I aby j okaza, musi zatroszczy si nie o jedno rozwizanie, lecznajlepiej o ca ich seri skadajc si na reakcj acuchow. Wszystko to kontrastuje zrewolucyjn ide literatury, poniewa wszelka hipoteza rewolucyjna nie poprzestaje nadrugorzdnych sprzecznociach, ale dy do wyodrbnienia ich istoty, postulujc dla ich rady-kalnego rozwizania caociowe odwrcenie porzdku zdarze. A zatem struktura narracyjna,w ktrej czciowe rozwizania likwiduj stopniowo drobne kryzysy (ujawnione i zarazrozwizywane dziki autorytetowi pisarza uprawnionego przez czytelnika do wymierzaniasprawiedliwoci i dokonywania zemsty), jest najdoskonalszym wyrazem reformistycznejideologii.Kultura i subkulturaNie oznacza to nic innego jak powtrzenie tego, co ju wiadomo, a mianowicie, e archetyppowieci popularnej, t j. angielska powie osiemnastowieczna, powstaje wanie jako produktnowego przemysu kulturalnego zwracajcego si do nowych nabywcw, miejskiej buruazji,publicznoci gwnie kobiecej. Czytelniczki daj od powieci, aby zastpia wartoci religijne,arystokratyczne i ludowe, domagaj si, aby uczucie zastpio wiar, chc wyobrani ywicejsi potencjaln rzeczywistoci, a nie poznania niesprawdzalnej t ranscendencji. Widzgwarancj harmonii w przystosowaniu si do ustalonego porzdku, pochwalaj handlowroztropno umowy spoecznej. Jeli takiemu oberwacowi jak Tom Jones czy prostytutce MollFlanders uda si awans spoeczny, to znaczy, e jest nadzieja na tym wiecie. Spoeczestwomieszczaskie to krlestwo faktw, a powie jest jego zmiennym, funkcjonalnym traktatemideologicznym. Wiek pniej pisarz spostrzee, i fakty s nie do zniesienia. A wic jeliCoketown byo krlestwem faktw, ze swoimi czarnymi domami

i zatruwajcymi powietrze kominami, jak widzi je Dickens, to fakty t rzeba uzupeni rozsdnfantastyk po to, aby przypomnie, e spoeczestwo moe zabija i uzdrawia niczym Bgsurowy i sprawiedliwy, lecz miosierny. Oliver Twist odnajdzie zatem swoich krewnych, tak jak iRemy w powieci Bez rodziny. Demokratyczna powie z 1848 roku postawi natomiastproblem politycznego rozwizania sprzecznoci. Jzef Balsamo zorganizuje rewolucjfrancusk, Rudolf Gerolstein sprbuje stworzy modelowy folwark i przeprowadzi reformwiziennictwa, a Garibaldi wprowadzi na scen patriotw gotowych walczy z pych rzduklechw. Ale, jak ju zauwaono, rwnie i w tym przypadku chodzi zawsze o inicjatywjednego lub kilku bohaterw charyzmatycznych, ktrych interwencja przywraca ad wspoeczestwie zagroonym przez kryzys i sprawia, e ponownie zapanowuje w nimoptymalna rwnowaga. Wprawdzie przemys powieciowy wytwarza w swoim wasnymzakresie przeciwciaa problemowe: Eugenia Grandet wychodzi w tym samym roku co TheLast Days of Pompeii Bulwera Lyt tona, Narzeczeni Manzoniego s rwienikami pierwszychurnali mody Emilea de Girardin, a Chata wuja Toma ukazuje si rwnoczenie z MobyDickiem, lecz to ju cakiem inny problem pozostajcy w dialektycznym zwizku z poprzednim.Powie uwiadamia sobie swoj ponadstruk-turaln funkcj i odrzuca j, aby wybra inn.Pocztkowo Balzac jest na tyle witalny i pozbawiony przesdw, e korzysta swobodnie zform powieci odcinkowej, pniej inni zrezygnuj z kontaktu z publicznoci i bdziemy miedo czynienia z Proustem i Joyceem. Mimo wszystko te dwie drogi nie s od siebie cakiemoddzielone, przynajmniej nie na tyle, na ile oddzielia je odsiebie przemdrzaa krytyka w XX wieku, kreujc dwa odrbne wiaty i umieszczajc powiepopularn w subkulturze (nagradza ona jednak mianem literatury zrczne przerbki - w styluwspczesnym - powieci odcinkowej w tych wypadkach, w ktrych nie jest zdolna ustalipunktu odniesienia).Proza zdegradowanaZamierzamy przede wszystkim stwierdzi, w jaki sposb powie popularna, demokratyczna,ktra w ramach swojej paternalistycznej ideologii dostosowywaa konsekwentnie rodki docelw, w nastpnych dziesicioleciach pozostawiaa coraz wicej miejsca na formy prozyzdegradowanej (gdybymy mieli pojmowa aksjologicznie zaproponowany tu przymiotnik, niemoglibymy ju z tak lekkim sercem usprawiedliwi przyjemnoci, jakiej nam ona dostarcza).Kiedy mina ju faza demokratyczna, powie popularna zachowaa klasyczne schematy imodelowe postacie wyzbyte jednak swoicie odkupiciel-skiej funkcji, ktra przypisywaa im zgry zamierzon warto ideologiczn. Konserwatywna powie koca XIX wieku, od Ponsonadu Terrail do Caroliny Invernizio, a take jej reakcyjna odmiana z pocztkw naszego stulecia(ktrej salonowym i cynicznym wzorcem jest Arsene Lupin, nacjonalistyczny nauczycielenergii), posuy si repertuarem powieci odcinkowej pozbawionej wszake swegofunkcjonalnego kontekstu. Zemsty i rozpoznania t rafia bd w prni, z chwil kiedy niebdzie im ju przywieca aden projekt naprawy spoeczestwa - choby populistyczny imieszczaski - ktry mgby stanowi ich podstaw i gwarancj wiarygodnoci. Jeli surrealicizachwyc si przygodami Fantomasa, to stanie si tak dlatego, e dostrzeg w nim tryumfbezinteresownego szalestwa, w ktrym spoeczestwo rozpoznaje ju nie zagroenieporzdku domagajcego si przywrcenia, lecz otwart i nieodpowiedzialn kombinatorykpozbawionych celu funkcji.Fakt, e klasyczne modele i ich pne imitacje mog by rwnie fascynujce, wynika z tego,e wszelka dobrze pomylana intryga, choby powtarzaa znane ju elementy i posugiwaa sinimi bez uzasadnionych powodw, dostarcza zawsze przyjemnoci wynikajcej z samegoledzenia opowiadanej historii. Nie ulega jednak najmniejszej wtpliwoci, e parabola powieciodcinkowej zblia si coraz bardziej do formy prozy zdegradowanej, ktrej doskonaymprzykadem jest bezbdnie skonstruowana intryga kryminaw, gdzie ad spoeczny stanowijedynie niewyrane, ledwie dostrzegalne t o. Detektyw Conan Doylea nie wymierza wcale

sprawiedliwoci prywatnej, jak hrabia Monte Christo. Ma moe co w sobie z Monsieur TesteValeryego, z t swoj egocentryczn pasj, z jak odtwarza - na poziomie abstrakcyjnychmechanizmw mylowych - rwnie abstrakcyjn kombinatoryk historii, ktra wydarzya siwczeniej, a opowiadanie o ledztwie (jak sugeruje Todorov) jest jej wiadom rekonstrukcjmetajzykow.Pewna niejednoznaczno naszego wywodu wynika z faktu, e narracja najprawdopodobniejim bardziej zdegradowana, tym bardziej nieodparcie nas fascynuje, co czyni zrozumiaym - zpunktu widzenia psychologicznego - jej come back budz-cy pene nieufnoci, a zarazem zachwytu zainteresowanie.w brak jednoznacznoci niepokoi moe tym bardziej, e wywd ten w wielu punktachpozostaje nie dopowiedziany. Dlaczego na przykad istnieje czasowy rozziew midzypowieci popularn francusk i angielsk polegajcy na tym, e kiedy zaalpejscy bohaterowies ju reakcyjnymi nacjonalistami, u nas pojawia si powie socjalistyczna Paola Valery Lafolia W jakiej mierze naley posugiwa si takimi rozrnieniami i wartociowa ideologiczniernic dzielc populistyczne oburzenie pisarza takiego jak Mastriani od filisterskiej filantropiiInvernizio, u ktrej, w gruncie rzeczy, rozczuleniu nad ndz ludu nie towarzyszy chociabyretorycznie reformatorskie oburzenie, lecz jedynie skrywana pogarda godna damy z ArmiiZbawienia, penej wzniosego wspczucia, ale w istocie drobnomieszczaskiej? Jaki jeststosunek midzy powieci historyczn a powieci popularn? Dlaczego Ivanhoe i Assedio diFirenze s powieciami historycznymi, nie s za ni Trzej muszkieterowie i W dwadziecia latpniejl Istniej z pewnoci odpowiedzi na te pytania, nie zmienia to jednak faktu, e zakadym razem, kiedy podejmujemy ten problem na nowo, granice coraz bardziej si zacieraj.Jest to znak, e abstrakcyjne modele powieci historycznej i powieci popularnej, jak i zresztpowieci problemowej i powieci pocieszycielskiej, stanowi jedynie modele wanie, aposzczeglne dziea jawi si jako skutek wielorakich kombinacji i kade z nich musirozstrzygn te kwest ie na swj sposb.Jako prowizoryczn konkluzj moemy potraktowa yczenie, aby powrt powieciodcinkowej nie by jedynie przejawem nostalgii, lecz sta si okazj do krytycznej dyskusji. Musiby ona jednak oczywicie wolna od moralistycznych przesdw i od ironii, zdolnych zatru to,co ofiarowuj nam owe teksty: czyst rado pync ze ledzenia opowiadanej historii. Nawetbowiem narracja w ostatnim stadium pocieszycielskiej degradacji dysponuje pewnymi racjami imechanizmami, i jeli nie stanowi ju problemu sama dla siebie, to my wanie powinnimydostrzec w niej problem.Skoro zatem Czarny Korsarz pacze, to biada nikczemnikowi, ktry si mieje. Ale biada tegupkowi, ktry potrafi jedynie si wzrusza. Trzeba rwnie umie rozmontowa mechanizm.Agnicja: notatkido typologii rozpoznaniaRozumiemy przez agnicj rozpoznanie ze strony dwch lub wicej osb, ktre moe bywzajemne (To ty jeste moim ojcem! - To ty jeste moim synem!) albo jednokierunkowe (Toty jeste zabjc mojego syna! albo Przyjrzyj mi si. Jestem Edmundem Dantesem!)Przez odkrycie rozumiemy nage i niespodziewane rozwizanie sytuacji, ktrej bohater nie bydotd wiadom: kiedy Edyp dowiaduje si, e zabi Lajosa, mamy do czynienia z odkryciem, alekiedy dowiaduje si, e jest rwnie synem Jokas-ty, staje si bohaterem wzajemnej agnicji.Form mieszan agnicji i odkrycia jest zdemaskowanie, ktre miao sta si podstawowymelementem powieci kryminalnej: Vautrin zosta zdemaskowany w Ojcu Goriot jako Oy-mier. Mona jednak uwaa zdemaskowanie za szczegln form jednokierunkowej agnicji.Rozpoznanie rzeczywiste i rozpoznanie sztuczne

Obejmujc wszystkie te formy kategori rozpoznania, musimy jednak rozrni rozpoznanierzeczywiste od rozpoznania sztucznego, czyli rozpoznania dotyczcego jedynie bohatera.Remy w Bez rodziny i Oliver Twist rozpoznaj i zostaj rozpoznani przez krewnych wmomencie rozwizania akcji i odkrycie to zaskakuje rwnie czytelnika (t rzeba ustali, czyzaskoczenie owo zapowiaday pewne insynuacje i podejrzenia, czy te byo ono rzeczywicieniespodziewane. Takie dozowanie zaskoczenia zaley od zrcznoci narratora, ktry niemoe doprowadzi do rozpoznania w sposb nazbyt nagy i nie usprawiedliwiony ani teunicestwi jego efektu na skutek zbyt wielu niezrcznych aluzji).Rozpoznanie sztuczne ma miejsce wtedy, kiedy bohater jest zaskoczony odkryciem, czytelnikza wie ju, co ma si zdarzy. Typowe dla tej kategorii jest wielokrotne ujawnianie si MonteChristo wobec swych wrogw, czego czytelnik si spodziewa i wrcz nie moe si doczekaju od poowy ksiki. Mona by okreli rozpoznanie rzeczywiste jako rozpoznanie intrygi, arozpoznanie sztuczne jako rozpoznanie w intrydze.Rozpoznanie rzeczywiste zdaje si odwoywa do zjawiska identyfikacji: czytelnik, ktry stasi bohaterem, cierpi, cieszy si wraz z nim, dzielc te z nim zaskoczenie. Rozpoznaniesztuczne natomiast odwouje si z kolei do zjawiska projekcji: czytelnik dokonuje projekcji naosob bohatera - ktrego sekret zdy ju pozna - swoich wasnych frustracji i wasnychpragnie odwetu, antycypujc w ten sposb moment odkrycia (mwic banalnie, czjtelnikchciaby postpi wobec swoich wrogw, wobec wasnego szefa, kobiety, ktra go zdradzia,tak jak postpuje Monte Christo: Gardzia mn? A wic teraz powiem ci, kim jestem!)Azatem przyjemno opiera si rwnie na odkryciu, jak zareaguje posta pozostajca w nie-wiadomoci. Przebranie sprzyja rozpoznaniu sztucznemu, przebrany bowiem, demaskujcsi, zwiksza zaskoczenie zaangaowanej w akcj postaci, a za spraw przebrania czytelnikbawi si nieporozumieniem, ktrego ofiar padaj o niczym nie wiedzcy bohaterowie.Te dwa typy rozpoznania (naturalnego i sztucznego) ulegaj nastpnie podwjnemurodzajowi degeneracji: mamy wtedy do czynienia z rozpoznaniem redundantnym, czylizbytecznym.Forgeron de la Cour-DieuRozpoznaniem naley dysponowa oszczdnie, powinno ono bowiem stanowi clou kadejszanujcej si intrygi. Przypadek Monte Christa, ktry ujawnia si wielokrotnie, a sam z koleiodkrywa raz po raz intryg, ktrej pad ofiar, stanowi rzadki i mistrzowski przypadekrozpoznania, ktre chocia redundantne i wielokrotnie powtrzone, sprawia mi-mo toczytelnikowi wiele satysfakcji. Na og jednak w powieci popularnej rozpoznanie, t raktowanejako podstawowy mechanizm intrygi, staje si wrcz przesadnie redundantne i t raci tymsamym wszelki efekt dramatyczny, sprowadzajc si do czystej funkcji pocieszycielskiej,dostarcza bowiem czytelnikowi towaru, do ktrego zdy ju si przyzwyczai. Tomarnotrawstwo przybiera monstrualne rozmiary, kiedy rozpoznanie jest ewidentne i cakowiciezbyteczne dla rozwoju akcji, a powie ucieka si do niego jedynie w celach reklamowych, abyuchodzi za idealn powie popularn, wartswej ceny. Oczywistym przypadkiem caej serii zbdnych rozpozna jest Forgeron de la Cour-Dieu Ponsona du Terrail.W poniszej licie zbdne agnicje zostay zaznaczone gwiazdk i, jak wida, stanowi onewikszo.

* i. Ojciec Jerme ujawnia si wobec Jeanne. 2. Ojciec Jerme ujawnia si wobec de Mazur es.* 3. Hrabina de Mazures, suchajc opowiadaniaValognesa, rozpoznaje w Jeanne siostr Aurorey.* 4. Na portreciku pozostawionym w szufladzieprzez matk Auror rozpoznaje w Jeanne wasn siostr. 5. Auror, czytajc list matki,rozpoznaje w starym Benjaminie Fritza.* 6. Lucien dowiaduje si od Aurorey, e Jeannejest jej siostr (i e jego matka zabia ich matk).* 7. Raoul de la Maureliere rozpoznaje w Cezarzesyna Blaisota, a w swej przeladowczym hrabin de Mazures.* 8. Lucien, zraniwszy Maurelierea w pojedynku,odkrywa pod jego koszul medalion z podobizn Gretchen.* 9. Cyganka odgaduje z medalionu znalezionegow rkach sankiuloty Polytea, e Aurora jest wolna i e jest w podry.* 10. Bibi rozpoznaje w arystokratkach zadenuncjowanych przez Cygank Jeanne i Auroree, zadenuncjonowane ju przedtem przez Zoe.* 11. Paul (alias kawaler de Mazures) rozpoznajecrk Auroree w arystokratce, ktr ma aresztowa, a dzieje si tak za spraw medalionuGretchen, ktry Bibimu pokazuje (otrzymawszy go od Cyganki, ktra otrzymaa go uprzednio od Polytea).* 12. Bibi ujawnia Paulowi, e jego crka zostaaaresztowana zamiast Jeanne.* 13. Bibi, podczas ucieczki, dowiaduje si, edziewczyna uratowana od gilotyny to Auror.* 14. Bibi podczas podry dyliansem odkrywa,e jego towarzyszem podry jest Dagobert .* 15. Dagobert dowiaduje si od Bibi, e Aurori Jeanne s w Paryu i e Auror jest w wizieniu. 16. Polyte rozpoznaje w Dagobercieczowieka, ktry uratowa mu ycie w Tuileries.* 17. Dagobert rozpoznaje Cygank, ktra wywrya mu kiedy przyszo.* 18. Lekarz Dagoberta rozpoznaje w niemieckim

lekarzu - przysanym przez Czerwone Maski - swego dawnego nauczyciela. Ten ostatnirozpoznaje w nim swojego ucznia, a w Polyte modzieca, ktrego wanie uratowa na ulicy.19. Wiele lat pniej Polyte rozpoznaje Bibi w nieznajomym, ktry z nim rozmawia na ulicy(topos faszywego nieznajomego, patrz niej).20. Obaj rozpoznaj Cygank, a w Zoe jej pomocnic.* 20. Benoit odnajduje i rozpoznaje Bibi.* 21. Paul, od lat chory umysowo, odzyskujezdrowie i rozpoznaje Benoit i Bibi. 23. W starym pustelniku rozpoznany zostaje przeor Jerme.* 24. Kawaler de Mazures dowiaduje si odojca Jerme, e jego wasna crka yje.* 25. Cyganka odkrywa, e majordomus kawalerade Mazures to nikt inny jak Bibi.* 26. Republikanin, ktry wpad w zasadzk,rozpoznaje w piknej Niemce dziewczyn, ktrej rodzicw zgilotynowa (tosamo taujawniona zostaje czytelnikowi dwie strony wczeniej).* 27. Cyganka, skazana przez Cyganw, rozpoznajew Lucienie, Dagobercie, Auror i Jeanne osoby, ktre przeladowaa i zrujnowaa.Dwaj wiejscy gupcyRozpoznajcy w roli wiejskiego gupka pojawia si wtedy, kiedy autor rozwia ju tak wielewtpliwoci co do tego, jaka jest tosamo postaci, e wydaje si niemoliwe, aby waniebohater niczego nie podejrzewa.Agnicja godna wiejskiego gupka ma jednak dwa aspekty i dzieli si na agnicj ze strony gupkarzeczywistego i gupka bdcego ofiar kalumnii. Z gupkiem rzeczywistym mamy do czynieniawtedy, kiedy wszystkie elementy intrygi, dane, fakty, zwierzenia, nieomylne znaki sprzyjajnastpieniu agnicji i jedynie bohater upiera si przy swojej niewiedzy. Inaczej mwic, intrygadostarczya zarwno jemu, jak i czytelnikowi elementw potrzebnych do rozwizania zagadki,a fakt , e nie udaje mu si jej rozwiza, pozostaje niewyt umaczalny. Idealn postacirzeczywistego gupka posuguje si w sposb krytyczny autor powieci kryminalnej i jestnim oficer przeciwstawiony detektywowi (ktrego znajomo faktw jest taka sama jak wprzypadku czytelnika). Moe si jednak rwnie zdarzy, e gupek jest tylko ofiar kalumnii,poniewa w rzeczywistoci wypadki nie dostarczaj mu adnych informacji, a to, co sprawia,e czytelnik zdolny jest przewidzie rozwizanie, jest formaln tradycj intrygi w powieciachpopularnych. To znaczy, e czytelnik wie, i zgodnie z t radycj literack bohater X moe byjedynie synem bohatera Y. Jednake Y nie moe o tym wiedzie, poniewa nie czyta powieciodcinkowej.Typowym przykadem jest Rudolf Gerolstein w Tajemnicach Parya. Gdy tylko Rudolf spotykaGualez i kiedy okazuje si, e straci niegdy creczk, ktr mia z Sarah Mac Gregor,czytelnik domyla si tosamoci Marii. Ale dlaczegby Rudolf mia przypuszcza, e modaprostytutka spotkana przypadkiem w szynku to jego crka?

Susznie dowie si o tym dopiero ostatni, ale Sue zdaje sobie spraw, e czytelnik ju copodejrzewa, i pod koniec pierwszej czci antycypuje rozwizanie: mamy do czynienia ztypowym przypadkiem uzalenienia intrygi od uwarunkowa tradycji literackiej i sposobwdystrybucji handlowej. Tradycja literacka sprawia, e czytelnik wie ju, jakie bdzie najbardziejprawdopodobne rozwizanie. Z drugiej strony cotygodniowe publikowanie krtkichfragmentw historii rozwijajcej si poprzez niezliczon ilo odcinkw sprawia, e nie monatrzyma zbyt dugo czytelnika w niepewnoci, poniewa obciaoby to za bardzo jegopami. Sue jest zatem zmuszony zakoczy t part i, aby mc rozpocz nastpn, nieprzemczajc zbytnio pamici czytelnika ani nie naduywajc jego zdolnoci znoszenianapicia.Zpunktu widzenia narracji Sue popenia samobjstwo, marnujc swoj najlepsz kart. Alesamobjstwonastpio ju w momencie, w ktrym postanowi przestrzega ram oczywistych rozwizanarracyjnych: powie popularna nie moe by problemowa nawet w sposobie wymylaniaintrygi. Jak udowodni to Marks i Engels w swojej analizie postaci Marii (patrz szkic na tematEugeniusza Sue), wszystko jest ju z gry wiadome, nawet mier bohaterki, poniewanarracja nie moe wykracza poza granice nabytych przyzwyczaje i systemu panujcychwartoci (chocia powie stawia sobie demokratyczne cele).Topos faszywego nieznajomegoOstatnim mechanizmem nalecym do kategorii zbytecznej agnicji jest topos faszywegonieznajomego. Powie popularna przedstawia czsto na pocztku rozdziau tajemniczposta, ktra powinna by nie znana czytelnikowi: Nieznajomy, w ktrym czytelnik rozpoznaz pewnoci naszego Y Raz jeszcze mamy do czynienia z marnym chwytem narracyjnym,dziki ktremu narrator moe znowu ofiarowa czytelnikowi zdegradowan przyjemnopync z rozpoznania. Naley jednak zauway, e jeli z punktu widzenia stylistyki intrygi tezdegradowane chwyty stanowi przeszkody w prowadzeniu narracji, to z punktu widzeniapsychologii recepcji i psychologii consensusu funkcjonuj one doskonale, lenistwo czytelnikabowiem sprawia, e ceni on sobie nade wszystko te zagadki, ktre ju zdoa rozwiza albo wkadym razie potrafi tego dokona.Oglna kategoria zdegradowanego rozpoznania, redundantnego, zbytecznego albofaszywego, stanowizatem chwyt handlowy, ktrego usprawiedliwieniem jest pocieszycielska ideologia powiecipopularnej.Mona wic miao wysun hipotez, e jedn z przyczyn sukcesu Love Story jest pierwszezdanie powieci: C mona powiedzie o dziewczynie, ktra zmara w wieku dwudziestupiciu lat?W kategoriach stylistyki intrygi pojawienie si choroby powinno by zaskoczeniem, odmieniemocjonalny koloryt poprzedzajcych j wydarze, przemieniajc idyll w dramat i ukazujc wproblematycznym wiet le wszystko to. co zostao dotd opowiedziane.Uprzedzi natomiast czytelnika ju na samym pocztku, e czyta bdzie o pozorniebeztroskiej historii miosnej dwojga modych naznaczonych przez tragiczny los, znaczy uatwimu zniesienie kocowego szoku, uczyni z niego fataln konieczno, pozbawi wszelkiejprowokacyjnoci. Znaczy rwnie pomc czytelnikowi oswaja si, strona po stronie, zespodziewanym rozwizaniem. Tutaj take wystpuje samobjstwo narracyjne, ze wzgldujednak na pocieszycielska funkcj powieci: ksika, zamiast opowiada o absurdalnej t ragedii,

zamienia si w przepojon rezygnacj elegi. W powieci popularnej wszystkich czaswrzeczywisto jest zawsze ju dana: albo modyfikuje si j nieznacznie, albo akceptuje; nigdyradykalnie si jej nie zmienia.

Eugeniusz Sue: socjalizm i pocieszenieWstpPonisze studium powstao jako szkic i dlatego panuje w nim raczej ton swobodnej rozmowyni naukowej analizy podzielonej na paragrafy i podparagrafy. Jednake zakada ono pewnwiadomo metodologiczn, na ktr skadaj si przynajmniej dwa pojcia: socjologiiliteratury i semiologii struktur narracyjnych. Nie zaszkodzi wyjani, na czym polegaj te dwiemetodologiczne zasady, tak aby mogy one da pocztek kolejnym analizom i ze wszech miarpoytecznej formalizacji obecnych bada.Formuy takie jak socjologiczne badania literackie albo socjologia literatury mog stanowipodstaw analiz do odmiennych od siebie. Z jednej strony mona widzie w dziele zwykydokument epoki historycznej, z drugiej pojmowa aspekt spoeczny jako eksplikacjrozwizania estetycznego, lub, jeszcze inaczej, analizowa dialektyk pomidzy dzieem jakofaktem estetycznym a spoeczestwem jako faktem eksplikacyjnym. Aspekt spoecznydeterminuje wprawdzie estetyczny, ale analiza struktury dziea rzuca nowe wiat o nasytuacj spoeczn, a przynajmniej kulturow.Jeli wybierzemy trzecie rozwizanie, to do czego przyda si nam mog badaniasemiologiczne traktujce o makrostrukturach komunikacji, ktrymi s elementy intrygi? Wiemydoskonale, e istnieje sposb postrzegania struktur narracyjnych jako neutralnych elementwcakowicie sformalizowanej kombinatoryki: nie jest ona jednak w stanie uchwyci caociznacze, ktre historia i spoeczestwo przypisz nastpnie dzieu. W takim wypadkuprzypisane znaczenia, pragmatyczne efekty dziea-wy-powiedzi, pozostaj po prostuzwykymi, przypadkowymi wariacjami, ktre nie s w stanie uj dziea w jego strukturalnejprawidowoci, lecz wrcz okazuj si przez ni zdeterminowane (albo raczej nieuchronnokazuje si daremno owego pniejszego wypeniania sensem czystego planu wyraania,szczeglnie kiedy mamy do czynienia ze znacznym dystansem czasowym).Wiemy zreszt, e wszelki wysiek zdefiniowania formy planu wyraania bez prby nadania musensu jest daremny i iluzoryczny, tak jak wszelki absolutny formalizm nie jest niczym innym nizamaskowanym ograniczaniem si do badania t reci. Wyizolowanie struktur formalnychoznacza uznanie ich za dystynktywne w stosunku do hipotezy globalnej wysuwanej wstosunku do dziea. Nie istnieje bowiem analiza znaczcych aspektw planu wyraania, ktraby nie implikowaa ju pewnych interpretacji, a wic wypenienia sensem.W takim razie wszelka analiza strukturalna tekstu jest zawsze weryfikacj hipotezpsychologicznosocjologicznych, a take ideologicznych, choby byy one ukryte. A zatemtrzeba by po prostu wiadomym tego zjawiska po to, aby zredukowa do minimum (niepretendujc do cakowitego wyeliminowania) margines subiektywnoci (czyli historycznoci),ktry jest tak czy owak nieunikniony.Jest tylko jeden sposb uniknicia tej kolisto-ci bada (od hipotezy interpretacyjnej doplanw wyraania, od planw wyraania do hipotezy). Polega on na obraniu za podstawsystemu elementarnych funkcji narracyjnych wystpujcych niewtpliwie w kadym tekcieoraz sprawdzeniu, czy wystpuj one rwnie w tekcie stanowicym przedmiot naszejanalizy. Ale w tym celu t rzeba znacznie zredukowa pakiet funkcji, tak aby w skrajnymprzypadku Hamlet nie rni si niczym od Czerwonego Kapturka. Jednake stwierdzenie, ewszystkie historie sprowadzaj si w gruncie rzeczy do jednej, stanowi punkt wyjcia, nie zapunkt dojcia. To, co nas interesuje - w nastpnej kolejnoci - to w jaki sposb i dlaczego,

skoro wszystkie historie sprowadzaj si do jednej, rni si one tak bardzo midzy sob imaj tak rne stopnie zoonoci. Zreszt rwnie uznanie istnienia uniwersaliw narracji,kiedy stanowi ono punkt dojcia, kryje w sobie z gry zaoon hipotez natury ideologicznej.Aby wytyczy badaniom semiologicznym waciwe im granice epistemologiczne, t rzebauwaa, aby nie popeni przeciwstawnego bdu, w ktry popada czsto socjologia literaturyspod znaku prymitywnego marksizmu. Polega on na negowaniu t rwaoci istnienia regugatunkowych, me-tahistorycznej presji struktur narracyjnych, wynikym z ustanowieniabezporednich relacji midzy dzieem a strukturami ekonomiczno-spoecznymi, ktredeterminuj je jakoby w sposb jednokierunkowy. Trzeba natomiast posuy si zasadkolistoci i wykorzysta j do maksimum. Naley sprbowa zbada jako pocztkowoniezalene obie serie (spoeczno-historyczn i struktury tekstu), ktre nastpnie wymagabd skorelowania. Niezbdnym warunkiem jest analizowanie obu serii za pomocjednorodnych narzdzi formalnych. Rezultatem bdzie homologia strukturalna pomidzyelementami formalnego kontekstu dziea (przez form naley tu rozumie rwnie form,jak przybieraj t reci, charaktery, idee wyraane przez postaci, wydarzenia, w ktrych biorone udzia) oraz elementami kontekstu historyczno-spoecznego.Jeli operacja taka si powiedzie, to zbyteczne staje si pytanie, czy struktury historycznedeterminuj struktury literackie lub czy pewien sposb narracji (odziedziczony na mocytradycji gatunku) zmusza autora do reagowania w okrelony sposb na kwest ie spoeczne.Problem polega bdzie na ujawnieniu homologii: zalenoci przyczynowe, ktre czstopozostaj ukryte, dotyczy bd co najwyej historiografii typu biograficznego lubpsychologicznego. W kadym razie uniknie si ekono-mistycznego uproszczenia typu: Xpisze w okrelony sposb, bo jest opacany przez Y. Historia literatury i sztuki pena jestprzecie twrcw, ktrzy nie dochowali wiernoci tym, co ich opacali, a take autorw, ktrzysuyli z bezgranicznym oddaniem klasie, ktra nigdy im nie pacia.Azatem homologiczne relacje midzy strukturami tekstowymi a strukturami spoecznymi powinnyby jeszcze bardziej zaporedniczone, serii za mamy co najmniej t rzy: dwie, o ktrych byamowa wyej, czy seria struktur kulturowych, czyli ideologicznych, do ktrych strukturytekstowe bezporednio si odnosz.Jednake determinanty spoeczno-ekonomiczne nie przybieraj nigdy jednej postaci: nietrzeba by opacanym przez Igreka, eby pisa w zgodzie z jego ideologi. Wystarczy pisa wstanie cakowitej swobody duchowej, lecz podda si odruchowo wpywowi systemudystrybucji tekstu, ktry jest poczony z kontekstem ekonomicznym, co nie znaczy, epozostaje widoczny.. Tak wicwarunki dyktowane przez rynek (pozornie nie zwizane z gbiej ukrytymi stosunkamiwasnoci) generuj struktury tekstowe, te za wymagaj struktur ideologicznych jako ichnajwaciwszego wypenienia. Koo si zamyka, ale zawiera w sobie modalnocipsychobiograficzne, ktre nie maj nic wsplnego z prymitywnym socjologizmem.Tym bardziej e rysuje si jeszcze jedna kwest ia, kwest ia interpretacji, czasami sprzecznychmidzy sob, ktre, z rnych powodw i na rnych poziomach klasowych i kulturowych,publiczno przypisuje docierajcemu do niej komunikatowi. Nastpuj^tu czsto niebywaewprost nieporozumienia: teksty pomylane jako wyraz gorcej wiary proletariackiej staj sipodrcznikami konserwatyzmu i na odwrt. Tak oto analiza struktur narracyjnych (jakonajwysza forma analizy t reci) odrywa si od analizy rezultatw interpretacyjnych napoziomie grup spoecznych i epok historycznych.Jeli zatem istnieje metoda pozwalajca analizowa t skomplikowan dialektyk, to jest ni

wanie ta, ktra ustanawia relacje midzy zjawiskami nie pozostajcymi midzy sob wbezporednim zwizku przyczynowo-skutkowym i bada je na wszystkich poziomach wperspektywie semiotycz-nej. Jeli istnieje dzieo, ktre zdaje si weryfikowa z podrcznikowwrcz dokadnoci owe strukturalne paralelizmy (lub te rozbienoci), to jest nim waniepowie Eugeniusza Sue, a to z powodu wielu przyczyn historycznych, biograficznych,mechanizmu rozpowszechniania powieci popularnej, umiejtnoci (albo jej braku)prowadzenia narracji.Niezbdne dane biograficzne podane niej maj wprowadzi czytelnika w ideologiczny wiatSuego i jego epoki. Jasne jest , e w bardziej naukowej analizie mogyby one zosta pominite ipowinnywynika po prostu z waciwego odczytania tekstu. Autentyczne odczytanie tekstu dybowiem do ustanowienia relacji midzy dwoma zjawiskami, ktre same przez si sniezalene: midzy ideologi autora a strukturami intrygi. W charakterze elementuwyjaniajcego, zewntrznego, pojawia si jako punkt odniesienia (chodzi jednak o innautonomiczn kwest i wymagajc dokadniejszego opisu) pojcie sytuacji rynkowej, ktra wXIX wieku sprzyjaa rozpowszechnianiu si powieci zwanej popularn.W celu odczytania struktur narracyjnych wyszlimy z zaoenia wsplnego tego typubadaniom semiologicznym, e istniej powszechne struktury prozy narracyjnej. Nastpnieusiowalimy stwierdzi, jak i dlaczego przybray one w dziele Suego formy idiosyn-kratyczne.Aby wyjani te indywidualne warianty uniwersalnego schematu, powinnimy wanieposuy si pozostaymi wariantami homologicznymi (lub zhomologizowanymi): ideologi istruktur dystrybucyjn rynku powieci odcinkowej.Poniszy tekst nie jest prezentacj pewnej metody, miaby bowiem w takim wypadku, jak jumwilimy, bardziej sformalizowany charakter. W zamierzeniu mia on by wstpnymrozpoznaniem terenu, ktremu to przedsiwziciu przywieca, pozostajc na drugim planie,wyoona tu metodologia.JesuissocialisteEugeniusz Sue rozpoczyna publikowanie w odcinkach Tajemnic Parya 19 czerwca 1842 roku.Min zaledwie rok od chwili, kiedy wyszed z domurobotnika poznanego tego samego wieczoru, woajc Je suis socialiste! Zdaje sobie spraw,e zacz pisa wielk powie popularn, lecz jej teza pozostaje jeszcze do oglnikowa.Prawdopodobnie jest zafascynowany przedsiwzitym poznawaniem, w literaturze i yciu (wcelu zdobycia dokadnej dokumentacji), najniszych warstw spoecznych stolicy. Brakuje mujednak dokadnego wyobraenia oddwiku, z jakim powie wkrtce si spotka. Mwi oludzie, ale lud jest jeszcze czym obcym dla tego znanego pisarza, zawodowego dandysa,ktry roztrwoni majtek ojca, wydajc pienidze na luksusowe ekwipae i prowadzc trybycia wykltego estety.Jednake dopiero wtedy, kiedy Sue opisuje mansard Morela, rodzin tego szlifierzadrogocennych kamieni, uczciwego i nieszczliwego, ktrego crka zostaa podstpnieuwiedziona i zmuszona do dzieciobjstwa przez perfidnego notariusza Jakuba Ferranda, kiedyczteroletnia creczka umiera z ndzy na somie, pozostae dzieci cierpi zimno i gd. ona jestumierajca, teciowa traci rozum i gubi powierzone mu diamenty, komornicy za czyhaj, abyzawlec go do wizienia, Sue odnajduje waciwy styl. Setki przychodzcych do listw,zachwycone arystokratki otwierajce mu drzwi alkowy, proletariusze widzcy w nim apostoaubogich, synni literaci zaszczycajcy go swoj przyjani, wyrywajcy go sobie wydawcy,

ktrzy proponuj umowy in blanco, fourierowskie pismo ,,Phalange wychwalajce go jakopisarza, ktry potrafi ukaza rzeczywisto ndzy i ucisku, robotnicy i wieniacy, paryskiegryzetki rozpoznajce swj wasny wizerunek na stronach powieci, kto, kto publikuje sownikargot modern, dzieo niezbdne dla zrozumienia Tajemnic Parya pana Eugeniusza Sue,uzupenione szkicem fizjologicznym na temat paryskichwizie, histori modej winiarki z Saint-Lazare opowiedzian przez ni osobicie orazdwiema pieniami dotd nie publikowanymi dwch synnych winiw z Sainte-Pelagie,czytelnie wypoyczajce egzemplarze Journal des Debats za dwa soldy na p godziny,analfabeci, ktrzy ka sobie czyta odcinki powieci przez wyksztaconych dozorcw, chorzy,ktrzy nie chc umrze przed kocem powieci, premier, ktry wpada w gniew, kiedy nieukazuje si kolejny odcinek, warcaby inspirowane Tajemnicami Parya, re z Jardin desPlantes nazwane imieniem Rigolet ty i Marii, kuplety i piosenki inspirowane Gualez iSzurynerem, rozpaczliwe apele, znane zreszt powieci odcinkowej wwczas i pniej (Niechpan kae wrci Szurynerowi z Algierii!, Niech pan nie umierca Marii!), ksidz Damourettezakadajcy pod wpywem powieci przytuek dla sierot , hrabia de Portalis organizujcyfalanster wzorowany na folwarku w Bouqueval opisanym w trzeciej czci, rosyjskie hrabinyznoszce trudy dugiej podry po to tylko, aby zdoby pamitk po swoim boyszczu - otojedynie niektre formy oszaamiajcego sukcesu, ktry sta si udziaem Suego, a o jakimmarzyby kady pisarz. Przydarzyo mu si bowiem co, co Pirandello mgby jedynie sobiewyobrazi: dostaje od czytelnikw pienidze na pomoc dla rodziny Morela. Pewien zarobotnik bez pracy, niejaki Bazire, prosi go o adres ksicia Gerolsteina, eby zwrci si dotego opiekuna ubogich i obrocy ucinionych.Poczwszy od tej chwili, jak zobaczymy, Sue nie pisze ju Tajemnic Parya, powie bowiempisze si sama we wsppracy z czytelnikami.Wszystko, co dzieje si pniej, jest czym cakowicie normalnym, musiao po prostu nastpi.Np. to, e nieszczsny pan Szeliga, krytyk literackiAllgemeine Literaturzeitung, dokonujcy na postaciach i sytuacjach skomplikowanychakrobacji dialektycznych w duchu ortodoksyjnego heglizmu, mieszy nas, jak susznie mieszyMarksa i Engelsa. Wiadomo przecie, e Marks i Engels napisali wit Rodzin, posugujc siTajemnicami jako obiektem polemiki i jako nici przewodni caego wywodu (a zatem posuylisi powieci nie tylko jako dokumentem ideologicznym, lecz rwnie jako dzieem zdolnymdostarczy postaci typowych).Jest czym normalnym, e zanim jeszcze skoczy si druk powieci, zaczy si ukazywaprzekady woskie, angielskie, rosyjskie, niemieckie, holenderskie, e w samym tylko NowymJorku sprzedano osiemdziesit tysicy egzemplarzy w cigu zaledwie kilku miesicy, e PaulFeval sprbowa natychmiast naladowa formu powieci, e wszdzie ukazuj siTajemnice Berlina, Tajemnice Monachium, Tajemnice Brukseli, e Balzac, pod wpywemmasowego entuzjazmu, pisze Mysteres de province, e Hugo zaczyna myle0 napisaniu Ndznikw, e sam Sue zmuszony jest dokona teatralnej przerbki TajemnicParyai przez siedem godzin z rzdu budzi zachwyt paryskiej publicznoci widokiem rozdzierajcychcierpie.Jest czym normalnym, poniewa Sue nie napisa dziea literackiego, jak zauway to zresztsam czytelnik, ktry mimo zachwytu mczy si bdzie nad stronami penymi szlachetnychrefleksji, nad trybami mechanizmu wyciskajcego zy, ktry staje si niemal nie do zniesieniaprzez ten swj rozpaczliwy i nie ukrywany zamiar osignicia za wszelk cen przejmujcegoefektu. Gdyby bowiem Sue napisa jedynie dzieo literackie, odnotowaaby to historia, nie zawspczeni, i to

w dodatku tak od razu, natychmiast, wszyscy naraz. W kadym razie Sue stworzy pewienwiat , zaludni go bohaterami z krwi i koci, ywymi, a zarazem emblematycznymi, sztucznymi iwzorcowymi. Bg raczy wiedzie, jak mu si to udao, ale faktem jest , e powoa do ycia t umniezapomnianych postaci. Mona sobie wyobrazi, jak reagowali czytelnicy kolejnychodcinkw, skoro my jeszcze, mimo pokusy pominicia dziesitek stron (szczeglnie w penymwydaniu - ale biada temu, kto czyta pene wydanie, powie jawi si wtedy w caej swojejzawiesistoci), dajemy si w kocu wcign w gr, wstydzimy si, e ulegamy emocjom,czytajc o opatrznociowych zemstach Rudolfa, odkrywamy WWyartej wit riolem twarzyBakaarza, w grymasie Tykwy, w ohydnej hipokryzji Jakuba Ferranda, w niebywaej podocirodziny Marcyla, w niewinnoci Marii, w szlachetnoci Rudolfa i pani dHarville, w melancholiiSaint-Remy ojca, w prostej uczciwoci Wilczycy, wiernoci Murpha, w wiedzy na subie zaPoIi-doriego, w zmysowoci Cecily - i tak dalej - archetypy, ktre w jaki sposb s nasze. Bymoe nale do najskrytszej i najbardziej zmistyfikowa-nej sfery naszej wraliwoci, moezostay nam przekazane w procesie wychowania ksztatujcego skonno do melodramatu,ktrego Sue jest jednym z mistrzw, a tysice powieci i komercjalnych filmw stanowi pasytransmisyjne takiego gustu, tak czy owak, archetypy te s nasze i nic na to nie poradzimy.Moemy je odrzuci, st umi, owiet li reflektorami rozumu i ironii, ale nikt ich nam nie odbierze,poniewa tkwi w najgbszych pokadach naszej duszy. Czytany dzisiaj, Sue suy moejako odczynnik majcy obudzi i ujawni drzemicy w nas bovaryzm. To dobrze, e odczynnikdziaa i ujawnia ukryte tsknoty: mechanizm melodramatu musi napotka czciowprzynajmniej gotowo ze strony czytelnika, aby mg on zagbi si w wiat powieci.Musimy tam wej, nie tyle - nie tylko i niekoniecznie - po to, aby folgowa upodobaniu doekshumacji (jeli zaspokojenie gwarantuje elementarn rozrywk, to naley si tylko z tegocieszy), ile po to, aby zrozumie, co dzi jest cennego w tej ksice i czemu moe ona suy.Z jednej strony jest to wic wany dokument wyjaniajcy nam dogbnie niektre elementydziewitnastowiecznej wraliwoci spoecznej, z drugiej klucz pozwalajcy zrozumiestruktury literatury masowej, relacje pomidzy sytuacj rynkow, ideologi a form narracji.Oddandyzmudo socjalizmuJak to si stao, e Eugeniusz Sue napisa Tajemnice Parya! Pominiemy tu biografi naszegoautora, odsyajc do tekstw obszerniejszych i lepiej udokumentowanych. Chodzi nam raczej oodtworzenie historii pewnego powoania, powoania do literatury ludowej, wrcz populistycznej,ze wszystkimi konotacjami tego terminu.Informacji na temat przebiegu owej ewolucji dostarcza nam sam Sue, kiedy pod koniec ycia,na emigracji w Annecy, myli o napisaniu czego w rodzaju autobiografii na podstawiewasnych dzie wszystkich:Mylaem ju o tym od dawna. Oto powd: zaczem pisa powieci morskie, poniewazobaczyem morze; w tych pierwszych powieciach doszuka si mona politycznych ifilozoficznychzapatrywa (m.in. La Salamandr, Atar-Gull, La vigie de Koa- Ven i in.), cakowicie odmiennychod moich przekona po roku 1848 {Tajemnice Parya). Byoby moe interesujce przeledzi,jakie przemiany, refleksje, poszukiwania, pogldy, upodobania, przyjanie (Schoelcher,Considerant, itd.) doprowadziy mnie do tego - chocia przedtem wyznawaem idee religijne iabsolutystyczne zawarte w ksikach Bonalda, de Maistrea, Lamen-naisgo (De lindifferenceen mat iere de religion), moich wczesnych mistrzw - e odkryem sprawiedliwo, prawd,dobro, staem si zwolennikiem demokratycznej republiki i socjalizmu []. Zamierzam ukoczydla tego wydania Les Mysteres du Peuple. Zostanie te do niego doczone to, co napisaemdla teatru, teksty polityczne i socjalistyczne, jak i Lhistoire de la Marine, gdzie udao mi siczciowo zrozumie monarchi w osobie Ludwika XIV na podstawie przejrzenia

korespondencji jego ministrw w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Skutkiem tegoprzedsiwzicia bya cakowita utrata zudze i odtd zaczem nienawidzi monarchii.2Odlegitymizmu w polityce, dandyzmu w yciu prywatnym i publicznym, satanizmu w estetyce doprzyjcia socjalistycznej wiary (a nawet dwch rodzajw socjalizmu, poniewa, jak zobaczymy,midzy Tajemnicami Parya a Les Mysteres du Peuple jest wyrana rnica) i mierci nawygnaniu. Oto intelektualna historia Suego.Eugeniusz Sue urodzi si w 1804 roku w rodzinie znanych lekarzy. Jego dziadek (wspomni onim w Tajemnicach) napisa w 1797 roku memoria przeciwko gilotynie; ojciec pracowa jakolekarz Krlewskiej Akademii Wojskowej za Napoleona I i Jzefina de Beauharnais, wczesnaona Pierwszego Konsula, bya matk chrzestn pniejszegopisarza. Eugeniusz rozpoczyna karier lekarza jako pomocnik chirurga przy ojcu, uczestniczywraz z nim w wojnie w Hiszpanii, lecz w roku 1826 zatrudnia si jako chirurg na okrcie JegoWysokoci (jestemy w epoce Restauracji), walczy albo raczej przyglda si walce Grekwprzeciw Turkom pod Navarino, wraca do Parya, zaczyna wsppracowa z wysokonakadowpras. Jak prawdziwy dandys, zaczyna od drukowania na amach Le Monde. Potemprzychodzi kolej na cieszce si du popularnoci powieci, czynice ze uznanego pisarza,o ktrego wzgldy zabiegaj wiatowe damy, wyrafinowanego i zblazowanego, jakimpoznajemy go w licie do Balzaca, przyjaciela i admiratora. Sue udziela Balzacowi szeregu radco do koni i karet , opowiada z nonszalancj o swoich miostkach, ktre t raktuje z naleytymdystansem, narzeka na gupot i pustk paryskiego wiatka, gdzie musi bywa i gdzie usiujeza wszelk cen zrobi wraenie, t rwonic niebywae sumy. Jest legitymist, gdy zapanowania Ludwika Filipa nieelegancko by liberaem, napisze nawet pochwa kolonializmu iniewolnictwa, a take wymiewa si bdzie z zapalecw, ktrzy udaj, e wyemigrowali zpowodw politycznych, podczas gdy w rzeczywistoci uciekli za granic z powodu dugw.Zdrugiej strony bohaterowie jego pierwszych ksiek, wzorowani na postaciach Byrona, chmurnych itajemniczych, przemierzaj morza jako piraci (Kernok) albo handlarze czarnych niewolnikw(Brulart); mszcz si w straszliwy sposb jak Murzyn Atar-Gull; odbieraj innym dusze jakwyrafinowany uwodziciel Szaffie w La Salamandr. Oczywicie los wszystko im wynagradza iyj szczliwie do pnej staroci, otoczeni powszechnym szacunkiem. Zo w poczeniu zPiknem tryumfuje. W ostatecznoci t ryumfuje Styl.Nie bdziemy twierdzi, e styl t ryumfuje z literackiego punktu widzenia. Wychwalane podniebiosa dziea modego Suego przypominaj bardziej przygody Sandokana ni losy postaciByrona. Sposb pisania jest raczej prymitywny, chocia egzotyczne tematy pozwalaj nafantazyjne nazewnictwo. Badania statystyczne dotyczce czstot liwoci wystpowanianiektrych kluczowych przymiotnikw, ktre napotykamy rwnie w Tajemnicach (zacytujmytrzy z pamici: fameuse, blafard, opiniatre), pomogyby nam zrozumie Suego jako autorapowieci popularnych. W kadym razie wanie z tych powodw wie on, jak osignzamierzony efekt , nie brak mu te zdolnoci tworzenia postaci, ktre zapadaj w pami. Bezwtpienia buduje pewien wiat , i jeli na pocztku posuguje si egzotycznymi scenariami, to wgruncie rzeczy przygotowuje ju materia do majcej powsta komedii miejskiej i politycznej,ktr stan si Tajemnice, yd wieczny tuacz oraz Les Mysteres du Peuple.

2Przejcie na socjalizm nastpuje, jak ju mwilimy, w drodze gwatownego nawrcenia.Dwudziestego pitego maja 1841 roku Sue oglda przedstawienie dramatu Les deux serruresFelixa Pyata: sztuk rozgrywajc si na ubogiej mansardzie. Na scenie pojawia siautentyczny proletariat yjcy w ndzy. Po spektaklu Sue twierdzi, e autor przesadzi, Pyatzachca go, aby przekona si na wasne oczy, jak wyglda prawda. Udaj si obaj dotypowego robotnika, jednego z tych, ktrzy naczytali si ksiek o kwest iach socjalnych, dowiadomego socjalisty, t rybuna, bohatera przyszych barykad z 1848 roku. Zostaj przyjcigocinnie i z prostot, na stole pojawia si czysty obrus, bieda jest wielka, ale nie pozbawionapoczucia godnoci. Trwaj przygotowania do skromnej kolacji, sztuka misa smakujewymienicie: oto lekcja, ktrej udziela gospodarz, rozwodzc si na temat aktualnych kwest iipolitycznych i spoecznych ze znajomoci rzeczy typow dla proletariusza wiadomegoswych praw. To prawdziwa droga do Damaszku: Sue wychodzi przekonany o nowej sprawie.Wiele napisano o tej nagej iluminacji. Nawet tak przychylny pisarzowi biograf, jak Bory, gotwuwierzy bardziej niby naleao w autentyczno socjalizmu Suego, musi uzna, przynajmniejna pocztku, cis wi midzy dandyzmem a socjalizmem. Sue odkry nowy sposb, abywyrni si wrd sobie rwnych, nie chce ju szokowa Parya strojami i komi, zaszokujego, goszc Religi Ludu. W jego rodowisku wyda si to rwnie ekscentryczne i prowokujce.Ztakim nastawieniem pisze najprawdopodobniej Mathilde w 1841 roku (niektre epizody w trzeciejczci wiadcz o zblianiu si autora do oglnikowego socjalizmu)3 i rozpoczyna Tajemnice.Przemierza ponure zauki Cite, wchodzi do szynkw, w ktrych rozgrywa si pocztekpowieci, miejsc uczszczanych przez prostytutki i rzezimieszkw. Raz jeszcze objawia sisatanista zafascynowany tym, co odraajce i chorobliwe, wulgarnym argonem zodziei;romantyk za uosabia w Marii odwieczny archetyp vierge souillee, dziewczyny, ktrej ciaoponiono, lecz ktrej dusza pozostaa czysta. Godzi w ten sposb reguy interesujcej intrygize skonnoci do moralizatorstwa, osigajc efekt melodramatycznoci, ktry poczwszy odRichardsona stanowi podstaw ka-dej szanujcej si powieci.4 Z upodobaniem opisuje skrajn ndz i deprawacj, aleprzeprasza za to czytelnikw; wci myli bowiem o publicznoci jak o kim sobie rwnym,kogo przyprawia o mdoci odr wydobywajcy si z nor. Nie wie jeszcze, e czytelnicy, ciprawdziwi, czyli wikszo, rozpoznaj w postaciach powieci siebie samych i odczytajTajemnice w innej konwencji. Kiedy Sue to spostrzee, zmieni konwencj.Uwiadamia sobie elazne prawo masowej komunikacji, na mocy ktrego kody czytelnikwrni si nieuchronnie od kodu autora. Kiedy autor dokonuje na zimno okrelonej operacjihandlowej, stara si tak zredagowa komunikat, aby mona byo go odczyta w wiet le wielukodw; taki jest cel komiksw, filmw w technikolorze, powieci dla wszystkich. Natomiast Sue,ju niepewny swych racji, kiedy zrozumie, co si dzieje, uzna tylko jeden kod, a mianowicie kodmas ludowych. Prawomylne mieszczastwo zwrci si oficjalnie przeciwko niemu, ale wgruncie rzeczy pasjonowa si bdzie jego ksik. Sue wybiera jzyk i wiat proletariatu, leczpodoba si jeszcze wszystkim. C takiego si stao? Czyby nawrci t umy, czy te tonawrcenie byo jedynie pozorne? W miar jak masy zaczynaj czci w Suem apostoa kwest iispoecznej, pisarz uwiadamia sobie, e to, co opisa zafascynowany wyjtkowoci tematu,staje si dokumentem, sdem nad spoeczestwem, politycznym protestem, zacht dodokonania zmian. Prawdopodobnie im wicej gromadzi materiaw, tym w mniejszym stopniupotrafi zachowa chodny dystans chirurga i tym bardziej angaowa si emocjonalnie.Decydujce jednak oka si oczekiwania spoeczne. Podkrela to wielokrotnie rwnie Bory:

Powie ludowa (jeli chodzi o temat), stajc si popularn (jelichodzi o sukces), stanie si wkrtce popularn, rwnie jeli chodzi o ide i form.5Teraz ju Sue przebiera si za robotnika i poznaje rzeczywicie dogbnie miejsca, gdzierozgrywa si jego powie; podobnie jak Rudolf, miesza si z ludem, angauje si corazbardziej, teraz ju naprawd pacze nad niedol, nad ktr kaza paka swoim czytelnikom.Oczywicie na tym polega jego zachowawczo: pacze i wywouje pacz; proponuje rodkizaradcze, ale, jak zobaczymy, bd one sentymentalne, paternalistyczne, utopijne.W trzeciej czci zaproponuje reformy spoeczne (modelowy folwark w Bouqueval), w pitejza nastpi gboka zmiana w strukturze powieci. Czstsze przerwy w akcji pozwalaj nadugie tyrady, moralistyczne perorowanie, rewolucyjne projekty (to jasne, e s one mimowszystko reformistyczne). W miar jak powie zblia si do koca (koniec za coraz bardziejsi oddala, gdy czytelnicy daj, aby trwaa jak najduej), cz dyskursywna rozrasta sido granic wytrzymaoci.Ale ksika taka ju jest , t rzeba przyj j w caoci. Rwnie tyrady stanowi cz intrygi.Jeli Tajemnice s rzeczywicie, jak twierdzi Bory, dramatem muzycznym, to tyrady sromansami. To dlatego wanie skrcone wydania tego dziea (a dotychczas tylko takie byy wobiegu) po usuniciu apeli i rozwaa okaleczay tekst , deformoway go, chocia niewtpliwieuatwiay lektur.Tajemnice Parya odbierane byy przez wspczesnego im czytelnika jako dzieo ujawniajcestraszliwe warunki spoeczne, ktre, wraz z ndz, prowadz do zbrodni. Zmniejszmy wicndz, wspommy opuszczone dzieci, wychowajmy na nowo winia, nie stawiajmypracowitego robotnika wobec widma dugw, uczciwej dziewczyny wobec koniecznocioddania si bogatemu uwodzicielowi, dajmy wszystkim szans odkupienia, braterskiej pomocy,chrzecijaskiego wsparcia, a spoeczestwo stanie si lepsze. C za szlachetne przesanie!Jak nie zgodzi si z Suem? Zo jest chorob spoeczn. Oto lekarstwo. Ksika, ktrazaczyna si jako powie o marginesie spoecznym, odnosi sukces jako powie oNieszczliwym Robotniku, Ktry Moe Si Odrodzi. Aby odczuwa irytacj, t rzeba byodoprawdy by ostatnim reakcjonist. I rzeczywicie, reakcjonici protestuj jak przystao. LaMode z 25 lipca 1843 roku, wstydzc si, e drukowaa pierwsze teksty tego nikczemnegodeprawatora, wybucha: Nigdy jeszcze aciska rozwizo nie wymylia bardziejnieprzyzwoitych scen od tej, w ktrej Sue opisa kuszenie notariusza Ferranda przezMulatk Cecily []. Faublas i odraajce ksiki Aret ina to prawdziwie moralne ksiki wporwnaniu z powieciami w odcinkach drukowanymi na amach konserwatywnych gazet [].Popularno Journal des Debats rosn musi codziennie wrd upadych dziewczyn z Saint-Lazare. W kociele za przy rue du Bac mona byo wysucha kazania w tym stylu:Pomylcie, bracia, o tym czowieku, ktrego nazwiska nawet nie powinnimy wymienia:atakuje on prywatn wasno, usprawiedliwia dzieciobjstwo []. Pod pretekstem bawieniaczytelnika przemyca komunizm. Zmuszajc was do czytania swoich ksiek, chce wprowadzido waszych salonw, do waszych rodzin idee goszone w klubach []. Wiedzcie jednak, elektura tej ksiki to grzech miertelny.6Nic w tym dziwnego. Czy nie czytamy dzi jeszcze podobnych narzeka na amachumiarkowanych dziennikw woskich? Jest wic czymcakiem normalnym, e byo tak samo w czasach poczciwego Eugeniusza Sue. Jednakeoburzenie Filist rw nie jest nigdy wystarczajc gwarancj. Tak byo te w wypadku Suego.Jaki czujny czytelnik zaczyna krytykowa go ,,z lewa. Zacznijmy od Edgara Allana Poego.7W jednym ze swoich Marginaliw, napisanych zaraz po ukazaniu si po angielsku Tajemnic,notuje on kilka uwag o ich strukturze narracyjnej do ktrych bdziemy mieli jeszcze okazjpowrci. Zauwaa w kadym razie, e ,,intencje filozoficzne przypisywane Suemu s wnajwyszym stopniu absurdalne. Jego podstawowym i w rzeczywistoci jedynym celem jest

napisanie pasjonujcej, a wic pokupnej ksiki. Zamiar (poredni i bezporedni) naprawyspoeczestwa itp. to tylko podstp, czsto stosowany przez pisarzy, w nadziei e przybiorw ten sposb swe utwory w pozr godnoci i uytecznoci spoecznej i skutecznie zamaskujich rozwizy charakter.W gruncie rzeczy Poe nie krytykuje ksiki ,,z lewa. Dostrzega jedynie pewien fasz iodruchowo przypisuje go intencjom autora. Podczas gdy Poe notuje te uwagi, Bieliski piszetekst , w ktrym to, co Poe przeczuwa intuicyjnie, zostanie wyraone bezporednio, z wikszideologiczn konsekwencj.8Omwiwszy krtko warunki ycia mas w zachodniej cywilizacji przemysowej,9 Bieliski ujawniaswj zdecydowanie wrogi stosunek do Suego: Eugeniusz Sue by tym szczciarzem, ktrypierwszy wpad na pomys zrobienia dobrego interesu, piszc o ludzie. [Jest ] [] zacnymmieszczuchem w caym tego sowa znaczeniu, filist rem konstytu-cyjno-mieszczaskiejspoecznoci: mgby nawet zosta posem do Zgromadzenia Narodowego i byby wanietakim posem, jakich teraz potrzeba konstytucji. Przedstawiajc w swojej powieci lud,Eugeniusz Sue jako prawdziwy mieszczuch (bourgeois) widzi w nim godn, obdart czer,ktr ciemnota i ndza skazaa na zbrodnie. Nie zna ani prawdziwych wad, ani prawdziwychcnt ludu, nie podejrzewa, e wanie do ludu naley przyszo, ktrej ju nie ma part iastojca obecnie u steru rzdu, gdy lud ma wiar, entuzjazm, reprezentuje si moraln.Eugeniusz Sue wspczuje nieszczciom ludu: czemu odmawia mu zdolnoci doszlachetnego wspczucia, ktre przynosi tak pewne zyski? Ale jakie jest to wspczucie, toinna sprawa. Chciaby, eby lud nie cierpia ndzy i, przestajc by godn, obdart i czciowoz koniecznoci zbrodnicz czerni, sta si czerni syt, czyst i majc dobre maniery.Mieszczanie za, obecni fabrykanci praw we Francji, pozostawaliby nadal panami Francji,wyksztacon warstw spekulantw. W powieci swej Eugeniusz Sue pokazuje, jak niekiedysame prawa francuskie mimo woli popieraj rozpust i zbrodni. Trzeba powiedzie, eprzedstawia to bardzo zrcznie i przekonywajco, nie podejrzewa jednak, e rdo za nietkwi w jakich poszczeglnych prawach, ale w caym systemie prawodawstwa francuskiego, wcaym ustroju spoecznym.Oskarenie jest jasne: przesodzony reformizm, pragnienie, aby co si zmienio po to, ibywszystko pozostao jak przedtem. Na pozr Sue jest niemal socjaldemokrat, wrzeczywistoci jednak sprzedaje wzruszenia, spekulujc na ludzkiej ndzy.Jeli przeczytamy na nowo wit Rodzin, to znajdziemy w niej elementy tej samej polemiki,przede wszystkim za napotkamy systematyczn kpin z modych heglistw skupionychwok Allgemeine Literaturzeitung, szczeglnie z Szeligi,ktry przedstawia Tajemnice jako epos opowiadajcy o przepaci dzielcej niemiertelno oddoczesnoci i o potrzebie ich ponownego scalenia. To Szeliga, a nie Sue, stanowi obiektpolemiki. Jednake aby rozumowanie Marksa i Engelsa byo przekonujce, musi zaatakowarwnie dzieo Suego, t raktujc je jako rodzaj ideologicznego oszustwa, ktre mogo jawi sijako obietnica zbawienia tylko Bruno Bauerowi et consortes. Na reformistyczn idrobnomieszczask natur dziea wskazuje zdanie wypowiedziane przez nieszczsnegoMorela, kiedy znalaz si ju na samym dnie z powodu kopotw materialnych: ,,Gdyby bogaciwiedzieli! Mora ksiki polega na tym, e bogaci mog si dowiedzie i za sprawdobroczynnoci zaradzi spoecznym plagom. Ale Marks i Engels id dalej; nie poprzestaj naujawnieniu reformis-tycznego charakteru powieci Suego (nie poprzestaj na ekonomicznejkrytyce pomysu zaoenia Banku Ubogich wysunitego przez ksicia Rudolfa), lecz okrelajetyczn wymow ksiki jako reakcyjn. Hipokryzj jest majca przywrci sprawiedliwozemsta Rudolfa, przepojony hipokryzj jest opis resocjalizacji Szurynera, pena religijnejhipokryzji jest caa nowa teoria kar, ktr proponuje Sue, a ktrej ilustracj jest ukaranieBakaarza, hipokryzj wreszcie jest odkupienie moralne Marii, typowy przykad alienacji religijnejw feuerbachowskim sensie tego pojcia. Czyni ona dwuznacznym i wtpliwym odrodzeniemoralne dziewczyny majce z czysto ludzkiego punktu widzenia szans na powodzenie. Suezostaje wic napitnowany nie jako naiwny socjaldemokrata, ale jako podstpny wstecznik,

legitymista i zwolennik de Maistrea, nie rnicy si niczym od modego Suego,wychwalajcego kolonializm i niewolnictwo.Czy krytyka Marksa i Engelsa bya suszna? Bya suszna w odniesieniu do ksiki jakoprzedmiotu, ktry moe by przedmiotem analizy. Przekonamy si o tym w drugiej czci tegoszkicu. Trzeba jednak ustali, czy krytyka oddaje sprawiedliwo Suemu jako czowiekowi ispoecznym emocjom, ktre zdoa wywoa.Na temat tej drugiej kwest ii nader t rudno jest wypowiedzie si w sposb ostateczny.Najbardziej rozsdnemu przekonaniu, e ksika goszca spoeczn zgod opart nadobroczynnoci moe szerzy jedynie idee, ktre sama zawiera (nie bez powodu podobaa sirwnie buruazji, a nie tylko proletariatowi, wzruszonemu, e powica mu si tyle uwagi),przeciwstawi mona interpretacj Jean-Louisa Bory: Tajemnice odegray wan rolspoeczn, ukazay tym, ktrzy ich nie znali, warunki, w jakich yy masy ludowe, obudziywiadomo spoeczn w tysicach nieszcznikw. Nie ulega adnej wtpliwoci, e Sue maswj udzia w wywoaniu rewolucji lutowej 1848 roku. Luty 1848 to szalone saturnalia naulicach Parya z Tajemnic; bior w nich udzia bohaterowie Suego, classes laborieuses etclasses dangereu-ses melees..Moemy zgodzi si z t tez, poniewa w rewolucji doszy do gosu nie tylko cile okrelonepostulaty klasowe, ale rwnie oglne niezadowolenie mas. Zwycistwo Drugiej Republiki jestzwycistwem Tajemnicy Trzeba tylko uzgodni, co rozumie si przez Drug Republik.Wystarczy chcie widzie w niej to, co gosi fourierowski periodyk La Democrat ie Pacifique z1 kwietnia 1843 roku (pirem Consideranta, nauczyciela i przyjaciela Suego): Antagonizmklasowy nie jest nieuchronny: w gruncie rzeczy interesy poszczeglnych klas s wsplne imog zosta harmonijniepoczone za spraw zrzeszenia []. Pomidzy demokracj bezruchu najbardziejzalepionych konserwatystw i demokracj wsteczn rewolucjonistw, istnieje jeszczedemokracja oparta na postpie, pokoju i organizacji, ktra reprezentuje prawa i interesywszystkich.Problem jest jednak by moe bardziej subtelnej natury. Raz jeszcze bowiem przydarzyo siTajemnicom to, co przydarza si komunikatom o masowym zasigu: odczytane zostajmianowicie w rozmaity sposb. Jeli dla niektrych stanowiy one oglnikowe przesaniebraterstwa, a dla bystrych mieszczan jawiy si jako protest , ktry nie dotyczy sedna sprawy,to nie moemy wykluczy, e dla innych, dla bardzo wielu, byy pierwszym krzykiem buntuwyartykuowanego w sposb bezporedni i zrozumiay. Fakt, e bunt ten by dwuznaczny izmistyfikowany, nie ma tu najmniejszego znaczenia, to jedynie subtelnoci filozoficzne. Dlaniektrych wany pozosta tylko krzyk, skandal ndzy, ktr ukaza Sue. Idee, nawet jeli snieprawdziwe, raz ju rozpowszechnione yj wasnym yciem. Nigdy dokadnie nie wiadomo,co si z nimi stanie.

Druga kwest ia dotyczy osoby Eugeniusza Sue. Co do Tajemnic i pierwszej poowy latczterdziestych, to nie ma adnych wtpliwoci: dandys odkry, e jest socjalist, lecz by wistocie jedynie nawoujcym do zgody, sentymentalnym zwolennikiem humanitarnegotraktowania ludu.Jednake w 1845 roku ukazuje si yd wieczny tuacz i w tym przypadku zmiana jest juwidoczna. Jeli w Tajemnicach proponowana reformamoga si dokona za porednictwem ksiy i proboszczw (Rudolf powierza ksidzuzarzdzanie Bankiem Ubogich), a spoeczne dania mieciy si w ramach oficjalnegochrzecijastwa reprezentowanego przez kler, to historia yda-tuacza obiera za gwnyobiekt polemik jezuitw i doczesn wadz Kocioa. Pozostaje oczywicie nawoywanie do

powrotu do rde chrzecijastwa (Chrystus jako pierwszy socjalista), pojawia si postabohaterskiego i uczciwego ksidza, lecz, krtko mwic, yd wieczny tuacz jest ksikgwatownie antyklerykaln, w ktrej Kocioowi przeciwstawia si laicki i radykalny fourieryzm,pochwaa ruchu robotniczego przeplata si z deklaracjami republikaskimi i antykolonialistycz-nymi. yd wieczny tuacz jest jeszcze ksik mistyczn (i patetyczn), ale wyraa religijnolaick, mistyk ludzkoci, zgodnie z najlepszymi t radycjami socjalizmu utopijnego. Hierarchiakatolicka nie odgrywa ju roli porednika, ktr przypisywa jej Sue w Tajemnicach, przeciwnie,postrzegana jest jako wrg sytuujcy si na prawicy, ktry od wiekw by zawsze na prawicy.Jednoczenie Sue angauje si bardziej w ycie polityczne, a rodowisko konserwatystw iumiarkowanych obrzuca go obelgami. Jego dzieo wywouje fal jezuitofobii, w fourierowskichfalans-terach panuje rado. Idea wcielia si w Ksik. Sue staje si coraz bardziej sawny{yd wieczny tuacz ukazuje si w tym samym roku co Trzej muszkieterowie, Blaski i cienieycia kurtyzany, Hrabia Monte Christo, ale masowa publiczno dostrzega tylko Suego), i gdyzaczyna pisa kolejne dziea (w 1847 rozpoczyna cykl Siedem grzechw gwnych), gdy majmiejsce reformy zainspirowane Tajemnicami (gospodarstwa rolne dla winiw, reorganizacjalombardw, podzia wi-zie na cele, dobroczynne patronaty nad byymi winiami), wybucha rewolucja 1848 roku. Watmosferze reform republikaskich, ktre s jej skutkiem (rwnie i na wypadek takiego obrotuspraw Tajemnice przewidziay i zalecay wiele posuni, np. zniesienie kary mierci), Suewstpuje do republikaskiej part ii socjalistycznej. Kandyduje w wyborach, ale francuskie prawowyborcze faworyzuje wie i prowincj przestraszon rewindykacjami paryskich robotnikw.Zwyciaj umiarkowani republikanie. Sue polemizuje teraz nimi, popiera la repuhliue rouge.Odrzuca wprawdzie przymiotnik rouge jako niebezpieczny, ale walczy o zachowanie zdobyczyrewolucji lutowej. Zwizany z fourierys-tami, nie odmawia kontaktw z Cabetem, chociakrytykuje komunistyczn wsplnot dbr. W grudniu Ludwik Napoleon zostaje prezydentemrepubliki. Sue i jego wsptowarzysze wietrz w tym jakie oszustwo i z wiar, spiskujprzeciwko Bonapartemu, przeczuwajc, e rewolucja zostaa zdradzona.W takiej atmosferze Sue zaczyna pisa swoje nowe dzieo. Ukoczy je dopiero w 1856 roku,na krtko przed mierci, nie bez rozlicznych trudnoci i kopotw z cenzur. Dzieo nosi tytuLes Mysteres du Peuple i jest najmniej znan, chocia najciekawsz powieci naszegoautora. Historia rodziny proletariackiej na przestrzeni wiekw, tak brzmi podtytu, i rzeczywiciemamy do czynienia z opowieci o francuskiej rodzinie - prosz zwrci uwag, e chodzi oGalw - od epoki rzymskiej, Galii druidzkiej, a do 1848 roku. Z ojca na syna rodzina Lebrenn(nazwisko symboliczne, przywoujce posta Brennusa) przekazuje sobie relikwie walkiprzeciw rodzinie panujcych, Plouermel. Lebrennowie s proletariuszami, Plouermelo-wie zakolejno panami feudalnymi, legitymistami,kapitalistami. Sue zarysowuje rodzaj teorii klaso-wo-rasowej, w ktrej wiet le historia Francjijawi si jako odwieczny konflikt midzy miejscowym proletariatem a klas panw obcegopochodzenia. Sue odkrywa walk klas, ale moe j postrzega jedynie w aspekciemanichejskim, czc elementy mistyczne i biologiczne. Fantazja przeplata si z histori orazrefleksj filozoficzn i polityczn, ksika zupenie nie nadaje si do czytania, jest zawia,mczca, przepojona oburzeniem i buntem. Nie ulega jednak wtpliwoci, e w miar pisaniatego dziea Sue odkrywa istnienie klas i konieczno walki klasowej. Nie myli ju teraz oidyllicznej zgodzie, jego proletariusze nie mwi: Gdyby bogaci wiedzieli! Wiedz, e bogaciwiedz i dlatego s i chc pozosta bogatymi. A wic sami chwytaj za bro i wylgaj naulice. Ksika koczy si rewolucj lutow 1848 roku i przepojonym oburzeniem akcentemoskarenia skierowanym przeciw Bonapartemu. Sue odkry wreszcie, e rwnie nienawi dokrzywdy wykrzywia twarz i e nie mona by dobrym. Rzeczywisto za nie czyni ju nic,aby zmieni zdanie.W 1848 roku, po nowych wyborach, monta-gnards prbuj wywoa powstanie; represje nieka dugo na siebie czeka, wielu przyjaci Suego zostaje skazanych na wygnanie lubdeportacj. W 1850 odbywaj si nowe wybory i tym razem Sue odnosi wielkie zwycistwo.

Antychryst , autor ksiek podburzajcych t umy do rozruchw, zostaje deputowanym doparlamentu. Ale sytuacja dojrzaa ju do zamachu stanu i Napoleon szykuje si do zdawieniarepubliki. Hipotez, e dzieo Suego rzeczywicie przyczynio si do wybuchu rewolucji,potwierdza rozporzdzenie Rianceya z 1851 roku, nakadajce podatek w wysokoci piciucentymw na kad gazet drukujc powie w odcinkach. Jest to elegancki sposb nazlikwidowanie feuilleton szerzcego zamt spoeczny (nie chodzi tylko o Suego, ale i oDumasa i innych). Mysteres du Peuple maj t rudnoci z ukazaniem si, atmosfera staje si niedo zniesienia. Sue gosi teraz jawnie konieczno powstania, jest jednak ju za pno.Drugiego grudnia tego samego roku ma miejsce zamach stanu. Ginie republika, rodzi si nowecesarstwo. Sue zostaje aresztowany wraz z innymi deputowanymi swojej maej part ii. Grozi mudeportacja, jednake dziki wpywowym przyjacioom, a mimo szczerej nienawici, jak ywido Napoleon III, udaje mu si otrzyma zezwolenie na wyjazd z kraju.Rozpoczyna si okres emigracji w Sabaudii, w Annecy, peen kopotw, prb wyjazdu do innychkrajw, rozpaczliwej starczej mioci, spotka z emigrantami w liberalnym Piemoncie, przyjaniz Giobert im i Mazzinim (ktry doprowadzi do wydania Les Mysteres du Peuple w Szwajcarii),gwatownych atakw ze strony sabaudzkiego kleru i konserwatystw patrzcych niechtniena obecno Deprawatora. Sojusz Piemontu i Napoleona III postawi Suego w obliczupowanych trudnoci. Mysteres zostaj ukoczone w 1856 roku i wraz z pojawieniem sisowa koniec stan zdrowia autora niespodziewanie si pogarsza.Dandys sta si ju jednak czowiekiem o ustalonych pogldach. Nie cofn si ani o krok; nawetjako emigrant budzi w uzurpatorze strach. Umiera w 1857 roku i jego pogrzeb przemienia siniemal w plebiscyt na rzecz demokracji. Cavour wysya szereg telegramw, pragnc siupewni, e w Annecy porzdek nie zostanie zakcony. Ten trup to sprawa wagi pastwowej,symbol: ze wszystkich stron przybywaj socjalici i republikanie.Pogrzeb Suego potwierdza w gruncie rzeczy insynuacj Bieliskiego: przynajmniej pod koniecycia Sue nie spekulowa na ludzie. Uwierzy w niego naprawd. Ten humanitarny i utopijnysocjalista wyrazi w yciu i twrczoci ograniczenia i sprzecznoci mtnej i do gbisentymentalnej ideologii.Wraz z Suem koczy si klasyczny feuilleton: pojawiaj si nowe gwiazdy, takie jak Ponson duTerrail, ale wytyczaj one nowe drogi; epoka apostow ju si skoczya. Rok wczeniej baronHaussmann zburzy stare dzielnice Parya, zniszczy scenografi do przyszych tajemnic,przede wszystkim za sprawi, e na nowych, szerokich ulicach wysadzanych drzewami niemona ju byo wznie barykad.Po mierci Suego, po mierci Parya z kart Suego pozostaa ksika. Dzi jeszcze potrafidostarczy nam niemao wzrusze, wystarczy, e tam, gdzie nie jestemy w stanie przej siopowiadan histori, zadziaa nostalgiczne upodobanie do czarnej przeszoci, docharakterystycznego dokumentu doby romantyzmu, bliszego, ni to si moe wydawa, dziejego najwybitniejszych przedstawicieli, takich jak Sand, Balzac, Hugo, Poe, Cooper lub Scott .Badaczom pozosta pewien model; jeli problematyka literatury popularnej ma jaki sens (i jelirzeczywicie dzisiejsze problemy znajduj swoj antycypacj w zjawiskach rynkowych z XVIII iXIX wieku - to w takim razie Tajemnice Parya stanowi idealny materia do badapozwalajcych stwierdzi, jak cz si i nawzajem na siebie wpywaj: przemys kulturalny,ideologia pocieszenia i technika narracji, ktr posuguje si literatura masowa.Struktura pocieszenia

1Aby skonstruowa dzieo literackie o masowym zasigu, majce obudzi powszechnezainteresowanie warstw ludowych i ciekawo klas zamonych, t rzeba dokona nastpujcejoperacji: posuy si codzienn rzeczywistoci, niewystarczajco jednak znan, w ktrejnaley wyodrbni elementy nie rozstrzygnitych konfliktw (Pary i jego ndza). Nastpnieuwzgldni czynnik decydujcy, kontrastujcy z ow rzeczywistoci stanowic punktwyjcia, ktry byby natychmiastowym i pocieszajcym rozwizaniem pocztkowychsprzecznoci. Jeli rzeczywisto suca za punkt wyjcia jest faktyczna i nie istniej w niejwarunki pozwalajce na rozwizanie konfliktw, to w takim razie czynnik rozstrzygajcy musiby fantastyczny. Bdc fantastycznym, jest od razu wyobraalny, pojmowany od samegopocztku jako fakt dokonany, bdzie te mg zadziaa natychmiast, bez korzystania zkrpujcego porednictwa konkretnych wydarze.Takim czynnikiem bdzie Rudolf Gerolstein. Ma on wszelkie cechy bajkowe: jest ksiciem iwadc (chocia Marks i Engels wymiewali si z tego wadcy drobnego ksistwa,traktowanego przez Suego jak krl, ale wiadomo przecie, e nemo profeta in patria). Jestniewyobraalnie bogaty. Zorganizowa wasne krlestwo zgodnie z zasadami przezornoci idobroci. Drczy go nieustanny wyrzut sumienia i zabjcza tsknota (nieszczliwa mio doawanturnicy Sarah Mac Gregor, narodziny i rzekoma mier creczki, uycie broni przeciwkowasnemu ojcu). Ma dobre serce, odznacza si jednak take cechami bohateraromantycznego z poprzednich powieci Suego. Zna smak zemsty i nie cofa si przedprzemoc, z rozkosz - chocia w imi sprawiedliwoci - ucieka si do okruciestwa (olepiBakalarza, kae umrze z podliwoci Jakubowi Ferrand). Skoro stanowi ma bezporednierozwizanie plag spoecznych, nie moe stosowa si do powszechnie obowizujcych regu,zbyt bezbarwnych: musi wymyli wasne. Rudolf, sdzia i mciciel, dobroczyca i reformatorsytuujcy si poza prawem, jest nadczowiekiem. By moe pierwszym w historii powieciodcinkowej (wywodzi si bezporednio od satanicznego bohatera romantycznego) istanowicym wzr dla Monte Christa, jest wspczesnym Vautrina (ktry narodzi siwprawdzie wczeniej, lecz zaistnia w peni wanie w tych latach), a w kadym raziepoprzednikiem modelu Nietzscheas-kiego. Zauway to ju z wielk przenikliwoci i nie bezironii G