Sumienie – w ujęciu Sumienie – w ujęciu potocznympotocznym

• Potoczne rozumienie sumienia:Potoczne rozumienie sumienia:

„„sumienie mi każe”, „mam czyste sumienie mi każe”, „mam czyste sumienie”, „sumienie mi nie pozwala”.sumienie”, „sumienie mi nie pozwala”.

Wniosek z potocznych sformułowań:Wniosek z potocznych sformułowań:o S. ma charakter praktyczny, gdy może coś S. ma charakter praktyczny, gdy może coś

nakazać, bądź zakazać; nakazać, bądź zakazać; o S. ma charakter teoretyczny, gdy osądza; S. ma charakter teoretyczny, gdy osądza; o S. ma charakter normatywny, gdy opiera S. ma charakter normatywny, gdy opiera

swoje oceny o jakąś hierarchię wartości. swoje oceny o jakąś hierarchię wartości.

Potoczne rozumieniePotoczne rozumienie

• Proweniencja słowa polskiego Proweniencja słowa polskiego sumienie:sumienie: - sumitować się (summitto sumitować się (summitto uniżać się), uniżać się),

czyli poddawać pod ocenę, tłumaczyć się czyli poddawać pod ocenę, tłumaczyć się i usprawiedliwiać;i usprawiedliwiać;

- sumować, czyli dodawać, podliczać, sumować, czyli dodawać, podliczać, dokonywać rachunku. To mogłoby dokonywać rachunku. To mogłoby oznaczać, że sumienie ma za zadanie oznaczać, że sumienie ma za zadanie analizy i syntezy zdarzeń, czynników, aby analizy i syntezy zdarzeń, czynników, aby człowiek mógł poddać ocenie swoje człowiek mógł poddać ocenie swoje postępowanie.postępowanie.

Sumienie w tradycji Sumienie w tradycji hellenistycznejhellenistycznej

Grec. Syneidesis – sumienie Grec. Syneidesis – sumienie • Świadkami fenomenu sumienia byli Świadkami fenomenu sumienia byli

min. Platon, Cycero, Seneka, min. Platon, Cycero, Seneka, Sokrates. Sokrates.

• Interpretacja dramatyczna – Interpretacja dramatyczna – Sofokles. Sofokles. Antygona.Antygona.

Sumienie w tekstach Sumienie w tekstach biblijnych - STbiblijnych - ST

• Greckie pojęcie syneidesis Greckie pojęcie syneidesis pojawia się w ST pojawia się w ST jedynie w Mdr 17, 10.jedynie w Mdr 17, 10.

• Hebrajskie Hebrajskie lebleb - oznacza serce i jego - oznacza serce i jego działanie:działanie:

• odróżniania dobra i zła (por. Syr 17, 17); odróżniania dobra i zła (por. Syr 17, 17); • Głos dezaprobaty po popełnieniu grzechu Głos dezaprobaty po popełnieniu grzechu

(por. Sm 24, 10); (por. Sm 24, 10); • Źródło cierpienia grzesznika (por. Ps 50); Źródło cierpienia grzesznika (por. Ps 50); • Dar od Boga, który w ten sposób chce Dar od Boga, który w ten sposób chce

prowadzić człowieka (por. Ps 16, 7prowadzić człowieka (por. Ps 16, 711);11);• Społeczny wymiar cierpienia, gdy sumieniem Społeczny wymiar cierpienia, gdy sumieniem

narodu staje się prorok (por. Iz 59, 12).narodu staje się prorok (por. Iz 59, 12).

Sumienie w tekstach Sumienie w tekstach biblijnych - Ewangeliebiblijnych - Ewangelie

• Ewangelie stosują pojęcie grec. Ewangelie stosują pojęcie grec. Kardia (hebr. leb ):Kardia (hebr. leb ):• naturalna zdolność odróżniania dobra i zła (Łk 12, naturalna zdolność odróżniania dobra i zła (Łk 12,

57); 57); • jego sprawność nie jest tylko kwestią konfesyjną, bo jego sprawność nie jest tylko kwestią konfesyjną, bo

celnik może być bardziej sprawiedliwy niż faryzeusz celnik może być bardziej sprawiedliwy niż faryzeusz (por. Łk 18, 3),(por. Łk 18, 3),

• Miarą prawości serca jest wierność prawdzie (por. J Miarą prawości serca jest wierność prawdzie (por. J 9, 41),9, 41),

• Gdy prawda jest przez kogoś poznana, a ów nie Gdy prawda jest przez kogoś poznana, a ów nie podąża za prawdą, wtedy nie ma usprawiedliwienia podąża za prawdą, wtedy nie ma usprawiedliwienia (por. J 15, 22(por. J 15, 2224).24).

• Istnieje zło niezawinione (por. J6, 2 n).Istnieje zło niezawinione (por. J6, 2 n).

Sumienie w tekstach Sumienie w tekstach biblijnych – pozostałe księgi biblijnych – pozostałe księgi

NTNT• Syneidesis Syneidesis występuje 31 razy, w tym występuje 31 razy, w tym

najczęściej u św. Pawła, który stosuje najczęściej u św. Pawła, który stosuje także termin „wiedza” (także termin „wiedza” (grec. gnosis)grec. gnosis);;

• Jest kategorią poznania naturalnego Jest kategorią poznania naturalnego (por. Rz 2, 1);(por. Rz 2, 1);

• Intelektualny wymiar tej oceny i fakt, Intelektualny wymiar tej oceny i fakt, że chodzi tu o świadomość umysłu że chodzi tu o świadomość umysłu (por. 2 Kor 4, 2).(por. 2 Kor 4, 2).

Sumienie w tekstach Sumienie w tekstach biblijnych – Pisma św. biblijnych – Pisma św.

PawłaPawła• W poznaniu prawdy przez sumienie W poznaniu prawdy przez sumienie

bierze udział łaska bierze udział łaska światło wiary (por. światło wiary (por. 1 Tm 3, 9); Duch Święty, który 1 Tm 3, 9); Duch Święty, który przybywa z pomocą sumieniu (Rz 8, 27)przybywa z pomocą sumieniu (Rz 8, 27)

• Sumienie tak wsparte jest autorytetem, Sumienie tak wsparte jest autorytetem, którego należy słuchać pod sankcją którego należy słuchać pod sankcją grzechu: grzechu: wszystko bowiem, co się czyni wszystko bowiem, co się czyni niezgodnie z przekonaniem jest niezgodnie z przekonaniem jest grzechem grzechem (Rz 14, 23). (Rz 14, 23).

Związek między obiektywną Związek między obiektywną prawdą a sumieniemprawdą a sumieniem

• „„Funkcja sumienia polega na określeniu Funkcja sumienia polega na określeniu prawdziwego dobra w czynie i na prawdziwego dobra w czynie i na ukształtowaniu odpowiedniej do tego ukształtowaniu odpowiedniej do tego dobra powinności. Powinność jest dobra powinności. Powinność jest doświadczalną postacią zależności od doświadczalną postacią zależności od prawdy, której podlega wolność osoby prawdy, której podlega wolność osoby […] właściwa i zupełna funkcja sumienia […] właściwa i zupełna funkcja sumienia polega na uzależnieniu czynu od polega na uzależnieniu czynu od poznanej prawdy” (K. Wojtyła. Osoba i poznanej prawdy” (K. Wojtyła. Osoba i czyn).czyn).

KDK 16KDK 16• W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo,

którego sam sobie nie nakłada, lecz któremu którego sam sobie nie nakłada, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze tam, gdzie potrzeba do miłowania i go zawsze tam, gdzie potrzeba do miłowania i czynienia dobra i unikania zła, rozbrzmiewa w czynienia dobra i unikania zła, rozbrzmiewa w sercu nakazem: czyń to, tamtego unikaj. sercu nakazem: czyń to, tamtego unikaj. Człowiek bowiem ma w swym sercu wypisane Człowiek bowiem ma w swym sercu wypisane przez Boga prawo, wobec którego posłuszeństwo przez Boga prawo, wobec którego posłuszeństwo stanowi o jego godności i według którego będzie stanowi o jego godności i według którego będzie sądzony. Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem sądzony. Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam i sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu z Bogiem, którego głos w jego wnętrzu rozbrzmiewa. Przez sumienie dziwnym sposobem rozbrzmiewa. Przez sumienie dziwnym sposobem staje się wiadome to prawo, które wypełnia się staje się wiadome to prawo, które wypełnia się miłowaniem Boga i bliźniegomiłowaniem Boga i bliźniego..

KKK 1777-1778KKK 1777-1778

sumienie moralne jest sądem rozumu, sumienie moralne jest sądem rozumu, przez który osoba ludzka rozpoznaje przez który osoba ludzka rozpoznaje jakość moralną konkretnego czynu, jakość moralną konkretnego czynu, który zamierza wykonać, którego który zamierza wykonać, którego właśnie dokonuje, lub którego właśnie dokonuje, lub którego dokonała.dokonała. Do aktów sumienia należy Do aktów sumienia należy nakaz czynienia dobra i unikania zła, nakaz czynienia dobra i unikania zła, osąd konkretnych wyborów, osąd konkretnych wyborów, świadectwo Dobra najwyższegoświadectwo Dobra najwyższego..

Podziały sumienia – ze Podziały sumienia – ze względu na sposób istnienia względu na sposób istnienia

w podmiociew podmiocie• Sumienie habitualne (syndereza) - Sumienie habitualne (syndereza) -

wrodzona i nieutracalna zdolność i wrodzona i nieutracalna zdolność i łatwość praktycznego rozumu w łatwość praktycznego rozumu w pojmowaniu podstawowych zasad pojmowaniu podstawowych zasad moralności moralności „czyń dobro, zła „czyń dobro, zła unikaj”.;unikaj”.;

• S. aktualne - sąd rozumu S. aktualne - sąd rozumu praktycznego, który orzeka o dobru i praktycznego, który orzeka o dobru i złu w konkretnych sytuacjach.złu w konkretnych sytuacjach.

Ze względu na stosunek do Ze względu na stosunek do czynnościczynności

• S. przeduczynkowe S. przeduczynkowe osądza czyn i jego osądza czyn i jego konsekwencje, zanim zostanie wykonany konsekwencje, zanim zostanie wykonany (nakazuje, zakazuje, doradza, ostrzega, (nakazuje, zakazuje, doradza, ostrzega, zezwala).zezwala).

• - S. towarzyszące - S. towarzyszące podpowiada, jaką formę podpowiada, jaką formę nadać działaniu w tych oto konkretnych nadać działaniu w tych oto konkretnych okolicznościach.okolicznościach.

• - S. pouczynkowe - S. pouczynkowe dokonuje oceny czynu. dokonuje oceny czynu. Wyraża swoją aprobatę, która daje Wyraża swoją aprobatę, która daje zadowolenie, bądź dezaprobatę, która rodzi zadowolenie, bądź dezaprobatę, która rodzi wyrzuty i chęć naprawy popełnionego zła. wyrzuty i chęć naprawy popełnionego zła.

Ze względu na zależność od Ze względu na zależność od wiecznego prawawiecznego prawa

• S. Prawdziwe S. Prawdziwe uznaje za dobro to, uznaje za dobro to, co jest w istocie dobre oraz co jest w istocie dobre oraz właściwie ocenia zło.właściwie ocenia zło.

• S. Fałszywe S. Fałszywe uznaje za dobro to, co uznaje za dobro to, co jest w istocie złe i za zło to, co jest jest w istocie złe i za zło to, co jest dobre.dobre.

Ze względu na jakość Ze względu na jakość pewności ocenypewności oceny

• S. Pewne S. Pewne osądza czyn po osądza czyn po uprzednim uwolnieniu się od uprzednim uwolnieniu się od wątpliwości związanych z daną wątpliwości związanych z daną sytuacją.sytuacją.

• S. Wątpliwe (stan niepewności) S. Wątpliwe (stan niepewności) nie nie wydaje sądu, gdyż nie jest zdolne do wydaje sądu, gdyż nie jest zdolne do uwolnienia się od wątpliwości. uwolnienia się od wątpliwości.

NORMATYWNOŚĆ NORMATYWNOŚĆ SUMIENIA SUMIENIA

Aby sumienie mogło zobowiązywać i stanowić Aby sumienie mogło zobowiązywać i stanowić normę działania przedmiot działania winien normę działania przedmiot działania winien

być prawdziwy, a sąd sumienia pewny.być prawdziwy, a sąd sumienia pewny.Rozwój i zachowanie pełnej tożsamości sumienia:Rozwój i zachowanie pełnej tożsamości sumienia:• - poznać prawa rządzące moralnym - poznać prawa rządzące moralnym

postępowaniem;postępowaniem;• - słuchać autorytetu zewnętrznego, który w - słuchać autorytetu zewnętrznego, który w

sposób godny zaufania wypowiada się na tematy sposób godny zaufania wypowiada się na tematy moralne;moralne;

• - usuwać przeszkody, które mogą destabilizować - usuwać przeszkody, które mogą destabilizować osobowość i sprawiać, że sąd będzie utrudniony osobowość i sprawiać, że sąd będzie utrudniony przez emocje, nałogi, czy trwanie w grzechu. przez emocje, nałogi, czy trwanie w grzechu.

Istnienie sumienia Istnienie sumienia błędnegobłędnego

• S. habitualne (syndereza) jest zawsze S. habitualne (syndereza) jest zawsze prawdziwe i nieomylne;prawdziwe i nieomylne;

• S. aktualne, gdzie precyzuje się konkretnie, S. aktualne, gdzie precyzuje się konkretnie, jak zastosować zasady synderezy, może jak zastosować zasady synderezy, może zbłądzić.zbłądzić.

Rodzaje bęłdów s.:Rodzaje bęłdów s.:Zawiniony – zaniechanie możliwości poznania. Zawiniony – zaniechanie możliwości poznania. Niezawinione – nie było możliwości poznania Niezawinione – nie było możliwości poznania

prawdy i rozeznania dobra. W związku z prawdy i rozeznania dobra. W związku z tym spostrzeżeniem wyróżniamy sumienie tym spostrzeżeniem wyróżniamy sumienie pokonalnie błędne i niepokonalnie błędne.pokonalnie błędne i niepokonalnie błędne.

Sumienie pokonalnie Sumienie pokonalnie błędnebłędne

• Gdy znajomość prawa moralnego jest Gdy znajomość prawa moralnego jest przeszkodą, którą można pokonać nie przeszkodą, którą można pokonać nie stosując środków nadzwyczajnych. stosując środków nadzwyczajnych.

• Do zwykłych zabiegów nastawionych na Do zwykłych zabiegów nastawionych na poznanie prawdy o dobru i złu należy np.:poznanie prawdy o dobru i złu należy np.:

• zaczerpnięcie informacji z pewnych źródeł,zaczerpnięcie informacji z pewnych źródeł,• konsultowanie się z osobą o powszechnie konsultowanie się z osobą o powszechnie

uznanej wysokiej moralnej reputacji,uznanej wysokiej moralnej reputacji,• pogłębianie wiedzy na temat obiektywności pogłębianie wiedzy na temat obiektywności

dobra i zła,dobra i zła,• Korzystanie ze środków uwalniających od Korzystanie ze środków uwalniających od

konsekwencji zła i grzechu.konsekwencji zła i grzechu.

Przyczyny deformacji Przyczyny deformacji sumieniasumienia

• - złe wzorce wychowawcze;- złe wzorce wychowawcze;• - poddawanie się emocjom;- poddawanie się emocjom;• - odrzucenie autorytetu Ewangelii, - odrzucenie autorytetu Ewangelii,

Kościoła, autorytetu osób godnych Kościoła, autorytetu osób godnych zaufania;zaufania;

• - egoizm i przesadne koncentrowanie - egoizm i przesadne koncentrowanie się na sobie;się na sobie;

• - odrzucanie miłości, jako naczelnej - odrzucanie miłości, jako naczelnej zasady postępowania.zasady postępowania.

• Człowiek z s. pokonalnie błędnym, popełniając Człowiek z s. pokonalnie błędnym, popełniając czyn niegodziwy, nie jest zwolniony z czyn niegodziwy, nie jest zwolniony z odpowiedzialności moralnej nawet wtedy, gdy odpowiedzialności moralnej nawet wtedy, gdy nie dysponuje konkretną wiedzą na temat nie dysponuje konkretną wiedzą na temat dobra i zła moralnego danego czynu, dobra i zła moralnego danego czynu,

• z sumieniem pokonalnie błędnym należy z sumieniem pokonalnie błędnym należy powstrzymać się od działania,powstrzymać się od działania,

• Próby usunięcia niewiedzy,Próby usunięcia niewiedzy,• Jeśli dana czynność musi być wykonana, wtedy Jeśli dana czynność musi być wykonana, wtedy

należy uczynić to, co będzie w danej sytuacji należy uczynić to, co będzie w danej sytuacji bezpieczniejsze. bezpieczniejsze.

Sumienie niepokonalnie Sumienie niepokonalnie błędnebłędne

• subiektywna niemożność właściwej oceny subiektywna niemożność właściwej oceny dobra i zła moralnego;dobra i zła moralnego;

• KDK 16: „Często jednak zdarza się, że KDK 16: „Często jednak zdarza się, że sumienie błądzi na skutek niepokonalnej sumienie błądzi na skutek niepokonalnej niewiedzy, ale nie traci przez to swojej niewiedzy, ale nie traci przez to swojej godności”. godności”.

• gdy ktoś nawet nie podejrzewa, że jest gdy ktoś nawet nie podejrzewa, że jest związany jakimś prawem; związany jakimś prawem;

• gdy ktoś odczuwa wątpliwości, stara się gdy ktoś odczuwa wątpliwości, stara się odnaleźć prawdę, ale mimo to utwierdza się w odnaleźć prawdę, ale mimo to utwierdza się w nieprawdzie. nieprawdzie.

Zasady oceny działania pod Zasady oceny działania pod wpływem sumienia niepokonalnie wpływem sumienia niepokonalnie

błędnegobłędnego • Sumienie to zobowiązuje dopóki w polu poznania Sumienie to zobowiązuje dopóki w polu poznania

moralnego nie pojawi się przykład sumienia moralnego nie pojawi się przykład sumienia prawegoprawego

• Nie można powiedzieć o sumieniu błędnym, że trwa Nie można powiedzieć o sumieniu błędnym, że trwa w błędzie niepokonalnym, gdy ktoś niewiele dba o w błędzie niepokonalnym, gdy ktoś niewiele dba o „poszukiwanie prawdy i dobra, a sumienie z „poszukiwanie prawdy i dobra, a sumienie z nawyku do grzechu powoli ulega niemal nawyku do grzechu powoli ulega niemal zaślepieniu” (KDK 16)zaślepieniu” (KDK 16)

• Sumienie niepokonalnie błędne zobowiązuje tak Sumienie niepokonalnie błędne zobowiązuje tak samo, jak sumienie prawdziwe. Oznacza to, że czyn samo, jak sumienie prawdziwe. Oznacza to, że czyn popełniony przeciwko sumieniu niepokonalnie popełniony przeciwko sumieniu niepokonalnie błędnemu obarczałby grzechem w takiej samej błędnemu obarczałby grzechem w takiej samej mierze, w jakiej obarczałby gdyby był popełniony mierze, w jakiej obarczałby gdyby był popełniony przeciw sumieniu prawdziwemu. przeciw sumieniu prawdziwemu.

Podział sumienia ze Podział sumienia ze względu na błądwzględu na błąd

• Sumienie szerokie (laksystyczne)Sumienie szerokie (laksystyczne) Oswajanie się ze złem;Oswajanie się ze złem; Estetyzowanie zła;Estetyzowanie zła; Niewłaściwe wychowanie i otoczenie;Niewłaściwe wychowanie i otoczenie; Nieuporządkowane życie uczuciowe, w Nieuporządkowane życie uczuciowe, w

których emocje dominują nad zdolnością których emocje dominują nad zdolnością racjonalnego myślenia.racjonalnego myślenia.

Innym źródłem utrwalania się sumienia Innym źródłem utrwalania się sumienia szerokiego są psychiczne choroby. W sytuacji szerokiego są psychiczne choroby. W sytuacji choroby nie istnieją warunki do rozeznania choroby nie istnieją warunki do rozeznania dobra i zła moralnego przy jednoczesnym dobra i zła moralnego przy jednoczesnym niedowładzie uczuć wyższychniedowładzie uczuć wyższych[1][1]..

Sumienie faryzejskie Sumienie faryzejskie

• Koncentruje się na sprawach Koncentruje się na sprawach peryferyjnych związanych z życiem peryferyjnych związanych z życiem doskonałym z punktu widzenia prawa, doskonałym z punktu widzenia prawa, przy jednoczesnym pomijaniu przy jednoczesnym pomijaniu najbardziej zasadniczych zasad życia najbardziej zasadniczych zasad życia moralnego (por. Mt 23, 13moralnego (por. Mt 23, 1333). 33).

• Przestrzeganie zewnętrznych norm Przestrzeganie zewnętrznych norm postępowania, przy jednoczesnym postępowania, przy jednoczesnym lekceważeniu wewnętrznego odniesienia lekceważeniu wewnętrznego odniesienia do Boga. do Boga.

Sumienie skrupulackie Sumienie skrupulackie

• Nieuzasadniona obawa przed Nieuzasadniona obawa przed grzechem i obsesyjne dopatrywanie się grzechem i obsesyjne dopatrywanie się go tam, gdzie w istocie go nie ma, lub go tam, gdzie w istocie go nie ma, lub traktowanie lekkich niedoskonałości, traktowanie lekkich niedoskonałości, jako ciężkich grzechów.jako ciężkich grzechów.

• Źródła: Źródła:

psychonerwica psychonerwica nerwica natręctw - nerwica natręctw - natrętna nieustępliwość pewnych natrętna nieustępliwość pewnych myśli → myśli → psychastenia, neurasteniapsychastenia, neurastenia. .

Sumienie powikłane Sumienie powikłane

• Podmiot nie jest zdolny w sytuacjach Podmiot nie jest zdolny w sytuacjach alternatywnych podjąć decyzji, gdyż alternatywnych podjąć decyzji, gdyż pożądając dobra we wszystkich pożądając dobra we wszystkich rozwiązaniach dostrzega zło. rozwiązaniach dostrzega zło.

Warunek pewności Warunek pewności sumieniasumienia

• Pewność to przekonanie umysłu, który biorąc Pewność to przekonanie umysłu, który biorąc pod uwagę złożoność zagadnienia, uznaje coś pod uwagę złożoność zagadnienia, uznaje coś za prawdę, bez obawy popełnienia błędu. za prawdę, bez obawy popełnienia błędu.

• Sumienie jest pewne, gdy ocenia, zabrania i Sumienie jest pewne, gdy ocenia, zabrania i nakazuje bez obawy zbłądzenia. nakazuje bez obawy zbłądzenia.

• Pewność wynika tu z oczywistości (a) Pewność wynika tu z oczywistości (a) wewnętrznej (która narzuca się z samej wewnętrznej (która narzuca się z samej oczywistości rzeczy, bądź można ją oczywistości rzeczy, bądź można ją wywnioskować rozumowo) (b) zewnętrznej wywnioskować rozumowo) (b) zewnętrznej (opiera się na właściwym autorytecie (opiera się na właściwym autorytecie zewnętrznym).zewnętrznym).

Rodzaje pewnościRodzaje pewności

• Metafizyczna - jej przedmiotem są Metafizyczna - jej przedmiotem są pewnikipewnikiaksjomaty, czyli prawdy, których aksjomaty, czyli prawdy, których prawdziwości nie trzeba dowodzić, bo prawdziwości nie trzeba dowodzić, bo wynika ona z samej istoty pojęć. wynika ona z samej istoty pojęć.

• Fizyczna - ma za przedmiot prawa Fizyczna - ma za przedmiot prawa rządzące przyrodą nieożywioną. rządzące przyrodą nieożywioną.

• Moralna - jej przedmiotem są prawa Moralna - jej przedmiotem są prawa działające zwyczajowo wśród ludzi. działające zwyczajowo wśród ludzi. Sprawdzają się one wśród istot wolnych i Sprawdzają się one wśród istot wolnych i stanowią podstawę zaufania społecznego. stanowią podstawę zaufania społecznego.

Do godziwego działania Do godziwego działania wystarcza moralna pewność wystarcza moralna pewność

sumienia. sumienia.

Wątpliwości sumienia - Wątpliwości sumienia - zasadyzasady

• Nie wolno działać z sumieniem obiektywnie Nie wolno działać z sumieniem obiektywnie wątpliwym – „Wszystko bowiem, co się czyni wątpliwym – „Wszystko bowiem, co się czyni niezgodnie z przekonaniem, jest grzechem” (Rz niezgodnie z przekonaniem, jest grzechem” (Rz 14, 23).14, 23).

• Dążenie do poznawania prawdy i osiągania Dążenie do poznawania prawdy i osiągania pewności sumienia jako obowiązek:pewności sumienia jako obowiązek:

Poznanie przedmiotu materialnego danej Poznanie przedmiotu materialnego danej czynności,czynności,

Poznanie intencji własnych działania, Poznanie intencji własnych działania, Poznanie okoliczności Poznanie okoliczności Poznanie konsekwencji danego czynu, Poznanie konsekwencji danego czynu, Otwarcie się na łaskę poznania,Otwarcie się na łaskę poznania, Odwołanie się do autorytetu zewnętrznego.Odwołanie się do autorytetu zewnętrznego.

Systemy osiągania pewności Systemy osiągania pewności sumieniasumienia

• Tutioryzm;Tutioryzm;• Probabilizm;Probabilizm;• Laksyzm;Laksyzm;• Probabilioryzm;Probabilioryzm;• EkwiprobabilizmEkwiprobabilizm

Zasady obowiązujące w Zasady obowiązujące w sytuacjach wątpliwychsytuacjach wątpliwych

• Należy się opowiedzieć za argumentem Należy się opowiedzieć za argumentem bardziej prawdopodobnym;bardziej prawdopodobnym;

• Prawo wątpliwe nie obowiązuje (lex dubia Prawo wątpliwe nie obowiązuje (lex dubia non obligat);non obligat);

• Gdy zachodzi wątpliwość, co do prawa Gdy zachodzi wątpliwość, co do prawa własności do jakiejś rzeczy przeważa własności do jakiejś rzeczy przeważa stanowisko tego, kto ją akurat w dobrej stanowisko tego, kto ją akurat w dobrej wierze posiada;wierze posiada;

• Osoba, której nie udowodniono Osoba, której nie udowodniono przestępstwa jest niewinna;przestępstwa jest niewinna;

• W wątpliwości należy przywileje W wątpliwości należy przywileje interpretować szeroko, a obowiązki interpretować szeroko, a obowiązki precyzyjnie. precyzyjnie.

Zasady obowiązujące w Zasady obowiązujące w sytuacjach wątpliwych (por. sytuacjach wątpliwych (por.

KKK 1789)KKK 1789)o - nigdy nie wolno decydować się na - nigdy nie wolno decydować się na

wybór zła;wybór zła;o - postępować zgodnie z zasadą czyń - postępować zgodnie z zasadą czyń

tak, jakbyś chciał, by tobie czyniono tak, jakbyś chciał, by tobie czyniono (por. Mt 7, 12);(por. Mt 7, 12);

o - miłość braterska jest najwyższą - miłość braterska jest najwyższą zasadą, zaś tą która wyznacza próg zasadą, zaś tą która wyznacza próg minimalny brzmi minimalny brzmi primum non nocereprimum non nocere (por. 1Kor 8, 12).(por. 1Kor 8, 12).

Formacja sumienia – zasady Formacja sumienia – zasady pierwszepierwsze

• Głęboka świadomość istnienia norm Głęboka świadomość istnienia norm moralnych, które oddzielają dobro od zła;moralnych, które oddzielają dobro od zła;

• Odpowiednia wiedza, która dostrzeże Odpowiednia wiedza, która dostrzeże możliwości działania, spośród których możliwości działania, spośród których przynajmniej jedna możliwość będzie przynajmniej jedna możliwość będzie moralnie akceptowalna;moralnie akceptowalna;

• Sumienie musi podjąć zagadnienie związku Sumienie musi podjąć zagadnienie związku pomiędzy normami a praktycznymi pomiędzy normami a praktycznymi możliwościami.możliwościami.

Etapy rozwoju sumieniaEtapy rozwoju sumienia

• A-nomia;A-nomia;• Hetero-nomia;Hetero-nomia;• Socjo-nomia;Socjo-nomia;• Auto-nomia;Auto-nomia;• Teo-nomija.Teo-nomija.

Teo-nomia jako Teo-nomia jako powołaniepowołanie

• Ukazuje ideał i drogi jego realizacji;Ukazuje ideał i drogi jego realizacji;• Mocą łaski pociąga ku ideałowi;Mocą łaski pociąga ku ideałowi;• Pozostawia wolność wyboru;Pozostawia wolność wyboru;• Zakłada umiejętność syntezy między Zakłada umiejętność syntezy między

wolnością a prawem Bożym.wolnością a prawem Bożym.

Sumienie - Sumienie - podsumowanie podsumowanie

• S. posiada wymiar praktyczny, teoretyczny i S. posiada wymiar praktyczny, teoretyczny i normatywny.normatywny.

• W swoją aktywność włącza wszystkie elementy W swoją aktywność włącza wszystkie elementy strukturalne człowieka;strukturalne człowieka;

• Zadaniem sumienia jest rozpoznanie prawdziwego Zadaniem sumienia jest rozpoznanie prawdziwego dobra w czynie i na ukształtowaniu odpowiedniej do dobra w czynie i na ukształtowaniu odpowiedniej do tego dobra powinności. Powinność jest przeżywana, tego dobra powinności. Powinność jest przeżywana, jako zależność woli od prawdy. Sumienie jako zależność woli od prawdy. Sumienie podporządkowuje wolność osoby prawdzie: Funkcja podporządkowuje wolność osoby prawdzie: Funkcja sumienia polega na uzależnieniu czynu od poznanej sumienia polega na uzależnieniu czynu od poznanej prawdy – poznanej w wymiarze subiektywnym i prawdy – poznanej w wymiarze subiektywnym i obiektywnym;obiektywnym;

• Sumienie stanowi normę postępowania, ale winno być Sumienie stanowi normę postępowania, ale winno być prawdziwe i pewne;prawdziwe i pewne;

• Jest ostateczną, subiektywną instancją odwoławczą, Jest ostateczną, subiektywną instancją odwoławczą, ale wymaga formacji.ale wymaga formacji.