Steven Runciman - Dzieje wypraw krzyżowych Tom 1

7/31/2019 Steven Runciman - Dzieje wypraw krzyowych Tom 1

1/287


2/287

Steven RUNCIMAN

Tom 1

Pierwsza krucjata i zaoenie KrlestwaJerozolimskiego

Ksigozbir DiGG

f2010


3/287

Ksika ta ma by pierwszym z trzech tomw powiconych historii ruchuzwanego wyprawami krzyowymi, od jego narodzin w wieku XI do kresuw XIV stuleciu, oraz dziejom pastw, ktre zawdziczay mu swe

powstanie w Ziemi witej i krajach z nissiadujcych. W tomie drugimzamierzam przedstawi histori i charakterystyk KrlestwaJerozolimskiego i jego stosunkw z pastwami Bliskiego Wschodu, a takeomwi krucjaty z XII wieku, w trzecim za skreli dzieje krlestwa Akkii wypraw pniejszych.

Bez wzgldu na to, czy uwaamy krucjaty za najwiksz i najbardziejromantyczn przygod chrzecijastwa, czy za ostatni z barbarzyskich

najazdw, nie ulega kwestii, e stanowiy one jedno z centralnychwydarze historii redniowiecznej. Do czasu pierwszej wyprawy krzyowejogniskiem naszej cywilizacji byo Cesarstwo Bizantyjskie oraz krajekalifatu arabskiego. Zanim ruch ten dobieg swego kresu, przywdztwocywilizacyjne przeja Europa Zachodnia. Ten fakt sta si pocztkiemhistorii nowoytnej. Aby to poj, musimy zrozumie sytuacjw EuropieZachodniej, ktra daa impuls do krucjat, a moe w jeszcze wikszymstopniu wczu si w sytuacj na Wschodzie, poniewa stworzya onaszans krzyowcom, warunkowaa ich powodzenie i w kocu zmusia do

wycofania siz Lewantu. Musimy obj spojrzeniem obszar od Atlantykupo Mongoli. Przedstawiajc histori wypraw krzyowych z punktuwidzenia wycznie Frankw, bd wycznie Arabw, a nawet ichgwnych ofiar, chrzecijan wschodnich, nie zdoalibymy zrozumierzeczywistego znaczenia krucjat. By to bowiem, jak zauway Gibbon,konflikt wiatowy.

Pene dzieje wypraw krzyowych nie doczekay siw jzyku angielskimzbyt wielu opracowa, nie mamy rwnie w Anglii szkoy aktywniezajmujcej si histori ruchu krucjatowego. Powicone temu tematowi

rozdziay Zmierzchu i upadku Cesarstwa Rzymskiego Gibbona,1

mimouprzedze autora i tak odlegego czasu powstania ksiki, do dzi zasugujna przestudiowanie. Niedawno otrzymalimy wietn syntez tego ruchu

pira sir Ernesta Barkera, opublikowan najpierw w EncyklopediiBrytyjskiej, a take zwiz, lecz piknie napisanprzez W.B. Stevensonahistori krlestw krucjatowych. Jednak rzeczywisty wkad Anglikwogranicza si niemal wycznie do artykuw specjalistycznych, edycjidokumentw orientalnych i kilku nienaukowych zarysw historycznych.Francja i Niemcy maj tradycj znacznie bogatsz i dusz. Wielkie

1 Dzieo Edwarda Gibbona Decline and Fall of the Roman Empire zostao wydane wjzyku polskim w postaci skrconej (obejmujcej dwa pierwsze tomy) pt. ZmierzchCesarstwa Rzymskiego. Polski przekad nie obejmuje wic dziejw wyprawkrzyowych (przyp. red.).


4/287

niemieckie dziea historyczne powicone historii wypraw rozpoczynapraca Wilkena z pocztku XIX stulecia. Historia krucjat pira von Sybela,ogoszona pierwszy raz w 1841 roku, zachowaa do dzi pierwszorzdneznaczenie, a w latach pniejszych minionego stulecia dwch znakomitychuczonych, Rhricht i Hagenmayer, pooyo nieocenione zasugi w zakresiekompletowania i krytyki materiaw rdowych, dajc nam take zwize

historie wypraw. W ostatnich latach tradycj historykw niemieckichpodj Erdmann w swoim wyczerpujcym studium o ruchach religijnych naZachodzie, ktre doprowadziy do wypraw krzyowych. We Francji, skd

pocztkowo pochodzia wikszo krzyowcw, zainteresowanie uczonychznalazo wyraz w opublikowaniu w poowie XIX stulecia podstawowychrde zachodnich, greckich i orientalnych w monumentalnymRecueil deshistoriens des croisades. Ju w 1817 roku zacza siukazywa, ukoczona

po kilku latach, obszerna historia wypraw Michauda. W pniejszymokresie tego stulecia Riant i jego wsppracownicy przeprowadzili pod

auspicjami Socit de lOrient Latin wiele cennych bada. W naszychczasach dwch znakomitych bizantynistw, Chalandon i Brhier,zainteresowao si take krucjatami, a na krtko przed 1939 rokiem RenGrousset wyda trzytomowhistoriwypraw, ktra zgodnie z tradycjfran-cuskczy wiedzz dobrym rzemiosem pisarskim, nie jest jednak wolnaod pewnej domieszki patriotyzmu galijskiego. W chwili obecnej najbar-dziej aktywna szkoa historykw krucjat znajduje siw Stanach Zjednoczo-nych, szkoa zainicjowana przez D.C. Munro, ktry - cho jako autorniestety niezbyt podny - jest znakomitym pedagogiem. Historycy

amerykascy koncentrowali si dotychczas na zagadnieniachszczegowych i aden z nich nie pokusi si o napisanie penej historiikrucjat. Jednake mam ich obietnicwydania pracy zbiorowej, z udziaemautorw rwnie z innych krajw, ktra obejmie cao dziejw wyprawkrzyowych. auj, e dzieo to nie ukazao si wczeniej, bym mg zniego korzysta przy pracy nad niniejszym tomem.2

Wydaje si nierozsdne, aby jedno angielskie piro mogowspzawodniczy z armi amerykaskich maszyn do pisania. W istocierzeczy nie ma mowy o wspzawodnictwie. Wprawdzie pojedynczy autor

nie moe przemawia

z autorytetem przynale

nym zespo

owi uczonych,jednak ma on szans nadania swemu dzieu spjnoci, a nawet ksztatu

epickiego w stopniu nieosigalnym dla adnego ciaa zbiorowego. Jakzauway Gibbon, najwikszy z angielskich historykw, nie tylko Herodot,ale take i Homer zasuy na miano ojca dziejopisarstwa. A mimo goswniektrych krytykw trudno uwierzy, by Homer by zespoem autorw.Wspczesna historiografia wkroczya w epok aleksandryjsk, w ktrejkrytycyzm wzi gr nad twrczoci. Przytoczony mas drobiazgowejwiedzy i sterroryzowany czujn surowoci swych kolegw, historykdzisiejszy zbyt czsto szuka azylu w penych erudycji artykuach i bardzospecjalistycznych rozprawach, owych maych twierdzach, ktre satwe do

2 W chwili oddawania tej ksiki do druku publikacja monumentalnego opracowaniaAHistory of the Crusades, pod red. K.M. Settona (pi tomw), bya na ukoczeniu(przyp. tum.).


5/287

obrony. Jego praca moe mie ogromn warto, ale nie stanowi celuostatecznego. W moim przekonaniu obowizkiem historyka jest pisahistori, to znaczy podejmowa prb przedstawienia w jednej miaejsekwencji tych wielkich wydarze i ruchw, ktre ksztatoway ludzkielosy. Pisarza, ktry z pewnbrawur zaryzykuje takprb, nie powinnosikrytykowa za jego ambicj, choby zasuy sobie na naganza niedo-

statki rynsztunku lub bdne konkluzje.W przypisach podajrda, ktre stanowiy podstawmoich wywodw,a bibliografia zawiera wykaz dzie, z ktrych korzystaem, piszc tksik. Wobec wielu z tych prac mam ogromny dug, nawet jeeli nie

powoujsina nie w sposb wyrany w przypisach. Korzystaem z uwagkrytycznych i rad zbyt wielu przyjaci, by wymieni ich nazwiska. [...]

Na koniec chciabym podzikowa syndykom i sekretariatowiCambridge University Press za niewyczerpanyczliwo i pomoc.

Steven RuncimanLondyn, 1950


6/287

KSIGA I

WITE MIEJSCACHRZECIJASTWA

Rozdzia 1

Gdy wic ujrzycie ohyd spustoszenia, o ktrejmwi prorok Daniel, zalegajc miejscewite.

- Ewangelia w. Mateusza 24,15

ewnego lutowego dnia 638 roku naszej ery kalif Umar wkroczy doJerozolimy, jadc na biaym wielbdzie. Odziany by w szaty

zniszczone i brudne, a za nim sza armia prymitywna i niechlujna, ale

zadziwiajco zdyscyplinowana. U jego boku jecha patriarcha Sofroniusz,on bowiem by najwikszym dostojnikiem zdobytego miasta. Umar uda si

prosto do miejsca po wityni Salomona, skd jego przyjaciel Mahometwstpi do nieba. Spogldajc na kalifa patriarcha przypomnia sobie sowaChrystusa i wyszepta przez zy: Oto ohyda spustoszenia, o ktrej mwi

prorok Daniel.

Potem kalif zada zaprowadzenia do witych przybytkwchrzecijaskich. Patriarcha powid go do kocioa witego Grobu i

pokaza mu wszystko, co znajdowao siw wityni. Kalif zapyta, gdzie

moe rozoy swj modlitewny dywanik. Patriarcha odpowiedzia mu, emoe to uczyni tu, gdzie stoi, ale Umar wyszed z kocioa i uda si doportyku Martyrion, poniewa obawia si - jak rzek - e jego gorliwiwspwyznawcy zadaj oddania islamowi miejsca uwiconego jegomodlitw. I mia racj. Portyk zabrali muzumanie, koci pozosta jakdawniej najwitszym miejscem chrzecijastwa.

Wszystko to byo zgodne z warunkami kapitulacji. Sam prorokpostanowi, e podczas gdy poganie maj wybr tylko midzynawrceniem a mierci, to Ludowi Ksigi, czyli chrzecijanom i ydom (z

ktrymi w drodze kurtuazji, zrwna zaratustrianw), naley pozwoli nazatrzymanie miejsc kultu i korzystanie z nich bez przeszkd, alejednoczenie zakaza powikszania ich liczby, a take noszenia broni idosiadania koni. Na chrzecijan i ydw naoono rwnie obowizek

pacenia specjalnego podatku, pogwnego, zwanego dizja. Sofroniusz nie

P


7/287

mg wic liczy na uzyskanie korzystniejszych warunkw, kiedychroniony glejtem czapa na ole na spotkanie z kalifem na Grze Oliwnej,nie chcia bowiem odda swego miasta komukolwiek niszemu rang.Oblenie Jerozolimy cigno si ponad rok. Arabowie, nie posiadajcydowiadczenia w sztuce oblniczej i marnie wyekwipowani, byli bezradniwobec niedawno odrestaurowanych fortyfikacji. W miecie wszake

koczyy si zapasy ywnoci, obrocy nie mieli ju adnej nadziei naodsiecz. Caa okolica Jerozolimy przesza w rce Arabw, miasta Syrii iPalestyny po kolei paday ich upem. Najblisza armia chrzecijaskaznajdowaa si w Egipcie i tylko w Cezarei Nadmorskiej (Kajsarijja)trzyma sigarnizon, osaniany przez flotcesarsk. Jedynym odstpstwemod zwyczajowych warunkw kapitulacji, jakie udao si wyjednaSofroniuszowi od zwycizcy, byo zezwolenie na bezpieczn ewakuacjurzdnikw cesarskich, z rodzinami i caym mieniem ruchomym, nawybrzee morskie pod Cezare.

By to ostatni sukces patriarchy na arenie publicznej, tragiczne apogeumdugiego ycia, penego niestrudzonej pracy dla zachowaniaprawowiernoci i jednoci chrzecijastwa. Od najwczeniejszej modoci,kiedy ze swoim przyjacielem Janem Moschosem odwiedza klasztorywschodnie, zbierajc do ich wsplnego dziea, ki duchowej, sowawitych i zachowane o nich wspomnienia, a do lat pniejszych, gdycesarz, ktrego polityki nigdy nie podziela, wyznaczy go na arcypasterzawielkiego patriarchatu jerozolimskiego, walczy on nieustpliwie zherezjami i kiekujcym nacjonalizmem, przewidujc, e doprowadza on do

rozpadu Cesarstwa. Jednake w miodousty obroca wiary, jak gonazywano, wygasza swe kazania daremnie i trudzi sina prno. Podbjarabski by widomym dowodem jego klski i w kilka tygodni pniejSofroniusz zmar ze zgryzoty.

Zahamowanie dezintegrujcych ruchw we wschodnich prowincjachRzymu nie leao ju w ludzkiej mocy. W cigu caej historii CesarstwaRzymskiego trwaa nieustanna walka midzy Wschodem i Zachodem.Zachd zwyciy pod Akcjum, ale Wschd wzi gr nad swoimizwycizcami. Egipt i Syria byy najbogatszymi i najludniejszymi

prowincjami Cesarstwa. W krajach tych znajdoway si

gwne o

rodkiprzemysowe. Syryjskie i egipskie statki i karawany zmonopolizoway

wymianhandlowz Orientem. Kultura Egiptu i Syrii, zarwno duchowa,jak i materialna, staa wyej od kultury Zachodu, nie tylko z racji swejdugiej tradycji, ale take dlatego, e czerpaa oywcze soki z ssiedztwa

jedynego cywilizacyjnego rywala Rzymu, krlestwa perskich Sasanidw.Potga Wschodu rosa wic, a w kocu Konstantyn Wielki przyj religiwschodni i przenis sw stolic do Bizancjum nad Bosforem. Wnastpnym stuleciu, kiedy osabione wewntrznym rozkadem Cesarstwomusiao stawi czoo zalewowi barbarzycw, Zachd upad. Wschdnatomiast zdoa przetrwa, gwnie dziki polityce Konstantyna. Podczasgdy w Galii, Hiszpanii, Afryce, dalekiej Brytanii, a w kocu i w Italii

powstaway krlestwa barbarzyskie, cesarz rzymski ze swej stolicy wKonstantynopolu rzdzi wschodnimi prowincjami. W Syrii i Egipcie rzdy


8/287

Rzymu rzadko cieszyy sipopularnoci. Rzdy Konstantynopola spotkaysi tam rycho z jeszcze wiksz niechci. W znacznym stopniu

przyczyniy si do tego okolicznoci zewntrzne. W efekcie zuboeniaZachodu kupcy syryjscy i rkodzielnicy egipscy utracili rynki zbytu.

Nieustanne wojny z Persjzablokoway szlak handlowy prowadzcy przezpustyni do Antiochii i miast Libanu, a nieco pniej upadek cesarstwa

abisyskiego i chaos w Arabii doprowadziy do unieruchomieniakomunikacji w basenie Morza Czerwonego, ktra stanowia domeneglarzy egipskich i wacicieli karawan z Petry, Transjordanii i Palestyny

poudniowej. Gwnym rynkiem Cesarstwa zacz si stawaKonstantynopol, kupcy z Dalekiego Wschodu natomiast w wynikudyplomatycznych zabiegw cesarza znaleli sobie bezporednie szlaki,ktre prowadziy przez pooone dalej na pnoc stepy Azji rodkowej.Bya to gorzka piguka dla mieszkacw Aleksandrii i Antiochii, ju i takspogldajcych z zazdroci na to parweniuszowskie miasto, ktre miao

szans zami je wietnoci. Syryjczykw i Egipcjan jeszcze bardziejrozsierdzio to, e fundamentem nowego systemu administracyjnego byacentralizacja. Stopniowo ograniczano prawa lokalne i autonomie, a poborca

podatkowy sta si jeszcze bardziej skrupulatny i wymagajcy ni zaczasw rzymskich. Niezadowolenie oywio nacjonalizm wschodni, ktrynigdy nie usypia na dugo.

Do otwartego konfliktu doszo w sprawach religii. Cesarze pogascyodnosili sitolerancyjnie do kultw lokalnych. Bstwa lokalne mona byoz atwoci dopasowa do panteonu rzymskiego. Tylko tak zagorzali

monoteici, jak chrzecijanie i ydzi, naraeni byli na sporadyczneprzeladowania. Cesarze chrzecijascy wszake nie mogli pozwoli sobiena tak wielkoduszn tolerancj. Chrzecijastwa, ktre ze swej istoty jestreligi ekskluzywn, pragnli uy jako spoiwa wicego wszystkich

poddanych z wadz centraln. Konstantyn, ktry w sprawachteologicznych mia pogldy do mgliste, dy mimo to do zjednoczeniaKocioa, rozdartego wwczas przez kontrowersj ariask. P wieku

pniej Teodozjusz Wielki uzna konformizm za istotny element programucesarskiego. Ale osignicie konformizmu wcale nie byo atwe. Wschd

przyj

chrzecija

stwo z

apczyw

zach

anno

ci. Grecy podeszli doproblematyki chrzecijastwa z wrodzonym zamiowaniem do subtelnych

rozwaa, do ktrych zhellenizowani mieszkacy Bliskiego Wschoduwnieli gwatown, penpasji intensywno, co wkrtce doprowadzio donietolerancji i eksplozji nienawici. Gwnym przedmiotem sporw staasi natura Chrystusa, centralne i najtrudniejsze zagadnienie teologiichrzecijaskiej. Dyskusje miay charakter teologiczny, ale w owej epocenawet szary czowiek interesowa sisporami teologicznymi, ktre w jegooczach byy rozrywkniemal rwnie pasjonujc jak igrzyska na arenachcyrkowych. Sprawa ta miaa jednak jeszcze inne aspekty. PrzecitnySyryjczyk pragn prostszego ceremoniau kocielnego ni pompatyczneobrzdy Kocioa greckiego. W zestawieniu z rosncym ubstwem

przepych owego ceremoniau obraa jego uczucia. Co wicej, dostojnikwi duchownych tego Kocioa uwaa on za agentw cesarskich. Wysze


9/287

duchowiestwo syryjskie z czystej zazdroci przeszo gadko na pozycjenie mniej wrogie. Patriarchowie staroytnych stolic w Aleksandrii iAntiochii nie posiadali si z oburzenia stwierdziwszy, e w hierarchiikocielnej zajmujmiejsce poledniejsze od parweniuszowskiego hierarchyz Konstantynopola. Nie ulegao wtpliwoci, e wszystko to musidoprowadzi do herezji i e objawi si ona w postaci ruchu

nacjonalistycznego i dezintegrujcego.Arianizm wygas na Wschodzie, poza Abisyni, do szybko, ale inneherezje z V stulecia okazay sibardziej trwae. Na samym pocztku tegowieku Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola pochodzcy z Syrii, ogosidoktryn, ktra eksponowaa ludzknaturChrystusa. A e teologowie zeszkoy antiocheskiej zawsze skaniali si w tym kierunku, Nestoriusz

pozyska sobie wielu zwolennikw w pnocnej Syrii. Doktryna ta zostaapotpiona jako herezja na soborze powszechnym w Efezie w 431 roku, codoprowadzio do secesji wielu gmin syryjskich. Nestorianie, ktrych

wyjto spod prawa w Cesarstwie, zaoyli sw gwn siedzib naterytorium Persji, w Mezopotamii. Wkrtce zajli si przede wszystkimdziaalnoci misyjn na obszarach pooonych dalej na wschodzie, wIndiach, Turkiestanie, a nawet Chinach. W VI i VII stuleciu nadal jednakmieli w Syrii i Egipcie swe organizacje kocielne, ktre skupiay

przewanie kupcw prowadzcych handel ze Wschodem.Kontrowersja nestoriaska staa sizarzewiem jeszcze jednego, bardziej

zaartego sporu. Teologowie aleksandryjscy, radzi z jednoczesnegozwycistwa nad doktrynami antiocheskimi i patriarchKonstantynopola,

przekroczyli granice prawowiernoci w odwrotnym kierunku. Wystpili zdoktryn, ktra zdawaa si negowa ludzk naturChrystusa. Herezja tazwana jest niekiedy eutychianizmem od imienia tajemniczegoduchownego, niejakiego Eutychesa, ktry by jej pierwszymordownikiem. Przewanie nazywa si j monofizytyzmem. Spotkaa siona z potpieniem na czwartym soborze powszechnym, ktry w 451 rokuzebra siw Chalcedonie. Oburzeni tym werdyktem monofizyci oderwalisi od gwnego pnia chrzecijastwa, pocigajc za sob wikszochrzecijan egipskich i pewn liczb gmin syryjskich. Koci armeski,

ktrego delegaci spnili si

na dysput

chalcedo

sk, odmwi

uznaniaustale soboru, i przyczy si do monofizytw. Pniejsi cesarze

nieustannie poszukiwali jakiej kompromisowej formuy, ktra pogo-dziaby przeciwnikw i ktra, uzyskawszy poparcie soboruekumenicznego, mogaby zosta uznana za dalsze ucilenie prawdziwejwiary. Jednake dziaay przeciwko nim dwie siy. Heretycy godzili sina

powrt do wsplnoty chrzecijaskiej jedynie na wasnych, niemoliwychdo przyjcia warunkach, a Rzym i Koci zachodni odnosiy si do

jakiegokolwiek kompromisu z nieprzejednan wrogoci. Papie Leon I,wychodzc z zaoenia, e definiowanie zasad wiary naley do nastpcyw. Piotra, a nie do soboru powszechnego, zniecierpliwionydialektycznymi subtelnociami, ktrych nie rozumia, ogosi owiadczenie

precyzujce ostatecznie poprawne stanowisko w tej materii. Chociaowiadczenie to, znane w historii jako Tomuspapiea Leona, ignorowao


10/287

draliwe aspekty sporu, zostao przyjte przez duchowne kierownictwosoboru w Chalcedonie za podstawdyskusji, a jego konkluzjwczono do

podjtych tam uchwa. Sformuowana przez papiea Leona konkluzja byatak jednoznaczna i autorytatywna, e nie dopuszczaa ani glosy, animodyfikacji. Kady kompromis zmierzajcy do usatysfakcjonowaniaheretykw musiaby spowodowa jej odrzucenie, a w konsekwencji rozam

z Rzymem. A na taki krok nie mg sobie pozwoliaden cesarz, ktremuz racji interesw lub ambicji politycznych zaleao na Italii i krajachzachodnich. Uwikane w ten dylemat Cesarstwo nigdy nie zdoaowypracowa konsekwentnej linii politycznej. Miotao si midzy

przeladowaniami i ustpstwami wobec heretykw, ktrzy tymczasem wprowincjach wschodnich roli coraz bardziej w si, znajdujc oparcie wodradzajcym sinacjonalizmie mieszkacw Orientu.

Oprcz monofizytw i nestorianw istniaa na Wschodzie jeszcze jednawsplnota, ktra znajdowaa si w staej opozycji do wadzy cesarskiej:

ydzi. We wszystkich wielkich miastach wschodnich usadowiy siznaczne skupiska ydowskie. Ich prawa obywatelskie podlegay pewnymrestrykcjom, a w czasie sporadycznych zamieszek doznawali szwankuzarwno na ciele, jak i na dobytku. Tote korzystali z kadej sposobnocizaszkodzenia chrzecijanom. Dysponujc znacznymi rodkamifinansowymi i rozgazionymi stosunkami, stanowili zawsze potencjalneniebezpieczestwo dla wadzy cesarskiej.

W VI stuleciu sytuacja ulega dalszemu pogorszeniu. Wojny Justynianana Zachodzie byy dugie i kosztowne. Utrudniay cesarzowi polityk

religijn, a wschodnim poddanym przyniosy podwyk podatkw bezadnych kompensujcych korzyci. Najbardziej ucierpiaa Syria, poniewaoprcz brzemienia podatkowego dotkno j bolenie kilka krwawychnajazdw perskich i seria katastrofalnych trzsie ziemi. Tylko heretykom

powodzio si tam dobrze. Monofizyci syryjscy pod przewodem JakubaBaradajosa z Edessy utworzyli siln organizacj, ktra cieszya si

przychylnoci cesarzowej Teodory. Odtd ich Koci zwany jestzazwyczaj jakobickim. Monofizyci egipscy, noszcy dzi miano Koptw,zdoali pozyska dla swej wiary niemal ca miejscow ludno.

Nestorianie, usadowieni bezpiecznie za granic

Persji i rozprzestrzeniajcysi szybko w kierunku wschodnim, umocnili sw pozycj w Cesarstwie.

Poza miastami palestyskimi chrzecijanie obrzdku greckiego znaleli siwszdzie w mniejszoci. Nazywano ich pogardliwie melkitami, to znaczysugami cesarza, i nie bez racji, poniewa ich egzystencja zaleaa odsprawnoci i prestiu administracji cesarskiej.

W 602 roku tron cesarski zagarn centurion Fokas. Rzdy jego byyokrutne i nieudolne. Podczas gdy w Konstantynopolu panowa terror, w

prowincjach rozszalay si zamieszki i wojny domowe midzy partiamihipodromu (demami) oraz midzy rywalizujcymi sektami religijnymi. WAntiochii jakobici i patriarchowie nestoriascy odbyli jawn narad dlaomwienia wsplnego dziaania przeciwko ortodoksom greckim. Fokaswysa przeciwko nim oddziay wojskowe, ktre zgotoway heretykomkrwaw ani, do czego ydzi przyoyli si z najwiksz ochot. Dwa


11/287

lata pniej zbuntowali siydzi, poddajc torturom, a potem mordujcgreckiego patriarchmiasta.

W 610 roku odebra Fokasowi tron cesarski mody arystokratapochodzenia ormiaskiego, Herakliusz, syn namiestnika prowincjiafrykaskiej. W tym samym roku krl perski Chosroes II zakoczy

przygotowania do inwazji i rozbioru Cesarstwa. Wojna perska trwaa

dziewitnacie lat. Przez dwanacie lat Cesarstwo znajdowao si wdefensywie, jedna armia perska bowiem okupowaa Armeni, drugapodbia Syri. Antiochia pada w 611 roku, a Damaszek w 613. Wiosn614 roku wdz perski Szarbaraz wkroczy do Palestyny, pldrujc wsie i

palc kocioy. Najedcy oszczdzili jedynie koci Boego Narodzeniaw Betlejem, poniewa nad jego drzwiami znajdowaa si mozaika z

przedstawieniem Mdrcw Wschodu w szatach perskich. W dniu 15kwietnia Szarbaraz przystpi do oblenia Jerozolimy. PatriarchaJerozolimy Zachariasz gotw by zrezygnowa z obrony miasta, aby

unikn rozlewu krwi, jednake ludno chrzecijaska nie chciaa takatwo odda siw rce najedcw. W dniu 5 maja, przy pomocy ydwzamieszkaych w obrbie murw obronnych, Persowie wdarli sido miasta.Doszo do wydarze mrocych krew w yach. Wrd poncychkociow i domostw wymordowano wszystkich chrzecijan, cz z nichzgina z rk odactwa perskiego, a jeszcze wicej zabili ydzi. mier

ponioso pono szedziesit tysicy ludzi, trzydzieci pi tysicysprzedano w niewol. Mieszkacy zdoali zakopa najwitsze relikwiemiasta, Krzywity i narzdzia mki, ale Persowie je znaleli i wysali w

darze chrzecijaskiej krlowej Persji, nestoriance Mariam, oddajc jejtake patriarch jerozolimskiego. Zniszczenia w miecie i okolicy byy takwielkie, e pobliskie wioski do dzi nie zdoay cakiem podnie si zruiny.

Trzy lata pniej Persowie wkroczyli do Egiptu. W cigu jednego rokuzawadnli nim cakowicie. Tymczasem na pnocy armia perska dotara doBosforu.

Upadek Jerozolimy by dla chrzecijastwa straszliwym wstrzsem. y-dom nigdy nie zapomniano ani nie wybaczono odegranej wwczas roli, a

wojna z Persj

nabraa charakteru wojny

wi

tej. Kiedy w ko

cu w 622roku Herakliusz mg podj dziaania ofensywne przeciwko wrogowi,

odda siuroczycie wesp z caarmiw subPanu Bogu i wyruszy wpole w aureoli chrzecijaskiego rycerza, ktry ma stoczy walkz mocamipiekielnymi. Pniejsze pokolenia pasoway go na pierwszego krzyowca.Wilhelm z Tyru, piszc pi wiekw pniej historiwypraw krzyowych,wczy do niej relacjo wojnie z Persj, a dawny przekad jego ksiki na

jzyk francuski nosi tytuLivre dEracles.Krucjata odniosa sukces. Po kampanii toczonej ze zmiennym

szczciem i po niejednej chwili przeraenia i rozpaczy Herakliusz wgrudniu 627 pobi Persw pod Niniw. Na pocztku 628 roku krlChosroes zosta zamordowany, a jego nastpca prosi o zawarcie pokoju.Pokj ten nasta dopiero w roku nastpnym, utracone prowincje powrciydo Cesarstwa. W sierpniu Herakliusz odby triumf w Konstantynopolu. Na


12/287

wiosn nastpnego roku uda si ponownie na poudnie, aby odzyskaKrzy wity i we wspaniaej procesji zanie go z powrotem doJerozolimy.

Bya to wzruszajca uroczysto. Jednake chrzecijanom wschodnimwiodo si pod panowaniem Persw cakiem znonie. ydzi do szybkoutracili aski Chosroesa, ktry nawet wysiedli ich z Jerozolimy. Cho jego

dwr faworyzowa nestorianw, on sam, oficjalnie, odnosi si askawiezarwno do monofizytw, jak i do grekw. Przywrcono im iodrestaurowano kocioy. W Ktezyfonie, stolicy pastwa perskiego, odbysi, pod patronatem Chosroesa, synod dla przedyskutowania kwestiizjednoczenia sekt religijnych. Tymczasem restauracja rzdw cesarskich, oczym przekonano si natychmiast po otrzewieniu z pierwszegoentuzjazmu, przyniosa korzyci tylko ortodoksom greckim. Herakliuszzasta w skarbcu pustki. Wydatki na wojn mg sfinansowa jedyniedziki ogromnej poyczce od Kocioa. upy zabrane z Persji nie

wystarczay na jej spacenie. Syryjczycy i Egipcjanie znowu musieli paciwysokie podatki i patrze bezradnie, jak grecka hierarchia kocielna nabijanimi swe szkatuy.

Polityka religijna Herakliusza rwnie nie przyczynia si do poprawysytuacji. Przede wszystkim podj dziaania przeciwko ydom. Wprawdzienie czu do nich adnej wrogoci, ale zatrzymawszy siw Tyberiadzie podrodze do Jerozolimy u pewnego gocinnego yda, dowiedzia siszczegw o postpowaniu ydw w czasie najazdw perskich. By moe

pod wraeniem niejasnego proroctwa, e obrzezany nard doprowadzi

Cesarstwo do zguby, wyda rozkaz przymusowego ochrzczenia wszystkichydw zamieszkaych w granicach Cesarstwa i napisa do monarchwzachodnich, by poszli w jego lady. Jakkolwiek rozkaz ten byniewykonalny, to jednak dla gorliwych chrzecijan sta siwybornokazjdo krwawych masakr znienawidzonej spoecznoci. Jedynym efektem tegodekretu byo pogbienie awersji ydw do rzdw cesarskich. Nastpniecesarz zapuci si na niebezpieczne wody chrzecijaskiej teologii.Patriarcha Sergiusz, kiedy monofizyta syryjski, wypracowa stopniowodoktryn, ktra w jego mniemaniu powinna pojedna monofizytw z

chrzecijanami greckimi. Herakliusz zaaprobowa

jego pogl

dy i doktrynata, zwana w historii monoergetyzmem, zostaa promulgowana w caym

Cesarstwie natychmiast po zakoczeniu wojen perskich. Jednak mimoosobistego zaangaowania cesarza i patriarchy w propagowanie tej naukioraz ostronej aprobaty rzymskiego arcypasterza Honoriusza spotkaa siona z powszechnniechci. Wysze duchowiestwo monofizyckie odrzu-cio jnatychmiast. Wikszo grekw pod przewodem wielkiego mistyka,Maksyma Wyznawcy, w Konstantynopolu, a Sofroniusza w prowincjachwschodnich odniosa sido niej negatywnie. Herakliusz z ogromnym zapa-em, lecz z daleko mniejszym taktem, stara si wszelkimi sposobaminarzuci j wszystkim swoim poddanym. Z wyjtkiem jego wasnychdworzan, a take Ormian i Libaczykw, zwanych pniej maronitami,doktryna ta nie zyskaa innych zwolennikw. W latach pniejszychHerakliusz wprowadzi do niej poprawki. W swej Ekthesis, ogoszonej w


13/287

638 roku, opowiedzia siza monoteletyzmem, ale i to take nie przyniosoowocw. Cay ten epizod, ostatecznie zaagodzony po szstym soborze

powszechnym w 680 roku, jeszcze bardziej przyczyni sido rozgoryczeniai zamtu, ktre chrzecijanom wschodnim wyrzdziy wielkie szkody.

Kiedy Herakliusz w 629 roku przyjmowa w Konstantynopolu gratulacjeod poselstw przybyych z krajw tak odlegych, jak Francja i Indie,

nadszed do niego podobno list od pewnego wodza arabskiego, ktrypodawa si za proroka boego i zwraca si do cesarza o przejcie naogoszon przez siebie wiar. Podobne listy otrzymali krlowie Persji iAbisynii oraz namiestnik Egiptu. Opowie ta jest prawdopodobnieapokryficzna. Mona przyj niemal za pewne, e Herakliusz nie miawtedy najmniejszego pojcia o wielkich wydarzeniach, ktrerewolucjonizoway Pwysep Arabski. Na pocztku VII stulecia pwysepten zamieszkiway niesforne, niezalene plemiona, po czci koczownicze,

po czci osiade na roli, a nieliczne grupy plemienne yy w miastach

handlowych pooonych wzdu szlakw karawanowych. By to krajbawochwalczy. Kady okrg mia swego wasnego idola, a najwitszymobiektem kultu bya Al-Kaba w Mekce, gwnym miecie handlowym.Bawochwalstwo wszake tracio stopniowo na znaczeniu, poniewa natym obszarze od dawna prowadzili dziaalno misjonarze ydowscy,chrzecijascy i zaratustriascy. Zaratustrianie odnosili sukcesy tylko naterenach znajdujcych si pod politycznymi wpywami Persji, a wic na

pnocnym wschodzie, a pniej take na poudniu. ydzi, ktrzy mielikolonie we wszystkich miastach arabskich, a najwiksz w Medynie,

nawrcili na swwiarpewnliczbArabw. Najlepsze rezultaty osignlichrzecijanie. Chrzecijastwo greckie miao swych zwolennikw naSynaju i w Arabii Skalistej (Arabia Petrea). Nestorianie, podobnie jakzaratustrianie, usadowili si na tych terenach, gdzie mogli korzysta zopieki Persji. Monofizyci natomiast mieli swoje wsplnoty wzduwielkich szlakw karawanowych, prowadzcych do Jemenu i Hadramautu,a wiele tak znacznych plemion, jak Banu Ghassan i Banu Taghlib, przyjowyznanie monofizyckie. Kupcy arabscy, ktrzy czsto podrowali domiast Syrii, Palestyny i Mezopotamii, mieli jeszcze wicej moliwoci

gbszego poznania religii

wiata cywilizowanego, w samej za

Arabiimonoteizm szczyci si dug tradycj, ktra znalaza wyraz w terminie

hanif. Jednoczenie za z wielkostrociwystpia w Arabii koniecznoekspansji terytorialnej. Nike zasoby Pwyspu, ktre jeszcze bardziejzmalay po dewastacji systemu irygacyjnego Himjarytw, nie zapewniayutrzymania szybko rosncej liczbie ludnoci. Jak daleko siga historia, ludy

pustyni zawsze przeleway sina ssiadujce z niobszary rolnicze. W tymokresie presja mieszkacw pustyni bya szczeglnie silna.

Niepospolity geniusz Mahometa znalaz w tej sytuacji grunt wprostidealny. Mahomet pochodzi ze witego miasta Mekki i by ubogimkrewnym monego klanu mekkaskiego Kurajszytw. W czasie licznych

podry mia sposobno rozejrze si po wiecie i przestudiowa rnereligie. Wielkie wraenie wywaro na nim chrzecijastwo monofizyckie,ale doktryna o witej Trjcy wydaa mu si nie do pogodzenia z


14/287

nieskaonym monoteizmem, ktry podziwia w tradycji hanifw. Doktrynawypracowana przez Mahometa nie odrzucaa cakowicie zasadchrzecijastwa, stanowia natomiast jego poprawion i uproszczonwersj, znacznie atwiejsz do przyjcia dla Arabw. Jako przywdcareligijny Mahomet zawdzicza sukces przede wszystkim gruntownemuzrozumieniu charakteru swoich ziomkw. Cho bez wtpienia przewysza

ich inteligencj, to jednoczenie dzieli ich uczucia i uprzedzenia. Wdodatku za by niepospolicie zrcznym politykiem. Dziki zespoleniu tychprzymiotw w cigu dziesiciu lat zbudowa od podstaw pastwo, ktremogo si pokusi o podbicie wiata. W 622 roku, roku Hidry (czyli poarabsku Wyjcia), towarzyszyli mu na wygnaniu jedynie domownicy igarstka przyjaci. W roku swej mierci, 632, by nie tylko absolutnym

panem Arabii, ale przywdc armii, ktre przekraczay granice pastwssiednich. Byskawiczna kariera awanturnikw jest na Wschodzie zjawi-skiem do powszednim, ale ich upadek bywa zazwyczaj rwnie nagy.

Tymczasem Mahomet pozostawi po sobie siln organizacj, ktrejtrwao gwarantowa Koran. To niezwyke dzieo, przekazane przezProroka jako sowo Boga, zawiera nie tylko budujce maksymy i

przypowieci, ale take zasady moralnego postpowania w yciucodziennym oraz peny kodeks praw. Byo na tyle proste, e przemawiaow sposb zrozumiay do wspczesnych Arabw, i na tyle uniwersalne, ispeniao wymagania wielkiego imperium, ktre mieli zbudowa nastpcyMahometa. Sia islamu leaa bowiem w jego prostocie. Istnia jeden Bgw niebie, jeden przywdca wiernych na ziemi i jedno prawo, Koran, wedle

ktrego w przywdca mia obowizek rzdzi. W przeciwiestwie dochrzecijastwa, ktre gosio pokj, ale nigdy go nie osigno, islam bezskrupuw wystpi z mieczem.

Miecz ten uderzy w prowincje Cesarstwa Rzymskiego jeszcze za yciaProroka, ju wtedy bowiem Arabowie zorganizowali pierwsze, niewielkie iniezbyt dla nich pomylne najazdy w gb Palestyny. Za rzdw nastpcyMahometa, Abu Bakra, dno do ekspansji ujawnia si bez osonek.Zakoczono podbj Arabii, wypdzajc Persw z terytorium podlegego imAl-Bahrajnu, a jednoczenie armia arabska szlakiem handlowym,

prowadzcym przez Arabi

Skalist

, dotar

a do po

udniowego wybrze

aPalestyny i pobiwszy w okolicy Morza Martwego namiestnika Palestyny,

Sergiusza, podesza pod Gaz, zdobywajc j po krtkim obleniu. Zludnoci cywiln zwycizcy obeszli si agodnie, onierze garnizonunatomiast stali si pierwszymi mczennikami chrzecijaskimi, ktrzyzginli od miecza islamu.

W 634 roku przywdztwo po Abu Bakrze obj Umar, ktryodziedziczy po nim take niezomnwolbudowania potgi muzumanw.Tymczasem cesarz Herakliusz, ktry nadal przebywa w pnocnej Syrii,rozumia dobrze, e najazdw arabskich nie mona lekceway. Odczuwadotkliwy brak ludzi. Straty poniesione w czasie wojen perskich byy bardzocikie. Po zakoczeniu dziaa zbrojnych trzeba byo ze wzgldwoszczdnociowych zdemobilizowa wiele pukw, a zacig do wojskanawet w razie niebezpieczestwa nie budzi wrd ludnoci entuzjazmu. W


15/287

caym Cesarstwie zapanowa w nastrj znuenia i pesymizmu, ktry pocikiej wojnie tak czsto ogarnia w rwnym stopniu pokonanych izwycizcw. Niemniej jednak cesarz wysa swego brata Teodora na czeleoddziaw z prowincji syryjskiej z zadaniem przywrcenia porzdku wPalestynie. Pod Gabath, czyli Adnadajnem, na poudnio-zachd odJerozolimy, Teodor spotka poczone siy dwch gwnych armii

arabskich i ponis zdecydowan klsk. Arabowie, poczuwszy sibezpiecznie w poudniowej Palestynie, ruszyli szlakiem handlowym powschodniej stronie Jordanu, prowadzcym do Damaszku i doliny Orontesu.Tyberiada, Baalbek i Emesa (Hims) dostay siw ich rce bez walki, a wsierpniu 635 roku po krtkim obleniu skapitulowa Damaszek.Herakliusz powanie si zaniepokoi. Nie bez trudnoci zdoazmobilizowa i wysa dwie armie na poudnie. Jedn sformowano poczci z kontyngentw armeskich, dowodzonych przez ksiciaarmeskiego, Wahana, a po czci ze znacznej liczby chrzecijaskich

Arabw pod komendpewnego szajcha z plemienia Banu Ghassan. Druga,ktr prowadzi Teodor Trityrios, skadaa si z wojownikw rnegopochodzenia. Na wie o ich zblianiu si muzumanie opucili dolinOrontesu i Damaszek, wycofujc si w kierunku Jordanu. Trityriosdocign ich pod Al-Dabij w Hauranie, ale ponis porak. Mimo tozdoa utrzyma pozycj nad rzek Al-Jarmuk, w miejscu pooonym na

poudnio-wschd od jeziora Genezaret, bronic jej a do przybycia wojskWahana. W dniu 20 sierpnia 636, w czasie olepiajcej burzy piaskowej,stoczono nad t rzek decydujc bitw. Mimo liczebnej przewagi wojsk

chrzecijaskich Arabowie zdoali je oskrzydli, a pniej, w czasienajbardziej zaartego boju, ksi ghassanidzki i dwanacie tysicyArabw chrzecijaskich przeszo na stron nieprzyjaciela. Byli tomonofizyci, ktrzy nienawidzili Herakliusza, a w dodatku od kilkumiesicy nie otrzymywali odu. Zaaranowanie zdrady nie przedstawiaotrudnoci. Przesdzia ona o wyniku bitwy. Zwycistwo muzumanw byodruzgocce. Tityrios i Wahan polegli, zgina prawie caa armia cesarska.Palestyna i Syria byy zdane na asknajedcw.

Wiadomoci o bitwie dotary do Herakliusza, gdy przebywa jeszcze w

Antiochii. Zaama

si

kompletnie. Dosiga go karz

ca r

ka bo

a zakazirodcze maestwo z siostrzenicMartyn. Nie majc ju ani onierzy,

ani pienidzy nie mg myle o dalszej obronie prowincji. Po uroczystejwotywie w katedrze antiocheskiej uda si nad morze i popyn doKonstantynopola, a w ostatniej chwili, stojc ju na brzegu, wyrzek sowa:egnaj, Syrio,egnaj na dugo.

Arabowie szybko opanowali cay kraj. Heretycy chrzecijascypodporzdkowali si im bez szemrania. ydzi udzielali muzumanomczynnej pomocy, suc im za przewodnikw. Do stawienia oporu

przygotowano si tylko w dwch wielkich miastach Palestyny, Cezarei iJerozolimie, oraz w twierdzach Pella i Dara, pooonych na pograniczu zPersj. Po nadejciu wiadomoci o bitwie nad Al-Jarmukiem Sofroniuszwyremontowa fortyfikacje Jerozolimy. Pniej, dowiedziawszy si, ewrg dotar ju do Jerycha, zgromadzi wszystkie wite relikwie


16/287

Chrystusowe i wysa je nocna wybrzee, aby stamtd przetransportowado Konstantynopola. Nie mg dopuci, by ponownie dostay siw rceniewiernych. Jerozolima wytrzymaa oblenie ponad rok. Cezarea i Dara

pady dopiero w 639 roku. Ale byy to ju tylko osamotnione bastionyoporu. Metropoli Wschodu, Antiochi, muzumanie zdobyli rokwczeniej, i tak cay kraj, od Przesmyku Sueskiego po gry Anatolii,

znalaz siw ich rkach.W tym samym czasie muzumanie rozgromili staroytnego rywalaRzymu, Persj. Dziki zwycistwu pod Al-Kadisijj w 637 roku zajliMezopotami (Irak), a wygrawszy w nastpnym roku bitw pod

Nahawandem stali si panami paskowyu iraskiego. Krl Jazdagird III,ostatni z dynastii Sasanidw, przetrwa w Chorasanie do 651 roku.Arabowie dotarli ju wtedy do wschodnich granic jego pastwa, Oksosu i

pogrza afgaskiego.W grudniu 639 roku wdz muzumaski Amr Ibn al-As na czele czterech

tysicy wojownikw dokona najazdu na Egipt. Po wycofaniu siokupantw perskich w administracji tej prowincji zapanowa chaos, a jejwczesny namiestnik, patriarcha Aleksandrii Cyrus, by czowiekiemzarwno nierozumnym, jak i skorumpowanym. Nawrcony znestorianizmu, udziela cesarzowi najbardziej energicznej pomocy w

propagowaniu monoteletyzmu, ktry chcia si narzuci niechtnym tejdoktrynie Koptom. Rzdy patriarchy budziy tak wielknienawi, e Amrz atwocinalaz sprzymierzecw wrd jego poddanych.

Na pocztku 640 roku Amr, po dwch miesicach oblenia, wkroczy

do wielkiej twierdzy granicznej Peluzjum. W Peluzjum dotary do niegoposiki od kalifa. Nastpnie ruszy na Babilon (Stary Kair), gdziestacjonowa silny garnizon cesarski. W sierpniu 640 po bitwie podHeliopolis Bizantyjczycy musieli wycofa si do cytadeli w Babilonie,ktra bronia si od kwietnia 641. Tymczasem Arabowie zajli GrnyEgipt. Po upadku Babilonu Amr pomaszerowa w kierunku Aleksandrii

przez Al-Fajjum, ktrego namiestnik z caym garnizonem pierzchn bezwalki. Cyrus przebywa ju wtedy w Konstantynopolu, odwoany na

podstawie uzasadnionego podejrzenia, e zawar z Amrem zdradziecki

ukad. Tymczasem w lutym Herakliusz zmar

, a pozycja jego ma

onki,cesarzowej-regentki Martyny, bya w Konstantynopolu zbyt niepewna, by

moga ona zaj si obron prowincji egipskiej. Odesano wic Cyrusa zpowrotem do Egiptu, zlecajc mu zawarcie z muzumanami moliwienajkorzystniejszego porozumienia. W padzierniku uda sion do Babilonui podpisa z Amrem ukad o kapitulacji Aleksandrii. Tymczasem jednakMartyn odsunito od wadzy, a nowy rzd, odegnawszy si od Cyrusa,uzna podpisany przez niego traktat za niewany. Zreszt take i Amrzama swoje zobowizania, dokonujc najazdu na Pentapolis iTrypolitani. Po opanowaniu przez Arabw caego Egiptu utrzymanieAleksandrii uznano za rzecz niemoliw. Miasto skapitulowao wlistopadzie 642. Ale pozostaa jeszcze iskierka nadziei. W 644 roku Amr,ktry popad w nieask, zosta odwoany do Medyny. Z Konstantynopolawyekspediowano drogmorskwiearmi, ktra na pocztku 645 roku z


17/287

atwoci odzyskaa Aleksandri i pomaszerowaa na Al-Fustat, nowstolic kraju, zaoon przez Amra w pobliu Babilonu. Wwczas Amr

powrci do Egiptu i w okolicy Al-Fustatu pobi siy cesarskie na gow.Dowdca armii cesarskiej, Ormianin Manuel, wycofa sido Aleksandrii.Zraony zupen obojtnoci ludnoci chrzecijaskiej wobec jego prbodzyskania kraju dla chrzecijastwa, zrezygnowa z obrony Aleksandrii i

odpyn do Konstantynopola. Koptyjski patriarcha Beniamin oddaponownie Aleksandriw rce Amra Ibn al-Asa.Cesarstwo stracio Egipt na zawsze. Do 700 roku caa Afryka rzymska

znalaza si pod panowaniem Arabw. Jedenacie lat pniej zajliHiszpani. W 717 roku ich imperium cigno si od Pirenejw po Indierodkowe, a wojownicy muzumascy prbowali skruszy muryKonstantynopola.


18/287

Rozdzia 2

Z utsknieniem wyczekiwalimynarodu, ktry nie mgnas ocali.- Lamentacje Jeremiasza 4,17

hrzecijanie wschodni bez niechci poddali si panowaniuniewiernych. Nie mieli zresztinnego wyboru. Trudno byo uwierzy,

by Bizancjum jeszcze raz zdobyo sina taki zryw jak za czasw perskich ipospieszyo na ratunek miejsc witych. Arabowie, rozsdniejsi od Persw,

zbudowali rycho flotz bazw Aleksandrii i odebrali Bizantyjczykom ichnajwikszy atut, hegemonimorsk. A na ldzie niemal przez trzy nastpnestulecia mieli by stron atakujc. Wszelkie wic nadzieje na pomocwadcw chrzecijaskich byy cakowicie ponne.

W istocie rzeczy sektom heretyckim nie umiecha siratunek ze stronymocarstw chrzecijaskich. Zmian wadcw przyjy z ulg izadowoleniem. Jakobicki patriarcha Antiochii, Micha Syryjczyk, piszc

piset lat pniej, za czasw pastw aciskich, wyrazicile starodawntradycj swego ludu, gdy skreli takie sowa: Bg Pomsty, ktry jedyny

jest Wszechmogcy... przywid z poudnia synw Izmaela, aby wyzwolilinas z jarzma Rzymian. Wyzwolenie to, doda, przynioso nam niemaekorzyci. Nestorianie podzielali te uczucia. Serca chrzecijan - napisa

pewien anonimowy kronikarz nestoriaski - uradoway si z panowaniaArabw... niechaj Bg umocni ich wadz i wesprze pomylnoci.Wprawdzie Koptowie egipscy odnosili sido owej odmiany trochbardziejkrytycznie, ale ich wrogo budzi raczej okrutny zdobywca Amr, ktry wich oczach splami si zdrad i uciskiem, ni jego nard i religia. Nawetchrzecijanie greccy, przekonawszy si, e nie dotkny ich

przeladowania, ktrych z pocztku siobawiali, i stwierdziwszy, e mimodizji pobieranej od chrzecijan pac podatki znacznie nisze ni zaczasw bizantyjskich, nie okazywali wikszej ochoty do buntowania si

przeciwko swemu losowi. Jedynie kilka plemion grskich, jak Mardaici zgr Libanu i Taurusu, nadal prowadzio walk. Wojowali jednak bardziejze skonnoci do rozbjnictwa i dumy ni z chci obrony swej wiary.

W wyniku podboju arabskiego Kocioy wschodnie zastygy napozycjach, ktre w tym czasie zajmoway. W przeciwiestwie doCesarstwa chrzecijaskiego, ktre starao si narzuci swoim poddanym

jedno religijn - idea nigdy nie zrealizowany, poniewa ydw niemona byo ani nawrci, ani wypdzi - Arabowie, podobnie jak przednimi Persowie, byli gotowi uzna mniejszoci religijne, ale tylko te, ktrestanowiy Lud Ksigi. Chrzecijanie, a take zaratustrianie i ydzi, stali siodtd swoist kategori ludzi chronionych przez prawo, ktrym wolno

C


19/287

kultu gwarantowao pacenie dizji (w jzyku arabskim nosili nazwzimmi). Z pocztku dizja bya tylko pogwnym, rycho jednak zostaaprzeksztacona w podatek zastpujcy sub wojskow, oprcz ktregowprowadzono z czasem podatek gruntowy charad. Kadz sekt uznano zaodrbn mill, pautonomiczn gmin dziaajc w ramach organizacji

pastwowej; kada gmina miaa swego przywdc religijnego, ktry by

odpowiedzialny przed rzdem kalifa za jej waciwe postpowanie. Kadaz nich moga zachowa te miejsca kultu, ktre posiadaa w chwili podboju,co bardziej odpowiadao ortodoksom greckim ni heretykom, poniewa wostatnim okresie Herakliusz przywrci chrzecijanom greckim wiele

przybytkw sakralnych. Tej zasady nie przestrzegano zreszt zbyt cile.Muzumanie zabrali chrzecijanom niektre kocioy, jak na przykadwielkkatedrw. Jana w Damaszku, w pewnych okresach wiele wityzniszczyli, ale wci budowano duo nowych kociow i synagog. Cowicej, prawnicy muzumascy przyznali zimmim prawo wznoszenia

budowli sakralnych, pod warunkiem, e byy nisze od budynkwmuzumaskich i tak usytuowane, by odgosy dzwonw nie dochodziy douszu muzumaskich. Nigdy jednak nie odstpiono od zasady, e zimmimaj nosi wyrniajce ich ubiory, konsekwentnie przestrzeganoobowizujcego ich zakazu jazdy konnej. Nie wolno im byo rwnieobraa publicznie obyczajw muzumaskich, podejmowa prbynawrcenia muzumanina, eni si z muzumankami ani wyraa silekcewaco o islamie. Mieli take obowizek lojalnoci wobec pastwa.

System milli wprowadzi zasad odbiegajc w pewnym sensie od

podziaw narodowociowych. W minionych stuleciach nacjonalizmwschodni opiera sinie na wsplnocie rasowej - wyjtek stanowili ydzi,ktrzy dziki ekskluzywnoci swej religii tworzyli spoeczno ostosunkowo czystej krwi - lecz na tradycji cywilizacyjnej, miejscuzamieszkania i interesach gospodarczych. W tym okresie obowizeklojalnoci wobec narodu ustpuje zasadzie lojalnoci wobec religii.Egipcjanin, na przykad, nie uwaa si za obywatela Egiptu, lecz wzalenoci od wyznania za muzumanina, Kopta lub za ortodoksagreckiego. O jego podporzdkowaniu decydowaa religia, czyli

przynaleno

do milli. By

o to rozwi

zanie korzystniejsze dla chrze

cijangreckich ni dla sekt heretyckich. Chrzecijan greckich nadal nazywano

melkitami, ludmi cesarskimi, a oni rwnie uwaali si za poddanychcesarza. Okrutnym zrzdzeniem losu znaleli sipod wadzniewiernych,ale nie wtpili, e cesarz jest namiestnikiem Boym na ziemi i ich jedynym

prawdziwym wadc. wity Jan Damasceski, ktry by urzdnikiem nadworze kalifa, zawsze tytuowa cesarza - mimo e w kwestiachteologicznych zajmowa stanowisko kracowo odmienne - swoim wadc i

panem, bezporedniego zwierzchnika natomiast nazywa tylko emirem.Patriarchowie wschodni, piszc w IX wieku do cesarza Teofila z protestem

przeciwko jego polityce religijnej, uywali podobnej terminologii. Cesarzepoczuwali si do tej odpowiedzialnoci. We wszystkich wojnach ikontaktach dyplomatycznych z kalifem zawsze brali pod uwag interesychrzecijan greckich zamieszkaych poza granicami. Nie wizao si to z


20/287

adnymi uprawnieniami administracyjnymi. Nie mieli, rzecz prosta,najmniejszej moliwoci ingerowania w powszednie sprawy administracjiw krajach muzumaskich, a patriarcha Konstantynopola nie sprawowaadnej jurysdykcji nad wschodnimi hierarchami. Jednak w ten sposb

potwierdzali cigo idei niepodzielnej jednoci chrzecijastwa, ktrejwidomym symbolem by cesarz.

Kocioy heretyckie nie miay takiego protektora. Zdane byy na ask inieask kalifa, co w konsekwencji ujemnie odbio si na ich znaczeniu iautorytecie. Co wicej, herezje zrodziy si w znacznym stopniu z demieszkacw Orientu do uproszczenia zasad wiary i obrzdkwchrzecijaskich. Islam, tak bliski chrzecijastwa, e nierzadko uwaanyza jego wysz form, mia ten olbrzymi atut spoeczny, i stanowiwyznanie nowej klasy rzdzcej i by dla wielu wyznawcw chrystianizmureligi atw do przyjcia. Nie dysponujemy adnymi wiarygodnymirdami co do liczby chrzecijan, ktrzy przeszli na islam, ale jest pewne,

e ogromna wikszo odstpcw rekrutowaa si spord heretykw, niespord grekw. W cigu jednego stulecia podbojw muzumaskich Syria,ktrej ludno skadaa siprzewanie z heretykw chrzecijaskich, staasikrajem niemal cakowicie muzumaskim, jednake liczba ortodokswgreckich utrzymywaa si prawie na tym samym poziomie. W EgipcieKoptowie dziki swej zamonoci nie tracili tak szybko gruntu podnogami, ale i tam ich walka bya z gry przegrana. Z drugiej strony dalszeistnienie heretykw gwarantowa system milli, ktry, stabilizujc ichsytuacj, uniemoliwia przez to samo zjednoczenie Kociow.

Wzrostu znaczenia islamu w Syrii i Palestynie nie mona wytumaczyjedynie nagym napywem Arabw z pustyni. Armie zdobywcw nie byydue. Wystarczyy niemal tylko na utworzenie kasty wojskowej, ktra

podporzdkowaa sobie miejscow ludno. Skad etniczny mieszkacwkraju prawie si nie zmieni. Zarwno ludno miejska, jak i chopi, bezwzgldu na to, czy przeszli na islam, czy pozostali chrzecijanami, przyjliwkrtce jzyk arabski jako uniwersalny rodek porozumienia. Potomkwich nazywamy dzi Arabami, ale w istocie soni produktem przemieszaniasi wielu ras, wielu plemion, ktre zamieszkiway ten kraj, zanim Izrael

wywdrowa

z Egiptu, a wi

c Amalekitw, Jebuzytw, Moabitw, Fenicjanczy takich ludw, jak osiadli tam niemal rwnie dugo Filistyni albo

Aramejczycy, ktrzy od zarania dziejw powoli i niemal niedostrzegalnieprzenikali na obszary rolnicze, oraz owych ydw, ktrzy, jak pierwsiapostoowie, przyczyli si do Kocioa Chrystusa. Jedynie praktykujcyydzi zachowali sw odrbno etniczn, ale czysto rasowa nawet tejgrupy spoecznej nie pozostaa bez skazy. W Egipcie spoeczno chamicka

bya bardziej jednorodna, ale i ona take rozrosa siw drodze maestw zimigrantami z Syrii i pusty oraz obszarw nad grnym Nilem i caegowybrzea rdziemnomorskiego.

Najwiksze nasilenie imigracji arabskiej wystpio, si rzeczy, wokrgach graniczcych z pustyniami i w miastach pooonych na szlakachkarawanowych, ktre biegy po obrzeu pusty. Zastj w handlu morskimw basenie Morza rdziemnego, do ktrego doszo po podboju arabskim,


21/287

spowodowa, e miasta te, zamieszkane przewanie przez ludnomuzumask, nabray wikszego znaczenia ni zhellenizowane orodki

pooone bliej wybrzea morskiego. Aleksandria bya jedynym duymportem, ktry Arabowie zachowali nad Morzem rdziemnym. Zarwno wAleksandrii, jak i w hellenistycznych miastach Syrii liczba chrzecijannadal bya wysoka, prawdopodobnie przewyszajca liczb ludnoci

muzumaskiej. Z grubsza biorc, podobne rnice wystpoway nawiejskich obszarach Syrii. Podczas gdy rwniny i doliny w gbi ldustaway sicoraz bardziej muzumaskie, to na obszarze midzy Libanem amorzem przewaay sekty chrzecijaskie. W Egipcie rnice zaznaczyysi przede wszystkim midzy miastem a wsi. Chopi stopniowo

przechodzili na islam, w miastach natomiast przewag liczebn mielichrzecijanie. W Palestynie podzia ten by mniej wyrany. Na duej czciobszarw wiejskich zapanowa islam, ale wiele miasteczek dochowaowiernoci starej wierze. Miasta o tak wyjtkowym znaczeniu dla

chrzecijastwa, jak Nazaret lub Betlejem, pozostay niemal cakowiciechrzecijaskie, a w Jerozolimie, mimo czci, jakotaczali jmuzumanie,chrzecijanie nadal stanowili wikszo. Prawie wszyscy chrzecijanie

palestyscy naleeli do milli greckiej. W Jerozolimie i w wielu mniejszychmiastach, jak Safad i Tyberiada, take istniay due kolonie ydowskie.Gwnym miastem muzumaskim w Palestynie bya jej nowa stolicaadministracyjna, Ar-Ramla. Taki ukad stosunkw ludnociowych utrzymasiw Syrii, Palestynie i Egipcie przez nastpne cztery stulecia.

Pity kalif, Muawija z dynastii Umajjadw, ktry najpierw by

namiestnikiem Syrii, objwszy wadznajwyszw 660 roku, zaoy swstolic w Damaszku. Potomkowie Muawiji sprawowali tam rzdy przezprawie sto lat. Dla Syrii i Palestyny nasta wtedy okres pomylnoci.Niemal wszyscy kalifowie umajjadzcy byli ludmi niezwykleuzdolnionymi i penymi mdrej tolerancji. Obecno ich dworu w tej

prowincji stanowia gwarancj sprawnej administracji oraz oywionejdziaalnoci handlowej. Wadcy ci popierali rwnie kultur, ktr zastalina tym obszarze. Bya to kultura hellenistyczno-chrzecijaska, przesyconaupodobaniami i ideami kojarzcymi sinam z Bizancjum. W administracji

cywilnej zatrudniano chrzecijan znaj

cych j

zyk grecki. Przez wieledziesitkw lat rachunkowo pastwowa prowadzona bya po grecku. Dla

kalifw pracowali chrzecijascy artyci i rzemielnicy. Meczet Kubbat as-Sachra, Kopua Na Skale, w Jerozolimie, zbudowany dla kalifa Abd al-Malika w 691 roku, jest wspaniaym przykadem budownictwarotundowego, charakterystycznego dla architektury bizantyjskiej. Mozaikiw tym meczecie oraz jeszcze pikniejsze mozaiki na dziedzicu MeczetuUmajjadw w Damaszku, zbudowanego za czasw Al-Walida I, syna Abdal-Malika, nale do arcydzie sztuki bizantyjskiej. Do jakiego stopnia sdzieem miejscowych artystw-rzemielnikw, a co zawdziczajmajstromi materiaom sprowadzanym bez wtpienia przez Al-Walida z Bizancjum,

pozostaje kwesti dyskusyjn. Twrcy tych mozaik cile przestrzegalizakazu Proroka dotyczcego przedstawiania istot ywych. Jednake wswych rezydencjach wiejskich, z dala od oczu zgorszonych duchownych -


22/287

na przykad w pawilonie myliwskim w Kasr Amr wrd stepw zaJordanem Umajjadzi bez skrupuw pozwalali malowa freski

przedstawiajce ludzkie istoty, nawet nagie. Rzdy tej dynastii niezahamoway rozwoju kultury hellenistycznej na Bliskim Wschodzie, ktrazdobya siwtedy na najwysze, ale ju ostatnie wzloty.

Chrzecijanie nie mieli wic powodu do narzeka na triumf islamu.

Mimo sporadycznych przeladowa i kilku upokarzajcych przepiswwiodo im si lepiej ni za cesarzy chrzecijaskich. Panowa wikszyporzdek. Handel prosperowa, a podatki byy znacznie nisze. Ponadtoprzez wiksz cz VIII wieku cesarz chrzecijaski by heretykiem,ikonoklast, przeladowc wszystkich ortodoksw greckich, ktrzyoddawali cze witym wizerunkom. Dobrym chrzecijanom yo silepiej pod rzdami niewiernych.

Owe szczliwe czasy nie trway jednak dugo. Zmierzch Umajjadw iwojny domowe, ktre w 750 roku doprowadziy do ustanowienia kalifatu

Abbasydw w Bagdadzie, wywoay zamt w Syrii i Palestynie.Bezwzgldni i niekontrolowani namiestnicy uzyskiwali rodki finansowe wdrodze konfiskaty chrzecijaskich kociow, ktre chrzecijanie musieliod nich wykupywa. Zdarzay si okresy fanatyzmu obfitujce w

przeladowania i przymusowe nawracanie na islam. Wprawdziezwycistwo Abbasydw przywrcio porzdek, ale sytuacja bya zupenieinna. Bagdad lea daleko. Nadzr nad administracj prowincjonalnosab. Na szlakach karawanowych nadal trwaa dziaalno handlowa, alezabrako wielkiego rynku, ktry dawniej stanowi bodziec do rozwoju

handlu miejscowego. Abbasydzi, bardziej rygorystyczni muzumanie niUmajjadzi, odnosili si do chrzecijan z mniejsz tolerancj. Opierali sitake na kulturze starszej od wasnej, jednak nie bya to ju kulturahellenistyczna, lecz perska. Bagdad lea na terytorium staroytnegokrlestwa Sasanidw. Persowie otrzymywali najwysze stanowiska wadministracji. W sztuce zapanoway perskie wzorce, w yciu codziennym

przyjto perskie obyczaje. Jak za czasw Umajjadw w administracjizatrudniano chrzecijaskich urzdnikw. Ale chrzecijanie ci byli na ognestorianami, zapatrzonymi raczej na Wschd, nie na Zachd. Oglnie

biorc, dwr abbasydzki przejawia

wi

ksze zainteresowania intelektualneni dwr Umajjadw. Korzystano chtnie z usug nestorianw, zatrudniajc

ich do tumaczenia traktatw filozoficznych i dzie technicznych zestaroytnej greki. Starano si pozyska przyrodnikw i matematykw,nawet z Bizancjum, aby uczyli w szkoach bagdadzkich. Ale owozainteresowanie byo powierzchowne. Myl grecka nie wywara istotnegowpywu na cywilizacj abbasydzk, ktra w znacznie wikszym stopniuwzorowaa si na tradycjach pochodzcych z krlestw Mezopotamii iIranu. Tylko w Hiszpanii, gdzie Umajjadzi znaleli schronienie, pozostay

jeszcze lady hellenistycznego stylu ycia.Mimo wszystko chrzecijanom nie powodzio sinajgorzej pod rzdami

Abbasydw. Wprawdzie pisarze arabscy, jak Al-Dahiz w IX wieku, atako-wali ich bardzo ostro, ale wynikao to z faktu, e stawali sizbyt zamoni,coraz bardziej hardzi i peni lekcewaenia wobec obowizujcych


23/287

restrykcji prawnych. Patriarcha Jerozolimy piszc w tym okresie dopatriarchy konstantynopolitaskiego donosi, e wadze muzumaskie ssprawiedliwe i nie czyni nam za ani gwatu. I rzeczywicie wadze tedaway czste dowody niezwykej sprawiedliwoci i powcigliwoci.Kiedy w X wieku Arabom nie szczcio si w wojnach z Bizancjum imotoch arabski napada na chrzecijan ze zoci za ich jawne

sympatyzowanie z nieprzyjacielem, kalif zawsze naprawia wyrzdzoneszkody. Niewykluczone, e postpowa tak z obawy przed odradzajcsipotg cesarza, w ktrego posiadociach znaleli si ju wtedymuzumanie i ktry w odwecie mg ich podda represjom. Kocioygreckie, popierane przez obce mocarstwo, znajdoway si zawsze wsytuacji uprzywilejowanej. Na pocztku X stulecia nestoriaski katolikos,Abraham III, w czasie sporu z greckim patriarchAntiochii powiedzia dowielkiego wezyra: my, nestorianie, jestemy przyjacimi Arabw imodlimy si za nich, i doda: nie powiniene stawia nestorianw, ktrzy

nie majadnych krlw oprcz Arabw, na rwni z grekami, ktrychkrlowie nieustannie prowadz wojny przeciwko Arabom. Jednake ko-rzystny dla siebie wyrok zawdzicza raczej ofiarowaniu dwu tysicyzotych monet ni wspomnianym argumentom. Jedyn grup chrzecijan,ktra spotykaa siz ustawicznwrogoci, byli chrzecijanie czystej krwiarabskiej, czonkowie takich plemion, jak Banu Ghassan i Banu Tanuch.Czonkowie tych plemion, ktrzy oparli siprzymusowi przejcia na islam,musieli opuci swj kraj i szuka schronienia w Bizancjum.

Emigracja chrzecijan na terytoria cesarskie bya zjawiskiem staym, a

muzumanie nie stwarzali jej adnych przeszkd. Wydaje si, e niepodejmowano rwnie zdecydowanych prb przerwania bliskichkontaktw midzy chrzecijanami zamieszkaymi w granicach i pozagranicami kalifatu, nawet w czasach wojny. Przez wiksz cz okresuabbasydzkiego cesarz bizantyjski by zbyt saby, aby okaza swymwspwyznawcom realn pomoc. Niepowodzenie Arabw u bramKonstantynopola w 718 roku definitywnie uchronio Cesarstwo od zguby,ale upyny dwa stulecia, zanim Bizancjum stao si zdolne do podjciaofensywy przeciwko Arabom. Tymczasem ortodoksi greccy na Wschodzie

zyskali sobie nowego cudzoziemskiego protektora. Wzrost znaczeniaimperium Karolingw w VIII wieku nie przeszed na Bliskim Wschodzienie zauwaony. Kiedy u schyku stulecia Karol Wielki, ktry wkrtce miasikoronowa w Rzymie na cesarza, zacz dawa dowody swej wielkiejtroski o los miejsc witych, jego poczynania zostay przyjte bardzo

przychylnie. Kalif Harun ar-Raszid, rad ze znalezienia sprzymierzecaprzeciwko Bizancjum, stara sina wszelkie sposoby zachci go do usta-nawiania fundacji w Jerozolimie i wysyania datkw ofiarnych do tamtej-szych kociow. Na jaki czas Karol zastpi cesarza bizantyjskiego w rolimonarchy, ktrego potga bya tarczobronndla chrzecijan greckich wPalestynie, a oni z wdzicznoci za yczliwo posyali mu honorowe daryna dowd swej czci. Jednak upadek cesarstwa pod rzdami nastpcwKarola i odrodzenie Bizancjum spowodoway, e owa ingerencja frankijskanie trwaa dugo i zostaa na Wschodzie niemal cakowicie zapomniana,


24/287

przetrway po niej jedynie ufundowane przez Karola Wielkiego hospicja,aciskie obrzdki w kociele Matki Boskiej acinnikw oraz aciskiezakonnice, penice posugi w kociele witego Grobu. Ale Zachd nigdynie zapomnia o tym epizodzie. Legenda i tradycja wyolbrzymiy jegoznaczenie. Rycho uznano, e Karol Wielki obj legalny protektorat nadmiejscami witymi, z czasem zrodzio sinawet przekonanie, i odby tam

pielgrzymk. Dla pniejszych pokole Frankw prawo do rzdzeniaJerozolim byo z legalnego punktu widzenia oczywiste i bezspornieudokumentowane.

Chrzecijanie wschodni byli znacznie bardziej zainteresowani odrodze-niem potgi bizantyjskiej. Na pocztku IX wieku Cesarstwo nadalznajdowao si w defensywie. Muzumanie zawadnli Sycyli i Kret,niemal co roku Arabowie dokonywali znacznymi siami zagonw dosamego serca Azji Mniejszej. W poowie stulecia flota bizantyjska zostaazreorganizowana i na nowo wyposaona, gwnie dziki rozsdnie

oszczdnej gospodarce cesarzowej-regentki, Teodory. Dysponujc silnflot, Bizancjum odzyskao panowanie nad poudniow Itali i Dalmacj.Na pocztku X stulecia rozpocz si gwatowny upadek kalifatuabbasydzkiego. Powstay nowe lokalne dynastie, z ktrych najwikszeznaczenie mieli Hamdanidzi z Mosulu i Aleppo oraz Ichszidydzi z Egiptu.Hamdanidzi, doskonali wojownicy i arliwi muzumanie, przez jaki czasstanowili siln zapor przeciwko naporowi Bizantyjczykw. Nie mogli

jednak zahamowa rozkadu potgi muzumaskiej. Mona rzec nawet, ego potgowali, podegajc do wojen domowych. W czasie rozgrywek

wewntrznych Ichszidydzi podporzdkowali sobie Palestyn i poudniowSyri. Bizantyjczycy skwapliwie wykorzystali t sprzyjajc sytuacj. Zpocztku Cesarstwo prowadzio dziaania ofensywne ostronie, ale w 945roku, mimo walecznoci ksicia hamdanidzkiego Sajf ad-Daula, dowdca

bizantyjski Jan Kurkuas zdoby dla Cesarstwa miasta i okrgi w grnejMezopotamii, w ktrych od trzystu lat nie stana stopa wojownikwchrzecijaskich. Po 960 roku, kiedy komend armii cesarskiej przejznakomity onierz Nicefor Fokas, sprawy przyjy obrt jeszcze szybszy.W 961 roku Nicefor odbi Kret. W 962 podj kampani na pograniczu

cylicyjskim i zdoby

Anazarbos i Marasz (Germanike), odcinaj

c w tensposb Cylicj muzumask. Rok 963 Nicefor spdzi w kraju,

przygotowujc zamach stanu, ktry dziki poparciu armii i cesarzowej-regentki wynis go na tron. W roku 964 powrci na Wschd. Wnastpnym roku zakoczy podbj Cylicji, a jednoczenie wysa na Cyprkorpus ekspedycyjny, ktry przywrci Cesarstwu absolutne panowanienad twysp. W 966 roku prowadzi operacje nad rodkowym Eufratem,zmierzajce do przecicia cznoci midzy Aleppo a Mosulem. CayWschd chrzecijaski dra z niecierpliwoci, przekonany o bliskimwyzwoleniu. Patriarcha Jerozolimy, Jan, napisa do Nicefora, wzywajc godo najszybszego przybycia do Palestyny. Tym razem wszake muzumaniestracili cierpliwo i nie pucili pazem patriarsze tak jawnej zdrady. Jana,ktrego wtrcono do wizienia, rozwcieczona ludno spalia na stosie.

Nadzieje Jana okazay si przedwczesne. W latach 967 i 968 Nicefor


25/287

prowadzi operacje na pnocnych kresach swego pastwa. W 969 rokuskierowa armi ponownie na poudnie, do samego serca Syrii.Pomaszerowa w gr doliny Orontesu, zdobywajc i pldrujc kolejnowielkie miasta, Szajzar, Ham i Hims, i przedostajc sina wybrzee, do

przedmie Trypolisu. Nastpnie jednak, spaliwszy Tortos, Dabal iLaodycesyryjsk, zawrci na pnoc; w tym samym czasie jego dowdcy

oblegali Antiochi i Aleppo. Staroytn metropoli, Antiochi,Bizantyjczycy zdobyli w padzierniku. Aleppo skapitulowao z kocemroku.

Antiochia, gdzie ludno chrzecijaska miaa prawdopodobnieprzewagliczebnnad muzumanami, zostaa wczona do Cesarstwa i, jaksi zdaje, muzumanie musieli opuci okrg antiocheski. Aleppo, ktre

byo niemal cakowicie muzumaskie, zostao pastwem wasalnym.Traktat zawarty z jego wadcwytyczy precyzyjnie granice midzy now

prowincj cesarsk a miastami hodowniczymi. Odtd wadca wasalnego

Aleppa mia by mianowany przez cesarza i wpaca do skarbcacesarskiego bardzo wysokie podatki, od ktrych zwolniono chrzecijan.Kupcom i karawanom z Cesarstwa przyznano specjalne przywileje izagwarantowano opiek. Wydawao si, e te upokarzajce warunkizwiastujkres panowania muzumanw w Syrii.

Jeszcze przed upadkiem Aleppa cesarz zginmiercitragicznw Kon-stantynopolu, zamordowany przez cesarzowi jej kochanka, kuzyna cesar-skiego Jana Tzimiskesa. Nicefor by czowiekiem pospnego usposobienia,ktry nie cieszy si sympati. Mimo zwyciskich kampanii ludno

Konstantynopola paaa do niego nienawicizarwno z powodu cikiegobrzemienia podatkowego i rozpanoszonej korupcji, jak i jego zacitychsporw z Kocioem. Jan, ktry ju wwczas da sipozna jako znakomitywdz, bez trudu zawadn tronem i zaagodzi stosunki z Kocioem,wyrzekajc si swej dostojnej kochanki. Jednak wojna z Bugari przezcztery lata nie pozwolia mu opuci Europy. Tymczasem islam obudzi siz letargu pod przewodem dynastii Fatymidw, ktrzy zawadnli Egiptem i

poudniowSyri, a w roku 971 podjli nawet prbodzyskania Antiochii.Dopiero w 974 roku Jan mg zaj si sprawami Wschodu. W jesieni

wkroczy

do wschodniej Mezopotamii, zdoby

Nisibis i zmusi

Mosul douznania zwierzchniej wadzy Cesarstwa, rozwaa nawet zaskakujceuderzenie na Bagdad. Zdawa jednak sobie spraw, e Fatymidzi sznacznie groniejsi od swoich rywali Abbasydw, i nastpnej wiosnywkroczy do Syrii. Trzymajc si tej samej trasy, jak przed szeciu latymaszerowa Nicefor, ruszy jak burza dolinOrontesu, przez Hims, ktre

poddao mu sibez oporu, nastpnie Baalbek, ktre wzi si, a w kocuwkroczy do Damaszku, uzyskujc zobowizanie pacenia mu daniny iczynic z tego miasta pokornego sprzymierzeca. Pniej pomaszerowa doGalilei, zajmujc Tyberiad i Nazaret, a nastpnie dotar w Cezarei dowybrzea morskiego. Z Jerozolimy wysano do niego poselstwo z bagaln

prob, by oszczdzi jej mieszkacom okropnoci pldrowania miasta.Jednake Jan nie odway si uda do witego Miasta majc na tyachswej armii nie zdobyte grody wybrzea fenickiego. Wycofa sina pnoc,


26/287

opanowujc po kolei wszystkie te miasta, z wyjtkiem warownego groduportowego, Trypolisu. Zbliaa si zima i cesarz musia odoy dziaaniazbrojne do bardziej pomylnej pory roku. W drodze powrotnej do Antiochiizdoby i obsadzi garnizonami dwa wielkie zamki w grach Al-Ansarijja,Barzuj i Sahjun. Potem wrci do Konstantynopola. W styczniu 976,zupenie nagle, zmar.

Dziki tym wojnom Cesarstwo chrzecijaskie jeszcze raz uzyskaomocarstwow pozycj na Bliskim Wschodzie. A poniewa wojny teprowadzono w imi oswobodzenia chrzecijan wschodnich, zyskay sobiemiano wojen witych. Dotychczas wojny przeciwko muzumanomtoczono systematycznie w obronie Cesarstwa, tak e stay si niemalzwyczajnym elementem ycia codziennego. Chocia od czasu do czasu teni w fanatyczny zwycizca muzumaski zmusza jecw chrzecijaskichdo wyboru midzy apostazj a mierci czynic z nich mczennikw,ktrych zachowywano w pamici i darzono czci, zdarzao si to jednak

rzadko. W oczach bizantyjskiej opinii publicznej mier w obronieCesarstwa w bitwie z niewiernymi Arabami nie bya bardziej chwalebna odmierci w walce z chrzecijaskimi Bugarami, a Koci take nie czynimidzy nimi adnej rnicy. Tymczasem zarwno Nicefor, jak i Jan gosili,e walk toczy si odtd dla chway chrzecijastwa, e jej celem jestratunek miejsc witych i zniszczenie islamu. Kiedy cesarz wici swjtriumf nad Saracenami, chry ju w tych latach pieway: Niechaj

pochwalony bdzie Bg, ktry zwyciy Saracenw. Nicefor z wielkimnaciskiem podkrela chrzecijaski charakter prowadzonych wojen, w

pewnym stopniu by moe z chci przeciwstawienia siopinii, e ponosigwn win za ze stosunki z Kocioem. Nie udao mu si wszakeskoni patriarchy do aprobaty dekretu ogaszajcego, e onierze poleglina froncie wschodnim ponieli mier jako mczennicy, poniewa woczach Kocioa wschodniego nawet potrzeby wojny nie rozgrzeszaycakowicie aktw zabjstwa. Jednak w obraliwym manifecie wysanymdo kalifa przed rozpoczciem kampanii w 964 roku cesarz pasowa sina

bojownika chrzecijastwa i zagrozi nawet marszem na Mekk, abyustanowi tam krlestwo Chrystusa. Jan Tzimiskes uywa takiego samego

jzyka. W li

cie do krla Armenii opisuj

cym kampani

z 974 rokustwierdza, e naszym pragnieniem byo uwolnienie witego Grobu od

obelywoci muzumanw. Pisze on rwnie, e oszczdzi miasta Galileiod rabunku ze wzgldu na ich zasugi dla wiary chrzecijaskiej, awspominajc o niepowodzeniu pod Trypolisem doda, e gdyby nie ta

przeszkoda, udaby sido witego miasta, Jerozolimy, aby pomodli siwmiejscach witych.

Arabowie zawsze byli bardziej skonni do uznawania wojny za sprawreligii, ale w owych latach nawet im odesza ochota do walki za wiar.Obecnie, ze strachu przed chrzecijanami, starali siwskrzesi dawnarli-wo. W 974 roku rozruchy w Bagdadzie zmusiy kalifa, ktry osobicienie by zmartwiony klsk Fatymidw, do ogoszenia witej wojny,dihad.

Wydawao si, e chrzecijanie znw zapanujnad Ziemiwit. Ale


27/287

palestyscy ortodoksi greccy czekali na prno. Nastpca Jana, prawowitydziedzic tronu Bazyli II, chocia by znakomitym onierzem, nie uzyska

ju nigdy sposobnoci kontynuowania operacji wojskowych na poudniu.Caswuwagmusia skoncentrowa najpierw na wojnach domowych, a

potem na dugiej wojnie z Bugarami. Syriodwiedzi tylko dwa razy: w995 roku, aby przywrci zwierzchnictwo Bizancjum nad Aleppem, oraz w

999 roku, gdy pomaszerowa wybrzeem a do Trypolisu. W 1001 rokudoszed do wniosku, e dalsze podboje nie przyniosCesarstwu adnychkorzyci. Zawar wic z fatymidzkim kalifem dziesicioletni rozejm,inaugurujc tym pokj, ktrego waciwie nie zakcono przez nastpne pwieku. Granica, ktrwytyczono wtedy midzy obu pastwami, biega odmiejsca pooonego na wybrzeu midzy Bulunjasem a Tortos idochodzia do rzeki Orontes dokadnie na poudnie od Szajzaru. Aleppo

pozostao formalnie w bizantyjskiej sferze wpyww, ale dynastiaMirdasytw, ktra obja tam wadz w 1023 roku, rycho uzyskaa

faktyczn niezaleno. W 1030 roku tamtejszy emir zada armiibizantyjskiej cikklsk. Jednake ju w nastpnym roku utratAleppazrekompensowano wczeniem Edessy do imperium bizantyjskiego.

Pokj ten by korzystny zarwno dla Bizantyjczykw, jak i dlaFatymidw, poniewa jednych i drugich niepokoio odrodzenie kalifatu

bagdadzkiego pod przewodem tureckich awanturnikw z Azji rodkowej.Wadca fatymidzki, ktrego muzumanie-szyici uwaali za prawdziwegokalifa, nie mg dopuci do umocnienia pozycji Abbasydw, Bizancjumza uwaao sw granic wschodni za trudniejsz do obrony od

poudniowej. Z obawy przed Turkami Bazyli II najpierw wczy doCesarstwa prowincje Armenii pooone najbliej swej granicy, a pniejzaanektowa cz tego kraju najdalej wysunit na poudnio-wschd,ksistwo Waspukaran. Nastpcy Bazylego kontynuowali t polityk. W1045 roku krl Ani, najpotniejszy wadca Armenii, odstpi swj krajcesarzowi bizantyjskiemu. W 1064 roku ostatnie wasalne pastwoarmeskie, ksistwo Karsu, zostao wczone do posiadoci cesarskich.

Aneksj Armenii podyktoway wzgldy militarne. Dowiadczenieuczyo, e na ksitach armeskich nie mona byo polega. Chocia

wyznawali wiar

chrzecija

sk

i na podboju swych ziem przezmuzumanw nie mogli nic zyska, to jednak byli heretykami i odnosili sido grekw z nienawicibardziej zaciekni ciemiyciele muzumascy.Mimo oywionej od lat wymiany handlowej, mimo stosunkwkulturalnych, mimo licznej emigracji Ormian do Cesarstwa i osignicia

przez wielu z nich najwyszych godnoci, wrogo ta nigdy nie wygasa.Jednake z dolin armeskich, jak wykazay to dawne wojny graniczne,mona byo z atwoci przenikn w gb Azji Mniejszej. Dowdztwowojskowe zgrzeszyoby lepot, pozostawiajc ten newralgiczny obszar

poza zasigiem swej kontroli. Z politycznego punktu widzenia natomiastaneksja Armenii bya mniej rozsdna. Ormianie odnosili si zezdecydowan awersj do rzdw bizantyjskich. Chocia granice byyobsadzone garnizonami cesarskimi, w ich obrbie ya liczna iniezadowolona ludno, ktrej nielojalno stanowia potencjalne


28/287

niebezpieczestwo i ktra, uwolniwszy si z wizw poddastwa wobecmiejscowych ksit, zacza swobodnie wdrowa po kraju, stajc sizarzewiem bezprawia w Cesarstwie. Rozsdni mowie stanu, ktrzy zwiksz od basileusw-onierzy powcigliwoci odnosiliby si do

potrzeb militarnych, bez wtpienia zawahaliby si przed stworzeniemkwestii armeskiej, poniewa mona byo przewidzie, e skazi ona

jednolito Cesarstwa przez wczenie do spoeczestwa tak ledopasowanej mniejszoci.Pnocna Syria znalaza si pod panowaniem chrzecijan, ale

chrzecijaskim mieszkacom Syrii poudniowej i Palestyny wiodo sipod rzdami Fatymidw cakiem znonie. Przeyli oni tylko krtki okresprzeladowa, kiedy kalif Al-Hakim, zrodzony z chrzecijanki iwychowany gwnie przez chrzecijan, niespodziewanie postanowiwystpi przeciwko spoecznoci, ktrej wpywom ulega w latachmodzieczych. Przez dziesi lat, od 1004 do 1014 roku, mimo protestw

cesarza, Al-Hakim wydawa zarzdzenia dyskryminujce chrzecijan.Zacz od konfiskaty majtkw kocielnych, potem pali krzye inakazywa budowanie maych meczetw na dachach kociow, a w kocu

pali same witynie. W 1009 roku rozkaza zburzy koci witegoGrobu, motywujc to tym, e doroczny cud witego ognia, obchodzonyuroczycie w wigili Wielkanocy, jest bez wtpienia bezbonym oszus-twem. Do 1014 roku muzumanie spalili lub zupili okoo trzydziestutysicy kociow, wielu chrzecijan w obawie o ycie pozorowao

przejcie na islam. Podobne represje spotkay ydw. Naley jednak

zaznaczy, e najwyszy przywdca religijny islamu bez adnychhamulcw nka rwnie cikimi przeladowaniami take muzumanw, aprzy tym przez cay ten okres zatrudnia chrzecijaskich urzdnikw.

W 1013 roku, w drodze ustpstwa dla cesarza, chrzecijanie otrzymalizezwolenie na emigracj do Bizancjum. Przeladowania ustay dopierowtedy, gdy Al-Hakim doszed do przekonania, e jest istot bosk.Ubstwienie kalifa zostao publicznie ogoszone w 1016 roku przez jego

przyjaciela Ad-Daraziego. Poniewa postpowanie przywdcy religijnegobardziej gorszyo muzumanw ni wyznawcw innych religii, Al-Hakim

zacz

okazywa

wzgldy chrze

cijanom i

ydom, a jednocze

nie zrani

bolenie uczucia religijne muzumanw, zakazujc wicenia Ramadanu i

pielgrzymek do Mekki. W 1017 roku przywrcono chrzecijanom i ydompen swobod praktykowania religii. Wkrtce okoo szeciu tysicyniedawnych odszczepiecw powrcio do wiary chrzecijaskiej. W 1020roku zwrcono Kocioom skonfiskowane majtki, oddano rwnie

przedmioty zabrane ze zrujnowanych budowli sakralnych. W tym samymczasie zniesiono zarzdzenie o obowizku noszenia przez innowiercwspecjalnych ubiorw. Ale wtedy muzumanie paali ju zacieknienawici do kalifa, zwaszcza odkd w obrzdach religijnych rozkazazastpi imiAllacha swoim wasnym. Ad-Darazi uciek do Libanu, gdziezaoy sekt zwan od jego imienia druzami. Al-Hakim znikn w 1021roku. Zosta prawdopodobnie zamordowany przez swambitnsiostr, Sittal-Mulk. Jednak los kalifa pozosta do dzi zagadk. Druzowie wierz, e


29/287

pewnego dnia Al-Hakim znowu sipojawi.Po mierci Al-Hakima Palestyn wada przez jaki czas emir Aleppa,

Salih Ibn Mirdas, jednake w 1029 roku Fatymidzi odzyskali nad nipenwadz. Ju w 1027 roku podpisali oni traktat, zezwalajcy cesarzowiKonstantynowi VIII na przystpienie do odbudowy kocioa witegoGrobu i zawierajcy klauzul, e wszyscy apostaci mog powrci do

chrzecijastwa bez adnych sankcji karnych; odbudowy kocioa dokonajednak dopiero jakie dziesi lat pniej cesarz Konstantyn IX. Dlanadzorowania tych robt urzdnicy cesarscy mogli swobodnie udawa sido Jerozolimy, ktra ku oburzeniu muzumaskich wspmieszkacw i

podrnikw zdawaa si by opanowana przez chrzecijan. Na ulicachmiasta widywao si tak wielu Bizantyjczykw, e wrd muzumanwrozesza si nawet pogoska o przyjedzie samego cesarza. Istniaa tamkolonia zamonych kupcw z Amalfi, ktrzy pozostawali pod osobistopiek kalifa, ale jednoczenie twierdzili, e ich miasto rodzinne w Italii

jest lennem cesarza, aby w ten sposb zapewni sobie przywileje, z jakichkorzystali poddani cesarscy. Obawa przed potg bizantyjsk stanowiagwarancj bezpieczestwa chrzecijan. Perski podrnik Nasiri Chusrau,ktry odwiedzi Trypolis w 1047 roku, podaje, e tamtejszy port roi siodgreckich statkw handlowych i e ludno miasta ya w nieustannymstrachu przed atakiem cesarskiej floty.

W poowie XI wieku chrzecijanom palestyskim wiodo si wicwyjtkowo dobrze. Wadze muzumaskie odnosiy si do nich agodnie,cesarz troskliwie dba o ich interesy. Handel przeywa okres rozkwitu,

rosa wymiana z chrzecijaskimi krajami zamorskimi. I nigdy jeszczeJerozolima nie cieszya sitak gorcym afektem i tak wielkim bogactwem,pielgrzymi z Zachodu przywozili bowiem hojne dary.


30/287

Rozdzia 3

Ju stoj nasze nogi w twych bramach, o Jeruzalem.- Psalm 122,2

ragnienie pielgrzymowania jest gboko zakorzenione w naturze ludz-kiej. Postawienie stopy tam, gdzie stali ci, ktrych otaczamy czci,

zobaczenie na wasne oczy miejsc, gdzie si urodzili, pracowali i umarli,napenia nas uczuciem mistycznego kontaktu z nimi, stanowi widomywyraz hodu. I jeeli do grobowcw wielkich tego wiata ludzie cigajz

bardzo daleka, to tym tumniej d do miejsc, gdzie ziemia, wedle ichprzekonania, zostaa uwicona obecnociistoty boskiej.

W zaraniu chrzecijastwa pielgrzymki naleay do rzadkoci.Najdawniejsi chrzecijanie byli bardziej skonni podkrela bosko iwszechobecno Chrystusa ni jego ludzknatur, a wadze rzymskie niezachcay do odwiedzania Palestyny. Jerozolima, zburzona przez Tytusa,leaa w gruzach a do czasu, kiedy odbudowa jHadrian, nadajc miastunazw Aelia. Jednak chrzecijanie dobrze pamitali sceneri, w ktrejrozegra si dramat Chrystusa. Kalwari otaczali tak wielk czci, e

Hadrian z rozmysem rozkaza zbudowa na niej wityni powiconWenus Kapitoliskiej. W trzecim stuleciu wszake grota w Betlejem, gdzieurodzi siChrystus, bya chrzecijanom dobrze znana. Ju wtedy odbywali

podre, aby zobaczy zarwno Betlejem, jak i Gr Oliwn, ogrd wGetsemani i miejsce Wniebowstpienia. Odwiedzanie tych miejsc witychdla odmwienia modlitwy i dostpienia ask duchowych ju w tym okresieweszo na stae do praktyk chrzecijaskich.

W miartriumfu Krzya praktyka ta rozwijaa sicoraz bardziej. CesarzKonstantyn chtnie umacnia wybran przez siebie religi. Jego matka,

cesarzowa Helena, ktra przewyszya archeologw wszystkich czasw eg-zaltacj i sukcesami, wyruszya do Palestyny, aby odsoni Kalwari iodnale wszystkie relikwie Mki. Cesarz da jej odkryciom sw sankcj,

budujc w tym miejscu koci, ktry mimo burzliwej i zmiennej historiipozostawa zawsze pierwszym sanktuarium chrzecijastwa - kociwitego Grobu.

Do miejsc odkrywczych prac Heleny natychmiast popyn strumieptnikw. Nie znamy ich liczby, wikszo z nich bowiem nie pozostawiaadnej relacji ze swych podry. Jednake ju w 333 roku, zanim

cesarzowa ukoczya prace wykopaliskowe, przyby do Jerozolimy zdalekiego Bordeaux podrnik, ktry opisa swperegrynacj. W jaki czas

pniej trafiamy na opis eskapady niestrudzonej damy, zwanej czasemAetheri, niekiedy za wit Sylwi. Pod koniec tego stulecia jeden z

P


31/287

wielkich Ojcw Kocioa aciskiego, wity Hieronim, osiedli si wPalestynie i pocign za sob gromadk zamonych i eleganckichniewiast, ktre w Italii naleay do jego arliwych wielbicielek. Do celiHieronima w Betlejem pyny procesje wdrowcw, ktrzy poodwiedzeniu miejsc witych pragnli odda mu cze. wity Augustyn,najbardziej uduchowiony z Ojcw zachodnich, uwaa pielgrzymki za akty

bez znaczenia, moe nawet niebezpieczne, a Ojcowie Kocioa greckiegozajmowali stanowisko podobne. wity Hieronim natomiast, cho nietwierdzi, e zamieszkanie w Palestynie przynosi rzeczywist korzyduchow, to jednak modlitw w miejscach, gdzie przebywa Chrystus,uwaa za zbawienny akt wiary. Pogld Hieronima cieszy si wiksz

popularnoci ni stanowisko Augustyna. Mnoyy si pielgrzymkipopierane przez wadze pastwowe. Na pocztku nastpnego stuleciaistniao ju podobno w Jerozolimie i okolicy dwiecie klasztorw ihospicjw, ktre zbudowano niemal wycznie pod patronatem cesarza w

celu zakwaterowania ptnikw.W poowie V wieku to wczesne zainteresowanie Jerozolim osignoswj szczyt. Cesarzowa Eudoksja, crka pogaskiego filozofa z Aten, ponieszczliwym yciu na dworze osiedlia siw witym miecie, a w jejwicie znalazo si wielu bogobojnych arystokratw bizantyjskich. Wchwilach, gdy nie pisaa pobonych hymnw, patronowaa coraz bardziejmodnemu kolekcjonowaniu relikwii i pooya w ten sposb podwaliny

pod ich wielki zbir w Konstantynopolu, wysyajc tam portret MatkiBoskiej pdzla witego ukasza.

Za jej przykadem poszli pielgrzymi zarwno z Zachodu, jak iKonstantynopola. Od najdawniejszych czasw Wschd by dostawcmaterialnych przedmiotw zbytku. Odtd zaczy pyn na Zachdtake kosztownoci religijne. Chrzecijastwo byo z pocztku religiwschodni. Wikszo pierwszych witych i mczennikw pochodzia zBliskiego Wschodu. Pragnienie oddawania czci witym zataczao corazszersze krgi. Autorytety tak wielkie jak Prudencjusz i Ennodiusz nauczay,e u grobw witych mona znale pomoc bosk, a ich doczesne szcztkiszdolne dziaa cuda. Mczyni i kobiety wyruszali wic w podr, aby

na wasne oczy zobaczy

wi

te relikwie. Co wi

cej, starali si

naby

jak

relikwi, by po powrocie do stron ojczystych umieci j w miejscowej

wityni. Najwitsze relikwie pozostay na Wschodzie - w Jerozolimierelikwie Chrystusowe, pniej przewiezione do Konstantynopola, a

pamitki po witych przewanie w miejscach ich urodzenia. Mniejszacowne relikwie natomiast zaczy dostawa sina Zachd, przywoone

bd przez jakiego pielgrzyma-szczliwca, bd obrotnego kupca, bdprzesane w darze wanej osobistoci. Po pewnym czasie znalazy si naZachodzie take drobne czstki najwitszych relikwii, pniej za bardzocenne relikwie w caoci. Wszystko to sprawio, e Zachd zaczinteresowa si Wschodem. Mieszkacy Langres, ktrzy chlubili si

posiadaniem palca witego Mamasa, z capewnocipragnli odwiedziCezare w Kapadocji, gdzie w wity spdzi ycie. Zakonnice zChamalieres, ktre w swej kaplicy przechowyway prochy witej Tekli, na


32/287

pewno chciay zobaczy miejsce jej urodzenia w Seleucji Izauryjskiej.Kiedy pani na Maurienne przywioza ze swej peregrynacji kciukwitegoJana Chrzciciela, wszyscy jej przyjaciele pragnli zobaczy jego ciao wSamarii i gow w Damaszku. Ekspediowano wic cae poselstwa wnadziei zdobycia rwnie bezcennego skarbu, moe nawet fiolki witejKrwi lub czstki Prawdziwego Krzya. Na Zachodzie budowano kocioy

pod wezwaniem witych wschodnich lub witego Grobu, nierzadkoodkadano cz dochodw kocielnych, by wysa je do miejsc witych,od ktrych wziy swnazw.

Te wzajemne powizania uatwia handel, ktry nadal jeszczeutrzymywa sina caym wybrzeu Morza rdziemnego. W konsekwencjirosncego ubstwa Zachodu handel ten chyli si jednak powoli kuupadkowi, a od czasu do czasu zanika zupenie, na przykad w poowie Vwieku, gdy pojawienie si na morzach wandalskich piratw uczynioeglug zbyt niebezpieczn dla nieuzbrojonych kupcw. Panujce na

Wschodzie niezadowolenie i herezje pogbiy te trudnoci. Jednake w VIstuleciu powstao wiele dziennikw podry napisanych przezpielgrzymw, ktrzy odbyli podr na Wschd na greckich i syryjskichstatkach handlowych. Kupcy za przewozili nie tylko pasaerw i towary,ale take wiadomoci religijne i plotki. Dziki podrnikom i kupcomhistoryk Grzegorz z Tours dobrze orientowa si w sprawach Wschodu.Zachowa si zapis rozmowy witego Szymona Supnika z pewnymkupcem syryjskim, ktry widzia go stojcego na supie w pobliu Aleppa.wity Szymon prosi o wiadomoci o witej Genowefie z Parya i

przekaza jej swe osobiste posanie. Mimo religijnych i politycznychsporw midzy ich wadzami kocielnymi i pastwowymi chrzecijaniewschodni i zachodni utrzymywali bardzo serdeczne i bliskie stosunki.

Podbj arabski pooy temu kres. Kupcy syryjscy nie zawijali ju doportw Francji i Italii z towarami i wiadomociami. Na Morzurdziemnym znowu pojawili si piraci. Muzumascy wadcy Palestynyodnosili si nieufnie do cudzoziemskich podrnikw chrzecijaskich.Podr taka bya i kosztowna, i uciliwa, a chrzecijastwo zachodniedysponowao w tych czasach bardzo skpymi rodkami materialnymi.

Chrzecijanie zachodni nadal jednak my

leli o miejscach

wi

tych zmioci i tsknot. Kiedy w 682 roku oskarono papiea Marcina I o zbyt

przyjazne stosunki z muzumanami, usprawiedliwia si chci uzyskaniaich zgody na wysyanie datkw jamuniczych do Jerozolimy. W 670 rokuuda si na Wschd biskup frankijski Arkulf, ktry zwiedzi Egipt,Palestyn i Syri i przez Konstantynopol szczliwie powrci do Europy,

jednake podr ta trwaa wiele lat i bya bardzo wyczerpujca. Znamyimiona take innych pielgrzymw z tamtych czasw, takich jak Wulfius zRue w Pikardii lub Berkariusz z Montier-en-Der w Burgundii i jego

przyjaciel Waimer. Relacje z ich podry dowodz, e na tak wyprawmogli odway si tylko ludzie twardzi i bardzo zaradni. Zdaje si, e wtym okresie ani jedna kobieta nie podja ryzyka pielgrzymki.

W cigu VIII wieku liczba pielgrzymw wzrosa. Znaleli siwrd nichnawet ptnicy z Anglii, z ktrych najwikszsawzyska Wilibald, zmary


33/287

w 751 roku jako biskup Eichstadtu w Bawarii. Podr do Palestyny odbyon za modu; opuci Rzym w 722 roku, a powrci z tej wyprawy po wielu

przykrych przygodach dopiero w 729 roku. Pod koniec stulecia, jak sizdaje, podjto prb organizowania pielgrzymek zbiorowych pod

patronatem Karola Wielkiego. Karol, ktry przywrci na Zachodziewzgldny porzdek i dobrobyt, nawiza przyjazne stosunki z kalifem

Harunem ar-Raszidem. Hospicja, ktre dziki jego pomocy zbudowano wZiemi witej, wiadcz, e docierao wwczas do Jerozolimy bardzowielu pielgrzymw, take i kobiety. Z chrzecijaskiej Hiszpanii wysanogrupzakonnic do penienia posug w kociele witego Grobu. Ale trwaoto krtko. Cesarstwo karoliskie upado. Na wschodnich wodach Morzardziemnego znowu pojawili si korsarze muzumascy, z zachoduwtargnli piraci skandynawscy. Kiedy Bernard Mdry z Bretanii odwiedziPalestyn w 870 roku, ufundowane przez Karola Wielkiego zajazdywprawdzie nadal funkcjonoway, ale wieciy pustkami i grozia im ruina.

Bernard mg odby sw podr dziki uzyskaniu glejtu od wadzmuzumaskich, ktre rzdziy wtedy miastem Bari w poudniowej Italii,ale mimo posiadania tego dokumentu nie pozwolono mu wysi wAleksandrii na ld.

Wielka epoka pielgrzymek rozpoczyna si w X wieku. W cigu tegostulecia Arabowie utracili swe pirackie gniazda w Italii i poudniowejFrancji, w 961 roku odebrano im Kret. Od jakiego czasu flota bizantyjskana tyle panowaa nad morzami, e handel rdziemnomorski znowu ody.Greckie i italskie statki handlowe nie tylko egloway swobodnie midzy

portami Italii i Cesarstwa, ale zaczy za przyzwoleniem wadzmuzumaskich nawizywa kontakty handlowe z Syri i Egiptem.Pielgrzym mg z atwoci dosta si statkiem z Wenecji lub Bari doTrypolisu albo Aleksandrii, jednak wikszo podrnikw wybieraa tras

przez Konstantynopol, aby, zobaczywszy tam wielkie bogactwo relikwii,uda si dalej drog morsk lub ldow, ktre dziki ostatnim sukcesommilitarnym Cesarstwa Bizantyjskiego stay si bezpieczne. W Palestyniezarwno Abbasydzi, jak Ichszidydzi i Fatymidzi rzadko robili podrnikomtrudnoci, traktujc ich na og yczliwie, poniewa przyczyniali si do

wzbogacenia prowincji.Poprawa warunkw pielgrzymowania nie pozostaa bez wpywu na za-chodnimyl religijn. Trudno dzi orzec, w ktrym stuleciu pierwszy razzastosowano pielgrzymki jako kary kanoniczne. Wszystkie wczesne

penitencjarze redniowieczne zalecaj pielgrzymki, ale z reguy niewskazuj adnego ich celu. Roso jednak przekonanie, e pewne miejscawite maj okrelon moc duchow, ktrej bogosawionych skutkwdowiadczajodwiedzajcy i ktra moe nawet spowodowa odpuszczenieim grzechu. Pielgrzym wiedzia przeto, e nie tylko bdzie mg oddacze doczesnym szcztkom i otoczeniu uwiconemu przez Boga iwitych Paskich i w ten sposb wej z nimi w mistyczny kontakt, aletake uzyska przebaczenie boe za popenione grzechy. Od X stuleciaustalia si wiara, e t cudown moc posiadaj cztery sanktuaria:Compostela w Hiszpanii z grobem w. Jakuba, Monte Gargano w Italii,


34/287

sawne z kultu w. Michaa, Rzym, peen miejsc wielkiej witoci, a nadewszystko Palestyna - Ziemia wita. Dziki wycofaniu si lub yczliwocimuzumanw dostp do tych wszystkich sanktuariw sta si atwiejszy.Jednak podr bya nadal na tyle duga i uciliwa, by przemwi zarwnodo zdrowego rozsdku, jak i uczu religijnych czowieka redniowie-cznego. Usunicie przestpcy z miejsca popenionej zbrodni na przecig

roku lub duej uwaano za krok roztropny. Z jednej bowiem stronyuciliwo i wysokie koszty podry stanowiy dla niego kar, z drugiejza wykonanie zadania i atmosfera emocjonalna zwizana z celem

pielgrzymki daway mu uczucie oczyszczenia i moralnego pokrzepienia.Wraca jako czowiek lepszy.

Sporadyczne wzmianki w kronikach wskazuj, e pielgrzymki byyczste, jednake spord ich uczestnikw znamy z imienia tylkoosobistoci bardziej wybitne. Wrd wielkich panw i dam z zachodniejEuropy spotykamy szwabskhrabinHild, ktra zmara w czasie podry

w 969 roku, oraz Judyt, ksinBawarii, bratowcesarza Ottona I, ktraodbya pielgrzymk w 970 roku. Peregrynacje ptnicze odbyli hrabiowieArdeche, Vienne, Verdun, Arcy, a take hrabiowie Anhaltu i Gorycji.wity Konrad, biskup Konstancji, odby trzy wyprawy do Jerozolimy, awity Jan, biskup Parmy, co najmniej sze. Biskup Olivoli przebywa tamw 920 roku. Wrd ptnikw znaleli si opaci z Saint-Cybar, Flavigny,Aurillac, Saint-Aubin dAngers i Montier-en-Der. Wszystkim tymznamienitym podrnikom towarzyszyy grupy mczyzn i kobiet niskiegostanu, ktrych nazwiskami nie interesowali siwspczeni pisarze.

Pielgrzymki odbyway si przewanie z inicjatywy osb prywatnych.Jednak na politycznej arenie Europy pojawiaa sinowa sia, ktra miaa wznacznej mierze przyczyni sido organizowania pielgrzymek. W 910 rokuWilhelm I, ksiAkwitanii, zaoy opactwo w Cluny. Z kocem stuleciaCluny, pod rzdami kolejnych wybitnych opatw, stao si orodkiemgrupujcym liczne klasztory, doskonale zarzdzanym, bardzo spoistym icile zwizanym z papiestwem. Mnisi kluniaccy uwaali siza stranikwsumienia zachodniego chrzecijastwa. W swoich naukach pochwalali ide

pielgrzymstwa i pragnli suy mu praktyczn pomoc. Z pocztkiem

nastpnego stulecia pielgrzymki do wielkich sanktuariw hiszpa

skichodbyway si niemal wycznie pod ich auspicjami. Jednoczenie zaczli

inicjowa i popularyzowa po

Steven Runciman - Dzieje wypraw krzyżowych Tom 1

Documents

Transcript of Steven Runciman - Dzieje wypraw krzyżowych Tom 1