Środowisko Morza Bałtyckiego

427
Środowisko Morza Baltyckiego Wersja „elektroniczna” Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Ba ltyckiego Redaktor Lars Håkanson Uniwersytet w Uppsali Tlumaczenie Andrzej Jankowski Grzegorz Jankowski Zeszyt 1

Transcript of Środowisko Morza Bałtyckiego

Page 1: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

Charakterystykafizycznogeograficzna

zlewiska Morza Bałtyckiego

RedaktorLars Håkanson

Uniwersytet w Uppsali

TłumaczenieAndrzej JankowskiGrzegorz Jankowski

Zeszyt 1

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 2: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

Zeszyt ten stanowi uzupełnienie pierwszej sesji z serii „Środowisko MorzaBałtyckiego” pt.: „Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Mo−rza Bałtyckiego”. Przygotowany został z myślą o studentach różnychkierunków studiów przyrodniczych. Poziom kursu dostosowano dla stu−dentów początkowych lat studiów.

Treść kursu nie obejmuje tradycyjnych nauk takich jak: geologia lubgeografia fizyczna, lecz koncentruje się na „geoekologii”, tj. opisuje eko−system Bałtyku, interakcje czynników biotycznych i abiotycznych, a takżemechanizmy i procesy środowiskowe.

Celem tej części kursu było „przetarcie szlaków” dla kolejnych prac tejserii poświęconych ekosystemom Bałtyku i problemom środowiskowymw powiązaniu z gospodarką składnikami mineralnymi (azot i fosforpowodujące eutrofizację) oraz toksycznymi substancjami (odcinki poświę−cone ekotoksykologii oraz emisjom przemysłowym). Z drugiej stronypominięto lub potraktowano bardzo ogólnikowo wiele elementów, któremają istotne znaczenie z innego punktu widzenia (np. geologicznego).Bardzo skrótowo potraktowano informacje dotyczące rozwoju obszaruBałtyku w czwartorzędzie oraz wpływu charakteru zlewni na wody Bał−tyku a także dotyczące różnych typów wybrzeża, klimatu, warunkówhydrodynamicznych i warunków tworzenia osadów.

Odnośniki do piśmiennictwa są bardzo ogólne. Cytowane są jedynie pozy−cje publikowane w języku angielskim. W treści nie zamieszczonoodnośników do piśmiennictwa (z wyjątkiem odsyłaczy do rysunkówi tabel).

W wersji angielskiej Ulf Erlingsson i Lars Rydén wnieśli istotny i kon−struktywny wkład do tej części kursu. Per Jonsson, Mats Wallin i JohanPersson pomogli udoskonalić tekst. Benny Kullinger i Nigel Rollisonmieli istotny udział w edycji tekstu i w sprawach językowych.

Uppsala, październik 1991

Lars Håkanson

Page 3: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA ...................................................................................................... 2

1. WPROWADZENIE ................................................................................................ 41.1. Co stanowi o specyfice Morza Bałtyckiego ...................................................... 4

2. SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO MORZA BAŁTYCKIEGO ............................................ 62.1. Strefy funkcjonalne ................................................................................................ 62.2. Bilans wodny Morza Bałtyckiego ....................................................................... 92.3. Cyrkulacja wody w Bałtyku ................................................................................. 92.4. Zlodzenie ................................................................................................................. 102.5. Trzy główne parametry –

zasolenie, temperatura i zawartość tlenu w wodzie .................................... 102.6. Deficyt tlenu jako zabójca dorsza ..................................................................... 112.7. Uwagi o procesach powodujących

wymianę i mieszanie wód ................................................................................... 122.8. Uwagi o metodologii określania wymiany wody .......................................... 132.9. Oddziaływanie warunków klimatycznych ..................................................... 14

3. OBSZAR ZLEWISKA .......................................................................................... 153.1. Ogólna charakterystyka obszaru ...................................................................... 153.2. Podłoże skalne ....................................................................................................... 163.3. Osady czwartorzędowe i użytkowanie ziemi ................................................. 163.4. Jakość wody jako funkcja specyfiki odwadnianego obszaru .................... 203.5. Geologiczna przeszłość krajobrazu bałtyckiego ........................................... 21

4. BAŁTYCKA STREFA BRZEGOWA ........................................................................ 244.1. Strefa konfliktów .................................................................................................. 244.2. Typy wybrzeży – co decyduje o wyglądzie wybrzeża .................................. 244.3. Ekosystem strefy przybrzeżnej

jako kompleks połączeń interakcyjnych ........................................................ 254.4. Wybrane ilościowe oceny

problemów środowiskowych obszarów przybrzeżnych ............................. 27

5. STREFA DENNA MORZA BAŁTYCKIEGO ............................................................ 295.1. Trzy różne funkcjonalne typy dna ................................................................... 295.2. Metody badań osadów dennych ........................................................................ 305.3. Zanieczyszczenie osadów dennych .................................................................. 315.4. Podnoszenie terenu – kluczowy współcześnie proces ............................... 335.5. Uwarstwienie osadów i siarkowodór ............................................................... 34

6. PODSUMOWANIE .............................................................................................. 35

7. PIŚMIENNICTWO .............................................................................................. 36

Page 4: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 4

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Ryc. 1. Fragment mapy Olausa Magnusa z 1539 roku.

1.WPROWADZENIE

1.1. Co stanowi o specyfice Morza BałtyckiegoMorze Bałtyckie jest morzem słonawym, bez przypływów, epikontynentalnym, po−łożonym na obszarze wcześniej pokrytym lodem. Pod pojęciem „morze epikontynental−ne” rozumieć należy, że jest ona aktualnie usytuowane na kontynencie niż między kontynen−tami. Inne akweny tego typu to: Zatoka Hudsona, Zatoka Perska i Morze Północne. Wszystkiete akweny są płytkie, rzadko powyżej 100 metrów głębokości, podczas gdy morza leżące mię−dzy kontynentami są głębokie, mają przynajmniej 2 000 metrów głębokości (np. Morze Śród−ziemne, Morze Czerwone, Morze Czarne). Morza epikontynentalne są mniej lub bardziej odcięteod oceanów, w przeciwieństwie do tak zwanych otwartych mórz szelfowych.Wody słonawe w morzach są raczej rzadkością i niewielka ilość zwierząt i roślin jest przysto−sowana do życia w takich akwenach. Duży zakres pływów w Kattegacie ułatwia dopływ solido Bałtyku, jednakże pływy sięgają tylko wysokości 1–2 dm, ponieważ są one tłumione w Kat−tegacie w pasie pomiędzy Norwegią a Danią wskutek napływu fal z Morza Bałtyckiego.Ostanie zlodowacenie przemodelowało krajobraz i w wyniku naporu (ciśnienia) loduspowodowało wciśnięcie PółwyspuSkandynawskiego w podłoże. Pozaniku lądolodu, ląd zaczął się wzno−sić. Nowe obszary dna są zatem eks−ponowane na falowanie. Wynikaz tego, że współcześnie osadzany ma−teriał organiczny, graniczy ze sta−rymi osadami, które ponownie mogąbyć wykorzystane przez planktoni glony. Z tego powodu niektóre ga−tunki żyjące w Bałtyku maja wystar−czające zasoby pożywienia i w zwią−zku z tym charakteryzują się dużąliczebnością. Połowy na Bałtyku sądość intensywne i istotne ekonomicz−nie.Morze Bałtyckie jest usytuowanew wysokich szerokościach geografi−cznych i jedną z charakterystycz−nych jego cech jest zlodzenie. Innymwyjątkowym zjawiskiem są archi−pelagi wysp, archipelag nie opodalstolicy Szwecji – Sztokholmu liczyponad 25 000 wysepek. Stanowi tomiędzy innymi o wielkim potencja−le, tego obszaru, dla uprawianiażeglarstwa i rekreacji oraz rybo−łówstwa.

Page 5: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Obszar zlewiska należy do gęsto zaludnionych (zamieszkuje go 80 milionów osób)i intensywnie uprzemysłowionych. Gęsto zaludniony i zurbanizowany obszar, rozciągającysię pomiędzy Berlinem a Krakowem odwadniają dopływy wielkich rzek: Wisły i Odry, ucho−dzących do Bałtyku. Zniszczenie środowiska w tym regionie, jak również w wielu częściachLitwy, Łotwy, Estonii i Rosji jest bardzo wyraźne. Morze Bałtyckie należy do silnie zanieczysz−czonych akwenów, a ponadto, do bardzo wrażliwych na wszelkie zanieczyszczenia, ze względunp. na chłodny klimat i ograniczoną wymianę wód z oceanem.Zatem, jest wiele przyczyn świadczących o tym, że Bałtyk należy do unikalnego ekosystemumorskiego, wpływa na to: (1) duża powierzchnia, (2) mała głębokość, (3) osłonięcia morzalądami, (4) słonawa woda, (5) wiele typów wybrzeża, (6) położenie w klimacie chłodnym, (7)zlewisko silnie uprzemysłowione i gęsto zaludnione, z intensywnym użytkowaniem gruntów,(8) bioproduktywność akwenu, co umożliwia intensywne prowadzenie rybołówstwa, (9)wrażliwość akwenu, (10) duży potencjał rekreacyjny, (11) duże jego obecne zanieczyszczenie,stanowiące groźbę dla ludzi, flory i fauny wszystkich krajów w granicach zlewiska.Na Ryc. 1 przedstawiono fragment mapy Bałtyku z roku 1539. Wówczas był on przede wszy−stkim morzem, który raczej łączył ludzi niż rozdzielał poszczególne kraje. Od tego czasu naszawiedza o tym akwenie znacznie się poszerzyła, polityczne i socjalne warunki również uległywyraźnej zmianie. Jest oczywiste, że ekosystem Bałtyku należy do bardzo dynamicznychi przeszedł wszechstronną modyfikację. Wynika to częściowo ze zmian w rolnictwie i leśnictwie,transporcie publicznym, przemyśle i wielu innych dziedzinach aktywności społecznej. Ale naobszarze bałtyckim dokonały siętakże znaczące zmiany przyrod−nicze, które w dużym stopniu spo−wodowane są dźwiganiem się lądu,pojawiły się nowe wyspy, całe archi−pelagi oraz wybrzeża. Dźwiganie to,jako wynik procesu izostatycznego,rozpoczęło się po ustąpieniu lądo−lodu, który stanowił główną siłę wci−skającą ląd w podłoże. Fakt dźwi−gania się lądu oraz czwartorzędowe−go zlodowacenia tego obszaru nadalstanowi główny czynnik kształtują−cy ekosystem Morza Bałtyckiego.Będzie to wielokrotnie poruszanew poniższym tekście.Region bałtycki to dobry przykładjednostki ekogeograficznej. Jeślichcemy dążyć do poprawy warun−ków środowiska Morza Bałtyckiego,to powinniśmy to czynić we współ−pracy wszystkich krajów z obszaruzlewiska.Chciałbym również zwrócić uwagęna nazewnictwo obszaru bałtyckiego.Na Ryc. 2 przedstawiono stosowanenazewnictwo zarówno wewnątrzakwenu, jak również w odniesieniudo zlewni głównych rzek oraz zatok.W dalszej części tego opracowaniawielokrotnie będzie się nawiązywa−ło do tego nazewnictwa. Ryc. 2. Zlewisko Morza Bałtyckiego

działy wodne

granice państw

Page 6: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

2.SYSTEMOWE PODEJŚCIE

DO MORZA BAŁTYCKIEGO

2.1. Strefy funkcjonalneBałtyk może być definiowany i charakteryzowany na wiele sposobów, np. zgodnie ze zróżnico−waniem terytorialnym, stanem zanieczyszczenia, pionową stratyfikacją (termokliną–halokliną)itp. Jedno z zasadniczych, lecz często pomijanych podejść to charakteryzowanie obszaru bałty−ckiego zgodnie z fizyczno–geograficzną regionalizacją (strefowością), którą ilustruje Ryc. 3. Za−tem obszar bałtycki dzieli się na:1. Obszar odwadniany, zwany także basenem lub, jak w literaturze amerykańskiej {w pol−

skiej również – przyp. tłum.}, zlewiskiem, ograniczony działem wodnym. Opady atmosfe−ryczne spadające na ten obszar, spływają w znacznym stopniu po powierzchni do strumienia dalej dużych rzek i są odprowadzane do morza. Obszar drenowania (zlewisko) ma ponad1 700 000 km2 powierzchni i jest czterokrotnie większy w stosunku do powierzchni samegomorza (415 266 km2, Tab. 1). Odnośnie do klimatycznego i geograficznego zróżnicowaniaposzczególnych zlewni rzek, przepływu wody i jej chemicznych właściwości, można stwier−

dzić z całym przekonaniem, żejest ono znaczne. Największerzeki uchodzące do Bałtyku to:Newa, wpływająca do Zatoki Fiń−skiej i Wisła, wpadająca do Bał−tyku Właściwego (Tab. 2). Od−pływ rzeczny charakteryzuje sięsezonowymi wahaniami prze−pływu (Ryc. 4). Maksymalny od−pływ rzeczny występuje wiosnąpodczas okresu roztopowego.

Tab. 1. Dane morfometryczne Morza Bałtyckiego i jego siedmiu basenów [Mikulski, 1985]

Powierzchnia Powierzchnia Objętość Największa Średniazlewni wód głębokość głębokość

(km2) (km2) (km3) (m) (m)

Zatoka Botnicka 269 950 36 260 1 481 156 40,8Morze Botnickie 229 700 79 257 4 448 294 61,7

Podsuma 499 650 115 517 6 370 294 55,1Wybrzeże Finlandii 419 200 29 498 1 098 123 37,2

Wybrzeże Rygi 127 400 17 913 406 51 22,7Bałtyk właściwy 568 973 209 930 13 045 459 62,1

Podsuma 1 615 223 372 858 20 919 459 56,1Sund i Bełt 27 360 20 121 287 38 14,3

Kattegat 78 650 22 287 515 109 23,1Suma 1 721 233 415 266 21 721 459 52,3

Tab. 2. Wielkość zlewiska (A), średnie odprowadzanie wody(Q) i specyficzny odpływ (q) największych rzek wpadającychdo Bałtyku [wg Voipio, 1981].

Rzeka A (km2) Q (m3/sek.) q (l/sek·km2)

Newa 281 100 2 600 9,25Wisła 193 910 954 4,92

Dźwina 87 900 688 7,83Niemen 98 200 674 6,86

Kemijoki 51 400 581 11,3Luleälv 25 250 477 19,9

Page 7: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

2. Strefa przybrzeżna, występu−je od linii brzegowej w kierunkumorza, np. w warunkach szwedz−kich do zewnętrznych wysp ar−chipelagu lub wewnątrz barierwysp. Bywa ona różnie określa−na, jedno jest pewne, że wy−różnia się ona w stosunku do in−nych stref. Przyjmuje też onazanieczyszczenia pochodzącez lądu, w wyniku różnej akty−wności ekonomicznej. Wpro−wadzone z wodami rzecznymizanieczyszczenia do strefy przy−brzeżnej charakteryzują siędużą różnorodnością, stąd dużezróżnicowanie warunków hy−drochemicznych w poszczegól−nych częściach wybrzeża bał−tyckiego. Strefa przybrzeżnajest też traktowana, jako „ob−szar oczyszczający” dla wód ot−wartych. Strefa ta ma wyjątko−we znaczenie dla rekreacji,rybołóstwa, budownictwa wod−nego, jest więc strefą, gdzie po−jawiają się różne konflikty i za−grożenia. Procesy przyrodnicze(np. ruch wody, przepływ ma−terii i energii oraz bioprodukc−ja), zachodzące w tej strefie, sąniezwykle istotne dla całegomorza. Może też być rozpatry−wana jako „spiżarnia i wylęga−rnia”. W przygotowaniu są no−we skomputeryzowane modeleanalizy tej strefy pozwalającespojrzeć na nią w sposób kom−pleksowy.

3. Strefa przejściowa, występu−je ona pomiędzy strefą przy−brzeżna a obszarem głęboko−wodnym. Jest ona definiowanajako strefa dochodząca dogłębokości, gdzie zjawiska ponownego zawieszenia drobnego materiału zachodzą podwpływem sztormów lub oddziaływania prądów (sięga do około 50 m głębokości). Warunkizawieszenia i rozpraszania materii w tej strefie w odniesieniu do dynamiki wody, rozmieszc−zenia zanieczyszczeń (m.in. substancji organicznych, metali i planktonu), są bardzo trudnedo prognozowania i opisania. Są też mało badane. Można wyrazić przypuszczenie, że należądo najważniejszych czynników, jakie winno się uwzględniać w badaniach ekologicznychMorza Bałtyckiego. Ta strefa geograficznie dominuje na obszarze otwartego morza, znajdującsię na zewnątrz strefy przybrzeżnej.

Ryc. 3. Morze Bałtyckie można podzielić na następujące trzy stre−fy funkcjonalne: przybrzeżną, przejściową i głęboko wodną[wg Håkanson, 1990].

Ryc. 4. Przykłady sezonowej zmienności ruchu wody. Oś pionowawskazuje stosunek średniego miesięcznego odpływu w średnimrocznym odpływie [wg Voipio, 1981].

I II III IV V Vl Vll Vlll IX X XI XII

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0

Morze Ba³tyckie

Ba³tyk w³a�ciwy

Zatoka Fiñska

Zatoka Botnicka

Morze Botnickie

Zatoka Ryska

Page 8: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

4. Strefa głębokowodna, z definicji to ob−szar leżący poniżej podstawy falowania.W tej strefie zachodzi kontynuacja osa−dzania drobnego materiału. Jest to też os−tatni etap przemieszczania się wielu ty−pów zanieczyszczenia i to też obszar, gdzieczęsto pojawiają się warunki z bardzomałym stężeniem tlenu w wodzie.

W Tab. 1 zestawiono dane morfometryczneMorza Bałtyckiego i kilku jego subregionów.Wynika z niej, że chociaż maksymalnagłębokość wynosi 459 m (Głębia Landsort),to średnia głębokość Sundu i Bełtów sięgatylko 14,3 m i stanowi zasadniczą przeszkodęw wolnej wymianie wody przez CieśninyDuńskie. Najgłębsza część Morza Bałtyc−kiego to Bałtyk Właściwy ze średnią głębo−kością 62,1 m. Mapa głębokości, inaczejzwana mapą batymetryczną (Ryc. 5) jestbardzo pomocna w wielu badaniach doty−czących ruchu wody, materiału zawieszonegoi procesów sedymentacji, a także przemie−szczania się substancji organicznych i to−ksycznych. Z mapy batymetrycznej wynikajasno, że Bałtyk składa się z kilku całkowi−cie różnych subbasenów, od Zatoki Botnickiejna północy po Kattegat na zachodzie.

Ryc. 5. Mapa batymetry−czna Morza Baltyckiego[wg Monitor, 1988].

Ryc. 6. Diagram blokowy ilustrujący wymianę wody Morza Bałtyckiego. Dane w km3 na rok [wg Monitor, 1988].

Page 9: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

2.2. Bilans wodny Morza BałtyckiegoNa Ryc. 6 przedstawiono składowe bilansu wodnego Morza Bałtyckiego, to jest opady atmo−sferyczne, parowanie, dopływ rzeczny i wymianę wody pomiędzy różnymi basenami. Najwięcejwody słodkiej wprowadzonej do Bałtyku pochodzi z dopływu rzecznego (Tab. 2). Wielkość opa−dów atmosferycznych jest ogólnie znacznie mniejsza od ilości wody dopływającej rzekami, aleprzewyższa wielkość parowania. Nadwyżka wody słodkiej wypływa przez Cieśniny Duńskie(Sund i Bełty). Woda słona płynie w kierunku przeciwnym, tj. do Bałtyku. Zatem, ogólne prze−mieszczanie się wody w Bałtyku przewyższa wypływ z niego. To jest również zauważalne przywymianie wody pomiędzy poszczególnymi basenami w obrębie Bałtyku.

2.3. Cyrkulacja wody w BałtykuRyc. 7 przedstawia zasadnicze kierunki przemieszczania się wód powierzchniowych Bałtyku.Mają one decydujący wpływ na rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń. Następujące czynnikidotyczące cyrkulacji wód, godne odnotowania, to:● cyrkulacja wody powierzchniowej

każdego basenu (Zatoki Botnickiej,Morza Botnickiego i Bałtyku Właści−wego) przyjmuje postać wyodrębnio−nych komórek cyrkulacyjnych, z prze−mieszczaniem się wody w kierunkuprzeciwnym ruchom wskazówek ze−gara, co odbija się w procesie osadza−nia materiału dennego, materiału za−wieszonego i zanieczyszczeń. Te ruchycyrkulacyjne przeciwne ruchowiwskazówek zegara powstają w wyni−ku rotacji Ziemi (tzw. siła Koriolisa),która odchyla kierunek płynięciawody w prawo na półkuli północnej (iw lewo na półkuli południowej). Za−tem, gdy rzeki uchodzą do Bałtyku,woda rzeczna skręca w prawo i pły−nie wzdłuż brzegu.

● ruch wody odbywa się w kierunkupołudniowym wzdłuż zachodniego(szwedzkiego) brzegu Bałtyku i pół−nocnym wzdłuż wschodniego brzegu.

● prądy morskie są raczej stałe i tworzątrwałe wiry zewnętrzne, osłabionew kierunku środka każdego basenu.

● rysunek ilustruje tylko zasadniczą cyr−kulację wody, co oznacza, że może onatakże płynąc lokalnie w wielu innychkierunkach w różnych porach roku.

Jeśli, np. wrzucimy butelkę z jakąś in−formacją do wody w Gotlandii, to możeona wrócić w to samo miejsce po opłynię−ciu wybrzeża polskiego i estońskiego.

Ryc. 7. Rozkład prądów powierzchniowych i zasoleniaMorza Bałtyckiego [wg FRP, 1978].

Page 10: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

2.4. ZlodzenieOdrębnym, charakterystycznym zjawiskiemhydrologicznym Morza Bałtyckiego jest jegozlodzenie. Bałtyk należy do unikalnych mórz naświecie z wielu przyczyn, w tym też z faktu, żejest tak dużym akwenem wody słonawej, mody−fikowanym przez zjawiska lodowe. Ryc. 8 obra−zuje średni rozkład wszystkich typów zjawisklodowych na Bałtyku w okresie od 1 marca 1951do 1967 roku. Biała plama w centrum BałtykuWłaściwego na rysunku informuje, że ta częśćtego akwenu była wolna od lodu przez całyanalizowany okres 16 lat, podczas gdy częśćZatoki Botnickiej, zaznaczona na mapie w postaciczarnej plamy, była pokryta lodem we wszystkichlatach.Pokrywa lodowa utrudnia żeglugę, lecz oddzia−łuje także na cyrkulację hydrologiczną, procesysedymentacji i wegetację przybrzeżną. Tempera−tura wody, łącznie z zasoleniem jest podstawo−wym abiotycznym parametrem regulującym bio−produkcję. Zatem łatwe do rozpoznanie warun−ki termiczne wody i jej zlodzenie, wywierającezasadniczy wpływ na rozwój roślinności i fauny,mają istotne znaczenie w analizie ekosystemuMorza Bałtyckiego.

2.5. Trzy główne parametry –zasolenie, temperatura i zawartość tlenu w wodzie

Podstawowym czynnikiem abiotycznym, który łącznie z warunkami morfometrycznymi (np.rozmiarem i kształtem misy) określa strukturę życia biologicznego jest zasolenie. Ryc. 9informuje, jak kształtuje się zasolenie w Morzu Bałtyckim. Wynika z niego, że zmienia się onow granicach od 2–4‰ w Zatoce Botnickiej, 4–6‰ w Morzu Botnickim, 6–8‰ w Bałtyku Wła−ściwym, aż do 20–30‰ w Kattegacie i Skagerraku. Można też zauważyć, na tym rysunku,powolny spadek wartości izolinii zasolenia. Woda przydenna, w którymkolwiek miejscu, jestzwykle bardziej słona od wody powierzchniowej. To zjawisko zostało przedstawione na Ryc. 10.Na Ryc. 10 zostały zaznaczone profile pionowe zasolenia, temperatury wody oraz zawartościtlenu z Głębi Gotlandzkiej z 1987 r. Najpierw spójrzmy na zasolenie. Z profilu wynika, że wodado głębokości około 70 m ma zasolenie około 7–8‰, a poniżej w warstwie wody na głębokości70–90 m zachodzi dość wyraźny wzrost zasolenia. Ta skokowa warstwa wzrostu zasoleniazwana jest halokliną. Poniżej halokliny występuje bardziej słona i gęsta woda o zasoleniu w gra−nicach 10–12‰. Profile temperatury wody ze stycznia i września przedstawiono liniąkropkowaną. Woda poniżej głębokości ok. 20 metrów jest cieplejsza (11–12°C) we wrześniu niżw styczniu (temperatura wody w tej warstwie wynosi wówczas ok. 20°C). We wrześniu poja−wia się na głębokości ok. 20 i 70 metrów wyraźny skok termiczny. Ten gradient (skok) zwanyjest termokliną, zaś woda ponad termokliną bywa często określana jako woda powierzchniowaa poniżej termokliny jako woda głęboka lub przydenna. Wynika z tego, że późnym latem

Ryc. 8. Występowanie lodu na Morzu Bałtyckimw okresie od 1 marca 1951 do1967 roku [wgThompson i Udin, 1973].

Page 11: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

cieplejsza, mniej słona woda wy−stępuje ponad chłodniejszą wodą,ale o zbliżonym zasoleniu, a poni−żej jest bardziej słona, lecz niecocieplejsza głęboka woda. Zimąnatomiast chłodniejsza wodaosiąga powierzchnię i wówczastemperatura wody w pionie stalewzrasta od około 2°C przy po−wierzchni do około 4°C przy dnie.Te dwie ograniczone warstwy, tj.termoklina i haloklina, stanowiąrodzaj „dna” lub „powierzchni śli−zgu” dla transportu wody i zanie−czyszczeń niesionych przez płyt−kie wody.

2.6. Deficyt tlenu jako zabójca dorszaTrzeci profil na Ryc. 10 wskazujezawartość tlenu w wodzie (ml O2/l).Woda powierzchniowa jest na ogółdobrze dotleniona, koncentracja O2

mieści się w granicach 7–9 ml/l;wartości w styczniu są często wyż−sze niż we wrześniu, co zależy odwielkości produkcji materii orga−nicznej podczas letnich miesięcy.Kiedy obumierające wodorostyi plankton są konsumowane przezbakterie, zachodzi proces rozkładu(mineralizacji) substancji organicz−nej i w tym celu tlen znajdujący sięw wodzie jest z niej pobierany. Topowoduje spadek zawartości O2 wewrześniu. Wodę od głębokości około60–70 metrów charakteryzuje zna−czny gradient (spadek) zawartościtlenu i na głębokości około 140 mwoda może go już nie zawierać.Warstwa zdecydowanego spadkuzawartości tlenu w wodzie zwanajest warstwą redukcji tlenu (w li−teraturze limnologicznej określanajest też jako oksyklina –przyp. tłum.). Poniżej warstwy re−dukcji tlenu pojawia się siarkowo−dór (H2S – związek, który wydzielawoń zgniłych, rozkładających sięjaj), jako produkt procesów mikro−biologicznych i chemicznych zacho−dzących w warunkach beztlenowych.

Ryc. 10. Profile pionowe w Głębi Gotlandzkiej w 1987 roku, dlatemperatury wody, zasolenia i zawartości tlenu (styczeń i wrzesień)[wg Monitor, 1988].

Ryc. 9. Średnie zasolenie w różnych akwenach Morza Bałtyckiego.

Page 12: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Populacja dorsza w Bałtyku zmniejszyła się znacząco od początku 1980 roku. Co było tego przy−czyną? Zależy to zapewne od wielu czynników w skomplikowanym systemie interakcji, leczjednym z nich są niewątpliwie warunki tlenowe. Każda samica dorsza składa dużą ilość ikry,która w słonych wodach Kattegatu pozostaje zawieszona na powierzchni bogatej w tlen, nato−miast w Bałtyku, zarówno zasolenie, jak i odpowiadająca jemu gęstość wody nie są odpowied−nie, aby ikra mogła swobodnie unosić się na wodzie. Zatem zatapia się do słonej wody dennej.W trakcie opadania zatrzymuje się na głębokości z odpowiednią gęstością wody. Jeśli ta wodaprzydenna jest dobrze utleniona, wówczas będzie dobry rok dla wylęgu dorsza, ale jeślizawartość tlenu jest niska, ikra obumiera. Od 1977 roku brak większych wlewów słonej wodydo Bałtyku, która mogłaby spowodować poprawę sytuacji tlenowej w głębokich partiach Bał−tyku Właściwego w jakimś dłuższym okresie czasu. Produkcja substancji organicznej, popula−cja wodorostów, planktonu, bakterii zwierząt morskich jest tak duża, że dodatkowy tlen, któ−ry został wprowadzony z Kattegatu, zostaje szybko wykorzystany w procesie mineralizacji,systematycznie wzrastającego opadu w kierunku dna, tzw. „deszczu biologicznego”.

2.7. Uwagi o procesach powodującychwymianę i mieszanie wód

Szacunek emisji związków organicznych i substancji toksycznych za źródeł punktowych niemoże być w pełni miarodajny, bez dobrej oceny ich kumulacji w wodzie. Jeśli więc kumulacjatych substancji nie może być wiarygodnie przewidywana, to praktycznie niemożliwą staje sięocena ich efektów ekologicznych. Zatem, dużej wagi nabiera w tym względzie uwzględnieniepewnych podstawowych rozwiązań dotyczących krążenia wody.Wymiana wody jest zmienna w czasie i w przestrzeni na wielu odcinkach wybrzeża. To możebyć spowodowane różnymi procesami, które także są zmienne w czasie i przestrzeni. Istotąróżnorodnych procesów jest zmienny charakter topograficzny wybrzeży, który dla danego odcin−ka wybrzeża nie zmienia się w czasie, lecz zmienia się znacznie na różnych jego odcinkach.Wymiana wody wpływa na strukturę całego życia biologicznego, warunki graniczne rozwojuorganizmów są całkowicie różne w wodach przybrzeżnych, gdzie czas wymiany wody zawierasię w przedziale od godzin do wielu lat.Wiele czynników wpływa na wymianę wody, można tu wymienić:● dopływ wody słodkiej (Q w m3/s), jest to ilość wprowadzonej rzekami z lądu wody do morza

w jednostce czasu. W małych zatokach z dużym dopływem wody (Q) może być najważniejszymczynnikiem czasokresu wymiany wody.

● pływy, kiedy różnice stanów wody podczas pływów są większe od 40 cm, to wpływają nawymianę wód. Wpływ pływów jest jednakże na Bałtyku bardzo mały. Zakres pływów sięgatylko około 3 cm w Oresundzie.

● wahania poziomu wody, powodujące zwykle jej ruch postępowy. Pomiarów stanów wodydokonuje się w punktach pomiarowych (mareograficznych). Poziom wody jest zmienny w po−szczególnych sezonach roku. Stanowi zatem istotny czynnik wymiany wody w strefach płyt−kowodnych. Wobec powyższego, średnia głębokość jest użytecznym, w tym względzie, para−metrem strefy przybrzeżnej.

● granice wahań stanu wody, wahania granic warstw: termokliny i halokliny wpływają naczasokres wymiany wód, zarówno powierzchniowej, jak w głębokiej. Szczególnie dotyczy togłębokich i otwartych stref brzegowych.

● lokalne wiatry, sprzyjają wymianie wody w całej strefie brzegowej, szczególnie w obrębiewzględnie małych i płytkich wybrzeży.

● efekt cieplny. Ogrzewanie i oziębianie, tj. podczas ciepłych letnich dni i nocy dochodzi dowzrostu wahań poziomu wody, powodujących jej wymianę. Jest to szczególnie istotne napłytkich wybrzeżach, ponieważ wahania poziomu wody, w takich obszarach, są bardziejzwiązane ze zmianami temperatury powietrza niż w przypadku otwartego morza.

Page 13: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

● prądy przybrzeżne, są one dużym, często geograficznie skupionym równoległym do wybrze−ża ruchem wody. Mogą mieć wpływ na czasokres wymiany wody, szczególnie wybrzeżyotwartych.

Teoretycznie można oddzielić ruch postępowy od procesu mieszania wody. W praktyce jednakżedokonać tego nie łatwo. Mieszanie wód powierzchniowych powoduje zmiany warunków gra−nicznych, które wywołują ruch wody itd.W Bałtyku do stratyfikacji wód przyczynia się jej temperatura, natomiast w Kattegacie i Skag−geraku zasolenie. Znaczący dopływ wód słodkich do Bałtyku determinuje głębokość zaleganiahalokliny. Występuje ona na głębokości około 50–70 metrów. Woda powierzchniowa jest raczejhomogeniczna z małym zasoleniem. W Kattegacie i Skagerraku jest dość trwała i zalega nagłębokości ok. 10–20 m. Czas wymiany wody – T dla obszaru przybrzeżnych jest czasokresemjaki teoretycznie winien upłynąć, aby nastąpiło wypełnienie wodą danego obszaru przybrzeż−nego do objętości – V, w sytuacji dopływu wody rzekami o określonym przepływie – Q oraz do−pływie wody w otwartego morza – R, tj. T = V/(Q + R). Ta formuła nie uwzględnia faktu, żerzeczywista wymiana wody ulega wahaniom w czasie, przestrzeni i w pionie, tj. ponad i poniżejtermokliny.

2.8. Uwagi o metodologii określania wymiany wody

Jest kilka metod określania i szacowania wymiany wody a mianowicie:● Dopływająca do zatok bałtyckich słodka woda może być wykorzystana w charakterze trasera.

Natomiast pomiary zasolenia lub przewodności mogą stanowić podstawę obliczenia wymianywody, stosując równanie bilansu masy. Pomiarów przewodnictwa można dokonać sondąCTD (CTD określa pomiary: przewodnictwa – C, temperatury – T i głębokości – D). Wieleprzyrządów tego typu jest obecnie dostępnych na rynku. Stosując sondę CTD do określaniawymiany wody w estuariach, należy mieć na uwadze, że tym samym przyrządem należymierzyć zasolenie lub przewodnictwo wewnątrz i na zewnątrz danej strefy brzegowej, nie−zależnie zaś należy dokonać oceny jej pojemności wodnej oraz wielkości dopływu wód słodkichrzekami

● Zamiast słodkiej wody jako trasera można użyć rzeczywistych traserów, w tym traserówbarwnych (np. rodaminę, czerwony barwnik). Metoda barwnych traserów wymaga specja−listycznego wyposażenia oraz wyszkolonego personelu.

● Pomiaru kierunku i prędkości prądów wody można dokonać dość prosto, stosując nie drogieprzyrządy zwane prądomierzami. Takim przyrządem jest wahadło Gelatin, które automa−tycznie określa średni kierunek prądu (ruchu wody) i prędkość wody w momencie pomiaru.Jeśli wahadło to zostanie umiejscowione w ściśle uzasadnionych miejscach, to wymianęwody można określić dla tego odcinka wybrzeża.

● Pomiaru poziomu wody (stanu morza) dokonuje się na różnego typu posterunkach pomia−rowych a mianowicie: stałych czy okresowych, w postaci ciągłego zapisu czy też odczytóww określonych porach dnia. Wymianę wody określa się zwykle z danych pomiarowych (różnicstanów wody), jeśli obszar i objętość wodną danego, analizowanego wybrzeża znamy.

Najlepszy sposób oceny wymiany wody nie prowadzi przez określenie pojedynczej wielkości,jak np. średniej czy mediany, lecz wykorzystanie częstotliwości rozkładu.

Page 14: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

2.9. Oddziaływanie warunków klimatycznychZmiany klimatyczne są najbardziej istotne w kształtowaniu ekosystemu Bałtyku. Krótkiewahania (10–100 letnie) wpływają na bilans wodny, poprzez oddziaływanie na: (1) dopływ wódsłodkich rzekami, (2) opady atmosferyczne na obszar Bałtyku, (3) parowanie, (4) dopływ wódsłonych z Morza Północnego (przez płytkie progi Sundu i Bełtów).Sporadycznie bywa, że wody denne w Bałtyku mogą otrzymać jakąś większą, bogatą w tlendawkę słonej wody z Kattegatu w postaci wlewu. Może się to zdarzyć w przypadku, gdy obszarwysokiego ciśnienia atmosferycznego powstanie nad Kattegatem, a w tym samym czasie roz−buduje się nad Bałtykiem obszar niskiego ciśnienia. Wywoła to wzrost poziomu wody na Bał−tyku. W wyniku ukształtowania się specyficznej sytuacji lokalnej, bardzo utleniona woda słonaz Kattegatu (a także ze Skagerraku i Morza Północnego) może wlać się do Bałtyku Właściwegoponad płytkimi progami cieśnin duńskich. Pojawia się ona względnie regularnie z krokiem cza−sowym co kilka lat. W okresach wcześniejszych dopływ tlenu był wystarczający do utrzyma−nia wysokiego utlenienia głębokich wód Morza Bałtyckiego, kształtującego się w granicach 2–4 mg O2/l wody, a tym samym do zachowania optymalnych warunków dla bentosu. Trzeba pa−miętać, że warunki klimatyczne są zmienne w poszczególnych latach. Lata obfite w opadyatmosferyczne następują po okresach posusznych. Zimą zjawiska lodowe utrudnić optymalnewykorzystanie portów, np. w sytuacji gdy Kattegat zostanie skuty pokrywą lodową. Oczywiścieekosystem Morza Bałtyckiego jest wynikiem tych wszystkich zmian. Podczas chłodnych zim,wegetacja denna oceniana w okresie wcześniejszym, będzie przesunięta w dół do głębokościokoło 10 m.

Page 15: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

3.OBSZAR ZLEWISKA

3.1. Ogólna charakterystyka obszaruZlewisko Bałtyku jest silnie zróżnicowane. Może być opisane z wielu punktów widzenia. Tuuwaga zostanie skierowana na kilka cech istotnych z geoekologicznego punktu widzenia. Po−łudniową część obszaru, włączając góry Tatry i górniczy obszar Czech, odwadniają dopływyOdry i Wisły. Z tego też obszaru duża ilość zanieczyszczeń dostaje się wodami rzecznymi domorza. Południową Polskę, Ukrainę i Białoruś charakteryzują gęsto zaludnione obszary prze−mysłowe oraz grunty użytkowane rolniczo. Kraje Nadbałtyckie i Rosja, na płd. od St. Peters−burga, są mniej zaludnione, chociaż na pewnych obszarach występuje ciężki przemysł. Wielkierzeki to: Niemen i Dźwina na wschodzie (zob. Tab. 2). Centralną część zlewiska wyróżnia du−ża ilość jezior (w samej Szwecji jest ich ponad 83 000). Największe jeziora w tym regionie to:

Ryc. 11. Główne składniki podłoża z różnych okresów geologicznych [wg Ulf Erlingsson, Uppsala].

Page 16: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Onega i Ładoga w Rosji. Są one odwadniane rzeką Newą do Zatoki Fińskiej. Północną i półno−cno–zachodnią część zlewiska charakteryzują duże i wysokie góry, fieldy szwedzkie i norwe−skie. Ten obszar jest słabo zaludniony. Występują tu liczne i duże rzeki, niektóre z imponują−cymi wodospadami i na wielu z nich pobudowano hydroelektrownie. Północna część zlewiskajest wysłana skałami o niskiej urodzajności, z cienka pokrywą glebową, młodym krajobrazemoraz wieloma jeziorami i progami. Bardziej na południe teren był przy lub poza krawędzią lą−dolodu. Glina zwałowa jest bogata w iły i związki organiczne; lądolód był cienki, nie stagnowałzbyt długo i deponował więcej materiału niż przesuwał. Jeziora mogły powstać w strefie kon−taktu z krawędzią lądolodu (Ryc. 12). W kierunku południowym, wychodzące na powierzchnięutwory starszego zlodowacenia, uległy przekształceniu. Na pewnych obszarach można napotkaćless, drobnoziarnisty, przenoszony wiatrem, żyzny materiał akumulowany na terenie tundry.Rzeźba terenu, będąca wynikiem działalności lądolodu, ma charakter dojrzały, jeziora są wy−pełnione wodą a progi wygładzone.

3.2. Podłoże skalneObecny okres geologiczny – czwartorzęd, rozpoczął się przed 2 milionami lat. Podłoże i osadyczwartorzędowe na nim leżące, mają zasadniczy wpływ na obecną wegetację, wody glebowei gruntowe, a także na ilość i jakość wód płynących potokami i rzekami z lądu. Przytoczone naRyc. 11, Ryc. 12 i Ryc. 13 mapy stanowią pewną całość wzajemnie uzupełniająca się, stądwymagają prawie równoczesnej analizy. Podłoże skalne zawiera surowy materiał, erodowany,transportowany i osadzany przez lodowiec, a procesy postglacjalne udostępniły wykorzysta−nie substancji mineralnych organizmom roślinnym, zwierzęcym i współczesnemu człowiekowi.Ryc. 11 ilustruje podłoże skalne tego obszaru. Skały sklasyfikowano chronologicznie, tj. zgodniez wiekiem. Skały starsze są twardsze od skał młodszych. Skały wylewna (jak granit) i meta−morficzne (jak gnejs) należą do skał bardzo twardych i kwaśnych, dlatego woda wypływającaz nich ma niską zasadowość (mała zdolność buforowa dla substancji zakwaszających, takichjak siarka i azot). Glina zwałowa pozostawiona przez lodowiec na takich obszarach jest małożyzna (zob. Ryc. 12 – rozmieszczenie moren). Mało żyzna są też piaskowce. Więcej substancjimineralnych zawierają iłowce i wapienie, a ponadto iłowce wyróżnia mała przepuszczalność.W zależności od wpływu podłoża na kształtowanie się właściwości chemicznych wód, możnaskały pogrupować na kwaśne (np. granit, leptyt, gnejs), pośrednie (np. łupek ilasty, porfir),zasadowe (np. amfibolit, gabro, oliwin) oraz wapienne (np. dolomit, wapień, margiel); większezakwaszenie skał powoduje wzrost zakwaszenia wypływających z nich wód (co przejawia sięniską wartością pH wody).

3.3. Osady czwartorzędowe i użytkowanie ziemiNa Ryc. 12 przedstawiono mapę utworów czwartorzędowych (typy rzeźby lub gleb), np. roz−mieszczenie luźnych osadów pochodzenia glacjalnego na powierzchni podłoża. Te utwory mogąbyć różnego pochodzenia i składu (zob. ramkę Informacje). Ponadto, na mapie zaznaczonomiejsca występowania nawianego drobnego materiału, osadzanego na zewnątrz ciągumorenowego, jako gleby lessowe. Pojawiają się one w południowej części zlewiska Morza Bał−tyckiego.Przyrodnicze wykorzystanie gruntu zależy od podłoża i typu gleb. Jednakże na sposób użyt−kowania ziemi wpływa wiele czynników poza przyrodniczych, które można uszeregować po−czynając od rolnictwa i ogrodnictwa, przez różne uprawy roślinne i drzewiaste, aż po działaniatechniczne (kopanie rowów, użyźnianie gleb, rozwój miast, budowa dróg). Na mapie użycia ziemi(Ryc. 13) wyróżniono tereny: nieproduktywne, leśne, pastwiska i obszary rolne. Co interesu−jącego na tej mapie? Tam gdzie występują skały wylewne i gliny zwałowe rośnie las. Pastwiskai lasy wykształciły się na obszarach ze starymi utworami fluwioglacjalnymi, ponieważ te utworysą nieodpowiednie dla rolnictwa. Utwory glacjolimniczne (np. osady w byłych jeziorach glac−

Page 17: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Ryc. 12. Główne składniki utworów czwartorzędowych w zlewisku Morza Bałtyckiego [wg Ulf Erlingsson, Uppsala].

Page 18: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Ryc. 13. Mapa użytkowania ziemi w zlewisku Morza Bałtyckiego ilustrująca tereny nieproduktywne,leśne, obszary pastwisk i tereny rolnicze [wg Ulf Erlingsson, Uppsala].

Obszar nieproduktywny

Lasy

Pastwiska

Tereny rolnicze

Page 19: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

jalnych) są odpowiednie dla rolnictwa. Natomiast doskonałą glebą dla działalności rolniczejjest gleba lessowa. Piaski eoliczne (też utwory piaszczyste przewiane), czy wydmy piaszczystemają niską żyzność (mało związków organicznych), dlatego są mniej korzystne dla upraw rol−nych. Osady torfowe powstały we wcześniejszych jeziorach, ulegających zanikowi, są albo cał−kowicie porośnięte roślinnością lub zabagnione. Istotnym elementem wpływającym na opty−malne wykorzystanie ziemi jest obieg wody. Na obszarach leśnych, podmokłych, zabagnionychmaksymalne uwilgotnienia przypada na okresy deszczowe, natomiast na terenach płaskich,otwartych, bądź z rzeźbą urozmaiconą, podejmowane prace melioracyjne prowadzą do prze−suszenia gruntu.

INFORMACJE

A. PODŁOŻE (zob. Ryc. 11)

Skały wylewne i metamorficzne: granit, porfir, gnejs, leptyt, gabro, dioryt, diabaz.

Skały osadowe: utwory kambryjskie reprezentowane są przede wszystkim przez piaskowceoraz czarne łupki ilaste, Wapienie dominują w okresie ordowiku i syluru. Dewon ponowniereprezentują utwory piaskowcowe, natomiast z karbonu pochodzą iłowce, łupki i węgiel ka−mienny. W permie osadziły się utwory piaskowcowe, z tego okresu pochodzi też sól. Trias,jura i dolna kreda reprezentowane są przez piaskowce, wapienie i węgiel, zaś kreda górnaprzez margle i kredę piszącą. W paleogenie osadzały się wapienie i iły, z neogenu pochodziglina zwałowa i węgiel.

B. OSADY CZWARTORZĘDOWE (zob. Ryc. 12)

Materiał fluwioglacjalny: glacjalne rzeki deponowały materiał wewnątrz lodowca, przylub na zewnątrz krawędzi lodowca, zarówno w wodzie, jak i na ladzie. Materiał skalnydeponowany w wodzie ulegał sortowaniu odpowiednio do jego wagi, wymiarów i kształtu.Typowymi formami rzeźby są: ozy, stożki sandrowe. Powstawały one na zewnątrz czołalodowca. Materiał gruboziarnisty charakteryzuje się dużą przepuszczalnością wody.

Utwory glacjolimniczne i glacjomorskie: glina zwałowa i mulista była osadzana w śro−dowisku wodnym, gdzie sedymentacja zachodziła w czasie odpowiadającym opadaniumateriału. Osady te mają mała zdolność infiltracyjna i pojemność wodną.

Glina zwałowa: ten materiał był osadzany bezpośrednio przez lodowiec. Jest utworemniesortowanym, ale zdarzają się miejsca z dobrą selekcją materiału. Glina z zawartościąkilku procent części ilastych ma cechy iłów, chociaż one są od niej bardziej żyzne. Glinamorenowa występuje powszechnie w południowej części obszaru bałtyckiego.

Typy gleb organicznych: np. torf i gytia. Utwory te charakteryzuje słaba przepuszczal−ność, ale duża absorpcja wody. Zawartość wody w tych utworach sięga często 75 i więcej pro−cent.

Less: osad transportowany przez wiatr, to utwór porowaty, żółtawy, drobnoziarnisty, wiekuplejstoceńskiego.

Osady morskie: utwory osadzone w środowisku morskim.

Osady fluwialne: np. materiał osadzony przez rzeki na obszarach zalewowych lub w del−tach rzek.

Page 20: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Okresy działalności lodowców, które wystąpiły na obszarze bałtyckim, łącznie z oddziaływa−niem różnych procesów geomorfologicznych doprowadziły do dużego zróżnicowania typów gleb.Jest oczywiste, że ta mozaika gleb i osadów czwartorzędowych charakteryzuje się bardzo zró−żnicowaną podatnością dla rolnictwa, zdolnością retencjonowania wód podziemnych, a takżeformowania właściwości fizyczno–chemicznych i hydrologicznych wód jeziornych i rzecznych.Na obszarze Danii i Krajów Bałtyckich pojawił się problem zanieczyszczenia wody w studniach.Dotyczy to głównie terenów o słabych, piaszczystych glebach, intensywnie użytkowanychrolniczo, gdzie stosuje się spore dawki nawozów chemicznych oraz obornika. Związki toksyczne,głównie związki azotowe (np. azotyn) z tych nawozów, dostają się w wyniku infiltracji do wódgruntowych (w tym studziennych) i w ten sposób zanieczyszczają wody podziemne.W niewielkim stopniu sytuacja ta dotyczy terenów z utworami słabo przepuszczalnymi, gdzieinfiltracja zanieczyszczeń do wód podziemnych jest ograniczona.

3.4. Jakość wody jako funkcja specyfiki odwadnianego obszaruW rozdziale tym przytoczono szwedzki przy−kład związku między charakterem odwadnia−nego obszaru a jakością wody. Nasuwają siępytania: na ile reprezentatywnym jest tenprzykład?; jak warunki w zlewni wpływająna chemizm wody w innych obszarach?, czymożna to ilościowo ocenić? Jakość wody możebyć charakteryzowana wieloma chemicznymiskładnikami wody (np. pH, zasoleniem, twar−dością, przewodnictwem, stężeniem tlenuitp.). W tym kontekście wybrano jeden z tychparametrów – przewodnictwo i postawiononastępujące pytanie: czy zachodzi związekmiędzy przewodnictwem wody a właściwo−ściami obszaru zlewni? Jeśli tak, które cechyzlewni mają większy lub mniejszy wpływ naprzewodnictwo. To pytanie jest uniwersalnemoże być postawione w stosunku do wszy−stkich parametrów jakości wody. Przewodnic−two (przewodnictwo elektrolityczne w mS/m.)jest miarą ilości jonów występujących w wo−dzie; większa ilość jonów zwiększa przewod−nictwo (a także pH i twardość wody). Prze−wodnictwo informuje o migracji substancji to−ksycznych w różnych typach środowiska, ichkumulacji i geograficznym rozprzestrzenieniu.Ryc. 14 ilustruje rozwinięcie odpowiedzi na postawione wcześniej pytanie. Na trójwymiarowymdiagramie można zaobserwować, że przewodnictwo wzrasta wraz ze wzrostem wielkości terenuużytkowanego rolniczo, bowiem na tych terenach, zapewne bardziej żyznych, występuje większailość związków mineralnych, a ponadto – tereny te, są bardziej nawożone, co powoduje wejściew obieg nowych związków. Przewodnictwo maleje wraz ze wzrostem przepływu wody (Q) –większy przepływ, większe rozcieńczenie jonów. Przewodnictwo zależy także od topografiiobszaru zlewni: im bardziej nierówny teren i wyższy wskaźnik urzeźbienia, tym szybciej wodaodpływa i mniej jonów pozostaje. Tu wyłania się zagadnienie, które elementy geograficzne i wła−ściwości zlewni są najbardziej istotne, a które drugorzędne w różnicowaniu warunkówhydrochemicznych wód. W tym celu dokonano specjalistycznych badań i określono hierarchięwskaźników decydujących o warunkach hydrochemicznych wód, przebadano:

Ryc. 14. Trójwymiarowy wykres przedstawiający związekpomiędzy przewodnictwem wody, procentem zagospodaro−wanego lądu w zlewni a odpływem (= transportem) wodyz lądu do obszarów wodnych. [wg Nilsson i Håkanson,1991].

Page 21: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

● wielkość przepływu rzecznego (Q w m3/s ), przy czym przepływ szacowano na podstawiewielkości spływu jednostkowego, zdając sobie doskonale sprawę, że można go mierzyćbezpośrednio w rzekach;

● wielkość obszaru zlewni, większa powierzchnia – większy przepływ (Q), a tym samym więcejsubstancji zawieszonych i jonów może być transportowanych z lądu do morza;

● rzeźba terenu, różnice wysokości w danych zlewniach będą wpływały na odpływ wody zlądu;

● podłoże, głównie udział różnych typów skał (ocena procentowa zajmowanego obszaru zlewni),przeprowadzono tez specjalistyczne testy w zakresie wpływu skał pośrednich i kwaśnychna skład chemiczny wody;

● gleby, istotne znaczenie ma udział glin zwałowych w powierzchni zlewni, a dalej składgranulometryczny i litologia utworów powierzchniowych oraz udział terenów rolnych, bagien,lasów i jezior.

Spośród przebadanych powyższych wskaźników w 76 zlewniach na terenie Szwecji najbardziejwpływa na zróżnicowanie przewodności wody procent użytkowanych rolniczo terenów, a na−stępnie rzeźba tereny, zaś trzecim wskaźnikiem jest przepływ wody. Łącznie te trzy wskaźnikidecydowały w 64% (r2 = 0,64; r – współczynnik korelacji liniowej) za zróżnicowanie przewodnościposzczególnych, badanych obiektów wodnych (jezior). Inne wskaźniki nie są już statystycznieistotne. Model tego eksperymentu ilustruje Ryc. 14.

3.5. Geologiczna przeszłość krajobrazu bałtyckiegoNa Ryc. 15a przedstawiono okresy zlo−dowaceń podczas ostatniego miliona lat.W tym okresie obszar bałtycki podlegałtrzem wielkim zlodowaceniom (w Alpachw tym czasie stwierdzono–udokumentowa−no 4 zlodowacenia). Na tej ilustracji możnazaobserwować, że późniejsze – ale nieostatnie – zlodowacenie Wisły (Wisły –Wałdajskie, różne nazwy są stosowanew różnych krajach) trwało od ok. 120 000 ażdo 10 000 lat temu. Ostatnie zlodowaceniewystąpiło ok. 1 500 lat temu, a jego zasięgpokazano na Ryc. 12) Pomiędzy tymi chłod−nymi okresami były okresy cieplejsze,zwane okresami interglacjalnymi. Konse−kwentnie idąc dalej, można stwierdzić, żeobecnie znajdujemy się w ciepłym okresie.Jednakże Ryc. 15a przedstawia tylkoschematyczny obraz tej sytuacji. Wedługaktualnych danych, w każdym okresie glacjalnym i interglacjalnym były krótsze okresyzarówno chłodniejszego, jak i cieplejszego klimatu.Podczas zlodowacenia Elstery i Saali skandynawska czapa lodowa była największa i najgrub−sza. Maksymalnie czapa lodowa miała wówczas ok. 3 000 m miąższości (Ryc. 15b). To tłumaczytę ogromną siłę tkwiącą w masie lodu, powodująca ścinanie, egzarację i wciskanie podłoża skal−nego. Duża ilość wód była także wiązana w lądolodzie, co oddziaływało na poziom morzaświatowego. W czasie maksimum zlodzenia poziom morza (oceanu) był około 120 metrów niżejniż obecnie. Gdyby wszystkie lody na ziemi uległy stopnieniu, doszłoby wówczas do wzrostupoziomu oceanu o ponad 100 m w porównaniu ze stanem obecnym. Ostatnia deglacjacja regionubałtyckiego rozpoczęła się około 15 000 lat temu, w czasie gdy czoło lodowca Wurm (Wisły) znaj−dowało się na południe od obecnego Morza Bałtyckiego (Ryc. 12). Ryc. 16 ilustruje kolejne

Ryc. 15.(A) Glacjały i inter–glacjały;(B) Maksymalna miąższość lodu.

Zlodowacenia w czasie Pleistocenu

1024 256 64 16 4 2 1 0

A

Lata przed wspó³czesno�ci¹prezentowane w skali logarytmicznej

(×1000)

Els

tery

(Sanu)

(1 2

00 0

00 d

o 1

060 0

00)

Saali

(Odry

)(4

20 0

00 d

o 3

40 0

00)

Weic

hse

l (W

is³y

)(1

20 0

00 d

o 1

0 0

00)

BMaksymalna grubo�æ lodu w okresie Saale, 3 000 m G³ówny kierunek

przemieszczania lodu

Page 22: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

etapy rozwoju obszaru bałtyc−kiego od ostatniego zlodowacenia.Rzeźba terenu została ukształto−wana w wyniku działalności lądo−lodu, a także w wyniku izostatycz−nego ruchu lądu (ląd wykazujetendencje do wznoszenia po jegowciśnięciu przez lądolód w okresieglacjalnym). Po ustąpieniu lądo−lodu pojawiło się Bałtyckie Je−zioro Lodowe. Gdy ciśnienie lo−du na powierzchnie Płw. Skan−dynawskiego zmniejszyło sięizostatyczne wznoszenie lądu spo−wodowało szybką regresję wody.Warunki klimatyczne były wów−czas dość łagodne (Allerod), poja−wiły się lasy brzozowe i sosnowe.Chłodny okres, zwany MłodszymDryasem spowodował postój cofa−jącego się lodowca przez około 800lat. Wtedy w miejsce lasów wróci−ła ponownie roślinność tundrowa.W następstwie łagodniejszych wa−runków klimatycznych nastąpiłocofnięcie lodu i około 10 000 lattemu Bałtyckie Jezioro Lodowe uzyskuje połączenie z Atlantykiem na linii środkowej Szwecjii powstaje Morze Yoldia. Wtedy też ostateczne wyniesienie centralnej Szwecji i utratapołączenia z oceanem przyczynia się do zmiany warunków hydrochemicznych i powstaniaJeziora Ancylusowego (około 9400 p.n.e.). Temperatura stale wzrasta, zatem warunki klima−tyczne były cieplejsze niż obecnie na tym obszarze. Pojawiają się lasy z wiązami, jesionami,klonami i dębami. Wtedy tez tworzy się nowe połączenie z Atlantykiem pomiędzy Daniąa Niemcami (niedaleko Darss) i powstaje Morze Litorynowe. Od okresu Litorynowego do dziś,zarówno temperatura, jak i poziom morza wykazuje tendencję spadkową, ale o charakterzeoscylacji.Ryc. 17 informuje, gdzie obecnie występują zasadnicze ciągi moren czołowych oraz inne for−my marginalne. Te formy dominują w krajobrazie centralnej Szwecji, południowej Finlandiii wzdłuż całego obszaru południo–bałtyckiego (kraje Nadbałtyckie, Polska, Niemcy). Skład gra−nulometryczny i litologiczny materiału glacjalnego wpływa decydująco na żyzność gleb, prze−puszczalność utworów oraz formowanie wód podziemnych. Współczesne wznoszenie lądu re−gionu bałtyckiego przedstawiono na Ryc. 18. Izolinie (mm na rok) wskazują, że izostatycznewznoszenie jest największe w północnej części obszaru. Najwyższe wartości występują na obsza−rze Zatoki Botnickiej i wynoszą 90 cm na 100 lat, spadek wznoszenia lądu do zera obejmujeśrodkową część Bałtyku Właściwego (od Olandii do Łotwy) i dochodzi nawet do wartości ujem−nych, tj. zapadania lądu w Niemczech. Proces ten jest niezwykle istotny dla wielu współczesnychprocesów ekologicznych i sedymentacyjnych. Na Ryc. 19 dokonano schematycznej syntezy naj−ważniejszych sytuacji dotyczących czwartorzędowego rozwoju krajobrazu. Ilustruje ona ero−zyjne i sedymentacyjne skutki nasuwającego i cofającego się lodowca. Nasuwający się lód pozo−stawia nieregularne bloki skalne. Drobniejszy materiał wytapiany z podłoża lodowca był de−ponowany w glinie morenowej. Wody roztopowe rzek spływających z lodowców wynosiłymateriał i osadzały go w postaci ozów, stożków oraz obszarów zwanych sandrami.

Ryc. 16. Główne postglacjalne stadia rozwoju Morza Bałtyckiego,(A) Bałtyckie Jezioro Lodowe, (B) Morze Yoldia, (C) Jezioro Ancy−lusowe, (D) Morze Litorynowe [wg Erlingsson, 1990].

Page 23: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Ryc. 17. Główne ciągi moren czołowych,odpowiadające czasokresowi 800 lat pos−toju lodowca podczas zlodowaceniaWurm (lub po polsku Wisły): (1) stadiałBranderburg, (2) stadiał Frankfurt, (3)stadiał Pomorski, (4) stadiał Rosenthal,(5) stadiał Velgast, (6) stadiał Północ−nego Rügen (7) dolna granica bałtyckie−go lodu w Skanii, (8) formy marginalneGöeteborga, (9) formy marginalne Berg−hem, (10) moreny czołowe Fennoskan−dii (raerna w Norwegii, mellansvenskaändmoränerna w Szwecji i Saupalsälkäw Finlandii) [wg Nilsson, 1972 za Wold−stedtem, 1955].

Ryc. 19. Schematyczny rysunek kontaktu mo−rza i lądu [wg Tellus, 1971].

Ryc. 18. Współczesne względne dźwiganie (i za−nurzanie) się lądu w regionie Morza Bałtyckiego(izobazy w mm/rok) [wg Voipio, 1981].

Page 24: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

4.BAŁTYCKA STREFA BRZEGOWA

4.1. Strefa konfliktówWielu ludzi odwiedza, żyje w strefie brzegowej morza lub w jej pobliżu. Strefa przybrzeżna jestnajważniejszym przyrodniczym obszarem, zwanym potocznie „wylęgarnią i spiżarnią”, dlaotwartego ekosystemu bałtyckiego. Wszystkie estuaria oraz płytkie zatoki o łagodnym dnie,miały kiedyś bardzo wysoką bioprodukcję, lecz dziś stanowią, z punktu widzenia ekologicznego,przeważnie obszary zagrożeń. Strefa brzegowa jest typową strefą konfliktów wielu działalności,np. żeglugi, rybołówstwa, akwakultury, żeglarstwa, rekreacji i przemysłowego jej użytkowaniajako systemu odbierającego emisję różnego typu zanieczyszczeń.

4.2. Typy wybrzeży – co decyduje o wyglądzie wybrzeżaPoszczególne odcinki wybrze−ża bałtyckiego charakteryzująsię dużym zróżnicowaniemjego charakteru topograficz−nego, hydrodynamicznego i bio−logicznego. Na Ryc. 20 przed−stawiono w uproszczeniu prze−strzenne występowanie 5podstawowych typów wybrzeża.Można zauważyć, że wybrzeżeszkierowe (archipelagi wysp)dominują na szwedzkim i fiń−skim odcinku wybrzeża, nato−miast wybrzeża typu glinto−wego występują w Estonii i za−chodnim wybrzeżu Gotlandiia lagunowe w Zatoce Gdańskiej.Tak jak wygląda wybrzeże, toznaczy taki jaki jest jego topo−graficzny charakter, stano−wiący o jego rozciągłości, możew znacznym stopniu świad−czyć jak ten system wodnydziała ekologicznie. Dlategoistotnym jest zdefiniowaniei przeanalizowanie niektórychparametrów morfometrycz−nych, które mogą być stosowa−ne do ilościowego opisu i klasyfikacji terenów wybrzeża.Ryc. 20 przedstawia genetyczną (opisową) klasyfikację wybrzeża, która jest jedynie wielko−skalowym schematem rozmieszczenia różnych typów wybrzeża. Nie informuje zatem konkretnieo wymianie wody oraz warunkach dynamicznych dna. Klasyfikacja wybrzeża, jak na Ryc. 20,

Ryc. 20. Typy wybrzeży MorzaBałtyckiego [wg Voipio, 1981].

Page 25: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

stanowi ważną drugoplanową informację, dlaczego dany obszar wygląda w ten sposób i możebyć wykorzystana w charakteryzowaniu właściwości lub niewłaściwości wybrzeży dla różnychcelów, np. czy osłonięte topograficznie wybrzeże takie jak: szkierowe, fiordowe i lagunowe, możebyć odpowiednie do hodowli ryb.Parametry morfometryczne można zakwalifikować do trzech następujących kategorii:● parametry wielkości, takie jak: długość

linii brzegowej, maksymalna głębo−kość, otwarta powierzchnia wody, ogól−na powierzchnia (powierzchnia wodywraz z wyspami), obszary cząstkowe(wydzielone) i objętość wody.

● parametry kształtu (formy), general−nie determinowane przez poprzednieparametry, takie jak: średnia szerokośćwybrzeża (stosunek pomiędzy powierz−chnią wybrzeża a długością linii brze−gowej), średnia głębokość (stosunekmiędzy pojemnością a powierzchnią)i średnie nachylenie.

● parametry specjalne, takie jak: ekspo−zycja (topograficzne otwarcie), którejest bezwymiarową miarą określającąjak podatne jest otwarte morze na wia−try i fale morskie, współczynnik jasno−ści, który wskazuje jak zewnętrzne wy−spy zamykające daną zatokę mogąoddziaływać jak filtr energetyczny po−między zatoką a morzem, efektywnadługość rozkołysu fali, wskaźnik(w km) rozciągłości wolnej, otwartejpowierzchni wodnej, na którą wiatrmoże oddziaływać na fale.

Niektóre z tych parametrów są zilustrowane na Ryc. 21.

4.3. Ekosystem strefy przybrzeżnejjako kompleks połączeń interakcyjnych

Niezwykle istotnym jest fakt, że ekosystem strefy przybrzeżnej może być definiowany i równieżopisywany przez wiele powiązanych ze sobą wskaźników biologicznych, chemicznychi fizycznych (Ryc. 22). Zaobserwowano, że zasolenie jest z punktu widzenie biologicznegonajważniejszym czynnikiem abiotycznym. Ilustruje to górny lewy diagram Ryc. 22, któryprzedstawia związek zasolenia z ilością gatunków słodkowodnych, wód słonawych i morskich.Zasolenie może być również uważane jako parametr chemicznej specyfiki wody w tym sensie,że jest wiele innych chemicznych parametrów wody, które są przyczynowo i funkcjonalniepowiązane z zasoleniem, takich jak: twardość wody, przewodność, alkaliczność (bufor pojemnościzakwaszenia substancji) lub zawartość w wodzie jonów potasu (K), wapnia (Ca) i sodu (Na).Również zawartość tlenu, jak już wspomniano, jest bardzo istotnym parametrem abiotycznym.Ilustruje to prawy górny diagram Ryc. 22, na którym przedstawiono zmniejszanie sięliczebności gatunków i osobników fauny dennej stanowiących składnik rosnącej ilości substancjiorganicznej oraz spadek zawartości tlenu w osadach. Ilustracja w prawym dolnym rogu Ryc. 22wskazuje, że zawartość obumarłych organizmów w osadach, typ osadów, głębokość wody

Ryc. 21. Ilustracja zasadniczych elementów morfometrycznych(lub parametrów możliwych do wyrażenia w postaci danych mor−fometrycznych). Czynnik przesączania (Ff) jest obliczany na pod−stawie wiązki rozchodzących się promieni z każdej otwartej pow−ierzchni przybrzeżnej przy pomocy techniki komputerowej. [wgPilesjö i in., 1991].

Page 26: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Ryc. 22. Ilustracja kompleksowych powiązań pomiędzy różnymi chemicznymi, biologicznymi i fizycz−nymiczynnikami, które mogą być używane do scharakteryzowania ekosystemu wodnego ("Wszystko zależy odwszystkiego"). Góra/Lewo: Zależność pomiędzy zasoleniem i liczbą gatunków [wg Remane, 1934]. Góra/Prawo:Zależność pomiędzy ładunkiem materii organicznej, warunkami tlenowymi i zbiorowiskami organizmówdennych w środowisku morskim [wg Pearson i Rosenberg, 1976]. Dół/Lewo: Diagram ETA (erozja, transport,akumulacja) [wg Håkanson i Jansson, 1983]. Dół/Prawo: Model używany do oceny biologicznej wartościrybackiej danego obszaru [wg Håkanson i Rosenberg, 1985].

CHEMIA BIOLOGIA

EKO-SYSTEMPRZY-

BRZE¯NY

FIZYKA

Na

Ca

K

Fe

pHTlen G³êboko�æ

Temperatura

Azot

Fosfor

Twardo�æ

ZasolenieGlony

Zooplankton

Fitoplankton

Ryby

Chlorofil

Faunadenna

Perifyton

Przewodnictwo

Zasadowo�æ

Strefa przybrze¿na

Objêto�æ

Wymiana wody

Rodzajeosadów

Akumulacjaosadów

G³êboko�æSecchiego

Otwarto�ætopograficzna

Rozci¹g³o�æ

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

G³ê

boko�æ

wody

[m

]

1 2 4 8 16 32 64 128 256

Efektywna rozci¹g³o�æ [km]

Erozja

Akumulacja

Transport

15-70

3-15

0-3

G³êboko�æwody [m]

organizmybentosowe

P/B~1

organizmybentosoweP/B~1-3

Produkcja organizmów bentosowych

ErozjaEksponowaneTwarde dno

AkumulacjaZamkniête

Miêkie depozyty

TransportUmiark. rozci¹g³o�æ

Mieszane osady

bardzowarto�ciowy

obszar

bardzowarto�ciowy

obszarwarto�ciowy

obszar

od bardzo dowysoko

warto�ciowyobszar

��� ��� � ��(�)

Estuarium(uj�cie) zwegetacj¹

Page 27: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

i ukształtowanie topograficzne są powiązane z wielkościa produktywności (stosunek międzyprodukcją a biomasą). Na dużych głębokościach (15–70 m) produktywność (produkcja faunyżyjącej w osadach dennych) jest raczej niska (w przybliżeniu równa 1). Wzrasta ona do 1–3 nagłębokościach od 3 do 15 m. Na płyciznach (0–3 m) produktywność może być bardzo duża,szczególnie w prawie zamkniętych zatokach z wymieszanymi osadami oraz w ujściach rzek(estuariach) z odsłoniętymi brzegami i twardym dnem wielkość produkcji materii organicznejjest znacznie mniejsza. Zależy to od typu osadów i środowiska fauny dennej. Charakter osadówzależy głównie od powiązań pomiędzy tak zwaną efektywną długością rozkołysu falia głębokością wody (zob. Ryc. 22, dolny lewy diagram). Efektywna długość rozkołysu fali jestwskaźnikiem obszaru otwartej przestrzeni wodnej, nad którą wiatr może oddziaływać na fale.Im większa efektywna długość rozkołysu fali, tym wyższe fale, większa energia fal i większazdolność fal do erodowania i transportu materiału dennego. To oczywiste, że większośćparametrów zilustrowanych na Ryc. 22 jest ze sobą w większym lub mniejszym stopniupowiązana w niezwykle skomplikowaną sieć interakcji. W tego typu schematach ustalenieprzyczyn tych powiązań jest trudne a często niemożliwe.

4.4. Wybrane ilościowe ocenyproblemów środowiskowych obszarów przybrzeżnych

Różnym wybrzeżom odpowiadają rozmaite ładunki jednych i tych samych soli odżywczych (azotui fosforu). W ich ocenie istotną jest charakterystyka morfometryczna, bowiem charakter wybrzeżawpływa na wymianę wody (która reguluje stężenie soli odżywczych ze źródeł punktowych) w takimsamym stopniu, jak dynamiczne warunki dna i tak zwany „wewnętrzny ładunek” soli odżywczych(sole uwalniane z osadów). Wody przybrzeżne można podzielić z punktu widzenie zaawansowaniaich eutrofizacji na wody oligotroficzne, mezotroficzne, eutroficzne i hipertroficzne. Wody oligotro−ficzne charakteryzuje duża przezro−czystość (duża głębokość widzeniakrążka Secchiego), mała produkcjaglonów i planktonu, (a także związanaz tym niska zawartość chlorofilu–a),niska koncentracja azotu (która czę−sto, ale nie zawsze, jest najbardziejistotną granicą limitującą koncentra−cję soli odżywczych w Bałtyku Właści−wym), niską sedymentacją, wysokąkoncentracją tlenu w wodzie przyden−nej i dobrym natlenieniem wody.W Tab. 3 przedstawiono wyniki tychpowiązań odpowiadających niektórymfragmentom strefy przybrzeżnej Bał−tyku Właściwego, mniejszym niż 15km2 powierzchni.Ryc. 23 stanowi przykład, jaką rolęodgrywa rzeźba strefy przybrzeżnejw procesie eutrofizacji jej wody.W tym przypadku, stopień eutrofiza−cji określają: przezroczystość (głębo−kość widzenie krążka Secchiego),ładunek (dawka) wskazujący nakoncentrację (pośrednia dawka)ogólnego azotu w wodzie strefy przy−brzeżnej i czułość, opisana dwoma

Ryc. 23. Diagram obciążenia dla wybrzeży Bałtyku. Wartość„efektu” to widzialność krążka Secchiego, „dawka” to całko−wita koncentracja azotu, a „czułość” jest funkcją dwóch para−metrów morfometrycznych (formy Vd i powierzchni przekrojuAt) [wg Wallin i Hĺkanson, 1991].

Page 28: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

morfometrycznymi wskaźnikami, to jest wskaźnikiem formy (Vd) i powierzchnią danego,badanego fragmentu wybrzeża (At). Wskaźnik formy jest zdefiniowany jako stosunek objętościwody danego obszaru przybrzeżnego do objętości stożka, którego podstawa jest równapowierzchni wody tego obszaru a wysokość odpowiada maksymalnej głębokości – płytkie wy−brzeża z dużą powierzchnią dna wystawionego na działanie falowania, z małą ilością drobnegomateriału i soli odżywczych, mają małą wartość wskaźnika formy i mogą charakteryzować sięznaczną przezroczystością i odwrotnie. Obszary przybrzeżne szeroko otwarte w kierunku morza,to jest o dużym rozprzestrzenieniu, wyróżniają się szybką wymianą wody, która powodujerozcieńczenie azotu pochodzącego ze źródeł punktowych, a zatem prowadzi do mniejszej kon−centracji azotu w strefie przybrzeżnej a jednocześnie większej przezroczystości wody. Z takichobszarów może być również wyniesiony w kierunku otwartego morza większy ładunek drobnegomateriału dennego zawierającego znaczne ilości soli odżywczych. Zatem ukształtowanie strefyprzybrzeżnej (jej uwarunkowania morfometryczne) stanowiące o dużym rozprzestrzenieniu,determinują sposób funkcjonowania tej strefy jako ekosystemu, jako odbiorcy ścieków lub jakoswoistej „oczyszczalni” dla morza.

Tab. 3. Charakterystyki troficzne obszarów wybrzeża Bałtyku mniejszych niż 15 km2. Od oligotroficznych(niska bioproduktywność) do hypertroficznych (bardzo duża produktywność) [wg Wallin, 1990].

Kategoria Secchi Chlorofil Azot Azot Sedym. O2–B O2–Sattroficzna całkow. nieorg.

(m) (mg/m3) (mg/l) (mg/l) (g/m2·d) (mg/l) (%)

Oligotroficzne > 6 < 1 < 250 < 10 < 2 > 10 > 90Mezotroficzne 3–6 1–3 250–350 10–30 2–10 6–10 60–90

Eutroficzne 1,5–3 3–5 350–450 30–50 10–15 3–6 30–60Hipertroficzne < 1,5 > 5 450 > 50 > 15 < 3 < 30

Znaczenie kolumn: Secchi – przejrzystość wody (głębokość zanurzenia krążka); Chlorofil–a; Całkowite stężenieazotu; Stężenie azotu nieorganicznego; Sedymentacja na pułapkach sedymentacyjnych (3 m głębokości); Stężenietlenu w toni wodnej; Wysycenie tlenem toni wodnej.

Page 29: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

5.STREFA DENNA

MORZA BAŁTYCKIEGO

Osady denne są odbiciem tego co dzieje się w masie wodnej strefy dennej; osady więc stanowiąswoisty zapis „magnetofonowy” ich ewolucji historycznej i są często nazywane „geologicznymarchiwum”. Osady denne oddziaływują również na warunki wodne, poprzez, np. procesy po−nownego ich rozpraszania w wyniku tak zwanego wewnętrznego obciążenia materiałem orazprzez fakt, że żyjąca w osadach dennych fauna pełni podstawową rolę w ekosystemie. Wydobyterdzenie osadów z głębszych partii Bałtyku i poddane licznym analizom, dostarczają informacjio zmianach, jakie zachodzą w ekosystemie.Ziarnisty charakter i (lub) skład granulometryczny osadów dennych jest często stosowany jakokryterium wyróżniające różne ich typy. Alternatywnie, można wyróżnić różne typy osadów napodstawie określenia kryteriów funkcjonalnych zachodzących procesów (takich jak: erozja,transport, akumulacja) w trakcie sedymentacji utworów grubszych (materiał porowaty) lubosadów drobnych (zwarty materiał). Z geoekologicznego punktu widzenia istotnym jest to, żeskupiska drobniejszego materiału są znacznie łatwiej uruchamiane i wprowadzane ponowniew stan zawieszenia oraz mają większą pojemność wiązania zanieczyszczeń.

5.1. Trzy różne funkcjonalne typy dnaOkreślając dynamiczne warunki strefy dennej (erozja, transport, akumulacja) użyliśmy na−stępujących definicji:● obszary erozji (E) przeważają tam, gdzie nie jest widoczna depozycja drobnego materiału,

a raczej jego usuwanie, np. na terenach izostatycznie podnoszonych lub na urwistych zbo−czach ( strefy denne w takich miejscach są twarde, wykształcone z piasków, żwirów, stwar−dniałej gliny oraz skał).

● obszary transportu materiału (T) przeważają w miejscach, gdzie drobne osady są deponowaneokresowo (strefy denne z ruchomymi osadami), tego typu strefy denne przeważają w otwar−tych akwenach Bałtyku (patrz Ryc. 19); czasami trudno w praktyce oddzielić obszary erozyj−ne od obszarów transportu materiału.

● obszary akumulacji materiału (A) przeważają tam, gdzie drobne osady są deponowanew sposób ciągły (tereny miękkiego dna). Takie obszary są terenami (ostatni etap ruchumateriału), gdzie może pojawić się wysoka koncentracja zanieczyszczeń (zob. Tab. 4).

Z punktu widzenia geochemicznego drobne osady zachowują się różnie w porównaniu z ma−teriałem grubszym. Z podstawowego równania Stokes’a jak również pewnego uproszczenia,za granicę pomiędzy grubszym a drobniejszym osadem można przyjąć wielkość cząstek średnio−ziarnistego mułu (0,06 mm).Na ogół twarde lub piaszczyste osady, w obrębie obszarów erodowanych i na których zachodzitransport materiału, charakteryzują się małą zawartością wody, małą zawartością substancjiorganicznej i niską zawartością soli odżywczych oraz zanieczyszczeń (patrz Tab. 4). Warunkiw obrębie strefy dennej typu T, z naturalnych powodów, są zmienne, w szczególności dla bardzomobilnych substancji takich jak: fosfor, mangan i żelazo, które mogą szybko reagować, zmie−niając chemiczny „klimat” osadów (powodowany potencjalną redukcją tlenu). Drobnoziarnistymateriał może się osadzać przez długi okres podczas stagnacji warunków pogodowych. W po−łączeniu z przypadkowym sztormem lub ruchem mas po stokach, materiał ten może być ponow−nie osadzany i transportowany dalej, zazwyczaj w kierunku dna typu A, występującego w głęb−

Page 30: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

szych partiach morza, gdzie następuje ciągłe osadzanie. Tak więc ponowne wymieszanie osadówjest bardzo ważnym zjawiskiem na obszarach zdominowanych przez dno typu T.Należy podkreślić, że drobnoziarnisty materiał w naturalnym środowisku wodnym jest rzadkorezultatem pojedynczej, prostej sedymentacji pionowej. Poziome (horyzontalne) składniki ru−chu materiału mają na ogół 10 razy większy a czasami nawet 10 000 razy większy wpływ, niżpionowe składniki ruchu materiału drobnoziarnistego lub osadu, który opada zgodnie z prawemStokes’a.

5.2. Metody badań osadów dennychAby określić dominujące warunki dynamiczne w badanej strefie dennej potrzebne są bardziejdokładne sposoby ciągłego zapisu szybkości ruchu materiału ponad dnem i ponownego wymie−szania materiału w określonym czasie. W rozważaniach badawczych ogólnie zakłada się, żepośrednie i przybliżone metody winny być akceptowane jako alternatywne podejścia badawczew ocenie warunków dynamicznych strefy dennej:● metody empiryczne: te metody zakładają, że osady są pobierane i analizowane w labora−

toriach; np. na zawartość wody, zawartość substancji organicznej, gęstość i rozmiar ziaren.Jest zasadą, że osady drobnoziarniste wskazują na dno typu A. W tym przypadku określasię zazwyczaj zawartość wody jako podstawowy parametr, praktycznie bowiem wszystkieinne parametry fizyczne osadu zawierają się w określeniu tego parametru. Podstawowazasada wskazująca, że zawartość wody w osadach może być stosowana jako wskaźnik dy−namicznych warunków strefy dennej jest przedstawiona w Tab. 4. Stwierdzono tam nie−zgodność z podstawową zasadą, że na obszarze z roślinnością denną i w izolowanych, osło−niętych zatokach, gdzie zawartość wody w osadach dennych może być wyższa niż 75%,

Tab. 4. Typowe wartości różnych parametrów osadu pochodzącego ze szwedzkiej strefy przybrzeżnejpobranego z dna o różnych warunkach dynamicznych [wg Hĺkanson i in., 1984]

Erozja Transport Akumulacja

PARAMETRY FIZYCZNE

Zawartość wody (% ś.m.) < 50 50–75 > 75Zawartość materii organicznej < 4 4–10 > 10(tracona przy spalaniu, % s.m.)

SUBSTANCJE ODŻYWCZE (mg/g s.m.)Azot < 2 10–30 > 5

Fosfor 0,3–1 0,3–1,5 > 1Węgiel < 20 20–50 > 50

METALE

Żelazo (mg/g s.m.) < 10 10–30 > 20Mangan (mg/g s.m.) < 0,2 0,2–0,7 0,1–0,7

Cynk (ppm) < 50 50–200 > 200Chrom (ppm) < 25 25–50 > 50

Ołów (ppm) < 20 20–30 > 30Miedź (ppm) < 15 15–30 > 30

METALE TOKSYCZNE

Kadm (ppm) < 0,5 0,5–11,5 > 1,5Rtęć (ppb) < 50 50–250 > 250

mg = 10−3, µg = 10−6, ng = 10−9; ppm = części na milion, ppb = części na miliard;ś.m = świeża masa, s.m. = sucha masa.

Page 31: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

zachodzi funkcjonowanie warunków dennych typu T. Typ osadu i potencjalne warunki dy−namiczne strefy dennej będą lepiej określone, kiedy rezultaty z analiz laboratoryjnych zo−staną porównane z wynikami badań próbek aktualnych osadów.

● zdalne badania akustyczne (echosondy, sonary skaningowe). W celu uzyskania precyzyjnejinformacji o typach osadów i potencjalnych warunkach dynamicznych dna, instrumentypowinny być kalibrowane na testowym typie dna. Te instrumenty mogą być również użytew celu określenia charakteru dna i sekwencji warstw osadów.

● metoda stożka; przyrządy stożkowe “in situ” (długie palce) należy traktować jako przybliżonąmetodę oceny fizycznego charakteru wierzchnich osadów dennych oraz dynamicznych wa−runków dna. Typ osadu jest określany za pomocą instrumentów stanowiących stożki o róż−nych kształtach i wadze, których końce dostosowane są do wierzchniej warstwy osadówdennych. W celu uzyskania wyników, głębokość, badana stożkami, jest mierzona a typ osa−dów określany z tabeli kalibracji.

● diagram ETA (Ryc. 22), to zależność pomiędzy efektywną długością rozkołysu fali a głębo−kością dna.

Ryc. 24 ilustruje dlaczego tak istotnym jest poznanie warunków dynamicznych strefy dennej,które warunkują rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń ze źródeł punktowych (na przykładziepapierni w Norresundet na wybrzeżu szwedzkim Morza Botnickiego). Drobny materiał (glina,humus, seston itp.), który ma dużą zdolność wiązania różnych zanieczyszczeń, takich jak: chlor−kowaną substancję organiczną (PCB, dioksyny itp.) jest transportowany przez kilka cykli pono−wnego wymieszania od momentu ich emisji do faktycznego miejsca akumulacji na głębokościponiżej 50 m w Zatoce Botnickiej.

5.3. Zanieczyszczenie osadów dennychZanieczyszczenie osadów dennych można określić trzema następującymi sposobami:1. Przez porównanie koncentracji zanieczyszczeń (np. metali) w wierzchniej warstwie osadów

lub w niedawno osadzonym materiale w pobranych osadach z wielkością przyrodniczego tła,które może być ocenione z najniższej wartości otrzymanej z rdzenia osadów. Zależność międzystężeniem metali w utworach powierzchniowych a stężeniem ich w naturalnym tle, zwane jestwskaźnikiem zanieczyszczającym. Ta definicja jest oparta na pionowej, historycznej osnowie.Ponadto, należy wyraźnie zaakcentować, co ta definicja zakłada. Otóż to, że rdzeń osadówreprezentuje obszar akumulacji a nie transportu materiału i (lub) erozji, bowiem z tych stref(tj. erozji i transportu materiału) próby są bardzo trudne do interpretacji zarówno co do wieku,jak i źródła zanieczyszczeń. Są więc mało reprezentatywne.

2. Przez porównanie zawartości metalu w wierzchniej warstwie osadów z prób wewnątrz okre−ślonego obszaru wybrzeża do zawartości materii organicznej (względnie strat po spalaniu, lubzawartości węgla organicznego, lub zawartości wody – wszystkie te podejścia są fizycznie po−wiązane). Ta metoda była stosowana podczas wielu badań. Stopień zanieczyszczenia osadów,zgodnie z tym podejściem bazującym na obszarze geograficznie uzasadnionym, może byćilościowo określany z prostej regresji, wskazującej relację stężenia metalu w osadach w stosunkudo innych parametrów (zawartości węgla organicznego, strat podczas spalania i (lub) zawartościwody). Wyższe zanieczyszczenie, większa różnica pomiędzy naturalnym (najniższym) położeniemlinii regresji a aktualnym, empirycznie ustalonym jej położeniem.

3. Przez bezpośrednie lub pośrednie porównanie zawartości składników w osadach do stan−dardowych wielkości. Niektóre takie podejścia zakładają ilościowe określenie zanieczysz−czenie osadów jako alternatywne, np.:● rozdzielanie próbek osadów na klasy ze względu na wielkość ziaren a mianowicie: 204 µm,

175 µm, 63 µm, 20 µm i 2 µm;● matematyczne/fizyczne korekty zmieniającej się zawartości wody, gęstości, porowatości,

zawartości węgla, kwarcu itp. osadów.

Page 32: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Ryc. 24. Tereny kumulacji przeważające w topograficznie osłoniętych obszarach na zewnątrz zakładucelulozowo–papierniczego w Norrsundet (szwedzkie wybrzeże Morza Botnickiego). W zewnętrznej częściarchipelagu przeważają dna transportujące. Tutaj cykle powtórnego tworzenia zawiesiny mogą powodo−wać wewnętrzne składowanie. Dna rzeczywistej kumulacji występują na porównywalnie dużych głęboko−ściach wody (> 50 m) [wg Håkanson i inni, 1988].

Page 33: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Często stosowane jest przesiewanie wilgotnych próbek osadów przez sito o oczkach wielkości63 µm. w celu określenia liczbowych danych o analizowanych osadach. „Czynnik zanieczyszcze−nia” można określić przez ocenę zależności pomiędzy zawartością metalu w „informacyjnej fra−kcji” to jest frakcji, która przeszła przez oczko sita do zawartości danego metalu w przyrod−niczym tle. Drobnoziarniste osady z terenów akumulacji powinny przejść przez sito raczej nie−zmienione. Z danych z przesiewania można wnioskować, że osady ze stref dna dynamicznego sąbardziej standardowe w przeciwieństwie do utworów drobnoziarnistych (obszarów akumulacyjnych).Tab. 5 przedstawia przyrodnicze tło zawartości kilku metali w osadach bałtyckich. Zaobser−wowano, że wielkości przyrodnicze tła wykazują bardzo duże zróżnicowanie zawartości róż−nych metali od około 50 000 ppm dla Fe, przez około 100–200 ppm dla Zn, 20–50 dla wielumetali ciężkich aż do mniej niż 1 ppm dla Hg i Cd. Wielkości te oznaczają zmienność zawartościmetali w różnych przedindustrialnych osadach odpowiednio do zróżnicowanego składuchemicznego podłoża geologicznego. Stężenie osadów, rozmiar i aktualny wygląd obszaruosadzania nie tylko zależy od ładunku zanieczyszczeń, ale również w znacznym stopniu odspecyficznego charakteru wybrzeża, a zwłaszcza od warunków dynamicznych dna; obszarprzybrzeżny bez terenów akumulacji nie może funkcjonować jako „oczyszczalnia” dla obszaruotwartego morza a raczej jako strefa transportu masy rumowiska; obszar przybrzeżny, któryposiada strefy akumulacji może, dla odmiany, działać jako całkiem efektywna „oczyszczalnia”,zanieczyszczenia mogą być ograniczone do strefy wybrzeża a nie rozpraszane po otwartymmorzu.

5.4. Podnoszenie terenu – kluczowy współcześnie procesTysiącletnie osady oddziaływują na dzisiejszy ekosystem Bałtyku. Gdy podnosi się stare dno,po okresie wciskania przez lądolód, może ono ewentualnie osiągnąć podstawę falowania, któraznajduje się na głębokości, na której fale mogą oddziaływać na dno i ponownie wprowadzaćosady w stan zawieszenia (wymieszania). Jest oczywiste, że w czasie sztormu występują wysokiefale wywierające wielki wpływ na ekosystem przybrzeżny. Podstawa falowania zależy od efek−tywnej długości rozkołysu fali oraz czasu i siły wiatru; podczas sztormu oddziaływanie falowaniamoże sięgać na Bałtyku Właściwym głębokości 50–60 m (ale to już poza strefą przybrzeżną)W rezultacie podnoszenia terenu, stare osady denne osadzone setki i tysiące lat temu mogąbyć ponownie wprowadzone w stan zawieszenia (wymieszane). Chociaż izostatyczne podnie−

Tab. 5. Wyjściowe zawartości różnych metali w osadach (w mg/g suchego osadu) pochodzących z natural−nych środowisk. Standaryzowane wartości podane w ostatniej kolumnie oznaczono jako wartości wyższegokwartylu z poprzemysłowych danych referencyjnych dotyczących osadów ze szwedzkiego wybrzeża [Håkanson,1988]

Wybrzeże Morze Standard. Naturalne tło Standaryzowaneniemieckie Bałtyckie łupek c) dla jezior d) tło dla szwedzkich

(1865–1885)a) (1904–1906)b) osadów e)

Fe 32 000 – 46 700 18 200 40 000Zn 113 109 95 105 120Cr 60 41 90 60 50Ni 34 48 65 50 40Cu 22 40 45 25 40Pb 48 30 20 15 40Co 19 9 20 15 20Cd 0,3 0,5 0,3 0,2 0,5Hg 0,2 – 0,4 0,5 0,2

a) Förstner i Patchineelam [1981]; b) Niemistö i Vopio [1981]; c) Turekian i Wedepohl [1961];d) Förstner i Salomonas [1981]; e) Hĺkanson [1988].

Page 34: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

sienie obszaru Bałtyku Właściwego wynosi w przybliżeniu tylko 1,5 mm na rok, to oznacza to,że duża ilość starych lodowcowych (glacjalnych) i polodowcowych osadów uległa erozji. Z tegopowodu węgiel, azot i fosfor zawarte w tych osadach, podobnie jak metale i cząstki mineralne,mogą być ponownie wprowadzone do ekosystemu Bałtyku, po okresie tysiąca lat od ichfaktycznego osadzania, gdy akumulacja odbywała się na dnie w znacznie spokojniejszym śro−dowisku. Współczesne pomiary i analizy wskazują, że ponad 80% akumulowanego materiałuw obszarach głębokowodnych (głębokich basenach) może być wcześniej wyerodowanym mate−riałem. Świeży materiał osadowy wnoszony do morza przez rzeki, jak również materiał lokal−ny, stanowi tylko około 20% wszystkich rocznie akumulowanych osadów w strefach głębokich.Ponowne wymieszanie materiału osadowego związane jest z następującymi trzema głównymiprocesami: aktywnością wiatru i fal, procesów stokowych (podwodne ruchy mas) i przemie−szczanie materiału.

5.5. Uwarstwienie osadów i siarkowodórW późnych latach czterdziestych bieżącego stulecia organiz−my przydenne, które żyły na dużych, głębokich obszarachBałtyku, znalazły się w sytuacji poważnego zagrożenia ichprzetrwania. Liczne raporty z lat 1950. donosiły o wymie−raniu wyższych organizmów zwierzęcych obszarów głęboko−wodnych, jako wynik deficytu tlenowego. W tych częściachdna bałtyckiego występują warstwowane osady denne. Alegdzie i dlaczego osady warstwowane się pojawiają?Laminowane osady dominują w utworach anaerobowych, tojest w osadach pozbawionych tlenu, gdzie mieszanie spowo−dowane bioturbidytami jest nieistotne wskutek wymarciafauny dennej. Powstanie osadów anaerobowych należy donaturalnych procesów występujących w przeważającymstopniu w głębokich stojących, stratyfikowanych i wysokoproduktywnych systemach wodnych. Lecz to naturalne zja−wisko zachodzi obecnie częściej i na większych obszarachdzięki antropogenicznym zanieczyszczeniom systemu wod−nego. Drobne, ciemne, cienkie warstwy są osadzane w okre−sach zimowych a grubsze brązowawe warstwy w okresachletnich. W wyniku policzenia rocznych warstw w rdzeniachosadów M. Bałtyckiego wskazano ile przydennych okresówbeztlenowych było podczas ostatnich dekad. Zaczęły się onew latach czterdziestych, jednakże do lat 1960–1970 nie zaob−serwowano większych zmian (Ryc. 25).Osady denne dostarczają dowodów o coraz bardziej pogar−szających się warunkach, w których żyją organizmy denne.W osadach z tego okresu można odnotować fazę przejściaod homogenicznych i utlenionych osadów do warwowych, la−minowanych oraz beztlenowych. Obszary denne są obecnieokresowo pokryte rozległą warstwą bakterii siarkowych.Osady pobrane z tych obszarów mają na ogół nieprzyjemnyzapach siarkowodoru, gazu toksycznego dla życia.W starych osadach dennych występuje na ogół obfita makro fauna, która powoduje mieszanie osadówdennych. Z tego względu powstaje mniej lub bardziej homogeniczna mieszanina osadów o barwie zmiennejw różnych odcieniach brązu (od barwy szarobrązowej do czarnobrązowej). Kiedy dobrze utlenione wodypojawią się w strefie dennej, fauna denna zaczyna zasiedlanie osadów. Warstwowane osady mogą wówczasbyć bardziej lub mniej homogeniczne (jednorodne) i wykazywać wielocykliczną sekwencję.

Ryc. 25. (A) Obszary z niską zawartościątlenu i wymierającą fauną denną wyka−zane w 1975 roku. (B) Przykład ilustru−jący tendencję obniżania zawartości tlenuw próbkach poniżej halokliny w central−nym obszarze północnej części Bałtyku wła−ściwego. [wg Rosenberg, 1982]

Page 35: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

6.PODSUMOWANIE

● Morze Bałtyckie jest unikalnym ekosystemem, bardzo zanieczyszczonymi czułym na zanieczyszczenia.

● Jest to dynamiczny ekosystem, w którym zachodzą wielkie naturalne zmianyod ostatniego zlodowacenia, jak również duże antropogeniczne zmianyw ostatnich 50 latach.

● Ważne jest zróżnicowanie pomiędzy następującymi strefami funkcjonalnymi:obszar zlewiska, strefa przybrzeżna, strefa przejściowa i strefa głębokowodna.

● Bilans wodny jest determinowany przez opady, parowanie, dopływ rzecznyi wymianę wody między różnymi basenami. Najwięcej słodkiej wody wprowa−dzonej do Bałtyku pochodzi z rzek. Jej nadwyżki wypływają przez CieśninyDuńskie. Słona woda wpływa do Bałtyku. Ogólny dopływ wody do Bałtykujest znacznie większy niż odpływ.

● Trzy ważne abiotyczne parametry wpływające na charakter bałtyckiego eko−systemu to: zasolenie, temperatura i natlenienie.

● Zlewisko Bałtyku jest maksymalnie zróżnicowane. Skały, osady czwartorzę−dowe i użytkowanie ziemi wpływają na jakość wody.

● Strefa przybrzeżna jest ważną przyrodniczą strefą zasobową a jednocześniestrefą konfliktów. Wszystkie estuaria i (lub) szelf, zatoki bałtyckie z łagodnymdnem miały kiedyś bardzo wysoką bioprodukcję.

● Charakter strefy przybrzeżnej jest w wysokim stopniu determinowany przezfakt funkcjonowania wybrzeża jako ekosystemu, jako odbiornika wody zani−eczyszczonej oraz jako „oczyszczalni” dla wód morskich.

● Bałtycki ekosystem jest kompleksową siecią współzależności pomiędzy fizyc−znymi, chemicznymi i biologicznymi czynnikami.

● Osady denne są odzwierciedleniem i dowodem na to, co dzieje się w masiewodnej oraz strefie dennej.

● Podnoszenie terenu należy obecnie do kluczowego problemu tego obszaru. 80%materiału osadzanego w strefach głębokowodnych może być starym, erozyj−nym materiałem.

Page 36: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

7.PIŚMIENNICTWO

Rozdział 1

1. Monitor, 1988. Sweden’s marine environment – ecosystems under pressure. The Swedish Envi−ronmental Protection Agency, 207 p.

2. Voipio A. (Ed.), 1981. The Baltic Sea. Elsevier Oceanographic Series, Amsterdam, 418 p.

Rozdział 2

3. Abrahamsen J., Jacobsen N.K., Dahl E., Kalliola R., Wilborg L., Pahlson L., 1977. Physical geo−graphical regions in the Nordic countries (w jęz. szwedzkim). NU B 1977:34, Helsingfors, 139 p.

4. Erlingsson U., 1990. Geomorphological development of the bottom off Österlen, southernmostSweden. Uppsala univ., UNGI Report 76, 136 p.

5. Nilsson T., 1972. Pleistocen. Esselte Studium, 508 p.6. Nilsson Å., Håkanson L., 1991. Relationships between drainage area characteristics and lake

water quality. Env. Geol. (w druku).7. Tellus, 1971. Part 4, The Ice Age (w jęz. szwedzkim). pp 14–21., TRU, Stockholm.8. Woldstedt P., 1955. Norddeutschland und angrenzende Gebiete im Eiszeitalter. Stuttgart.

Rozdział 3

9. Ambio, 1990. Special Issue: Marine Eutrophication, Vol. 19, pp. 101–176.10. FRP, 1978. The sea; natural conditions and use (w jęz. szwedzkim). Physical planning, Ministry

of Agriculture, Nr. 7, 303 p.11. Hakånson L., 1990. A new functional view of the Baltic Sea. Ambio, Special Report 7:19.12. Mikulski Z., 1985. Water Balance of the Baltic Sea. Baltic Sea Environment, Proceedings No. 16,

Helsinki Commission, Helsinki, 174 p.13. Thompson T., Udin I., 1973. The ice in the Baltic (w jęz. szwedzkim). Ymer, Stockholm, pp. 61–82.14. Wulff F. (Ed.), 1990. Large–scale Environmental Effects and Ecological Processes in the Baltic

Sea. Swedish Environmental Protection Agency, Report 3849, 225 p.

Rozdział 4

15. Hakånson L., Rosenberg R., 1985. Practical coastal ecology (w jęz. szwedzkim). – Swedish Envi−ronmental Protection Agency, Report 1987, 110 p.

16. Hakånson L., Kvarnäs H., Karlsson B., 1986. Coastal morphometry as regulator of water ex−change – a Swedish example. Estuar. Coast. & Shelf Sci., 23:1–15.

17. Hakånson L., Jonsson B., Jonsson P., Martinsen K., 1988. Impact areas of chlorinated organicsubstances from pulp bleacheries (w jęz. szwedzkim z angielskim streszczeniem). Swedish Envi−ronmental Protection Agency, Report 3522, 165 pp.

18. Pearson T.H., Rosenberg R., 1976. A comparative study on the effects on the marine environmentof wastes from cellulose industries in Scotland and Sweden. Ambio, 5:77–79.

19. Pilesjö P., Persson J., Hakånson L., Digital bathymetric information for calculations of morpho−metrical parameters and surface water retention time for coastal areas (w jęz. szwedzkimz angielskim streszczeniem). Swedish Environmental Protection Agency, Report 3916, 76 p.

20. Remane A., 1934. Die Brackwasserfauna. Verh. Dt. Zool. Ges., 36:34–74.21. Wallin M., Håkanson L., 1991. The importance of coastal areas. Mar. Poll. Bull. (w druku).

Page 37: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Charakterystyka fizycznogeograficzna zlewiska Morza Bałtyckiego

Rozdział 5

22. Förstner U., Patchineelam S.R., 1981. Chemical associations of heavy metals in marine depositswith special reference to pollution in the German North Sea. Rapp. P.– v. Reun. Cons. Int. Explor.Mer., 181:49–58.

23. Förstner U., Salomons W., 1981. Trace metal analysis on polluted sediments. Delft HydraulicsLab., Publ. No. 248, pp. 1–13.

24. Förstner U., Wittmann G.T.W., 1981. Metal Pollution in the Aquatic Environment. Springer–Verllag, Heidelberg, 486 p.

25. Håkanson L., 1988. Metal monitoring in coastal environments, pp. 239–237. In: Seelinger U., deLacerda L.D., Patchineelam S.R. (Eds.), Metals in Coastal Environments of Latin America, Spring−er–Verlag, Berlin, 297 p.

26. Håkanson L., Jansson M., 1983. Principles of Lake Sedimentology. – Springer–Verlag, Berlin,Heidelberg, New York, Tokyo, 316 p.

27. Jonsson P., Jonsson B., 1988. Dramatic changes in the Baltic sediments during the last threedecades. Ambio, 17:158–160.

28. Jonsson P., Carman R., Wulff F., 1990. Laminated sediments in the Baltic – a tool for evaluatingnutrient mass balance. Ambio, 19:152–158.

29. Niemistö L., Voipio A., 1981. Notes on the sediment studies in the Finnish pollution research inthe Baltic Sea. Rapp. P. v. Reun. Cons. Int. Explor. Mer., 181:87–92.

30. Rosenberg R., 1982. The sea – life and environment (in Swedish). Liber, 193 p.31. Seibold E., Berger W.H., 1982. The Sea Floor. Springer–Verlag, Heidelberg, 288 p.32. Turekin K.K., Wedepohl K.H., 1961. Distribution of the elements in some major units of the

earth’s crust. Bull. Geol. Soc. Am., 72:175–192.33. Wallin M., 1990. Eutrophication of coastal waters – load models for nutrients (in Swedish); Upp−

sala univ., UNGI Report, 225 p.

Page 38: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

Życiew Bałtyku

AutorLena Kautsky

Uniwersytet w Sztokholmie

TłumaczeniePaweł Migula

Zeszyt 2

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 39: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

Zeszyt ten jest komplementarny z drugim odcinkiem programu telewiz−yjnego, „Życie w Bałtyku” serii „Środowisko Morza Bałtyckiego”. Przy−gotowany został z myślą o studentach różnych kierunków studiów przy−rodniczych. Poziom kursu dostosowano dla studentów początkowych lat.

Treść kursu obejmuje podstawy biologii, systematyki i ekologii z nasta−wieniem na ekosystemy Bałtyku, uwzględniając zespoły organizmówi ich interakcje ze środowiskiem.

Celem tej części kursu było również „przetarcie szlaków” dla kolejnychprac tej serii, poświęconych ekosystemom Bałtyku i problemom środow−iskowym, w powiązaniu z gospodarką składnikami mineralnymi (azoti fosfor powodujące eutrofizację). Bardziej szczegółowo omówionooddziaływanie zasolenia i temperatury w funkcjonowaniu ekosystemów.Z drugiej strony pominięto lub potraktowano bardzo ogólnikowo wieleelementów, które mają istotne znaczenie z innego punktu widzenia (np.ekologia populacji poszczególnych gatunków) Bardzo skrótowopotraktowano podstawowe wiadomości z systematyki, biologii i ekologiiw działach poświęconych niektórym ekosystemom a szczególnie rybomi rybołówstwu.

Odnośniki do piśmiennictwa są bardzo ogólne i cytowane są jedyniepozycje w języku angielskim. W treści nie zamieszczano odnośników dopiśmiennictwa (za wyjątkiem rycin i tabel). Pomocą dla Czytelnika będziezałączony słowniczek stosowanych terminów.

Ake Andersson, Swedish Sports Mens Association, Björn Helander,Swedish Museum of Natural History, Rigert Munsterhjelm, Heiki Sale−maa i Lars Rydén wnieśli istotny i konstruktywny wkład do treści tejczęści kursu. Także koordynator Eugenij Krasnov, Gunnar Persson, OlofSandström z Coastal Research Institute of the National Fishery Boardof Sweden, Marianne Pedersen i Nils Kautsky pomogli udoskonalić tekst.Benny Kullinger ma istotny udział w edycji tekstu. Z pomocy MarkaSaltera korzystano w sprawach językowych.

Uppsala, w październiku 1991Lena Kautsky

Page 40: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA ...................................................................................................... 2

1. WPROWADZENIE ................................................................................................ 41.1. Ekosystemy morskie ............................................................................................... 41.2. Specyficzne warunki Bałtyku .............................................................................. 51.3. Historia naturalna Morza Bałtyckiego .............................................................. 7

2. PODSTAWY EKOLOGII ......................................................................................... 92.1. Co to jest ekologia? ................................................................................................. 92.2. Główne grupy organizmów żyjących w ekosystemach morskich .............. 92.3. Sieć troficzna ......................................................................................................... 132.4. Przepływ energii ................................................................................................... 14

3. EKOSYSTEMY BRZEGOWE BAŁTYKU .................................................................. 153.1. Wybrzeże jako obszar wysokiej produkcji ...................................................... 153.2. Pas zielenic ............................................................................................................. 153.3. Pas morszczynu ..................................................................................................... 163.4. Pas omułka .............................................................................................................. 173.5. Ekosystemy płytkiego piaszczystego dna –

znaczenie dla produkcji ryb ............................................................................... 183.6. Rozlewiska – płytkie wody wolno przekształcające się w ląd ................... 19

4. MORZE OTWARTE, GŁĘBOKIE DNA MORSKIE I KATTEGAT ................................... 204.1. System wód otwartych – zespół pelagialu ...................................................... 204.2. Ekosystemy głębszej strefy miękkiego dna .................................................... 224.3. Wybrzeże Kattegatu – porównanie ................................................................... 24

5. RYBY, PTAKI I SSAKI ........................................................................................ 285.1. Ryby i rybołówstwo .............................................................................................. 285.2. Ssaki – gatunki zagrożone .................................................................................. 305.3. Ptaki ......................................................................................................................... 32

6. ŻYCIE W STRESIE – NATURALNYM I ANTROPOGENNYM ...................................... 346.1. Życie w zimie .......................................................................................................... 346.2. Adaptacja do zmiennego zasolenia .................................................................. 346.3. Wrażliwość na zanieczyszczenia ....................................................................... 35

7. PODSUMOWANIE .............................................................................................. 37

8. SŁOWNICZEK ................................................................................................... 38

9. PIŚMIENNICTWO .............................................................................................. 42

Page 41: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 4

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

1.WPROWADZENIE

1.1. Ekosystemy morskieWiększą część powierzchni ziemi, w 70%pokrywają wody, głównie słone o stałej za−wartości soli, około 3,5% (35‰). Środowi−ska te nazywamy morskimi, w odróżnie−niu od środowisk słodkowodnych, nazy−wanych limnicznymi, głównie jeziori rzek, zasadniczo pozbawionych soli.Życie powstało w środowisku wodnym,lecz woda jest ciągle niezbędnym skład−nikiem wszelkich ziemskich form życia.Środowisko wodne jest nadal niezbędnedla rozrodu i utrzymania młodocianychform wielu organizmów morskich, z wol−no żyjącymi stadiami larwalnymi. Orga−nizmy, zarówno rośliny jak i zwierzęta, sązdolne do życia w środowisku wodnym bezwykształcania specjalnych strukturpodporowych, które konieczne są organiz−mom zamieszkującym lądy. Opływowekształty równocześnie umożliwiają akty−wne poruszanie się w wodzie wielu ruchli−wym organizmom morskim.Woda jest jednym z najbardziej specy−ficznych naturalnych związków chemi−cznych. W wodzie rozpuszcza się wielesubstancji, inne mogą być w wodzie za−wieszone, jak na przykład krople oliwyi cząsteczki stałe. W ten sposób wodastaje się środkiem transportowym dla składników pokarmowych, substancji zanieczyszczają−cych, martwej materii organicznej i organizmów żywych. Substancje, zarówno składniki pokar−mowe, podstawowe pierwiastki jak i substancje zanieczyszczające mogą łatwiej lub trudniejprzenikać do organizmów wodnych.Związki nierozpuszczalne w wodzie, na przykład oleje i tłuszcze a także wiele innych związkóworganicznych, zatrzymuje się na powierzchni wody, gdzie czasami tworzą cienką warstewkę.Praktycznie na powierzchni prawie wszystkich jezior a także powierzchnie morskie występująniektóre substancje tworzące bardzo cienką, czasami jednocząsteczkową błonkę z tych nieroz−puszczalnych substancji. Wiele tych związków, jak zanieczyszczenia z wycieków ropy, jest to−ksycznych dla organizmów żywych.Zimą w szerokościach północnych wody zamarzają. Na szczęście, stała postać wody – lód – jestlżejszy i unosi się na powierzchni. W ten sposób oddzielane są masy wodne, co osłabia proces za−marzania. Inna, bardziej istotna właściwość wody pozwala zimą na utrzymanie jej w postaci płynnej.Woda ma najwyższą gęstość w temperaturze 4°C. Zimniejsza, cięższa woda opada ciągle w kierunku

Ekolog morski, nurkuje na głębokości 17 metrów notując pokry−cie dna muszlami omółka jadalnego [Foto: Hans Kautsky.Zakład Ekologii Systemów, Uniwersytet w Sztokholmie].

Page 42: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

dna, a cieplejsza wędrując ku powierzchni oziębia się. Tak więc zanim zacznie się proces zamarza−nia cała objętość wody musi być oziębiona.Morskie zwierzęta mają wiele przystosowań, w tym także zdolność do pobierania tlenu roz−puszczonego w wodzie. Tlen może rozpuszczać się w stężeniu około 10 mg O2 na litr wody.Zwierzęta mogą więc „oddychać” w wodzie, oczywiście jeśli zawartość tlenu obniży się mogąsię dusić i giną. Tlen nie jest zasadniczo czynnikiem limitującym w górnych warstwach wody,lecz może nim być na większych głębokościach.Wśród zwierząt morskich znajdziemy wszystkie formy życiowe. Trawy morskie i glony pełniąw morzu rolę podobną do spełnianej na lądzie przez rośliny zielne. Drobne organizmy, na przy−kład bakterie i plankton stanowią podstawę systemów morskich. Znajdujemy tam równieżmnogość zwierząt bezkręgowych. Wśród kręgowców dominującą rolę pełnią ryby, lecz w śro−dowisku morskim spotykamy również największe z żyjących dzisiaj ssaków – walenie.Ekosystemy morskie nie są jednorodne. Przeciwnie, są one przynajmniej tak zmienne jak bar−dziej znane nam ekosystemy lądowe, z różnorodnością nisz, które zajmują zwierzęta i rośliny(Ryc. 1). W wodach otwartych, w tak zwanym pelagialu, przeważają specyficzne warunki. Wy−stępują tam inne zespoły organizmów żywych aniżeli w strefie dennej, zwanej bentosem.Również tam zaznaczają się różnice między dnem miękkim a dnem skalistym lub twardym.Różnice między tymi wszystkimi wyróżnionymi zespołami pogłębia się wraz z głębokością. Kom−binacja różnych fizycznie środowisk o szerokim zakresie zasolenia i wahaniach termicznychpanujących na wodach płytkich i otwartych wzdłuż strefy brzegowej, a także w głębokichwarstwach dennych oferuje zmienność środowisk zamieszkującym je organizmom.Środowisko morskie nakłada wiele ograniczeń dla eksploatacji przez człowieka, która jestomijana na przykład przez nadmierny wyłów i zanieczyszczenie.

1.2. Specyficzne warunki BałtykuMorze Bałtyckie jest jednym z największych zbiorników wód słonawych na świecie. Jest takżerelatywnie młode, utworzone w okresie lodowcowym z aktualnym zasoleniem praktycznie niezmienionym od blisko 3 000 lat. W skali ewolucji jest to okres relatywnie krótki.W porównaniu z środowiskami pełnomorskimi Morze Bałtyckie z swoimi zasolonymi wodamijest wyjątkowo ubogie w florę i faunę (Ryc. 2). Liczba występujących tam gatunków morskich

Ryc. 1. Główne ekosystemy środowisk wodnych. Wody otwarte – pelagial; warstwy denne – bentos i różnestrefy przybrzeżne, epilitoral, litoral i sublitoral [L. Kautsky].

Page 43: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

gwałtownie maleje. Poczynając od Cieś−nin Duńskich w kierunku Bałtyku Wła−ściwego, dalej do Zatoki Fińskiej, przezMorze Archipelagowe do Morza Botnic−kiego, kończąc na Zatoce Botnickiej.Spośród 1 500 większych zwierząt wystę−pujących u wybrzeży Norwegii w central−nym Bałtyku. można spotkać zaledwie 70gatunków. Z liczby około 150 większychgatunków glonów występujących u wy−brzeży Norwegii wybrzeże Finlandii mazaledwie 24 gatunki (Ryc. 3).W porównaniu z warunkami pełnomor−skimi liczba gatunków w Bałtyku jestmała. Dlatego liczba gatunków „oczeku−jących”, zdolnych do zasiedlenia nisz eko−logicznych po eliminowanych gatunkachjest niewielka, o ile nie równa zeru.Dlatego poważne jest ryzyko zanikuwszelkich funkcji życiowych spowodowa−nych zakłóceniami w środowisku. Główneprzyczyny takiego ubóstwa żyjących formto stale obniżające się stężenie soli i gra−dient zasolenia. Jedynie nieliczne organi−zmy morskie zaadaptowane do zasolenia35‰ są zdolne do regulacji poziomu wodyw komórkach w warunkach zmiennegociśnienia osmotycznego powodowanegozmniejszaniem się zawartości soli mor−skiej.Wody w Bałtyku Właściwym są słonawe,z zawartością soli około 5–6‰ (Ryc. 3).W Morzu Botnickim zasolenie jest równeokoło 4‰, a w Zatoce Botnickiej woda jestjuż prawie słodka. Znaczne wahania za−solenia występują w Kattegacie, pomię−dzy 15–30 ‰. W samym Bałtyku waha−nia te są mniejsze. W Morzu Botnickimpoziom soli jest prawie stały.Także temperatura oddziałuje na życiew Bałtyku. Dlatego gradientowi zasole−nia towarzyszą zmiany długości sezonuprodukcyjnego, od zaledwie 4–5 miesięcyw wysuniętych na północ, skutych przez6 miesięcy lodem obszarach Zatoki Bot−nickiej do 8–9 miesięcy w Kattegacie,gdzie lód pojawia się tylko w zimnych la−tach. Tak więc w pewnych przypadkachraczej temperatura niż zasolenie jestczynnikiem ograniczającym organizmommorskim możliwość dalszej penetracjiw głąb Bałtyku. Temperatura wód po−

Ryc. 2. Zawartość soli a całkowita liczba gatunkóww wodach morskich, zasolonych i słodkich.

Ryc. 3. Czynniki ograniczające rozprzestrzenienieniektórych gatunków morskich: a. Macoma baltica, b. omółekjadalny Mytilus edulis, c. dorsz, d. morszczyn Fucus vesiculosus,e. chełbia modra Aurelia aurita, f. płastuga, g. makrela, h.rozgwiazda Asterias rubens, i. krab Carcinus maenas, j.morszczyn Fucus serratus. Linie przerywane – izohaliny wódpowierzchniowych. Liczby w nawiasach – ilość dni z lodempokrywającym płytkie części obszaru. Liczby w kołach –liczba gatunków makrofauny [wg Jansson 1970].

Page 44: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

wierzchniowych waha się w podobnym zakresie, od −2°C zimą do około +25°C podczas ciepłegolata. Okres, w którym masy wody utrzymują wysoką temperaturę wydłuża się od północy kupołudniowi. Gradient zasolenia i okresy kiedy wody nie zamarzają w różnych obszarach poka−zano na Ryc. 3.Inny czynnik abiotyczny to wahania poziomu wody. Dzienne różnice pływów na Morzu Pół−nocnym sięgają 20 cm, podczas gdy na Bałtyku są bardzo nieznaczne. Zmiany pogody mogąjednakże spowodować znaczne, nieregularne różnice poziomu wody we wszystkich obszarachprzybrzeżnych, zależnie od ciśnienia powietrza, kierunku i siły wiatru a także pory roku. Wzdłużwybrzeży poziom wód może zmieniać się do 1 m. Wiosną częste są długie okresy z niskim stanemwody, zaś jesienią przeważają długie okresy z wysokim stanem wód.Kattegat jest pod względem biologicznym całkowicie odmienny niż Bałtyk na południe od cieśninduńskich. W Kattegacie stwierdza się raczej intensywne mieszanie wód, zarówno z MorzemPółnocnym jak i z Bałtykiem Właściwym. Na wybrzeżach Kattegatu woda mają prawie estu−aryjny charakter, szczególnie w wewnętrznych zatokach archipelagu. W porównaniuz pełnomorskimi warunkami Atlantyku, z zasoleniem około 32‰, wielkość ta w ciągu roku wahasię między 15 a 30‰. Kattegat pełni więc mniej lub bardziej rolę estuarium dla Morza Pół−nocnego z wielu typowymi przedstawicielami gatunków morskich – rozgwiazdami, strzykwa−mi, jeżowcami i innymi, które spotykamy wzdłuż wybrzeży. Ponieważ Kattegat jest biologic−znie bardzo zróżnicowany, tę część rejonu Bałtyku omówimy oddzielnie.

1.3. Historia naturalna Morza BałtyckiegoOd kiedy, jakieś 15 000 lat temu, z Skandynawii zaczął ustępować lodowiec z ostatniego zlo−dowacenia łożysko Morza Bałtyckiego zmieniało kilkakrotnie warunki, od słodkowodnego domorskiego. Pierwszy duży zbiornik wodny nie miał połączenia z Atlantykiem, dlatego był dużymjeziorem lodowcowym – Bałtyckie Jezioro Lodowcowe. Około 10 000 lat wstecz, na wysokościSztokholmu w środkowej Szwecji, wody znalazły dojście do Atlantyku. Powstało pierwsze morzesłonawe – Morze Joldiowe. Lecz już 2 000 lat później podwyższanie się lądu spowodowałozamknięcie tego połączenia i w okresie ponownej izolacji utworzyło się Jezioro Ancylusowe.Ponownie, z powodu wypiętrzania lądu powierzchnia jeziora wzrosła do takich rozmiarów, żezatopiła Wyspy Duńskie. W taki to sposób, około 7 000 lat temu, powstało obecne połączeniepoprzez cieśniny Duńskie. Ponownie wróciły warunki morskie, lecz od tego czasu zasolenieMorza Bałtyckiego obniża się. Obecny niski poziom zasolenia utrzymuje się już przez około3 000 lat.Wszystkie organizmy żywe Bałtyku są imigrantami z regionów sąsiednich. Pojawiały się w Bał−tyku w różnych okresach, by albo przeżyć albo zaniknąć z powodu zmieniających się warun−ków środowiskowych. Wśród imigrantów można wyróżnić trzy odmienne typy.Pierwszy z nich to organizmy morskie z estuariów płytkich rejonów przybrzeżnych Atlantykui Morza Północnego. Są one zaadaptowane do warunków typowo morskich (stężenie soli powyżej30‰) lub wód słonawych. Do tej grupy należą glon morszczyn, omułek i ryby – szprot i dorsz.Drugą grupę imigrantów tworzy flora i fauna słodkowodna z jezior kontynentu Europy, naprzykład nitkowaty glon Cladophora glomerata i ryby – okoń i szczupak.Obie wymienione grupy organizmów są źle zaadaptowane do zimnych wód, co powoduje ubóstwogatunków w głębszych warstwach przydennych w odróżnieniu do warunków panującychw wodach morskich, gdzie bogatsze zespoły organizmów spotykamy właśnie na większychgłębokościach.Trzecią nieliczną grupę tworzą imigranci z epoki lodowcowej, którzy przywędrowali z różnychstron. Gatunki wód arktycznych lub słonawych, które pojawiły się z wschodu lub północyzachowały stare nazwy, jak na przykład duża stonoga Saduria entomon (jej stara nazwa to Mesi-dothea entomon) i słodkowodna krewetka Mysis relicta. Kilka innych polodowcowych imigrantówprzywędrowało z zachodu. Są to także morskie, arktyczne gatunki, lecz ponieważ nie są onezdolne do życia w warunkach słodkowodnych, musiały przywędrować trasą zachodnią.

Page 45: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

Przykładem jest glon, brunatnica Sphacelaria arctica i małż Macoma calcarea. Ta grupa reliktówpolodowcowych występuje poniżej strefy letniej termokliny, a więc w głębszych, zimniejszychwodach Bałtyku.Stwierdziliśmy obecnie, że niektóre gatunki Bałtyku są bliskimi krewniakami gatunkówz Ameryki Północnej, jak na przykład omułki (Mytilus). Zmieni to zapewne w przyszłości naszepoglądy na biogeografię Morza Bałtyckiego.Wiele organizmów bałtyckich, zarówno te które przywędrowały z wód słodkich jak i typowomorskie, nie może osiągać takich samych rozmiarów jak w swoim pierwotnym środowisku.Typowym przykładem jest śledź bałtycki, który jest mniejszą formą śledzia atlantyckiego. Takżeomułki z Bałtyku nigdy nie osiągają takich rozmiarów jak osobniki znajdowane u wybrzeżyKattegatu. Podobnie, słodkowodne ślimaki Theodoxus są mniejsze w środowiskach wódsłonawych niż osobniki żyjące w wodach słodkich. Podobne zjawisko spotykamy równieżu roślin. Wszystkie glony krasnorosty są mniejsze niż ich krewniacy z Morza Północnego.W chwili obecnej przynajmniej kilkanaście gatunków roślin i zwierząt jest w stanie adaptow−ać się do życia w wodach słonawych. W porównaniu z osobnikami tego samego gatunkuwystępującymi w środowisku pełnomorskim wiele glonów morskich żyjących w Bałtyku magrubsze ściany komórkowe, co pozwala im utrzymywać właściwe stężenia jonów w komórkach.Wydaje się mało prawdopodobne by Bałtyk miał swoje gatunki endemiczne. Morze Bałtyckieprawdopodobnie nie istniało na tyle długo by ewolucja wytworzyła tam nowe gatunki. Fakty−cznie, wykazano, że prawie wszystkie gatunki, które wcześniej uznawano za unikalne tylkodla Bałtyku okazały się zaadaptowanymi odmianami, występującymi również gdzie indziej.Są one więc zaledwie w randze podgatunku lub reprezentują grupy mało zbadane i trudne doidentyfikacji taksonomicznej. Flora i fauna Bałtyku jest dlatego wyraźnym przeciwieństwemdla Morza Śródziemnego, gdzie 40% roślin uznawanych za endemity.

Page 46: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

2.PODSTAWY EKOLOGII

2.1. Co to jest ekologia?Złożoność naturalnych układów, których częścią są organizmy żywe, nazywamy ekosystemem.Ekosystem tworzą nie tylko organizmy żywe, lecz także wiele nieożywionych, abiotycznychskładników środowiska, w których organizmy te występują. Co najważniejsze obejmuje takżewszystkie współzależności, które łączą żywe i nieożywione komponenty w funkcjonalny sys−tem.W ekosystemie gatunki powiązane są wzajemnie w systemie wielokierunkowych współzależ−ności. Najbardziej podstawowym jest sieć pokarmowa, gdzie jeden gatunek żywi się drugim.Dlatego rośliny zjadane są przez zwierzęta a i te zjadane są przez inne gatunki zwierząt.Występuje także szereg innych interakcji i powiązań. Gatunki mogą służyć jako środek trans−portu dla zarodników, pyłku lub jaj a inne gatunki mogą wykorzystywać do swojej ochrony.Zależności, w których korzyści odnoszą obaj partnerzy nazywamy symbiozą. Współzależność,gdzie jeden z gatunków wykorzystuje drugi nazywamy antagonizmem. Ekosystemy ewolucyjniestarsze mają charakter bardziej złożony z silniej rozbudowanymi współzależnościamii wzajemnymi powiązaniami międzygatunkowymi.W każdym zespole gatunki różnią się pełnionymi tam funkcjami. Dla scharakteryzowaniazasadniczej roli jaką pełni w zespole dany gatunek używamy najczęściej terminu nisza ekolo−giczna. W pojęciu tym zawarte są wszystkie powiązania danego gatunku na poziomie popula−cji, zespołu i ekosystemu. Powiązania te obejmują takie czynniki jak optima i zakresy toler−ancji na wszystkie abiotyczne zmienne środowiskowe, np. zasolenie i temperatura, grupy or−ganizmów wykorzystywane jako baza pokarmowa danej populacji, a także te organizmy, dlaktórych w miejscu bytowania osobniki tej populacji same stają się źródłem pokarmu.Środowisko występowania danego ekosystemu nazywamy biotopem. Dno miękkie lub twarde,wody otwarte to przykłady biotopów morskich. Część biotopu, którą zajmuje dany gatuneknazywamy siedliskiem. Wzdłuż wybrzeży Bałtyku przykładem siedliska drobnych skorupiakówmoże być „las” tworzony na dnie przez plechy morszczynu.Ekologia jest kluczową gałęzią wiedzy dla osób zajmujących się zmianami w ekosystemach,zarówno pochodzenia naturalnego jak i powstałymi przez działalność człowieka. Ścisłe więzymiędzy środowiskiem i żyjącymi tam gatunkami będą wpływać na równowagę ekosystemui warunki życia jego mieszkańców. Jedynie wiedząc jak funkcjonuje cały system możemy zro−zumieć jak zmiany jego nieożywionych (abiotycznych) czynników mogą wpływać na zespołyorganizmów.

2.2. Główne grupy organizmówżyjących w ekosystemach morskich

Ekosystemy morskie reprezentuje szeroka gama zarówno zwierząt jak i roślin (Tab. 1). Przed−stawimy poniżej ogólną charakterystykę niektórych ważniejszych grup.Glony stanowią główne grupy roślin morskich. Są to rośliny skrytopłciowe nie posiadającekwiatów ani systemów korzeniowych, zamiast tego przytwierdzając się do podłoża za pomocąorganów czepnych. W zależności od posiadanego barwnika, glony możemy podzielić na zielen−ice, brunatnice i krasnorosty. Glony, podobnie jak wszystkie rośliny, mają zdolność do fotosyn−tezy a ich wzrost zależy od dostępności światła słonecznego. Wyspecjalizowaną grupą glonów

Page 47: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

są ramienice (Charophyta), posiadającestruktury przypominające korzenie,którymi mocują się w podłożu. Trawamorska wraz z innymi zanurzonymiw wodzie roślinami wyższymi to fanerof−ity, posiadające kwiaty i korzenie leczw ich łodydze jest mniej struktur wzma−cniających aniżeli u fanerofitów lądowych(porównaj z ramką Informacje o rośli−nach)Główne grupy zwierząt morskich to bez−kręgowce – zwierzęta bez szkieletów we−wnętrznych. Wśród nich spotykamy za−równo największe jak i najbardziej zmi−enne grupy zwierząt. Opiszemy tutajtylko pięć grup, z przedstawicielami waż−nymi dla Bałtyku. (por. z ramką Infor−macje o zwierzętach). Najważniejszewśród niemorskich grup bezkręgowcówsą larwy owadów, spotykane w prawiewszystkich słodkowodnych częściach Bał−tyku. Kręgowce są lepiej poznane i obej−mują takie grupy jak ryby, płazy takie jakżaby, niektóre ssaki i ptaki.Bakterie są prostymi jednokomórkowcami. Nazywamy te organizmy prokariotycznymi, gdyżnie posiadają dobrze rozwiniętego jądra komórkowego. Bakterie są obecne wszędziew środowiskach morskich a także w żyjących tam, innych, organizmach. Szczególną grupą sąsinice (Cyanophyta). Niektóre z sinic są zdolne do wiązania azotu atmosferycznego, cechy obe−cnej jedynie u bakterii.Wprowadzimy również poniżej podział na trzy kategorie – plankton, nekton i bentos, którenie odnoszą się do podziału systematycznego lecz raczej do sposobu życia.Plankton to wszystkie organizmy morskie, które unoszą się biernie lub ich aparat ruchowynie jest na tyle wydajny by przeciwstawić się ruchom mas wody w ich środowisku. Niektóregatunki planktonowe mają narządy ruchu, takie jak wici lub czułki, umożliwiające im porus−zanie się w toni wody i pionowe przemieszczanie się w różnych porach doby.

Fitoplanktonem nazywamy swobodnie pływające drobne glony. Wśród nich możemy wyróżnićokrzemki – drobne krzemionkowe jednokomórkowce i bruzdnice – jednokomórkowe glony z wi−ciami umożliwiającymi im poruszanie się w wodzie. Wolno pływające zwierzęta tworzące zo−oplankton, obejmują takie grupy jak widłonogi, wrotki i jednokomórkowe orzęski.

W odróżnieniu od nich nekton to wszyscy konsumenci, którzy są w stanie utrzymać się w strefiewysokiej produktywności, przeciwstawiając się prądom, które mogą je stamtąd usunąć. Zdol−ność pływania pozwala im także na migracje z jednego obszaru do drugiego, dlatego mogą onewybierać odpowiednie siedliska, w których spędzają różne okresy życia. Ta grupa jest zdomi−nowana przez ryby. Gatunki takie jak węgorz mogą w trakcie swojego życia wykorzystywaćróżnorodne siedliska Bałtyku. Ich stadia larwalne żyją w głębokim morzu, pod powierzchniąwód otwartego oceanu i w wodach przybrzeżnych. Postaci dorosłe zamieszkują środowiskasłodkowodne, za wyjątkiem końcowej fazy migracji na tarło.

Do bentosu zaliczamy te organizmy, które przytwierdzone są do dna. Miejscem przymocow−ania mogą być kamienie lub skały (dna twarde) względnie piasek lub muł (dna miękkie). Ben−tos odnosimy do oddzielnych ekosystemów dennych.

Tab. 1. Zagęszczenie populacji głównych grup zwierzątmorskich w okolicach Kaliningradu.

A. PLANKTON (W objętości wody – Liczba osobników w m3)

Bakterie 1,5–2,0 × 106

(Toń morska, powierzchnia wody)Protozoa (wszystkie) 10–40 × 106

Crustacea (Zalew Wiślany) 50–550 × 103

Mollusca (larwy Mytilis edulis) 500 × 103

Crustacea (Copepoda, Cladocera) 10–50 × 103

B. FAUNA BENTOSU (Na dnie – Liczba osobników na m2)

Crustacea, Ostracoda 30–50 × 103

Oligochaeta, Polychaeta 1–3 × 103

Bryozoa 1–2 × 103

Mollusca, Gastropoda 5–15 × 103

Insecta, Diptera 3–9 × 103

Mollusca (Dreissena) 1 × 103

Mollusca (Mytilus, Macoma, Mya) 0,05–0,3 × 103

Page 48: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

INFORMACJE O ROŚLINACH

Glony występujące na twardych dnach

Fucus vesiculosus Fucus serratus Laminaria digitata Laminaria saccharinabrunatnica brunatnica brunatnica brunatnica(morszczyn) (morszczyn) (listownica) (listownica)

Cladophora glomerata Enteromorpha Ceramium Furcellariazielenica zielenica krasnorost krasnorost

Ramienice i rośliny jednoliścienne żyjące na miękkich dniach

Chara Zostera marina Potamogeton Najasramienica trawa morska (rdestnica) (jezierza)

Page 49: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

INFORMACJE O ZWIERZĘTACH

Zwierzęta miękkiego dna

Macoma baltica Cardium Mya arenaria Amphiura i Ophiura Nereis Saduria entomonmięczak mięczak mięczak Szkarłupnie (Wężowidła) Wieloszczet skorupiak

Zwierzęta twardego dna

Asterias rubens Balanus improvisus Idothea Mytilus edulis Gammarus Carcinus meanasrozgwiazda skorupiak (kaczenica) skorupiak mięczak skorupiak skorupiak

Mięczaki: Ślimaki sko−rupkowe, ślimaki nagie,małże, ostrygi, kałamar−nice to wszystko mięcza−ki. Ciało mięczaków jestmiękkie, lecz większośćz nich chroni twarda sko−rupa zbudowana z wę−glanu wapnia. Małże tojedna z grup mięczakówktórych muszla podzie−lona jest na dwie połów−ki. Obie części przytrzy−mują razem bardzo silnemięśnie, chroniąc w tensposó miękkie części cia−ła. Ślimaki to najlicz−niejsza grupa mięcza−ków. Większość z nichchroni pojedyńcza, spi−ralna muszla w którejzwierzę może się schro−nić w razie niebezpie−czeństwa.

Skorupiaki: homary, ra−ki, kraby, krewetki towszystko względnie dużeskorupiaki zaliczane dodziesięcionogów. Wszy−stkie są wyposażone w ze−wnętrzny wapienny szkie−let. Równonogi to w wię−kszości drobne morskieskorupiaki, których liczniprzedstawiciele występu−ją w pasie glonów. Wśróddrobnych skorupiakówwyróżniają się widłonogi,które są najliczniejszągrupą zwierząt. Są oneważnym składnikiem ze−społów planktonu, pod−stawowym dla morskichłańcuchów pokarmowych.Pąkle to osiadłe skorupia−ki, pospolite na skalistychwybrzeżach. Odżywiają sięnapędzając pokarm w oko−lice otworu gębowego.

Wieloszczety: Więk−szość wieloszczetów tozwierzęta morskie na−leżące do pierścienic, ro−baków z segmentowa−nym ciałem. Każdy se−gment wieloszczeta maparę wiosłowatych 1ubgałązkowatych strukturzwanych parapodiami(pranóża). Pełnią onezadania w lokomocjii służą jako skrzela. Wię−kszość z wieloszczetówżyje w osłonach i wyła−wia cząsteczki pożywie−nia z wody.

Szkarłupnie: rozgwiaz−dy, jeżowce i wiele innychszkarłupni z kolczastymlub skórzastym, pance−rzem, to zwierzęta o pro−mienistej budowie, żyjącew strefie dennej. Szkarłu−pnie są typowymi przed−stawicielami środowiskpełnomorskich. Szcze−gólną cechą szkarłupnijest tak zwany układ wo−dny, sieć wodnych kana−lików łączących się z nóż−kami wodnymi uczestni−czącymi w poruszaniusię, odżywianiu i wymia−nie gazowej.

Mszywioły: Są to drobneosiadłe zwierzęta, którychciała tworzą cienkie osłonypokrywające glony lubskały. Tysiące osobnikówtworzy kolonie o rozmia−rach jednego centymetra.

Page 50: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

2.3. Sieć troficznaOrganizmy mogą wykorzystywać różne postaci energii. Większość roślin, np. fitoplankton, glony,rośliny wyższe, uzyskuje potrzebną energię bezpośrednio z promieniowania słonecznego,wykorzystując zielony chlorofil a czasami inne barwniki tak jak krasnorosty i brunatnice.Rośliny są producentami pierwotnymi ekosystemu, tworząc materię organiczną z wodydwutlenku węgla i składników mineralnych. Zwierzęta odżywiające się roślinami są nazywanezwierzętami spasającymi lub herbiworami. W ekosystemie spełniają one rolę konsumentów.Te zwierzęta, które polują na inne nazywamy drapieżcami. Wreszcie bakterie i generalniezwierzęta żyjące na martwej materii organicznej, detrytusie, nazywamy reducentami.Rozkładając materię organiczną przywracają one ekosystemowi substancje mineralne ze skła−dników odżywczych.

Ryc. 4. Wydajność przemieszczania energii między poziomami troficznymi, np. produkcja pierwotnaprzez fitoplankton, odżywianie się zooplanktonu, drapieżnictwo ryb i fok. Na każdym etapie stratyenergii sięgają 90%.

Ryc. 5. Niektóre uogólnione sieci troficzne twardego dna, miękkiego dna i strefy pelagialu w Bałtykuwłaściwym [wg Jansson 1972].

1. Larwa muchówki 2. Stonoga 3. Ciernik 4. Szczupak 5. Okoñ 6. Skorupiak (wid³onogi) 7. Omó³ek 8. Wieloszczet 9. Ryba babkowata10. Ma³¿e11. Kaczka edredonowa12. �led�13. Plankton

14. Dorsz16. Skulpin (glowacz)17. Kie³b18. Fl¹dra19. Skorupiak20. Mesidotea21. Mezofauna

(a) Pas Cladophora(b) Pas Fucus(c) Pas Omó³ka(d) Miêkkie dno

Page 51: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

W środowisku morskim spotkamy wszystkie cztery typu sieci troficznych. Prostą siećpokarmową przechodzącą od fitoplanktonu do zooplanktonu i dalej przez ryby do fok przed−stawia Ryc. 4. Na każdym etapie tracone jest 90% energii. Diagramy sieci troficznychdostarczają dobrych modeli dla prezentacji skomplikowanych interakcji zachodzących w zespole,ukazując główne szlaki przepływu energii w ekosystemie (Ryc. 5).W ekosystemach morskich reducenci pełnią specjalną rolę. Na znacznych głębokościach, poniżejstrefy umożliwiającej fotosyntezę, następuje ustawiczne uzupełnianie podstawowego źródłaenergii w postaci opadających szczątków martwych organizmów. Zwierzęta wykształciły wie−le różnorodnych technik służących odżywianiu się detrytusem. Zwierzęta filtrujące zawies−zone cząsteczki z wody są najbardziej charakterystyczne dla stref pływów i obszarów, gdzieruchy wody są stosunkowo szybkie. Zwierząt odżywiających się martwymi resztkamizjadających tylko wybrane fragmenty lub cały otaczający osad, najwięcej występuje w głębszychobszarach i w miękkich osadach dennych. Wiele gatunków z obu grup zakopuje się lub zako−puje się w podłożu. Stanowi ona część fauny żyjącej w warstwie osadów. Warto odnotować, żew przypadku braku drapieżców, jak na przykład w strefie morza głębokiego, wielu przedsta−wicieli tej grupy to gatunki osiadłe, których część ciała wystaje ponad powierzchnię osadu.

2.4. Przepływ energiiEkosystemy wodne różnią się od ekosystemów lądowych lub glebowych pod względemprzepływu energii i sposobem gromadzenia biomasy. W ekosystemach lądowych znaczna częśćenergii jest magazynowana w biomasie na dłuższe okresy aniżeli w ekosystemach wodnych.Nawet jeśli w jakimkolwiek okresie stwierdzimy niski poziom biomasy to produkcja ekosys−temu wodnego jest wysoka.Wysoką produkcję pierwotną zabezpiecza drobny fitoplankton oświetlanej części masy wod−nej. W ciągu roku produkcja fitoplanktonu może przekroczyć 15–45 razy poziom jego aktual−nej biomasy, dlatego biomasa przy poziomie znacznie poniżej 50 g suchej masy/m2 możewyprodukować w ciągu roku więcej niż 1 kg suchej masy/m2. W wielu środowiskach wodnychprodukcja ta jest głównym zapasem energii dla całego systemu, stąd tak znaczący kontrastw odniesieniu do środowisk lądowych, gdzie wielka masa materii roślinnej jest zmagazynow−ana w postaci drewna na okres wielu lat.System, w którym wysoki jest dopływ składników odżywczych nazywamy eutroficznym. Wieleskładników pokarmowych pochodzi z lądu, lecz czasami również ważna jest produkcja pier−wotna sinic, tworząc warunki eutroficzne. Kiedy dopływ składników pokarmowych jestumiarkowany nazywamy je mezotroficznymi, a gdy jest niski oligotroficznymi. Jest to częstezjawisko w otwartym morzu. Płytkie zatoki są naturalnie produktywne i rzeczywiście niew−iele jest płytkich, oligotroficznych obszarów, o niskim dopływie składników odżywczych. Wzdłużwybrzeża Bałtyku wiele płytkich zatok stało się eutroficznymi w wyniku dopływu znacznychilości składników pokarmowych i charakteryzuje się wysoką produkcją. W warunkach skra−jnych, z wyraźnym przerostem dopływu materii organicznej i składników mineralnych będziesię rozwijać system saprobowy.W brzegowych i innych płytkich siedliskach morskich dodatkowy wkład wnoszą również roślinyporastające wybrzeża (Ryc. 5). Produkcja roślin wyższych a także glonów, zarówno makroi mikroskopowych, jest często bardzo wysoka. W przeliczeniu na jednostkę powierzchni jestona zazwyczaj o wiele wyższa niż produkcja planktonicznych glonów.W wodach zalewiskowych glony utrzymują przy życiu faunę zgryzającą bentosu i nektonu;jednak w głębszych wodach żywych roślin może brakować, dlatego zwierzęta bentosowe żyjącew warstwie miękkiego dna takich obszarów zabezpiecza jedynie deszcz opadających martwychszczątków z innych systemów morskich. W ekosystemach warstwy dennej, gdzie nie docierajuż światło dzienne, występuje głównie łańcuch pokarmowy detrytusożerców, z aktywnościąbakterii heterotroficznych i odtwarzaniem składników mineralnych.

Page 52: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

3.EKOSYSTEMY BRZEGOWE BAŁTYKU

3.1. Wybrzeże jako obszar wysokiej produkcjiEkosystemy brzegowe są najbogatszymi środowiskami morskimi Twarde dna w pobliżu wy−brzeża są najbogatsze gatunkowo, podczas gdy zespoły płytkiego, miękkiego dna są uboższew tym względzie. Najuboższe w gatunki to środowiska wód otwartych, mimo że pokrywają naj−większe obszary.Wysoka produkcja cechuje płytką strefę brzeżną. Światło a także dostępne dzięki nanoszeniuz lądu substancje mineralne, rzadko są czynnikami limitującymi produkcję pierwotną, zarównofitoplanktonu, glonów jak i traw morskich. Dostarczają one z kolei wystarczającego pożywieniadla małży i ryb zamieszkujących te płytkie obszary. Płytkie obszary przybrzeżne są także głów−nym miejscem gdzie odbywa się rozród i wylęga wiele gatunków ryb.Rozmieszczenie roślin dna morskiego zależy od szeregu czynników środowiskowych. Rozmieszc−zenie pionowe zależy od warunków oświetlenia. W Zatoce Botnickiej roślinność bentosu sięgaw głąb do około 10 m, do około 18–25 m w Bałtyku Właściwym i około 30 m w Bełcie.Poziome rozmieszczenie roślinności w kierunku południowo–północnym warunkuje szeregczynników środowiskowych, z których najważniejszym jest zasolenie. Obniżenie zasolenia wpły−wa na morfologię i rozmnażanie glonów morskich, prowadząc do tworzenia się niezdolnych doreprodukcji skarłowaciałych form.Innym, ważnym czynnikiem jest rodzaj dna morskiego. Ponieważ glony morskie pobierająskładniki mineralne z wody, dno jest przede wszystkim miejscem ich przytwierdzenia. Dnatwarde (skały i kamienie) stanowią dlatego najlepsze podłoża dla zielenic, brunatnic i krasno−rostów, podczas gdy ramienice i fanerofity spotykamy w osłoniętych miejscach osadów dennych(piaski, gliny, muły). Płytkie dna narażone na ostre falowanie lub przepływające wody są pod−łożami erozyjnymi i transportowymi. Dna piaszczyste w miejscach narażonych na falowaniesą często zupełnie pozbawione roślinności.Głębsze miękkie dna funkcjonują jako podłoże dla gromadzenia się materii. Są one często obcią−żane zanieczyszczeniami takimi jak np. metale ciężkie. W wyniku nagromadzenia znaczącychilości materii organicznej są one często pozbawione także tlenu. Oba czynniki stanowią zagro−żenie dla żyjących tam organizmów. Z drugiej zaś strony w takim płytkim dnie zakorzenionerośliny wodne mogą pobierać metale ciężkie i transportować je do pędów, udostępniając je w łań−cuchu pokarmowym.Typową strefowość stwierdzamy zazwyczaj na wybrzeżu skalistym Blisko powierzchni dominujątam zielenice, głębiej brunatnice i na większych głębokościach krasnorosty. W jeszcze głębszychwodach, gdzie światło limituje wzrost glonów, spotkamy różne zespoły zwierzęce.

3.2. Pas zielenicNa twardych dnach położonych najbliżej brzegu dominują nitkowate zielenice Cladophora glomera-ta. W strefie tej przebiega typowy cykl roczny. Wiosną, kiedy ustępuje pokrywa lodowa pojawiająsię silne zakwity osiadłych okrzemek, pokrywających nagie skały na linii wody, rozpoczynającsukcesję roczną. Okrzemki zastępują nitkowate brunatnice Pilayella, po których w lecie poja−wiają się zielenice Cladophora glomerata, po czym nitkowate krasnorosty Ceramium a jesienią i zimąbrunatnice. W poszczególnych częściach Bałtyku pas ten różni się wyglądem W Zatoce Botnic−kiej długo żyjące rośliny – Cladophora aegagrohila i mech wodny Fontinalis pojawiają się na głębo−

Page 53: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

kości 2 m, a więc w dolnej granicy oddziaływania morskiego lodu. W Zatoce Botnickiej stalewystępuje wiele gatunków słodkowodnych.Glony są producentami pierwotnymi tego ekosystemu. Wśród konsumentów dominują larwyowadów, słodkowodne ślimaki i w północnych partiach drobne ryby. Bardziej na południe latemdominują tam drobne skorupiaki, na przykład kiełże i równonogi, które są ulubionym pokar−mem drobnych ryb. Produkcja tej strefy, obejmująca glony i wiele drobnych zwierząt, jest w wię−kszości tracona i dryfuje do ukrytych zatok lub dalej, opadając w warstwie dennej morza.

3.3. Pas morszczynuNa twardym podłożu, poniżej górnej strefy jednorocznych zielenic, możemy spotkać silnie wy−różniający się pas morszczynu (Fucus vesiculosus). W północnym zasięgu występowania morszczy−ny sięgają w głąb do około 8 metrów, podczas gdy w cieśninach duńskich występują tylko w war−stwie powierzchniowej. Fucus vesiculosus jest jedynym przedstawicielem dużych brunatnic, któ−ry sięga po Alandię, Morze Archipelagowe i skaliste wybrzeża południowo–zachodniej Finlandii.Północny zasięg morszczynu umożliwia brak większych roślinożerców a także innych większychglonów konkurujących o wolną przestrzeń. W labiryncie płytkich wód otaczających archipelagod zewnątrz udział morszczynu w biomasie roślin jest szczególnie wysokiLatem Fucus może znacznie przerastać wiele nitkowatych gatunków zielenic i brunatnic. Kon−kurując o światło i składniki mineralne zagrażają one faktycznie zagrożeniem fotosynteziei wzrostowi morszczynu.Zespół morszczynu zamieszkuje wyjątkowo bogata fauna, w skład której wchodzą małże, ślimaki,skorupiaki, mszywioły a nawet larwy owadów. Jest to najbogatszy system w Bałtyku, obejmu−jący około 10 gatunków glonówi 30 gatunków większych zwierząt(Ryc. 6). Rozwój larwalny wielugatunków ryb, a wśród nich śle−dzia, odbywa się w pasie morsz−czynu, gdzie odżywiają się bogact−wem drobnych zwierząt. Fucus jestwśród glonów jedynym długo żyją−cym gatunkiem tworzącym pas natwardym dnie Bałtyku. Jest ondlatego gatunkiem kluczowym dlatych ekosystemów, a faktyczniedla całego Bałtyku.Plechy glonów, odrywane w wyni−ku sztormów, gromadzą się nabrzegu. Fucus może być dlategowykorzystywany przez rolnikóww celu wzbogacenia i nawożeniaubogich gleb archipelagu. Innączęść biomasy Fucus traci w odda−leniu od miejsc występowania.Odkładając się na dnie morza,stanowi jedno z ważniejszychźródeł biopierwiastków dla tegoobszaru.Rozmieszczenie biomasy glonów,obniżające się od południa ku pół−nocy, przedstawia Ryc. 7.

Ryc. 6. Makrofauna znaleziona na pojedynczym okazie Fucusvesiculosus, zajmującym objętość 1,4 l, we wrześniu (PółnocnyBałtyk). Na całkowitą liczbę 374 osobników składały się następującegatunki lub grupy: a. Idotea baltica, b. Idotea viridis, c. Gammarus spp.,d. Chironomidae, e. Hydrobia spp., f. Theodoxus fluviatilis, g. Mytilus edulis,h. Gasterosteus aculeatus, i. Potamoschistus minutus [wg Jansson, 1970].

Page 54: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

3.4. Pas omułkaNa głębokościach gdzie skąpe światło uniemożliwia już dalszy wzrost glonów na twardych dnachzdecydowanie dominują omułki (Mytilus edulis). Pas z omułkiem rozciąga się aż do głębokości,gdzie w zbyt mulistym dnie małże nie znajdują już miejsc do przytwierdzenia. Pas omułka za−czyna się zazwyczaj już na głębokości kilku metrów i często rozciąga się do głębokości 30 m.Niektóre krasnorosty mogą jeszcze rosnąć w niebieskawym świetle górnej części tej strefy.W innym przypadku występują tam tylko nieliczne gatunki bezkręgowców.Omułki żywią się filtrując z wody drobne cząsteczki opadającej na dno materii organicznej.Ich zdolność filtracyjna jest bardzo wysoka; na obszarze 160 km2 Asko w północnej części Bał−tyku Właściwego wszystkie małże mogą w ciągu dwu i pół miesięcy przefiltrować całkowitąmasę wody (średnia głębokość 20 m). Zawieszone cząsteczki po zjedzeniu są wykorzystanew procesach metabolicznych a sole nieorganiczne usuwane są na zewnątrz.Omułkami w górnej strefie odżywiają się kaczki edredonowe, nurkujące na głębokość około10 m. Na większych głębokościach omułki są pokarmem płastug. Główni drapieżce omułkaw Kattegacie, rozgwiazda Asterias rubens i krab brzegowy Carcinus meanas nie potrafiły zaadaptow−ać się do niskiego zasolenia Bałtyku Właściwego. Wyjaśnia to dlaczego omułki znalazły tamtak dobre warunki do rozwoju.Biomasę zwierząt w Bałtyku Właściwym tworzą zasadniczo omułki, a ich udział stanowiprzeszło 90%. Całkowita liczebność populacji omułka, wliczając Morze Alandzkie, w BałtykuWłaściwym do głębokości 25 m jest wraz z muszlą szacowana na około 8 milionów ton suchejmasy.Omułki pełnią ważną rolę w obiegu biopierwiastków, co wykazano studiując na BałtykuWłaściwym metabolizm tych zwierząt hodowanych w plastykowych zagrodach. Azot i fosfor

Ryc. 7. Rozkład biomasy glonów (w gramach suchej masy/m2) na pięciu stanowiskach wzdłużwybrzeży Bałtyku [wg H. Kautsky 1988].

Page 55: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

wydalany przez omułki pokrywa obszarach ich występowania całkowite zapotrzebowanie du−żych glonów. Ponadto populacja Mytilus pokrywa na tych obszarach 5% azotu i 20% fosforu nie−zbędnego dla utrzymania biomasy fitoplanktonu (Ryc. 8). Całkowita roczna masa nieorganicz−nego azotu usuwanego przez omułki do strefy troficznej odpowiada około 250 000 ton, nieorga−nicznego fosforu 80 000 ton a organicznego fosforu 100 000 ton. Wartości te odpowiadajązasadniczo całkowitemu udziałowi importu tych substancji z lądu do wód Bałtyku. Należy jed−nak zwrócić uwagę, że w przypadku małży jest to recyrkulacja, podczas gdy materia z lądujest dodatkowym wkładem do istniejącej już puli składników pokarmowych do ekosystemów.

3.5. Ekosystemy płytkiego piaszczystego dna –znaczenie dla produkcji ryb

Największą część dna morskiego tworzą muliste i piaszczyste osady. W płytkich bezpiecznychzatokach przybrzeżnych oczywiste jest oddziaływanie wód słodkich. Osady organiczne, częstopokryte są pasem trzcin Phragmites communis i Sciprus, zanurzonymi roślinami kwiatowymi –Myriophyllum i Potamogeton. Towarzyszą im morskie brunatnice Chordafilum i pojedyncze osobni−ki morszczynu rosnące na kamieniach. Trawa morska Zostera marina może pokrywać bogatew materię organiczną podłoża piaszczyste, szczególnie z dala od południowych wybrzeży Bał−tyku, lecz stopień jej dominancji i produktywność nigdy nie osiąga rozmiarów takich jakw pełnych wodach morskich.

Ryc. 8. Omółek jadalny jako ważne ogniwo między strefą pelagicznąi zespołami dennymi [wg N. Kautsky 1982].

Page 56: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

Fauna płytkich zatok przypomina charakterem wody słodkie, gdzie larwy ważek i widelnic,występują wraz z wodnymi chrząszczami i rybami słodkowodnymi takimi jak leszcz, wzdrę−ga, płoć, szczupak i okoń. Te same gatunki dominują w środowisku płytkiego miękkiego dnaod Sundu do południowych granic Zatoki Botnickiej, Wśród aktywnych ruchowo zwierząt wy−stępuje głównie ciernik, byczek a w faunie osadów dennych sercówki (Cardium spp.), ślimaki mu−łowe (Hydrobidae), wieloszczety (Nereis) i skorupiaki (Corophium volutator).Produkcja tego obszaru jest wysoka. System funkcjonuje dzięki zarówno energii słonecznej jaki cząsteczkom organicznym transportowanym z lądu. Produkcja wzrasta gwałtownie wiosną,kiedy płytkie wody szybko się ogrzewają i występują zakwity mikroorganizmów, stymulującprodukcję wtórną. Wiele gatunków ryb odbywa w tym okresie tarło, gdyż dostępny jest poten−cjalnie pokarm w postaci rozwijających się larw. Faktycznie większość produkcji to postaci lar−walne wykorzystywane jako pokarm dla ryb. Płytkie miękkie dna wychwytując substancje po−karmowe mają wysoką produkcję z czego większość odkłada się w biomasie roślin.Człowiek mało korzysta z zasobów miękkiego dna obszarów przybrzeżnych, za wyjątkiem węd−kowania szczupaka i okonia. Wiele z tych obszarów wykorzystuje się intensywnie na małe portylub przystanie żeglarskie i tam ekosystemy miękkiego dna morskiego zostały zniszczone.

3.6. Rozlewiska –płytkie wody wolno przekształcające się w ląd

Archipelagi w północnych rejonach Bałtyku archipelagi to płytkie obszary, gdzie ląd stopnio−wo wynurza się z morza w postaci tysięcy wysepek, tworząc ogromny labirynt różnorodnychzatok i cieśnin (zwanych sundami). Wypiętrzenie lądu może w niektórych przypadkach dopro−wadzić do izolacji oczek wodnych z miękkim dnem. Stają się one z czasem wystarczająco płytkieby umożliwić wzrost roślinności wodnej i stracić całkowicie połączenie z morzem. Taka izolac−ja uwidacznia wyraźnie topograficzną sukcesję roślinności z wyróżnialnymi czterema odmien−nymi fazami.Wczesne stadium tworzy się gdy pierwsze rośliny wodne skolonizują najbardziej skryte częścizbiornika wodnego otoczonego przez ląd i płytkie progi. Rośliny te mają swój udziałw wypiętrzaniu się lądu przez coroczne tworzenie osadów bogatych w substancje pokarmowe.Proces ten prowadzi do tworzenia się płycizn, całkowicie otoczonych lądem pozostawiając jed−no lub kilka wąskich połączeń z morzem. Liczba gatunków w początkowej fazie tego stadiumjest najwyższa. W następnym stadium sukcesji połączenie z morzem możliwe jest tylko w przy−padku wysokiego poziomu wód. Konkurencja i niekorzystne warunki środowiskowe prowadząwtedy do zmniejszenia liczby gatunków do kilku, głównie fanerofit Najas marina i ramienicaChara tomentosa. Ostateczna eliminacja zachodzi w następnym stadium, kiedy obniżające sięzasolenie prowadzi do nowej sukcesji roślinności wodnej, do czasu kiedy zbiornik nie zarośniesłonoroślami lub roślinnością lądową.Czynniki środowiskowe i konkurencja zaburzają sukcesję gatunków roślin i biomasy. Rozlewis−ka archipelagowe ogrzewają się szybciej niż wody z zewnątrz, tworząc dogodne warunki dlarozwoju narybku. Stężenie tlenu kontrolujące w znaczącej mierze przepływ rozpuszczonychsubstancji mineralnych z warstw osadowych, jest bardziej istotne od zmian substancji odżyw−czych. W warunkach beztlenowych, w wyniku reakcji chemicznych oraz aktywności bakteriiosadów dennych uwalniania się azot i fosfor. Wraz z postępem izolacji coraz częstszy jest niskipoziom tlenu i warunki beztlenowe. Substancje mineralne wykorzystywane są wiosną przezdrobne glony, szczególnie w stadium glo flad.Przejście sukcesji ze stadium początkowego w stadium glo, specyficzne zjawisko wód słonawych,zachodzi w ciągu setek lat, a więc geologicznie w bardzo krótkim czasie. Całkowity obszar pły−cizn na obszarze archipelagu jest mały, lecz ma istotne znaczenie dla penetracji przez wieleorganizmów a także jako miejsce dla odpoczynku ptactwa wodnego w porze ich wiosennychmigracji.

Page 57: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

4.MORZE OTWARTE,

GŁĘBOKIE DNA MORSKIE

I KATTEGAT

4.1. System wód otwartych – zespół pelagialuGrupę producentów pierwotnych w otwartych wodach Bałtyku reprezentuje drobny plankton.Zjadają je większe zwierzęta planktonowe, a te z kolei są pokarmem dla ryb pelagicznych, wśródktórych najważniejsze to śledzie i szprotki. Szczytową pozycję w sieci troficznej pelagialu zaj−mują takie drapieżniki jak dorsz i łosoś. Znaczne ilości martwego planktonu opadają w kierunkudna, gdzie służą jako pokarm dla zespołów dennych.Do głębokości przynajmniej 20 m strefa pelagiczna stanowi ważny system producentów wiążącdwutlenek węgla z użyciem energii słonecznej. Dla strefy przybrzeżnej części północno–zachod−niej Bałtyku poziom produkcji pierwotnej pelagialu ocenia się na 150 g węgla/m2/rok. Obniżasię on w kierunku północnym i w Zatoce Botnickiej odpowiada zaledwie 10% wielkości stwier−dzonej dla Bałtyku właściwego (Ryc. 9a).Na produkcję roczną składają się kilkukrotne, tak zwane „zakwity glonów”, których liczba zmieniasię w ciągu roku i waha się od dziewięciu w hydrograficznie „niespokojnych” pasach południa, trzechw północnej części Bałtyku właściwego, do jednego w Zatoce Botnickiej. Zakwity, wiosenny i jesiennywystępują wspólnie, co jest typowe dla strefy polarnej.Zakwit wiosenny w północnej części Bałtyku zaczyna się z końcem lutego lub z początkiem mar−ca (Ryc. 10). Wraz z wzrostem dostępności światła i zapasów składników pokarmowych wzrastaszybko biomasa fitoplanktonu. Tworzą ją głównie bruzdnice, np. Gonyaulax catanata i okrzemkiThalassiosira baltica wraz z Skeletonema costatum. Intensywnie wiązana jest energia słoneczna, a pro−dukcja pierwotna osiąga wielkość 1,5 g węgla/m2/dobę. Liczebność populacji bakterii gwałtowniewzrasta, służąc za pokarm dla szybko rosnących pelagicznych wrotków. Te z kolei zjadane sąprzez wrotki Synchaeta, o równie silnym potencjale wzrostu i rozrodu.Gwałtowne opadanie okrzemek w powiązaniu z brakiem większych roślinożerców powoduje,że aż 40% materii organicznej wytworzonej w czasie wiosennego zakwitu opuszcza strefę pela−gialu i osiada poniżej na miękkim dnie. Faktycznie, stanowi ona przynajmniej połowę roczne−go zapotrzebowania na pokarm zespołów dennych.Latem wody wolne są od substancji pokarmowych i chwilowo utrzymuje się niski poziom bioma−sy, zarówno fito– jak i zooplanktonu. Po pewnym czasie produkcja ponownie wzrasta, dziękimonadom i bruzdnicom. W otwartym morzu częściej pojawiają się większe formy zwierząt plan−ktonowych, głównie widłonogi Temora longicornis i Pseudocalanus minutus elongatus. Większość ma−teriału tworzącego się w tym okresie osadu tworzą odchody zooplanktonu o niskiej wartościodżywczej dla organizmów dennych.W lipcu – sierpniu strefa pelagialu otwartych wód Bałtyku zdominowana jest przez rzucającysię w oczy zakwit sinic, szczególnie Nodularia spumigena. Słodkowodne bakterie cjanowe, zdolnedo wiązania azotu, wytwarzają pęcherzyki gazowe i czasami wypływają w znacznych ilościachna powierzchnię, gdzie wiatry i prądy wody układają je w gęste wzory nitkowatych kłębków.Proces wiązania azotu, przy niedoborze tego pierwiastka w Bałtyku, ma istotne znaczenie. Oce−nia się, że 100 tys. ton azotu związanego w północnej i centralnej części Bałtyku ma szczegól−

Page 58: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

Ryc. 9. Rozmieszczenie biomasy makro i mezofauny w Morzu Bałtyckim, w kierunku od południa ku północy.Pełne kółka: próby pobrane w podczas realizacji „Programu badawczego makro i mezofauny dla całegoBałtyku”. Otwarte kółka: próbki pobrane poniżej podstawowej halokliny. Dane z obszarów Askö–Landsort(linia pionowa: zasięg, podwójna linia: odchylenie standartowe, prostokąt: wartość średnia).

Page 59: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

ne znaczenie dla zwiększenia energiipotencjalnej dla Bałtyku, przez stymu−lowanie wiązania energii słonecznej.Z kończącym się zakwitem sinic dowody uwalniają się substancje pokar−mowe, szczególnie azot, inicjując zak−wit jesienny bruzdnic, zielenic i okrze−mek. W tym okresie przypada ma−ksimum dla pojawu większych formzooplanktonu. Ryby pelagiczne, jakśledź i szprot mogą swobodnie że−rować, gromadząc zapasy tłuszczu nazimę.Ekosystem wód otwartych tworzy pod−stawowy łańcuch pokarmowy dla głów−nych przedstawicieli ryb Bałtyku.Oszacowanie wielkości produkcji rybw Bałtyku jest trudne, lecz odłowy rybpozwalają na dolny szacunek, rzędu100 tys. ton na rok. Oczywiście nie mo−żemy przeceniać znaczenia ekosyste−mu wód otwartych dla człowieka.

4.2. Ekosystemy głębszejstrefy miękkiego dna

W podłożu Morza Bałtyckiego zdecydo−wanie przeważa głębokie, miękkie dno.W większej części morza głębokość wahasię między 50 a 150 m.Główna część Bałtyku zaklasyfikowanajest do zespołu Macoma, od dominujące−go gatunku morskiego małża, rogowcaMacoma baltica. Macoma wraz z obunoga−mi Pantoporeia affinis i Pantoporeia femorata,wieloszczetem Harmothoe sarsi i sikwia−kiem Halicryptus spinulosus tworzą powy−żej 90% całkowitej biomasy makrofaunypółnocnej części Bałtyku właściwego(Ryc. 11). W Zatoce Botnickiej i cen−tralnej części Morza Botnickiego domi−nuje ubogi w gatunki zespół z równo−nogiem Saduria i skorupiakiem Pan-toporeia. Fauna głębokich basenów wła−ściwej części Bałtyku jest bardzo uboga,praktycznie bez większych zwierząt.Produkcja pierwotna i biomasa zwierząt maleje od południa ku północy, głównie z powodu obniża−jącego się zasolenia (Ryc. 9 c). Dane z różnych stanowisk tej szerokości geograficznej wskazują nazróżnicowanie głębokości i niejednolitość materiału tworzącego podłoże, o potencjalnie różnym zna−czeniu pokarmowym dla fauny. Powodem małych wielkości dla Zatoki Botnickiej jest głównie elimi−nacja morskich małży. Roczną produkcję całkowitej fauny dennej w części przybrzeżnej północnejczęści Bałtyku właściwego ocenia się na około 7 g węgla/m2.

Ryc. 10. Zmiany w pelagialu w obszarach Askö–Landsortpółnocnego Bałtyku w 1978 roku. Zintegrowane wartości C14

(poziom 0–20 m) wyznaczające produkcję pierwotną, biomasafitoplanktonu, biomasa orzęsków (zacieniona powierzchnia nawykresie przedstawia wartości dla samożywnego orzęskaMesodinium rubrum) i biomasa mezoplanktonu (> 90 µm, 0–35 m)[wg Hagström i Larsson, 1985].

Page 60: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

INFORMACJE O PLANKTONIE

Plankton występujący w toni wody

Fitoplankton

Thallassiosira Sceletonema Chaetoceros Nodularia AphanizonemonOkrzemka Okrzemka Okrzemka Sinica Sinica

Dinophysis Ceratium GonyaulaxBruzdnica Bruzdnica Bruzdnica

Zooplankton

Calanus Bosminia Mesodinium Synchaeta Aurelia auritaWidłonóg Widłonóg Orzęsek Wrotek Krążkopław

Page 61: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

4.3. Wybrzeże Kattegatu – porównanieKattegat całkowicie różni się od Morza Bałtyckiego, gdyż dzięki wyższemu zasoleniu występujetam bardziej typowa flora i fauna morska bez dominacji pojedynczych gatunków glonów lub zwie−rząt jak ma to miejsce w Bałtyku.Poziom wody wyznacza wąska strefa pąkli. W najwyższej strefie brzegowej skały pokryte są two−rzącymi skorupki i nitkowatymi zielenicami (np. Calothrix – Lyngbya – Prasiola – Blidingia). Poniżejtej strefy, podobnie jak w Bałtyku, występuje bogatszy trwały pas brunatnic, który tworzą trzygatunki Fucus, które w zakrytych miejscach rosną z Ascophyllum nodosum. W stratyfikacji pionowejza pierwszym z gatunków morszczynów Kattegatu Fucus spiralis następują Fucus vesiculosus i Fucusserratus (Ryc. 13). Różne gatunki glonów pokrywają często mszywioły i stułbiopławy, a także świeżoosiadłe pąkle. Inny gatunek morszczynu Fucus distichus, jest przez długi okres stałym przedstawi−cielem flory glonów wybrzeży Jutlandii. Fucus distichus pochodzi z wód Antarktyki i rośnie tam w cza−sie letnich miesięcy.Bardziej w głębi gatunki Fucus zastępują brunatnice Laminaria. Na głębokości od około 5 m do ma−ksimum 20 m rozciąga się bardzo bogata strefa krasnorostów. W głębszej warstwie krasnorostówwystępują tylko krasnorosty tworzące skorupki wraz z wielu gatunkami zwierząt, a wśród nichkolorowe jeżowce, rozgwiazdy i wężowdła. „Las laminariowy” wraz z niżej położoną strefą krasnoros−tów i zróżnicowanym zespołem zwierzęcym można uważać za morski „las tropikalny”.

Ryc. 11. Zespoły makrofauny miękkiego dna Bałtyku [wg Zenkevitch, 1963].

Page 62: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

Ryc. 12. Zespoły miękkiego dna według Petersena 1913. Zespoły Macoma, Venus, Abra, Amphiura i Haploopsw zależności od dominującego gatunku. [wg L. Kautsky na podstawie Danmarks Natur 1968].(A) Zespół Macoma. Od lewej do prawej, Cardium edule, Arenicola marina, Nassa reticulatus, Mya arenaria,Macoma baltica i na powierzchni osadu skorupiak Crangon crangon.(B) Zespół Venus. Od lewej do prawej, małż Tellina fabula z dwoma długimi syfonami, wieloszczet Pectinariasp., odżywiająca się małżami rozgwiazda Astropecten, jeżowiec Echinocardium i dwa różne gatunki małży,Venus i Spisula.(C) Zespół Amphiura. Od lewej do prawej, wieloszczet Nephtys, dwa wężowidła Amphiura filiformis odżywiającasię filtracyjnie i Amphiura chiajei odżywiająca się cząsteczkami w osadach, ślimak Turitella, jeżowiec żyjącyw osadach Brissops i ślimak Aphorais pespelican.(D) Zespół Abra. Od lewej do prawej, małż Abra, wieloszczet Pectinaria, małże Corbula gibba, Cultellus, Myatruncata i na powierzchni Buccinum i Ophiura.(E) Zespół Haploops. Od lewej do prawej, małż Lima loscombi, skorupiak Haploops tubicola, wieloszczetyHarrimania, Aphrodite i na powierzchni Polyphysia crassa, zagrzebana w osadzie, na powierzchni ramienionógClamys i w osadzie małż Nuculana.

A B

C D

E

Page 63: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

Inwazja pochodzącego z Japonii nowego gatunku Sargassum muticum o znaczących zdolnościach wy−pierania rodzimych gatunków morszczynów jest obecnie powszechnie obserwowana w płytkich wo−dach o niskim zasoleniu. W wielu małych przystaniach Sargassum wyrasta do kilku metrów wyso−kości i staje się problemem dla rodzimych glonów.Głębsze twarde podłoża przykrywają wielorakie gatunki zwierząt a omułek jadalny, Mytilus edulisogranicza się do obszarów, gdzie mniejsza jest intensywność drapieżnictwa. Poniżej granicy wzro−stu glonów skały pokrywają różne zespoły zwierzęce. Dominującymi grupami zwierząt są mor−skie jeżowce, rozgwiazdy, strzykwy, kraby, małże a na najgłębiej położnych skałach dominującymskładnikiem zespołu są morskie grzyby.Największym obszarem Kattegatu jest, znany z dobrych łowisk Fladen. Bardzo płaskie dno wzrastatam do 9 m i jest tam zawsze bardzo silny prąd. Prąd ten porusza masy wody zazwyczaj ku północy,rzadziej na południe. Masy wody Bałtyku przemieszczają się z północnym prądem przez Fladen.Dzięki ostrym prądom zmieniające się od piaszczystego do skalistego i kamienistego dno uwalniasię od osadów. Tworzące pęcherzyki morskie wodorosty schodzą w głąb do 26 metrów, a zawierającewapienne złogi krasnorosty jeszcze niej do 30 metrów. Największe „lasy laminarii” na Fladen wy−stępują na głębokości 10 m, chociaż pojedyncze rośliny mogą sięgać znacznie głębiej.Zespół zwierzęcy najbardziej płytkiego miękkiego dna zdominowany jest przez kilka gatunkówmałży, Mya, Cardium i Macoma baltica. W strefie między 15 a 20 m głębokości znajdujemy zespół z wę−żowidłami Ophiura i cienkomuszlowymi małżami Abra alba stanowiącymi pospolity pokarm dla pła−stug (Ryc. 12). W głębszych miękkich dnach Kattegatu w zespole zwierząt dominują wieloszczetyHaploops, lecz ich liczebność zmalała obecnie, ze względu na postępujące procesy eutrofizacji.We wschodniej części Kattegatu i północnej części cieśniny, na głębokościach od 20 m do około 100 m,spotykamy zespół Amphiura. Wiele gatunków z tego zespołu zanikło z powodu narastających pro−cesów sedymentacji materii organicznej. Jednak w ostatnich latach całkowita biomasa stale wzrastaze względu na wzrost liczebności Amphiura filiformis. Gatunek ten żyje w osadzie dennym i ramionamiwystawionymi w kierunku wody wychwytuje opadające cząstki organiczne. Zespół ten występujewzdłuż wybrzeży Kattegatu, od linii brzegowej do około 10 m głębokości. W bogatych w gatunkizespołach Kattegatu wiele różnych zwierząt zalicza się do tych samych grup funkcjonalnych. Naprzykład zwierzęta odżywiające się filtracyjnie i drapieżniki. Gdy znika jeden gatunek zastępujego inny, zdolny do zajęcia wolnej niszy ekologicznej. Przypuszcza się więc, że ten ekosystem jestbardziej stabilny niż podobne ekosystemy w Bałtyku i dlatego jest on mniej podatny na stresy powo−dowane działalnością człowieka.

Page 64: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

Ryc. 13. (A) Uproszczony profil z zespołem twardego dna i strefami występowania glonów w ZatoceBotnickiej [L. Kautsky wg Voipio 1981]. (B) Uproszczony profil z zespołem twardego dna i strefamiwystępowania glonów w północnej części Bałtyku. [L. Kautsky]. (C) Uproszczony profil z zespołem twardegodna i strefami występowania glonów przy wybrzeżu Kattegat. [L. Kautsky].

A

B

C

Page 65: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

5.RYBY, PTAKI I SSAKI

5.1. Ryby i rybołówstwoFauna ryb Morza Bałtyckiego to mieszanka gatunków słodkowodnych i pochodzenia morsk−iego, podobnie jak pozostała flora i fauna. Ponownie, obniżenie zawartości soli jest przyczynąubóstwa gatunkowego Bałtyku. Liczba morskich gatunków ryb Morza Północnego sięga 120,w Zatoce Kilońskiej 69, w południowych i centralnych częściach Morza Bałtyckiego 41, w MorzuAlandzkim, Zatoce Fińskiej i Zatoce Botnickiej 20.W cyklu życiowym ryb wyróżnić można stadium larwalne, często w płytkich wodach przybrzeż−nych, fazę dojrzałą z okresami żerowania i zimowania w otwartych wodach i powrót do wódprzybrzeżnych na tarło. Między różnymi okresami życia niektóre, szczególnie morskie, gatunkimigrują na znaczne odległości. Ryby, które odbywają tarło w otwartym morzu są zazwyczajgatunkami morskimi.W wodach przybrzeżnych dominują ryby słodkowodne, szczególnie w strefie litoralu, rzadkopenetrując otwarte wody, za wyjątkiem niektórych bieług w prawie słodkowodnej Zatoce Bot−nickiej. W zatoczkach i w archipelagu Zatoki Botnickiej faunę ryb tworzą głównie okoń, płoć,szczupak, bieługa i głębiel. Większość z ryb słodkowodnych nie wędruje daleko. Poszukują oneczęsto terenów tarliskowych w ujściach rzek i zatoczkach, gdzie panuje bardziej sprzyjającatemperatura i zasolenie. Pas morszczynu pokrywa szerokie przestrzenie, tworzącą ważne obsza−ry dla wylęgu i żerowania takim rybom jak szczupak, okoń, węgorz, brzana, byczek. Ryby słod−kowodne w Morzu Bałtyckim mają zazwyczaj krótkotrwały okres wzrostu w lecie. Na przykładu szczupaków czy okoni wzrost ogranicza się do okresu między lipcem a wrześniem.Wśród ryb wód otwartych dominują gatunki morskie, przeważnie śledź, szprot i dorsz. W ciąguroku śledzie migrują do różnych ekosystemów Bałtyku, poszukując żerowisk i miejsc na tarli−ska. W trakcie zimy przeważają procesy rozkładu. Ze względu na brak pokarmu śledzie zmu−szone są do odżywiania się dennymi obunogami, lasonogami i wieloszczetami, stopniowo prze−nosząc się na płytkie obszary, gdzie pozostają aż do majowego tarła. Pozostając w najzimniej−szych masach wody unikają one hydrodynamicznych zawirowań mas wody, ograniczają dominimum wydatki energetyczne i zmniejszają wpływ drapieżców.Przynajmniej w północno–zachodniej części właściwego Bałtyku śledzie preferują składanieikry na nitkowatych krasnorostach, takich jak Furcellaria i innych nitkowatych brunatnicachjak Pilayella. Kilkutygodniowy narybek wraca do wód otwartych. W ciągu roku śledzie wyko−rzystują więc wszystkie trzy podsystemy: w lecie strefę pelagialu, zimą miękkie dna a wiosnąstrefę wodorostów, spełniając między nimi rolę przenośnika masy organicznej. Jest to przykładpowiązań między różnymi systemami, wskazując że zanik lub wzrost jakiejkolwiek populacjiroślin lub zwierząt może to zaburzyć cały ekosystem.Cykl życiowy szprota jest bardzo podobny do śledzi. Mimo, że podobnie jak dorsz, odbywa ontarło na otwartych wodach i składa ikrę w strefie pelagialu, jego ikra zatrzymuje się w mniejgłębokich wodach i o mniejszym zasoleniu. W porównaniu ze śledziem, szprot jest bardziej wy−specjalizowanym konsumentem zooplanktonu.Ryby pelagiczne warstw powierzchniowych zyskują na umiarkowanej eutrofizacji, dlatego za−równo śledzie jak i szproty zwiększały przez szereg lat liczebność populacji. Od 1920 roku po−karm potencjalnie dostępny dla ryb w warstwie miękkiego dna wzrósł siedmiokrotnie, najpraw−dopodobniej w wyniku eutrofizacji. Od połowy lat 50. do połowy lat 70. gwałtownie wzrosły

Page 66: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

połowy szprota (Ryc. 14). Od tego okresu połowy znacząco zmalały, czego powodem było prawdo−podobnie przełowienie i silne drapieżnictwo dorsza.Rozmnażanie dorsza ogranicza się w Bałtyku do obszarów, gdzie zasolenie jest bliskie 10‰lub wyższe, i ogranicza się głównie do pięciu głębokich basenów. Sukces rozrodczy dorsza zmniej−sza jednak spadek zawartości tlenu w głębszych wodach na skutek wzrastającej produkcji pier−wotnej.Populacja łososia w Bałtyku zalicza się do łososia atlantyckiego – Salmo salar. Wyizolował sięon z populacji żyjącej w Północnym Atlantyku. Stwierdzono u niego pewne zmiany genetyczne.Po wylęgu młode łososie pozostają w rzekach aż do piątego roku życia, zanim na kolejne czte−ry lata, w maju – czerwcu, nie rozpoczną wędrówki na żerowiska, głównie w głębi Bałtyku.W październiku – listopadzie powracają na tarło do rzek. Szwedzkie ławice łososia bałtyckiegosą głównie mieszkańcami dużych rzek w północnej części kraju. Budowanie od roku 1940 za−pór związanych z elektrowniami gwałtownie zmieniło i zredukowało populacje łososia. Przez

Tab. 2. Ryby słodkowodne. Skład gatunkowy i rozmieszczenie

1. Regularnie występujące w BałtykuSalmonidae

sielawa (Coregonus albula)sieja (Coregonus lavaretus)sieja wędrowna (Coregonus lavaretus)sieja (Coregonus nasus)pstrąg arktyczny (Salvelinus alpinus)

Thymalidaelipień (Thymallus thymallus)

Osmeridaestynka (Osmerus eperlanus)

Esocidaeszczupak (Esox lucius)

Cyprinidaeleszcz (Abramis brama)rozpiór (Siniec) (Abramis ballerus)ukleja (Alburnus alburnus)boleń (rap) (Aspius aspius)kr1p (Blicca bjoercna)karaś (Carassius carassius)kiełb (Gobio gobio)jelec (Leuciscus leuciscus)jaź (Leuciscus idus)kleń (Leuciscus cephalus)ciosa (koza) (Pelecus cultratus)strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus)płoć (płotka) (Rutilus rutilus)wzdrega (krasnopiórka)

(Scardinus erythrophtalmus)lin (Tinca tinca)

Cobitidaekoza (Cobitis taenia)śliz (Nemachilus barbatulus)

Siluridaesum (Silurus glanis)

Gadidaemiętus (Lota lota)

Gasterosteidaeciernik (Gasterosterus aculeatus)cierniczek (Pungitius pungitius)

Percidaeokoń (Perca fluviatilis)

(Gymnocephalus cernua)(Stizostedion lucioperca)

Cottidaegłowacz białopłetwy (Cottus gobio)głowacz pregopłetwy (Cottus poecilopus)

2. Gatunki introdukowane, występującesporadycznie w BałtykuSalmonidae

pstrąg tęczowy (Salmo gairdneri)troć jeziorna (Salvelinus namaycush)sielawa (Coregonus peled)

Cyprinidaekarp (Cyprinus carpio)

Ictaluridaesumik karłowaty (Ictalurus nebulosus)

3. Gatunki anadromowe i katadromowełosoś atlantycki (Salmo salar)troć (Salmo trutta)certa (Vimba vimba)węgorz (Anquilla anquilla)minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis)

Page 67: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

utworzenie sztucznych wylęgarni na każdejrzece i masowej hodowli roczniaków, które wy−puszcza się do rzek możliwe jest utrzymanierozrodu łososia na wysokim poziomie.W Bałtyku w latach 1980. liczebność roczni−aków pochodzących z sztucznych wylęgarni,wzrastała, lecz tych z naturalnego wylęgustale się obniżała (Ryc. 15). Ponieważ rybo−łówstwo koncentruje się na obszarach, gdziemieszają się ławice łososi z wylęgu naturalne−go i sztucznego, uzupełnianie obecnej natural−nie rozmnażającej się populacji przez roczni−aki w dalszym ciągu maleje. W taki sposóbzmniejsza się również genetyczna zmiennośćtej populacji.Rybactwo w poszczególnych częściach Bałtykuróżni się. Ryby słodkowodne mają istotne zna−czenie w odłowach z północnych i wschodnichczęści Morza Bałtyckiego. W odłowach głębielinajwiększy udział mają bieługi. Szczupaki in−tensywnie wyławiają głównie wędkarze ama−torzy. Warunki do wzrostu dla ryb przemy−słowych żyjących i żerujących w głębszychwodach są gorsze w Bałtyku niż w MorzuPółnocnym. Dorsz i flądra osiągają tutaj mnie−jsze rozmiary. W poprzednich miejscach pene−tracji, z powodu zastojów wód w głębszych ba−senach południowego Bałtyku utworzyły sięwarunki niesprzyjające do bytowania i roz−rodu. Mimo to dla niektórych lata roczne przy−rosty można uznać za zadawalające i sprzy−jające intensywniejszym połowom, jak miało tomiejsce w przypadku dorsza w latach 1979–1980 (Ryc. 14).

5.2. Ssaki –gatunki zagrożone

Oprócz ryb innymi drapieżcami są kręgowceoddychające powietrzem atmosferycznym, takiejak ptaki morskie, foki i wieloryby. W Bałtykużyją trzy gatunki fok, foka szara, nerpa i foka po−spolita. Największą z nich jest foka szara naj−mniejszą nerpa. W ostatnich latach populacje fokuległy znacznej redukcji.Liczebność nerpy szacuje się na 5,5–6,0 tys. osobników. Gatunek ten najczęściej stwierdzanow Zatoce Botnickiej, Morzu Botnickim, Zatoce Fińskiej i Zatoce Ryskiej. Nerpa jest spokrewnionaz populacją arktyczną i uznawana jako relikt polodowcowy. W południowych partiach Bałtykuspotykana jest bardzo rzadko.Liczbę fok szarych żyjących na obszarach wyspowych wzdłuż wybrzeża Bałtyku oceniono w roku1990 na 2,000 osobników. Wzdłuż brzegów południowych 500–300 osobników, w północnymarchipelagu Sztokholmu doliczono się 1,150 zwierząt a w Morzu Alandzkim, Zatoce Botnic−

Ryc. 14. Roczne połowy śledzia, śledzia bałtyckiego, dor−sza i szprota w Morzu Bałtyckim, począwszy od 1920 r.

Ryc. 15. Pochodzenie naturalnego i sztuczniehodowanego narybku w Bałtyku w latach 1979–1086.Liczby odpowiadają sztucznym jednostkom narybku(ASU) i wielkości względne w procentach [Anon., 1989].

Palczaki

% osobnikówhodowanych

% osobnikówdzikich

liczbaosobników

hodowanych

liczbaosobników

dzikich

Page 68: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

INFORMACJE O FOKACH

Trzy gatunki fok żyjące w Morzu Bałtyckim

Foka pospolita (Pusa hispida)

Foka szara (Halichoerus grypus)

Nerpa (Phoca vitulina)

Page 69: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

kiej i Morzu Botnickim stwierdzono 420–520 sztuk. W okresie wolnym od lodu foki obserwujesię na wynurzonych skałach a w czasie linienia można je policzyć.Foka pospolita zamieszkuje jedynie najbardziej południowe partie Morza Bałtyckiego a ich licz−bę oceniono na 200 osobników. Można wśród nich wyróżnić przynajmniej trzy populacje – w oko−licy Maklapen, w cieśninie Kalmar a także małą grupę zwierząt w południowej części Gotlan−dii. W Kattegacie stwierdzono o wiele większą populację tych zwierząt. Wzdłuż wybrzeży Kat−tegatu i Skagerraku wiosną 1988 roku foka pospolita została zdziesiątkowana przez wirusa.W tym samym roku wirus ten dotarł również do populacji tego gatunku w Maklapen, czegonie przeżyła żadna z fok urodzonych w tym roku.Żyjąc na najwyższym poziomie sieci troficznej ekosystemów morskich, foki narażone są na dzia−łanie wielu zanieczyszczeń. Innym czynnikiem ograniczającym jest topienie się młodych fokw sieciach rybackich. Na foki poluje się od wielu lat. Odżywiają się one różnymi gatunkamiryb. Na przykład foka pospolita odżywia się głównie narybkiem, który łowi w wodach pelagicz−nych i przy piaszczystym dnie. Całkowita liczebność populacji fok Bałtyku gwałtownie obniżyłasię i ocenia się że każdy z pozostałych około 20,000 osobników może zjadać dziennie około 4 kgryb. Stanowi to łącznie 3×103 ton węgla zawartego w suchej masie ryb, a więc poniżej 1% oszaco−wanej całkowitej produkcji ryb.Jedyny przedstawiciel waleni, wcześniej pospolity, morświn (Phocoena phocoena) jest w Bałtykupraktycznie nieobecny.

5.3. PtakiPtaki są w regionie Bałtyku licznie reprezentowane. Regularnie spotyka się tam około 340 ga−tunków. Większość z nich to ptactwo wodne zamieszkujące Bałtyk. Inne, jak brodźce, żyją nawybrzeżu lub otaczających je terenach podmokłych. W porównaniu z innymi środowiskami mor−skimi bogactwo gatunkowe Bałtyku jest wynikiem łącznego traktowania ptactwa morskiegoi słodkowodnego. Stanowi to wyraźny kontrast z sytuacją w zespołach podwodnych.Większość ptaków migruje między miejscami zimowania a wiosenno–letnimi terenami lęgowy−mi. Migracje są szczególnie wyraźne w obszarze Bałtyku, gdyż północne lato, z długim dniemi bogactwem dostępnego pokarmu, jest bardzo atrakcyjne dla gniazdowania. Z kolei zimą wy−stępuje znaczne oblodzenie. Większość ptaków opuszcza dlatego Morze Bałtyckie i zimuje napołudniu. Jednakże wiele osobników kaczki lodówki z północnej Rosji zatrzymuje się na zimo−wiskach południowego Bałtyku, podobnie jak kaczka czernica, łabędź niemy, gęś kanadyjskai mewa srebrzysta. Wiele edredonów zimuje na wodach duńskich.Archipelagi są wyjątkowe wśród różnych biotopów Bałtyku z swoim bogactwem ptaków. W okre−sie lęgowym wiele wysp oferuje wspaniałą ochronę dla ptactwa wodnego, a płytkie wody sąbogate w pokarm. Zespół rozmnażających się ptaków tworzą gatunki zarówno morskie jak i słod−kowodne. Edredony, mewy siodłate, kamuszniki i wszystkie trzy gatunki alk – nurzyk biało−skrzydły, nurzyk podbielały i alka – są wszędzie prawie wyłącznie elementem środowisk mor−skich. Jednakże w wodach słonawych Bałtyku odbywają lęgi wraz z typowymi przedstawicie−lami ptactwa słodkowodnego, takimi jak perkoz dwuczuby, uhla, kaczka czernica, gągoł, łabędźniemy i mewa śmieszka.Skały klifowe wraz z tysiącami ptaków występują także wzdłuż zachodnich brzegów Gotlan−dii, tworząc szczególny biotop, typowy wzdłuż brzegów oceanu.Wśród wszystkich ptaków wodnych Bałtyku najliczniejsze są kaczki edredony. Liczbę rozmna−żających się ptaków ocenia się je obecnie na przynajmniej 80 tysięcy. Edredony są szeroko roz−przestrzenione i nie występują jedynie w środkowych partiach Zatoki Botnickiej i Zatoki Fińsk−iej. Na tych obszarach zasolenie jest prawie równe zeru, tam więc nie występują omułki jadalnestanowiące ich podstawowe źródło pokarmu. Edredony budują swe gniazda prawie wyłączniena wyspach, unikając w ten sposób drapieżnictwa ze strony ssaków. Dlatego też edredonównie spotykamy w południowo–wschodnich częściach Bałtyku, gdzie wyspy prawie nie występują.

Page 70: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

Odmienny biotop w rejonie Bałtyku stanowią słodkowodne tereny podmokłe. Zanikły one prak−tycznie w Szwecji i Danii, lecz dalej zajmują znaczące obszary republik bałtyckich i w Polsce.Tereny te obfitują w ptactwo i tylko tam można spotkać tak rzadki gatunek jak czarnego bocia−na. Dolina rzeki Wisły, przez brak regulacji na większości odcinków, jest podmokła tworzącważne sanktuarium dla ptactwa.Populacje ptaków wodnych w ostatnich dekadach wykazują tendencję wzrostową. Można wie−rzyć, iż jest to skutek wzrostu produkcji większych bezkręgowców i ryb, spowodowany zwiększe−niem zasobów pokarmowych w Bałtyku. Szczególnie wyraźny wzrost osiągnęły edredony,ostrygojady i kormorany. Szczególne działania podjęto w celu ochrony niektórych rzadkich ga−tunków.Przykładem spadku liczebności populacji jest orzeł bielik. W strefie Bałtyku żyje obecnie około200 par tych wspaniałych ptaków, głównie w Finlandii i Szwecji. Występowały one częściej w os−tatnim wieku, lecz ich liczebność do lat 1930. spadała, wtedy w wielu miejscach podjęto sięich ochrony. W latach 50. ich liczba ponownie zaczęła maleć, tym razem z powodu zanieczy−szczeń. Jako szczytowe drapieżce były one szczególnie silnie narażone na działanie zanieczy−szczeń organicznych. W latach 1965–85 efektywnie rozmnażało się tylko 25% par, podczas gdyw prawidłowych warunkach powinno ich być 75%. Dla ochrony orła bielika podjęto szereg dzia−łań, takich jak dokarmianie nieskażoną padliną umieszczaną na małych wysepkach. W chwiliobecnej wydaje się, że jesteśmy na drodze uratowania tego gatunku dla fauny bałtyckiej.Obecność ptaków bałtyckich najbardziej uwidoczniła się podczas ich sezonowych migracji. Na−stępuje masowe przemieszczanie się migrujących ptaków, szczególnie w czasie wędrówek jesien−nych. skierowanych głównie na południowy zachód. Dla wielu ptaków wróblowatych przyby−wających na wschodnie wybrzeża otwarte wody stwarzają istotną przeszkodę i ptaki lecą wzdłużwybrzeża na południe. Kaczki, gęsi i brodźce przekraczają morze szeroką ławą lub przelatująnad wielkimi wyspami. Kiedy osiągną już brzegi Szwecji, podążają na południe.W ten sposób po obu stronach Bałtyku właściwego następuje koncentracja migrantów. Ważnyszlak przelotów do Morza Północnego prowadzi nad Szlezwig–Holstein, gdzie ptaki, zatrzymującsię, znajdują wiele dogodnych miejsc dla odpoczynku. Po uzupełnieniu zapasów pokarmu mogąkontynuować podróż. Marsalu w Estonii, delty rzek w Polsce, wschodnie wybrzeże Olandiiw Szwecji i obszary Rügen to tereny pełne ptactwa w czasie przelotów migracyjnych.

Page 71: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

6.ŻYCIE W STRESIE –

NATURALNYM I ANTROPOGENNYM

6.1. Życie w zimieW północnych archipelagach Bałtyku wiosna to okres dla wzrastania i reprodukcji. dogodne wa−runki życiowe odzwierciedla intensywny wzrost glonów i zagęszczenie populacji zwierząt. Zimąjest odwrotnie, z surowością środowiska dla większości roślin i zwierząt a nawet dla badaczy.Temperatura wody obniża się do zera, a w tak niskiej temperaturze aktywność metabolicznaorganizmów wodnych wielokrotnie maleje. Krótkie dni nie dostarczają odpowiedniej ilości świa−tła potrzebnej glonom do fotosyntezy, nawet w ciągu dnia, gdyż niewiele światła przenika przezpokrytą śniegiem warstwę lodu. W strefie bliskiej lądu pod lodem gromadzą się wody wypły−wające z rzek i obniżające się w ten sposób zasolenie powoduje dodatkowe utrudnienia dla or−ganizmów morskich.Niektóre organizmy są zaadaptowane do takich warunków, szczególnie relikty polodowcowez grupy skorupiaków. W takich warunkach duża stonoga Saduria entomon, żyjący w warstwiedennej przedstawiciel obunogów Pantoporeia i lasonóg Mysis relicta mogą się rozmnażać nawetpod zimowym lodem. Zwiększają one w taki sposób one szanse dla swoich młodych, które wy−lęgają się w czasie, gdy z początkiem wiosny przypada szczyt produkcji w pelagialu.Zaadaptowane gatunki mają szereg specyficznych cech umożliwiających im przeżycie w chłodziei ciemnościach zimy. Cechy te są dziedziczone. Wykorzystywane są różnorodne mechanizmy –od zmian właściwości anatomicznych, jak na przykład wyjątkowo dobra izolacja powierzchniciała; cechy fizjologiczne, np. zwiększona wrażliwość glonów na intensywność światła, obec−ność w krwi bezkręgowców substancji zabezpieczających w niskiej temperaturze większą lep−kość płynów ciała, do adaptacji biochemicznych – jak na przykład specyficznych struktur czą−steczek poszczególnych enzymów.Właściwości organizmów, które normalnie występują w cieplejszym klimacie pozwalają im naprzeżycie zimniejszych warunków jedynie przez krótki okres. Dłuższe okresy zimna powodująbowiem nietolerowane straty energetyczne, prowadzące do ograniczenia wzrostu a nawet zaha−mowanie rozrodu. Jest więc oczywiste, że drogą do rozprzestrzenienia się danego gatunku w bar−dziej zimnych wodach Bałtyku mogą być zmiany właściwości utrwalone genetycznie. Adapta−cje tego typu są jedynie wynikiem wydłużonych w czasie zmian genetycznych, a więc w tokuewolucji, dla której nie było wystarczająco długiego okresu.

6.2. Adaptacja do zmiennego zasoleniaStężenie soli we wnętrzu komórek organizmów żywych wynosi około 9‰. Sole obecne w ko−mórkach to przede wszystkich chlorek potasowy, w mniejszej ilości chlorek sodowy. Dlategoorganizmy wykształciły bardzo sprawne mechanizmy biochemiczne dla zabezpieczenia wła−ściwego poziomu soli we wnętrzu komórek. Utrzymywanie 9‰ stężenia soli w płynach nasze−go ciała jest regulowane przez nerki, a wewnątrzkomórkową równowagę jonową utrzymująspecyficzne enzymy związane z strukturami błonowymi.Organizmy żywe mogą zaadaptować się do różnych stężeń soli. Przykłady skrajne to organiz−my żyjące wodach słodkich z 0‰ zasolenia i żyjące w słonych jeziorach, gdzie zasolenie przekrac−za 200‰. W takich warunkach organizm zużywa większość energii w skonsumowanym pokar−

Page 72: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

mie na utrzymanie prawidłowych warunków śro−dowiska wnętrza komórki. Różnice w stężeniusoli powodują zmiany ciśnienia osmotycznego,które w przypadku wyższego stężenia pozako−mórkowego powodują kurczenie się komórek lubprowadzą do ich rozerwania przy niższym stę−żeniu zewnętrznym o ile nie zabezpiecza tegostruktura komórki, a szczególnie jej ściany ko−mórkowe.Wiele organizmów morskich adaptuje się do okre−ślonych warunków zasolenia, około 35 ‰. Innezaś są bardziej podatne na jego zmiany, szczegól−nie te zamieszkujące strefy brzeżne oceanów,gdzie w estuariach zasolenie może wahać sięw granicach 15–35‰. Migracja do Morza Bałty−ckiego wymaga nawet lepszych przystosowań dowarunków, gdzie zasolenie jest o wiele niższe. Ta−kie zdolności przejawia więc zdecydowanie mniejgatunków i jak możemy zaobserwować, różnorod−ność biologiczna w Morzu Bałtyckim jest o wielemniejsza. W większości ekosystemów dominujeniewiele lub pojedyncze gatunki.Większość gatunków roślin i zwierząt, które potrafiły zaadaptować się do warunków w Bałty−ku, rozprzestrzenionych w wodach zasolonych, pochodzi z estuariów atlantyckich. Glony mor−skie wzdłuż wybrzeży Finlandii mają swoich krewniaków żyjących w strefach pływowych Atlan−tyku, Dlatego zaadaptowały do gwałtownych zmian warunków środowiskowych zanim prze−wędrowały do Morza Bałtyckiego. Występują one w Bałtyku poniżej strefy brzeżnej sublitoralu.Tworzą je zarówno nitkowate zielenice i krasnorosty jak i brunatnice Fucus. Jednakże więk−szość z gatunków żyjących w stałych warunkach zasolenia atlantyckiej strefy sublitoralu niema zdolności adaptacyjnych do życia w słonawych wodach Morza Bałtyckiego.Najwidoczniej gatunki żyjące w atlantyckiej strefie pływów mają potencjalne możliwości zmien−ności genetycznej, które wykorzystują w procesach adaptacji do warunków panujących w wo−dach słonawych. Z problemem tym radzą sobie w różny sposób. Niektóre z roślin posiadają moc−niejsze ściany komórkowe. Inne zmieniły swoje właściwości biochemiczne. W niektórych przy−padkach zmiany doprowadziły to tego, że nie potrafią już żyć w warunkach większego zasolenia.Niektóre krasnorosty żyjące w Bałtyku, jak Ceramium i Rhodomela nie są w stanie poradzić so−bie z wyższym zasoleniem.Wydaje się, że niektóre gatunki muszą ponosić koszty adaptacji do warunków niskiego zasole−nia. Na przykład u wielu gatunków morskich, adaptacja do zasolenia jest skorelowana z obni−żeniem odporności komórkowej na działanie innych zewnętrznych czynników stresowych, takichjak gorąco, zamrażanie i odwodnienie, zjawisk z którymi spotykają się w wodzie słonej.

6.3. Wrażliwość na zanieczyszczeniaWielokrotnie sugerowano, że gatunki bałtyckie są o wiele bardziej wrażliwe na stres powodo−wany zanieczyszczeniem aniżeli gatunki z Morza Północnego. Potwierdzają to również wyni−ki prowadzonych ostatnio eksperymentów. Dotychczas nie dysponujemy jednak żadnym przy−kładem by te same gatunki z Morza Północnego były bardziej wrażliwe niż występujące w MorzuBałtyckim.Istnieje szereg wyjaśnień narastającej wrażliwości gatunków bałtyckich. Streszczając, możemy po−wiedzieć, że zanieczyszczenia współdziałają z systemem, który sam jest już w warunkach stresowychw wyniku adaptacji do obniżonego zasolenia. Przykładem mogą być interakcje związków toksyc−

Ryc. 16. Czynniki, które oddziałując pojedynczo lubłącznie nasilają stres i zwiększają śmiertelnośćorganizmu.

ORGANIZM

Czynniki

biologiczne

Czynniki

fizyczne

i chemiczne

zanieczyszczenia

chor

oby

deficyt

tlenowy

drapie¿nikig³ód

konkurencja

tempe

ratu

ra i

zaso

lenie

waha

nia

i war

to�c

i skr

ajne

Page 73: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

znych z cząsteczkami budującymi błony biologiczne. Pełnią one kluczową rolę w utrzymywaniurównowagi osmotycznej i komórki nie może sobie pozwolić na straty ich funkcji.Dobrze wiemy, że zasolenie Bałtyku jest niskie i przyjmujemy powszechnie, że środowisko MorzaBałtyckiego, podobnie jak innych zbiorników, jest także bardziej zmienne aniżeli środowiskoMorza Północnego. mimo, że między Morzem Północnym a wewnętrzną częścią Morza Bałtyc−kiego występuje gradient zasolenia, jest on stabilny ubożenie liczby gatunków zachodzi pozacieśninami duńskimi. Jeśli także porównamy roczne wahania zasolenia i temperatury na róż−nych głębokościach wód Bałtyku i wód wybrzeży Morza Północnego, stanie się jasne, że zasole−nie, a więc czynnik o największym znaczeniu biologicznym zmienia się bardziej w Morzu Pół−nocnym aniżeli w Bałtyku, zarówno w skali czasowej jak i poziomo, w górnych warstwach wody.Zmiany temperatury są mniej więcej tego samego rzędu, lecz ze względu na niższy punkt za−marzania w bardziej zasolonej wodzie Morza Północnego, prawdopodobieństwo wystąpieniabardziej szkodliwych niskich temperatur jest większe. Musimy więc przyjąć, że zmienność czyn−ników środowiskowych w Morzu Północnym jest większa niż w Morzu Bałtyckim, co jest przy−czyną obserwowanej tam, większej zmienności genetycznej populacji, np. skorupiaka, kiełżaGammarus oceanicus i omułka jadalnego Mytilus edulis. Podobnie, zajmujący różne nisze ekologiczneGammarus duebeni z zmiennych środowiskowo złóż skalnych, okazał się bardziej zmienny geno−typowo aniżeli bardziej wyspecjalizowany Gammarus oceanicus.We wszystkich przypadkach wzrost różnorodności genetycznej jest skorelowany z wyższą to−lerancją na zanieczyszczenia. Jest to zgodne z innymi badaniami, w których wykazano iż sze−reg cech charakteryzujących kondycję gatunku jest istotnie skorelowanych z heterozygotyczno−ścią, a różnorodność genetyczna jest zazwyczaj źródłem heterogeniczności ekologicznej, cow konsekwencji prowadzi do większej tolerancji zanieczyszczeń. Możemy więc wnioskować, żeMorze Bałtyckie jest i w tym aspekcie bardziej wrażliwe aniżeli Morze Północne.Mała liczba gatunków wraz z niską zmiennością genetyczną wielu gatunków występującychw Bałtyku czyni to morze bardziej wrażliwe na zanieczyszczenia. Ponieważ zarówno zwierzę−ta jak i rośliny żyją w warunkach stresu termicznego i zasolenia niektóre z gatunków są nakrawędzi swojego istnienia. Dalsze narastanie stresu może się więc okazać dla Bałtyku o wielebardziej fatalne w skutkach niż dla innych środowisk morskich, takich jak Kattegat lub MorzePółnocne.

Page 74: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

7.PODSUMOWANIE

● Zmienność zasolenia jest w Kattegacie większa aniżeli w Morzu Bałtyckim● Zasolenie malejące się ku północy, jest proporcjonalne do skracania okresu

wegetacji. Produkcja pierwotna w zespołach pelagialu i płytkiego dna obniżasię także w kierunku od południa ku północy Bałtyku

● Dobowe wahania pływów są w Bałtyku nieistotne w porównaniu z stwierdza−nymi 20 cm wahaniami u wybrzeży Kattegatu.

● W porównaniu z środowiskami pełnomorskimi fauna i flora w zasolonych wo−dach Morza Bałtyckiego jest bardzo uboga.

● Formy żyjące w Bałtyku to imigranci z terenów sąsiednich. Można wyróżnićtrzy takie typy imigrantów: organizmy morskie w pełni przystosowane dowysokiego zasolenia, organizmy z słodkowodnych jezior i nieliczne relikty polo−dowcowe. Pierwsze dwie grupy organizmów są słabo zaadaptowane do warun−ków panujących w wodach zimnych, zaś grupa trzecia może występowaćw głębszych zimnych warstwach wód Bałtyku.

● Wiele organizmów nie jest w stanie osiągać takich rozmiarów jakie osiągałyby w ich pierwotnym środowisku.

● Niska liczba gatunków każdej z funkcjonalnych grup organizmów w MorzuBałtyckim zwiększa prawdopodobieństwo że wszystkie funkcje mogą w Bałtykuzaniknąć jeśli antropogenny stres będzie dalej narastać, powodowany np. za−nieczyszczeniem związkami toksycznymi lub przez eutrofizację.

● Z powodu niskiego zasolenia w Zatoce Botnickiej nie występują organizmypobierające filtracyjnie pokarm, a różnorodność drapieżców dla małży jestw Morzu Bałtyckim znacznie mniejsza aniżeli w Kattegacie.

● Na wybrzeżach skalistych występuje stale tylko jeden gatunek glonów Fucusvesiculosus, którego zniknięcie będzie miało doniosłe wskutki dla całego zespołuzwierząt żyjących w obrębie i poza strefą Fucus.

● Bałtyk, w porównaniu z innymi środowiskami morskimi z stosunkowo zimny−mi wodami i niskim, stabilnym zasoleniem, jest ewolucyjnie młodym ekosy−stemem,. To prawie izolowane morze, z długim okresem zimowej retencji, otoczo−ne gęsto zaludnionym obszarem zlewni, jest bardziej podatne na działaniesubstancji zanieczyszczających i wzrost obciążenia substancjami pokarmowy−mi niż większość przybrzeżnych obszarów morskich.

● Podsumowując działanie głównych czynników zakłócających życie w Bałtykuwydaje się jasne, że wiele z nich przyczynia się do większej wrażliwości jegoekosystemów na dalsze stresy związane z zanieczyszczeniem, aniżeli obszarypełnomorskie, zarówno z fizjologicznego jak i ekologicznego punktu widzenia.

Page 75: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 38

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

8.SŁOWNICZEK

autotrof organizm zdolny do syntezy swoich składników biochemicznychwykorzystujący prekursory nieorganiczne i zewnętrzne źródłoenergii. Fotoautotrofy mogą korzystać z energii słonecznejw procesie fotosyntezy, chemoautotrofy zużytkowują część ener−gii wiązań związków nieorganicznych w procesie chemosyntezy.

bentos organizmy żyjące wewnątrz osadów lub na ich powierzchniw ekosystemach wód słodkich lub morskich.

bezkręgowiec każde zwierzę, które nie posiada szkieletu wewnętrznego.

biomasa ilość żywej lub martwej materii organicznej, w ekosystemachlądowych, wyrażany zazwyczaj na jednostkę powierzchni, nato−miast w ekosystemach wodnych na jednostkę objętości.

budżet energetyczny analiza przemieszczania energii oraz jej wewnętrzne przekształ−cenia i magazynowanie w określonym układzie.

czynnik limitujący niezbędny do metabolizmu czynnik środowiskowy, którego ilośćjest najmniejsza w stosunku do zapotrzebowania, ograniczającyw ten sposób produktywność.

czynnik środowiskowy czynnik biotyczny lub abiotyczny oddziałujący na organizm lubgrupy organizmów.

dekompozycja utlenianie materii organicznej przez heterotroficzne mikroorga−nizmy.

depozycja (odkładanie) tempo napływu materii na jednostkę powierzchni w czasie. Czę−sto odnosi się do dopływu materii z powietrza.

detrytusożerca heterotroficzne mikroorganizmy lub zwierzęta odżywiające sięmartwymi szczątkami organicznymi.

drapieżnictwo interakcja biologiczna prowadząca do zabijania ofiary przez dra−pieżcę w celu jego zjedzenia. Odnosi się zazwyczaj do mięsożer−ców zjadających inne zwierzęta.

ekologia badania zależności między i w obrębie gatunków a ich środowi−skiem.

ekosystem system obejmujący zespół organizmów i ich wzajemne intera−kcje ze środowiskiem.

endemit odmienna rasa lub gatunek pochodzenia lokalnego z ograniczo−nym geograficznie rozprzestrzenieniem.

estuarium lejkowate ujście koryta rzeki do morza, cechujące się poziomymii pionowymi wahaniami zasolenia wody

eutroficzny będący bardzo produktywnym w wyniku znacznego tempadopływu substancji mineralnych. Zazwyczaj termin ten odnosisię do systemów wodnych. Porównaj także: mezotroficznyi oligotroficzny.

Page 76: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 39

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

eutrofizacja proces prowadzący do wzrostu produktywności ekosystemuwodnego w wyniku zwiększonego dopływu substancji mineral−nych.

ewolucja genetycznie sterowane stopniowe zmiany cech populacji orga−nizmów w czasie.

fauna zbiór gatunków zwierząt występujący w określonym miejscu lubkrainie geograficznej.

flora zbiór gatunków roślin w określonym miejscu lub krainie geo−graficznej.

gatunek populacja organizmów zdolnych aktualnie i potencjalnie dokrzyżowania się, tworzących płodne potomstwo. Gatunki majądwuczłonowe nazwy łacińskie.

gatunek zagrożony wrażliwy na uszkodzenia wywoływane różnymi czynnikamistresowymi środowiska.

genetyczny termin dotyczący informacji zawartej w podstawowym łańcuchuchromosomowego DNA.

herbiwor zwierzę odżywiające się pokarmem roślinnym (roślinożerca).

heterotrof organizm odżywiający się materią organiczną. Porównaj z auto−trofem.

litoral strefa względnie płytkich wód przybrzeżnych.

łańcuch pokarmowy powiązania liniowe organizmów we wzajemnych interakcjachtroficznych, na przykład: trawa – krowa – człowiek.

makroglony nitkowate glony widoczne gołym okiem.

makroskopowy widoczny bez potrzeby powiększania.

materia organiczna cząsteczki zawierające węgiel budujące organizm lub pocho−dzące z rozpadu jego tkanek.

międzypływowa strefa siedlisko strefy twardych skał wybrzeża położone między strefąskalista pływów.

międzypływowy odnosi się do różnicy między najwyższym i najniższym pozio−mem wód w przybrzeżnej strefie morza.

migracja okresowa wędrówka podejmowana przez zwierzęta na dalekieodległości.

mikrofauna zbiór organizmów mikroskopowych organizmów zwierzęcych naokreślonym obszarze lub w krainie geograficznej.

narybek młode postaci różnych gatunków ryb.

nisza rola organizmu lub taksonu w jego ekosystemie, obejmująca je−go aktywność, wykorzystanie zasobów i wzajemne relacje z in−nymi organizmami.

odchody kał zwierzęcia. W niektórych badaniach trudno jest określićbezpośrednio liczebność zwierząt a wtedy zagęszczenie odcho−dów może być jej pośrednim wskaźnikiem.

Page 77: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 40

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

oligotroficzny odnosi się do warunków ograniczonej podaży substancji odży−wczych i niskiej produktywności. Zazwyczaj dotyczy środowiskwodnych. Porównaj także terminy: eutroficzny i mezotrofi−czny.

pelagial strefa wód otwartych.

plankton wolno żyjące rośliny i zwierzęta wodne.

podgatunek takson odróżnialny genetycznie i anatomicznie, który możedawać płodne potomstwo w krzyżówkach z innymi podgatun−kami.

produkcja ilość materii organicznej wytworzonej podczas aktywności bio−logicznej na jednostkę powierzchni lub objętości. Produkcjabrutto (Pb) dotyczy całkowitej produkcji bez uwzględnianiastrat na oddychanie (R). Produkcja netto (Pn) równa jest Pb −R. Produkcja pierwotna jest produkcją autotrofów. Produkcjawtórna odnosi się do roślinożerców, a produkcja trzeciorzędowadotyczy zwierząt drapieżnych.

produkcja pierwotna produkcja organizmów autotroficznych. Patrz również produk−cja.

produktywność wielkość produkcji odnosząca się do jednostki powierzchniw czasie.

reprodukcja procesy płciowe lub bezpłciowe prowadzące do wytworzenia po−dobnych do rodziców nowych i oddzielnych osobników.

respiracja (oddychanie) procesy biochemiczne zachodzące w ciele, w których złożonezwiązki organiczne są rozkładane na prostsze w celu uzyskaniaenergii dla procesów metabolicznych. Ostatecznymi produktamioddychania są dwutlenek węgla, woda i inne proste związkinieorganiczne.

różnorodność pojęcie ekologiczne uwzględniające zarówno liczbę gatunkóww określonych obszarach badań jak i równomierność rozkładuliczebności osobników w obrębie tych gatunków (określane cza−sami przez prawdopodobieństwo występowania osobników po−szczególnych gatunków w próbie).

sieć pokarmowa zespół organizmów związanych współzależnościami pokarmo−wymi.

stabilność tendencja do utrzymania systemu bez widocznych zmian w cza−sie.

stan biomasy ilość biomasy na jednostkę powierzchni lub objętości w danymekosystemie.

strefa eufotyczna górna warstwa kolumny wody, gdzie intensywność docierają−cego światła wystarcza do procesów fotosyntezy.

stres fizyczne, chemiczne i biologiczne czynniki ograniczającepotencjalną produktywność flory i fauny. Każda zmiana w śro−dowisku, która powoduje mierzalne zakłócenia ekologiczne.

sublitoral odnosi się do pośrednich warstw wody występujących międzyprzybrzeżnym płytkim litoralem a strefą głębokiego morza.

Page 78: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 41

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

sucha masa (s.m.) masa danej substancji po usunięciu z niej wody.

sukcesja proces będący następstwem zaburzenia w środowisku, obejmu−jący progresywne zastępowanie zespołów biotycznych w czasie.W przypadku nie występowania dalszych zakłóceń proces tenkończy się na stabilnym ekosystemie klimaksowym, którydeterminują klimat, gleba a także specyfika fauny i flory.Sukcesja pierwotna zachodzi na surowym podłożu, które niepodlegało pierwotnie działaniom organizmów. Sukcesja wtórnajest następstwem mniej gwałtownych zaburzeń i zachodziw środowisku, które było wcześniej modyfikowane biologicznie.

środowisko kompleks wszystkich czynników biotycznych i abiotycznych,które oddziałują na organizm lub grupy organizmów.

tolerancja (1) dotyczy genetycznie utrwalonej tolerancji fizjologicznej nadziałanie czynników stresowych środowiska lub ich wzajemnychkombinacji.(2) dotyczy stresowych warunków środowiska zacienionychokrywą piętra drzew.

trwały organizm długo żyjący. Termin odnosi się zazwyczaj do roślin.

współzawodnictwo stresowe interakcje między organizmami tej samej lubodmiennej jednostki taksonomicznej wywoływane konieczno−ścią zaspokojenia podstawowych potrzeb w warunkach ich ogra−niczonej dostępności.

wzbogacanie wzrost tempa gromadzenia zasobów składników pokarmowychsystemu, prowadzący do wzrostu jego produktywności.

zaburzenie epizodyczne oddziaływanie środowiska, zazwyczaj przezczynniki fizyczne, prowadzące do mierzalnych zmian ekologicz−nych.

zagęszczenie liczba organizmów na jednostkę powierzchni lub objętości

zakwit gwałtowny wzrost produktywności fitoplanktonu, prowadzącydo wysokiego poziomu biomasy glonów i chlorofilu, znacznieograniczający przejrzystość słupa wody.

zanieczyszczenie występowanie związków chemicznych lub energii w ilościachprzewyższających możliwości ich przyswojenia przez środowi−sko bez spowodowania (w naszym pojęciu) jego degradacji.

zooplankton drobne, wolnożyjące zwierzęta wodne.

Page 79: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 42

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

9.PIŚMIENNICTWO

1. Ackefors H., Johansson N., Wahlberg B., 1991. The Swedish compensatory programme for salm−on in the Baltic; an action plan with biological and economical implications. – ICES Mar. Sci.Symp. 192:109–119.

2. Anderson A.B., Lassing J., Sandler H., 1977. Community structure of soft bottom macrofauna indifferent parts of the Baltic. – (w:) Biology of benthic organisms, pp. 7–20. Ed. Keegan B.F.,O’Ceidigh P., Boaden P.J.S. Pergamon Press, Oxford. 630 pp.

3. Aneer G.. 1980. Estimates of feeding pressure on pelagic and benthic organisms by Baltic herring(Clupea harengus v.membras L.). − Ophelia, Suppl. 1:265–275.

4. Ankar S., 1977. The soft bottom ecosystem of the Northern Baltic Proper with special referenceto the macrofauna. – Contr. Asko Lab., Univ. Stockholm 19:1–62.

5. Dietz J., Heide–Jörgensen M.P., Härkönen T., 1989. Mass deth of harbour seals (Phoca vitulina) inEurope. Ambio 5:258–264.

6. Elmgren R., 1989. Trophic dynamics in the enclosed brackish Baltic Sea. Rapp. P.–v. Cons. int.Explor. Mer. 183:152–169.

7. Halender B., 1989. Survey of gray seal Halichoerus grypus and harbor seal Phoca vitulina along theSwedish Baltic coast 1975–1984. pp 10–21 (w:) Proceedings of the Sovjet–Swedish SymposiumInfluence of human activities on the Baltic ecosystem”, ed. Yablokov A., Olsson M., Leningrad.

8. Hansson S., Rudstam L.G., 1990. Eutrophication and the Baltic fish communities. AMBIO 19:123–125.

9. Hällfors G., Niemi A., 1981. Vegetation and primary production. (w:) The Baltic Sea. pp. 220–238. Ed. Voipiö A. Elsevier, Amsterdam. 418 pp.

10. Hempel G., Nellen W., 1974. Fische der Ostsee. (w:) Meereskunde der Ostsee, pp. 215–232. Ed.Magaard L., Rheinhelmer C. Springer Verlag, Berlin. 269 pp.

11. Janke K., 1990. Biological interactions and their role in community structure in the rocky inter−tidal of Helgoland (German Bight, North Sea). Helgol. Meeresunter. 44:219–263.

12. Jansson A.M., Kautsky N., 1977. Quantitative survey of harg bottom communities in a Balticarchipelago. (w:) Biology of benthic organisms, pp. 359–366. Ed. Keegan B.F., O’Ceidigh P. Boad−en P.J.S. Pergamon Press, Oxford. 630 pp.

13. Jansson B.O., 1972. Ecosystem approach to the Baltic problem. Bulletins from the EcologicalResearch Committee. NFR 16:1–82.

14. Jansson B.O., 1978. The Baltic – a system analysis of a semienclosed sea. (w:) Advances inoceanography, pp. 131–183. Ed. Charnock H., Deacon G. Plenum Press, New York. 356 pp.

15. Johannesson K., 1989. The bare zone of Swedish rocky shores: why is it there? Oikos: 54:7–86.16. Kachalova O., Lagzdins G., 1974. Organisms of the bottom fauna in the southern part of the Gulf

of Riga. (w:) Biology of the Baltic Sea. 1. Hydrochemistry and hydrobiology of the Gulf of Riga,pp. 258–302. Acad. Sci. Latvian SSR., Inst. of Biol. Zinatno, Riga.

17. Kaiser W., Renk H., Schulz S., 1981. Die Primärproduktion der Ostsee. Geodät. Geophy. Veröff.,RIV H 33:27–52.

18. Kangas P., 1976. Littoral stony–bottom invertebrates in the Krunnit area of the Bothnian Bay.(w:) Bothnian Bay Symposium 1974, Proc. Acta Univ. Oul. A. 42. 1976. Biol., 3:97–106.

19. Kautsky N., 1981a. On the trophic role of the blue mussel (Mytilus edulis L.) in a Baltic coastalecosystem and the fate of the organic matter produced by the mussels. Kieler Meeresforsch.,Sonderh. 5:454–461.

20. Kautsky N., 1982a. Growth and size structure in a Baltic Mytilus edulis L. population. Mar. Biol.68:117–133.

21. Kautsky H., 1988. Factors structuring phytobentic communities in the Baltic Sea. Thesis. De−partment of Zoology, Stockholm university.

22. Kautsky H., Widbom B., Wulff F., 1981. Vegetation, macrofauna and benthic meiofauna in thephytal zone of the archipelago of Luleå– Bothnian Bay. Ophelia 20:1, 53–77.

Page 80: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 43

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Życie w Bałtyku

23. Kautsky L., Kautsky H., 1989. Algal species deversity and dominance along gradients of stressand disturbance in marine environments. Vegetatio 83:259–267.

24. Larsson P.O., 1984. Some characteristics of the Baltic Salmon (Salmo salar L.) population. Ph.D.Thesis, University of Stockholm, Stockholm, Sweden. 80 pp.

25. Lappalainen A., Hällfors G., Kangas P., 1977. Littoral benthoc of the Northern Baltic Sea. IV.Pattern and dynamics of macrobenthos in a sandy–bottom Zostera marina community in Tvärminne.Int. Rev. ges. Hydrobiol. 62(4):465–503.

26. Lassig J., Leppänen J.M. Niemi Å., Tamelander G., 1978. Phytoplankton primary production inthe Gulf of Bothnia in 1972–1975 as compared with other parts of the Baltic Sea. Finn. Mar. Res.,244:101–115.

27. Lehtonen H., Toivonen J., 1981. Fresh–water fishes. (w:) The Baltic Sea, pp. 333–341. Ed. VoipiöA. Elsevier, Amsterdam. 418 pp.

28. Lindholm T., 1978. Autumnal mass development of the red water” ciliate Mesodinium rubrum inthe Åland archipelago. Mem. Soc. Fauna Flora Fennica 54:1–5.

29. Magaard L., Rheinheimer G., 1974. Meereskunde der Ostsee. Springer–Verlag, Berlin. 269 pp.30. Mauchline J., 1980. The biology of mysids. (w:) Adv. Mar. Biol., 18:1–369. Ed. Blaxter J.H.S., F.S.31. Munsterhjelm R., 1987. Flads and gloes in the archipelago. Geological survery of Finland. Spe−

cial paper 2:55–61.32. Nellbring S., 1988. Quantitative and qualitative studies of fish in shallow water, northern Baltic

Proper. Thesis. Department of Zoology, Stockholm University.33. Nilsson L., 1980. Wintering diving duck populations and available food resources in the Baltic.

Wildfowl 31:131–143.34. Ojaveer E., 1981. Marine pelagic fishes. (w:) The Baltic Sea, pp. 276–292. Ed. Voipiö A. Elsevier,

Amsterdam. 418 pp.35. Remane A. 1934. Die Brackwasserfauna. Verh.Dt.Zool.Ges., 36.36. Rudstam L.G., Danielsson K., Hansson S., Johansson S., 1989. Diel vertical migration and feed−

ing patterns of Mysis mixta (Crustacea, Mysidacea) in the Baltic Sea. Marine Biology 101:43–52.37. Theede H., 1974. Die Tirwelt. I. Ökologie. (w:) Meereskunde der Ostsee, pp. 171–188. Ed. Magaard

L., Rheinheimer G. Spronger–Verlag, Berlin. 269 pp.38. Thurow F., 1980. The state of fish stocks in the Baltic. AMBIO 9:153–157.39. Voipiö A. (ed.), 1981. The Baltic Sea. Elsevier, Elsevier Oceanographis Series, Amsterdam. 418

pp.40. Waern M., 1952. Rocky–shore algae in the Öregrund archipelago. Acta phytogeogr. suec., 30:1–

298.41. Wallentinus I., 1979. Environmental influences on benthic macrovegetation in the Trosa–Askö

area, Northern Baltic Proper. II. The ecology of macroalgae and submersed phanerorgams. Con−tr. Askö Lab., Univ. Stockholm 25:1–210.

42. Zenkevitch L., 1978. Variability of species composition and biomass of bottom fauna in the South−ern Baltic area. (w:) Produktywność

43. Ekosystemu Morza Bałtyckiego. pp. 143–161. Ed. Mankowski W. Polska Akademia Nauk –Komitet Badań Morza. Wrocław. 342 pp.

Page 81: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

EutrofizacjaMorza Bałtyckiego

AutorCurt Forsberg

Uniwersytet w Uppsali

TłumaczeniePaweł Migula

Zeszyt 3

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 82: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

Zeszyt ten, traktuje o problemach jakości wód w wyniku zwiększonegonapływu składników odżywczych do Morza Bałtyckiego i jest komplemen−tarny z trzecim odcinkiem programu telewizyjnego serii “Baltic SeaEnvironment”. Część prezentowanego materiału jest bardzo prostai winna być zrozumiała bez specjalnego przygotowania w zakresieekologii wód. Inne części dla pełnego zrozumienia wymagają uzupełnieniawiadomości, gdyż potraktowane są bardzo pobieżnie.

Odnośniki do piśmiennictwa są nieliczne i głównie cytowane są pozycjeangielskojęzyczne. Nie włączono cytowań do tekstu, za wyjątkiem tych,które wiążą się z rycinami i tabelami. Na początku umieszczono piśmi−ennictwo dotyczące zagadnień ogólnych, po nich prace szczegółowe pole−cane osobom, które chciałyby uzyskać bardziej wyczerpujący przeglądomawianych zagadnień.

Szczególną uwagę zwrócono na te problemy, które mogą opóźniać re−generację morza lub udaremnić planowane lub już realizowane działaniaodtwórcze. konieczne jest, by wszyscy mieszkańcy żyjący na obszarachzlewni Morza Bałtyckiego przekonali naszych decydentów o potrzebiepodjęcia nadzwyczajnych działań w celu rozwiązania problemu eutrofiza−cji, podobnie jak i innych globalnych problemów środowiskowych naszegoregionu. Jest to główne i najważniejsze przesłanie tego rozdziału.

Ingemar Ahlgren, Lars Bergström, Bengt Hultman a szczególnie LarsRydén, wnieśli szczególny i konstruktywny wkład do tego opracowania.Hans Mathiesen. Marcin Plinski, Heikki Salemaa, Turi Trei, FredrikWulff i Tobjörn Willen dostarczyli odpowiednich danych. Benny Kull−inger i Robert Titus odpowiedzialni są za redakcję i stronę językową.

Uppsala, październik 1991Curt Forsberg

Page 83: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA ...................................................................................................... 2

1. WSTĘP .............................................................................................................. 41.1. Od problemów lokalnych do światowych ......................................................... 41.2. Eutrofizacja w środowisku morskim ................................................................. 51.3. Fizjologiczne podstawy eutrofizacji .................................................................. 5

2. AZOT I FOSFOR – KLUCZOWE SKŁADNIKI ODŻYWCZE W EUTROFIZACJI .............. 82.1. Biogeochemia azotu i fosforu ............................................................................... 82.2. Ograniczające składniki mineralne ................................................................. 102.3. Pochodzenie składników odżywczych ........................................................... 112.4. Oszacowanie eksportu substancji odżywczych do morza .......................... 12

3. AZOT I FOSFOR W MORZU BAŁTYCKIM ............................................................. 133.1. Obciążenie i obieg azotu i fosforu ..................................................................... 133.2. Oceny stężenia ....................................................................................................... 14

4. JAK EUTROFIZACJA WPŁYWA NA MORZE BAŁTYCKIE ......................................... 164.1. Uwagi ogólne .......................................................................................................... 164.2. Eutrofizacja i wzrost glonów ............................................................................. 164.3. Zakwity glonów ..................................................................................................... 174.4. Niedosyt tlenu w warstwach dennych ............................................................ 184.5. Eutrofizacja i populacje ryb ............................................................................... 204.6. Zmiany lokalne ...................................................................................................... 214.7. Oddziaływania w Kattegacie .............................................................................. 23

5. WYKORZYSTANIE I OBIEG SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH W SPOŁECZNOŚCI ...... 245.1. Miasta – oczyszczanie ścieków .......................................................................... 245.2. Ruch komunikacyjny – samochody i transport ............................................ 245.3. Rolnictwo ................................................................................................................ 265.4. Zmiany krajobrazu – znaczenie terenów podmokłych ................................ 27

6. PERSPEKTYWY PRZYSZŁOŚCI ........................................................................... 286.1. Wykorzystanie składników odżywczych –

od małych i zamkniętych do dużych i otwartych systemów ...................... 286.2. Zaawansowane oczyszczalnie ścieków – gdzie odkładać P i N? ............... 296.3. Globalne ocieplenie –

scenariusz zmian klimatycznych dla obszarów Bałtyku ............................ 316.4. Czy eutrofizację w Bałtyku można zahamować lub zatrzymać? .............. 33

7. PODSUMOWANIE .............................................................................................. 35

8. PIŚMIENNICTWO .............................................................................................. 36

Page 84: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 4

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

1.WSTĘP

1.1. Od problemów lokalnych do światowychEutrofizacja w ekosystemach słodkowodnych jestzjawiskiem powszechnym. Jest to naturalny proces,w którym jeziora ubogie w składniki odżywcze(oligotroficzne) przekształcają się powoli w jeziorabogate w te zasoby (eutroficzne); proces któryw normalnych warunkach trwałby przez tysiącelat. Aktywność ludzi przyspieszyła ten proces (eu−trofizacja antropogeniczna) i stała się obecnie pro−blemem ogólnoświatowym, obejmującym obszarymorskie, na przykład Morze Bałtyckie.Eutrofizacja rozwijała się w podobny sposóbw większości krajów, lecz oczywiście w różnymtempie i stopniu uzależnionym od zagęszczeniamieszkańców, wielkości danego obszaru i intensy−wności gospodarki rolnej. Wcześniej zwracanogłównie uwagę na problemy lokalnych jezior i wy−brzeży. Jednak po zakończeniu II Wojny Światowejeutrofizację na wielką skalę stwierdzono w Szwaj−carii, Szwecji i w Ameryce Północnej, a nieco później w wielu krajach europejskich. Przykładypowszechnie znanych jezior, które uległy silnej eutrofizacji to w Europie Jezioro Constanca,Jezioro Zurychskie, Jezioro Lugano i Lago Maggiore. Lista z mniejszymi eutroficznymijeziorami i zbiornikami wodnymi mogła by obejmować większość krajów.Wiele estuariów i zatok położonych jest w środowiskach, gdzie stosuje się najsilniejszenawożenie ziemi, na przykład wzdłuż linii brzegowej Północnej i Południowej Ameryki, Afry−ki, Indii, Południowo–wschodniej Azji, Australii, Chin i Japonii. Od czasu kiedy uznawano, żesą to problemy obszarów przybrzeżnych uprzemysłowionych regionów, takich jak obszary MorzaBałtyckiego czy morza Śródziemnego, eutrofizacja stała się obecnie problemem ogólnoświato−wym.Zrozumienie eutrofizacji opiera się na badaniach fizjologicznych i ekologicznych roślin wodnych.Kamieniami węgielnymi dla zrozumienia tego procesu były badania z lat 1940., w którychokreślono wymogi środowiskowe słodkowodnych glonów. W latach 1950. więcej uwagi zwróconona badania produkcji pierwotnej i przyrostu biomasy glonów. Badania bardziej ukierunkowanena zarządzanie środowiskiem zapoczątkowano w latach 1970., zaś w latach 1980. zajęto siękoncepcją limitów pokarmowych. Dalszy postęp w rozwoju wiedzy przydatnej dla gospodarkiwodnej dała koncepcja maksymalnych dopuszczalnych obciążeń azotem i fosforem. Dalszebadania limnologiczne nad eutrofizacją, prowadzoną pod patronatem OECD zaowocowałyopracowaniem modeli wskazujących zależności między obciążeniem substancjami mineralnymia odpowiedzią jeziora. Była to pierwsza ilościowa prezentacja zależności między obciążeniemjeziora substancjami mineralnymi a jakością jego wód. Badania OECD potwierdziły równieżkluczową rolę fosforu w wodach śródlądowych, jako czynnika ograniczającego.

Definicja

Eutrofizacja: zwiększony wpływdo wód głównie azotu i fosforu, po−wodujący zwiększenie produkcjipierwotnej – wzrost glonów i roślinwyższych.

Eutrofizacja powoduje wielkie zmia−ny w ekosystemach wodnych i nieza−mierzoną degradację jakości wody,prowadząc na przykład do deficytutlenu, co może być zabójcze dla ryb.

Page 85: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

1.2. Eutrofizacja w środowisku morskimGłówne skutki wzrostu wprowadzanych do zbiornika wodnego składników roślinnych (N i P) to:● wzrost stężenia substancji pokarmowych w wodzie;● wzrost produkcji pierwotnej (wzrosty biomasy fitoplanktonu, nasilony wzrost nitkowatych

glonów);● w następstwie tego zmiany fizyczne, chemiczne i biologiczne (np. zmniejszenie przenikania

światła, deficyt tlenu i śnięcie ryb).

Schemat na Ryc. 1 przedstawia możliwe procesy eutrofizacji w morzu, gdy wyraźna haloklinaoddziela wody powierzchniowe od głębszych wód (warstwa dzieląca wody powierzchniowe odbardziej zasolonych wód na głębokościach 60–80 m i głębszych). Poniżej przedyskutujemyzmiany, które obserwowano w Bałtyku.W latach 1960. stało się jasne, że w wyniku antropogennej eutrofizacji nasiliła się niepożądanadegradacja jakości wód w jeziorach i zbiornikach wodnych. Narastający problem zakwitówtoksycznych sinic stał się przedmiotem szczególnej uwagi. Pogorszenie jakości wód spowodowałoistotne straty ekonomiczne, gdyż kolidowało z niezbędnością użytkowania wody pitnej. Stałosię to bodźcem dla dofinansowania przez OECD badań nad procesami kontroli eutrofizacji.Od lat 1970. narasta liczba doniesień naukowych o zakwitach toksycznych sinic, warunkachbeztlenowych i ginięciu ryb w obszarach morskich.Eutrofizacja może zmienić przydatności wód powierzchniowych dla rekreacji, ograniczając np.rybołówstwo, możliwość korzystania z kąpieli itp., oddziałuje więc zarówno na aspekty socjalnejak i ekonomiczne. Jeśli nie będzie można zatrzymać eutrofizacji morza, następstwem tego mogąbyć poważne zaburzenia w produkcji ryb i innych produktów morza z nieoczekiwanymikonsekwencjami dla społeczeństwa.

1.3. Fizjologiczne podstawy eutrofizacjiFizjologiczną podstawą procesu eutrofizacji jest fotosynteza. Jest to zespół serii reakcji, którezapoczątkowuje absorpcja kwantu energii świetlnej przez chlorofil lub inne barwniki roślinzielnych. Wynikiem tego jest synteza związków organicznych z dwutlenku węgla i wody. W fo−tosyntezie możemy wyróżnić dwa główne procesy.W pierwszej fazie energia świetlna jest zamieniana na energię chemiczną, a w drugiej faziewęgiel nieorganiczny jest przekształcany w materię organiczną, początkowo w glukozę i dalejw składniki budujące komórki.Glony i inne rośliny zielone zbudowane są głównie z węgla, azotu i tlenu (często powyżej 98%świeżej masy). Źródłem dla tych pierwiastków, jak przedstawiono wyżej, jest dwutlenek wę−gla i woda. Do głównych elementów budujących materię organiczną potrzebne są również w wię−kszych ilościach, dodatkowo, innepierwiastki, w tym niektóre metale,takie jak wapń, magnez, potas i nie−metale: siarka, azot i fosfor. Pier−wiastki te nazywa się często makro−elementami. Inne pierwiastki, takiejak metale śladowe: miedź, cynk, bor,mangan i selen, są niezbędne w bar−dzo małych ilościach, dlatego nazy−wamy je pierwiastkami śladowymilub mikroelementami.Niedobór podstawowych składnikówpokarmowych może ograniczać wzra−stanie roślin. W środowiskach wod−nych azot i/lub fosfor to pierwiastki,

G³ówny proces fotosyntezy

Przekszta³canie energii Przekszta³canie materii

�wiat³o

Chlorofil H+

CO2

H O2 O2

[CH O]2

1/6 glukozye-

Page 86: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Ryc. 1. Możliwe procesy eutrofizacyjne w obszarach morskich z haloklinąwyraźnie oddzielającą wody powierzchniowe od wód głębokich [wg Mon−itor, 1988; zmodyfikowane].

Eutrofizacja i jej konsekwencje w �rodowisku morskim

Zwiêkszony dop³yw pierwiastkówograniczaj¹cych procesy wzrostu

Zwiêkszone stê¿enie tych sk³adników w wodzie

Wzrost produkcji fitoplanktonu

Wiêcej zielenic

Ni¿sze stê¿enia pierwiastkównie limituj¹cych wzrostu

Obni¿enie dostêpno�ci�wiat³a w wodzie

Wiêcej zooplanktonu

Mniej morszczynu

Zwiêkszona sedymantacjamaterii organicznej

Wiêcej materii organicznejw osadach dennych

Wiêcej zwierz¹tbentosowych

powy¿ej halokliny

Wiêcej rybpowy¿ej halokliny

Zwiêkszone zu¿ycie tlenu w wodachg³êbokich i warstwach dennych

Deficyt tlenu poni¿ej haloklinymo¿liwe powstawanie siarkowodoru Mniej ryb

poni¿ej halokliny

Eliminacja zwierz¹t bentosowychponi¿ej halokliny

Zmiany strukturalne w warstwachdennych poni¿ej halokliny

Page 87: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

które często pełnią kluczową rolę jako czynników limitujących. Azot jest pierwiastkiem nie−zbędnym dla białek komórkowych, zaś fosfor ma kluczową rolę w przemieszczaniu energii w ko−mórce. Oba pierwiastki niezbędne są w różnych proporcjach uzależnionych od specyficznegozapotrzebowania różnych gatunków roślin. W materii organicznej fitoplanktonu jest średnio16 atomów azotu na 1 atom fosforu (tzn. 16 N:1 P). Stosunek azotu do fosforu, nazywany wska−źnikiem Redfielda, opisuje z grubsza wzorzec pobierania tych pierwiastków przez glony.Wskaźnik dla tych najbardziej niezbędnych pierwiastków można uzyskać porównując stężeniaobu pierwiastków w wodach powierzchniowych.

Główne problemy wiążące się z eutrofizacją

A. Pogorszenie jakości wody (słodkiej)● smak, zapach, kolor, filtracja, kłaczkowanie,

sedymentacja i inne problemy z użytkowaniem● hypolimnetyczne wyczerpywanie tlenu, zmiany pH,

zwiększone stężenia Fe, Mn, CH4, H2S● toksyczność

B. Pogorszenie warunków rekreacyjnych(wody słodkie i morskie)● zawirowania, straty estetyki● zagrożenie dla pływaków● Zwiększenie zagrożenia zdrowia

C. Pogorszenie rybołóstwa (wody słodkie i morskie)● śmiertelność ryb● niepożądane ławice ryb

Page 88: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

2.AZOT I FOSFOR –

KLUCZOWE SKŁADNIKI ODŻYWCZE

W EUTROFIZACJI

2.1. Biogeochemia azotu i fosforuRośliny często pobierają składniki pokarmowe w postaci prostych jonów nieorganicznych. Naprzykład azot jest łatwo przyswajalny w postaci azotynów, azotanów lub amoniaku (NO2

−, NO3−,

NH4+). Fosfor pobierany jest głównie w postaci fosforanów (PO4

3−). Oba pierwiastki występujątakże w różnych związkach organicznych (jak np. azot w aminokwasach) i w takiej postaci mogąbyć wykorzystywane przez glony. Należy także zwrócić uwagę że wiele bakterii, również sinice(zwane inaczej bakteriami cyjanowymi) mogą wykorzystywać azot atmosferyczny, N2 i wiązaćgo biologicznie.Azot i fosfor, pobierane z powietrza lub jako składniki mineralne gromadzą się w organizmachżywych i uwalniane są do atmosfery lub ponownie, jako składniki mineralne, krążą w cyklubiogeochemicznym. Pojęcie to jest podstawą zrozumienia równowagi tych pierwiastkóww przyrodzie.Azot i fosfor przedostają się do ekosystemów różnymi drogami. Azot przez mokre i suche de−pozyty gazowe lub cząsteczkowe, a także przez wiązanie biologiczne. Fosfor uwalnia się główniew procesach wietrzenia skał.Ponowne przejście azotu z wody do powietrza odbywa się w procesie zwanym denitryfikacją(Ryc. 2). Nie ma podobnego procesu powracania fosforu. Pierwiastek ten „wędruje” przezekosystemy tylko jednokierunkowo; przede wszystkim z gleby do wód powierzchniowych i osta−tecznie do morza. Działalność człowieka przyczyniła się do gwałtownego wzrostu ilościowegoobu pierwiastków, głównie z trzech powodów:● stosowanie sztucznych nawozów● stosowanie syntetycznych detergentów● spalanie naturalnych kopalin i spalanie drewna

Glony planktonowe i inna materia organiczna, która nie została zjedzona lub rozłożona w toniwodnej, opada na dno morza. Tam ulega wolnemu rozkładowi lub mineralizacji przez bakterie,prowadząc do uwolnienia fosforanu i amoniaku. Inne bakterie mogą utleniać amoniak (NH3)do azotynów (NO2

−) lub azotanów (NO3−) w procesie określanym jako nitryfikacja (Ryc. 2).

Powracające do wody składniki nieorganiczne mogą być przyswojone, zabezpieczając ponownieprodukcję pierwotną.Znaczące ilości fosforu mogą być związane w osadach, często wiążąc się z żelazem, przez co sąefektywnie wyłączane z biologicznego krążenia. Jednakże, w zależności od nasilenia procesówbiochemicznych, z osadów mogą się uwalniać znaczne jego ilości. Takie zjawisko może zachodzićw warunkach beztlenowych, w głębszych wodach, a także w płytkich warstwach dennych gdypanują wysokie letnie temperatury. Takie uwalnianie fosforu nazywamy często „obciążeniemwewnętrznym”, które jest wynikiem długotrwałego wnikania składników mineralnych. Takiewewnętrzne obciążenie wzmaga procesy eutrofizacji, powodując wysoką produkcję pierwotną,nawet w okresie kiedy znacząco obniżył się dopływ składników mineralnych z zewnątrz.

Page 89: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Normalnie, materia zalegająca na powierzchni osadów morskich jest natleniona. Braki tlenupojawiają się parę centymetrów poniżej powierzchni. Granicę pomiędzy środowiskami tlenowymi beztlenowym nazywamy redoksykliną. Wielkie ilości bakterii zamieniają tu azotany (NO3

−)na azot gazowy (N2) w procesie nitryfikacji. Może on zachodzić również w pozbawionych tlenuwodach przy dnie. Gazowy azot uwalnia się do masy wody i dalej do atmosfery. Denitryfikacjamoże usunąć większość związanego azotu, który wniknął do Morza Bałtyckiego. Jest to jedenz głównych powodów, dlaczego stosunek azotu do fosforu w Bałtyku właściwym jest niski, po−dobnie jak w wielu płytkichwodach przybrzeżnych.Dlatego właśnie w MorzuBałtyckim zarówno azot jaki fosfor uczestniczą w pro−cesach krążenia biochemicz−nego w wolnych masachwód, a także między osada−mi i wodą. Schemat procesukrążenia azotu przedstawio−no na Ryc. 2.Fosfor nie występuje w for−mie gazowej i jest przyswa−jalny jako nieorganiczny,głównie w postaci fosforanu.Krążenie fosforu w masiewody jest dlatego mniejskomplikowane niż azotu,jak ilustruje to Ryc. 3. Pro−cesy mikrobiologiczne i fizy−czne mogą jednak bardziejkomplikować relacje fosforumiędzy osadami i wodą.

NO �N3

NO �N2

NO �N2

NH �N4Zooplankton

N2

wi¹zanie N2

wi¹zanie N2

Wnikanieazotu

Fitoplankton

Denitryfikacja

Wyp³ywanieazotu

RozpuszczonyN

nieorganiczny

Nitryfikacja

Bakterie

Drapie¿nictwo

Ryc. 2. Uproszczony model krążenia azotu ilustrujący wzajemnerelacje między różnymi związkami azotowymi a wzrostem bakter−ii, fito– i zooplanktonu.

Ryc. 3. Uproszczony cykl krążenia fosforu obrazujący wzajemne relacje między fosforanami i wzrostembakterii, fito– i zooplanktonu.

Page 90: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

2.2. Ograniczające składniki mineralneNiedobory składników pokarmowych mogą ograniczać produkcję pierwotną. Można wyróżnićtrzy rodzaje ograniczeń:● tempa wzrostu poszczególnych populacji glonów● produkcji pierwotnej netto lub akumulacji biomasy netto● produkcji netto ekosystemu

Najczęściej stosowane pojęcia określające niedobory składników odżywczych w ekosystemachwodnych to obniżenie produkcji pierwotnej netto lub akumulacja biomasy netto. Poznanie, któryz składników najbardziej ogranicza wzrost glonów ma szczególne znaczenie dla gospodarkiwodnej.Dla określenia, który z czynników odżywczych jest najbardziej limitującym stosuje się różnemetody:● Wskaźnik dostępności składników odżywczych wyznacza się przez porównania, jak

zmienia się stosunek azotu do fosforu w materiale wnoszonym z zewnątrz z ich wzajemny−mi relacjami w wodach powierzchniowych oraz odpowiadające im wielkości w komórkachglonów (jak wspomniano wcześniej, 16:1), dając podstawę do wyznaczenia najbardziej limi−tującego czynnika. Wskaźnik znacznie poniżej 16:1 wskazuje, że azot występuje w nie−doborze, natomiast wartości odwrotne świadczą, że to fosfor jest pierwiastkiem kluczowym.Wzajemne relacje obu wnikających z zewnątrz pierwiastków mogą być nieprawdziwe, gdyżzawartość dostępnych dla roślin składników mineralnych może zmieniać się gwałtowniew wyniku zachodzących procesów biochemicznych, jak dzieje się to w Morzu Bałtyckim.

● Test wzbogacania składników mineralnych. Wprowadzanie dodatkowych ilości skład−ników mineralnych do hodowli glonów lub naturalnych zespołów planktonowych może wska−zać, który z składników może chwilowo ograniczać dalszy ich wzrost.

● Oszacowanie ilościowe fosfataz zasadowych. Enzymy te odłączają wiązania fosforanoweod związków organicznych. Ich obecność może wskazywać na fosfor jako czynnik limitujący.

Najbardziej wartościowe informacje uzyskamy stosując kombinację tych metod.Azot i fosfor wprowadzony z źródeł zewnętrznych odkłada się we wszystkich subobszarach Mo−rza Bałtyckiego w stosunku przewyższającym 16:1. Zimą, wzajemne relacje tych pierwiastkóww wodach powierzchniowych są zmienne. W Zatoce Botnickiej są one wyższe aniżeli wskazujena to stosunek tych pierwiastków pochodzących z zewnątrz, podczas gdy w Bałtyku właściwymi Kattegacie są one odpowiednio niższe. Takie zróżnicowanie wskazuje na znaczenie procesówwewnętrznych, które mogą regulować stężenia składników odżywczych, na przykład poprzez:odtworzenie tych pierwiastków z materii organicznej wód powierzchniowych; denitryfikacjęw bentosie płytkich wód lub prawie beztlenowych wód głębokich; niską rozpuszczalnośći wytrącanie wywołujące sedymentację.Test wzbogacania składników mineralnych wskazuje zasadniczo na niedobory azotu w Bałtykuwłaściwym i Kattegacie, jednak wzrost glonów stymuluje zwiększenie fosforu w czasiewiosennych zakwitów glonów. Azot może być również najsilniej ograniczającym pierwiastkiemw przybrzeżnych obszarach Bałtyku, gdzie nie ma bezpośredniego dopływu składników mine−ralnych. Niskie wartości stosunku azotu do fosforu w warstwie osadowej Bałtyku właściwegomogą tłumaczyć zachodzące na dużą skalę procesy denitryfikacyjne.W Zatoce Botnickiej kluczową rolę czynnika ograniczającego pełni fosfor. Wysoki stosunek azotudo fosforu tłumaczyć może sprzęganie fosforanów z żelazem, zachodzące w wodach rzek leśnychwpływających do tej zatoki. Niska rozpuszczalność i strącanie może prowadzić do osadzaniasię fosforu. Produkcja pierwotna będzie niska, co oznacza, że tylko niewielka część azotu nie−organicznego jest związana w materii organicznej, która opadła na dno.

Page 91: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

2.3. Pochodzenie składników odżywczychGłówne źródła, z których przedostają się do Bałtyku składniki pokarmowe to:● lokalne źródła lądowe (rurami wyrzutowymi z oczyszczalni ścieków i zakładów przemysłowych)● inne, nie lokalne lub rozcieńczone źródła (wycieki z terenów miejskich, obszarów rolnych

lub lasów)● depozyty z powietrza● uwalnianie z osadów

Pochodzenie składników mineralnych wnoszonych do Bałtyku może być bardzo różne. Kiedypo II Wojnie Światowej zaczęła się na wielką skalę eutrofizacja wód śródlądowych większą uwa−gę zwracano na ścieki z obszarów zurbanizowanych. Wyrzut składników mineralnych jest bar−dzo zmienny i zależy od standardów sanitarnych, sprawności systemów oczyszczających i sto−pnia oczyszczenia ścieków. Niezależnie od systemów kontroli zawsze pojawiają się ścieki uwal−niające się zawsze z terenów zurbanizowanych, z systemów oczyszczających, fabryk, miejskichwód deszczowych i rozcieńczane zanieczyszczenia miejskie (przecieki, wycieki).W ciągu doby pewna ilość składników mineralnychwydostaje się z lądu do wody jako pośredni efekt od−żywiania się ludzi. Przykładowo, w krajach zindustria−lizowanych dobowe pobranie fosforu na osobę w ciągudnia może sięgać 1–1,5 g, z czego większość jestwydalana. W obszarach miejskich fosfor stosuje sięrównież jako nawóz (parki, ogrody) i jako chemikalia(głównie w gospodarstwie domowym w detergentachdo zmywania).W ostatnich trzech–czterech dziesięcioleciach nastąpiłproces modernizacji rolnictwa, włączając w to międzyinnymi zwiększone zużycie nawozów. Nawozy sztucz−ne są zawsze spodziewanym składnikiem obciążeniawód substancjami mineralnymi pochodzących z takzwanych źródeł rozpuszczalnych lub niepunktowych.Źródła te często obejmują również składniki mine−ralne, które pochodzą od wypasanych zwierząt (odcho−dy i mocz) a także z strat wynikających z erozji wie−trznej lub wodnej. Całość składników mineralnychuwalnianych z obszarów rolnych pochodzi z na−stępujących źródeł:● obszarów uprawnych (nawozy, erozja)● pastwisk (kał, mocz, erozja)● magazynów obornika● mleczarni● ścieków komunalnych

Wzorzec wycieku składników mineralnych z terenów rolnych do wody jest różny dla azotu i fo−sforu. Azot często jest tracony dzięki silnie mobilnym jonom azotanowym, podczas gdy fosfori fosforany mogą, przynajmniej okresowo, w znacznym stopniu włączać się do gleby (przepływfosforu jest omówiony poniżej).Tradycyjnie uważa się, że lasy są ekosystemami prawie zamkniętymi, gdzie składniki mineralnesą wymieniane lub tracone tylko w niewielkim zakresie. Leśne jeziora są zazwyczaj także oligo−troficzne (ubogie w składniki mineralne). Jednak w ostatnich latach nastąpiło jakby „nasycenie”azotem niektórych obszarów leśnych, w wyniku wysokiej depozycji z powietrza (o czym poniżej).Można więc na tej podstawie spodziewać się zwiększonego uwalniania azotu z gleby do wody.Ponadto, współczesna gospodarka leśna może zwiększyć straty składników mineralnych przez:

Problem kontrolowania eutrofizacji MorzaBałtyckiego można przezwyciężyć. Jednak ro−związanie tego problemu będzie wymagaćustawienia wysokiej poprzeczki z wykorzysta−niem podstawowej wiedzy ekologicznej i rozwo−jem właściwych metod pomiarowych.

Page 92: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

● nawożenie● wylesianie● budowę dróg leśnych● budowę przepustów

Składniki mineralne z powietrza, szczególnie azot, wzrosły znacząco począwszy od lat 1950.i mają obecnie znaczący udział w całościowym obciążeniu Bałtyku azotem. Działania człowie−ka przyczyniły się do uwalniania azotu do powietrza, powodując emisję tlenków azotu z:● spalania kopalin (ropa, węgiel) w fabrykach i elektrowniach a także w transporcie samo−

chody, ciężarówki, samoloty, statki)● spalania biomasy (do produkcji ciepła, elektryczności)● parowania amoniaku z gnojowisk na fermach hodowlanych

Ważne jest także wymywanie składników z osadów. Materia zawierająca te składniki,produkowana lub wprowadzana do Morza Bałtyckiego, przez sedymentację zawsze osiada nadnie. Z upływem czasu składniki mineralne mogą się kumulować, szczególnie fosfor wiążącysię w dostępności tlenu z żelazem. W warunkach beztlenowych fosfor może uwalniać sięz osadów morskich do wody, gdzie może brać udział w procesach wzrostu glonów, przyczyniającsię do dalszej eutrofizacji.

2.4. Oszacowanie eksportu substancji odżywczych do morzaJak przedstawiono wyżej, różne są źródła pochodzenia składników mineralnych. Odmiennemetody zastosowano dla ilościowej oceny tych substancji eksportowanych do morza z źródełlokalnych i źródeł niepunktowych.Obszary zlewni: Oceniając stężenia składników mineralnych jak i przepływ wody w rzecew pobliżu jej ujścia do Bałtyku można obliczyć całkowity eksport substancji mineralnych z tegoobszaru (stężenie pomnożone przez tempo przepływu wody). Zarówno stężenie tych składni−ków jak i prąd wody mogą być bardzo zmienne. Dlatego częstotliwość dokonywania ocen obuparametrów powinna być bardzo duża.Oczyszczalnie ścieków: Wyrzut z wielu oczyszczalni ścieków odbywa się bezpośrednio do wódprzybrzeżnych. W tym przypadku również eksport substancji mineralnych ocenia się przez prze−mnożenie ich stężenia i szybkości przepływu.Bezpośredni wyrzut ścieków do wód przybrzeżnych: W przypadku braku oczyszczalniścieków eksport składników mineralnych z obszarów miejskich można ocenić stosując wyliczonewspółczynniki eksportu. Współczynniki te mogą być różne, zależnie od kraju i zależą od wzorcówodżywiania ludzi, stosowania środków chemicznych w gospodarstwie domowym itp. Dla fosforumożna przyjąć 2–3 g w przeliczeniu na jedną osobę na dobę. Dla odzwierciedlenia aktualnejsytuacji potrzebne są oceny dokonywane w każdym z krajów. Dane te mogą się znacząco wahać,np. gdy stosuje się ulepszenia detergentów zawierających fosfor.Obszary rolnicze i leśne: Tereny te reprezentują niepunktowe źródła zanieczyszczeń. Gdynie włączymy ich do oceny eksportu z obszarów całej zlewni, należy je oszacować stosując od−powiednie współczynniki obszarowe (kg/hektar/rok). Dane te muszą być wyznaczane dla róż−nych obszarów. Powodem są znaczne różnice w wycieku składników mineralnych z gleby dowód powierzchniowych, które zależą od wahań opadów i poziomu wód gruntowych. Uzyskanew ten sposób wielkości mogą być mniej dokładne niż wyniki bezpośrednich pomiarów stężeńi przepływu wody.Depozyty atmosferyczne: Udział powietrza w eksporcie substancji mineralnych musimyoceniać zarówno w postaci tak zwanych depozytów mokrych i suchych, które dopiero łączniewskazują na depozycję danego pierwiastka. Dokładne oszacowanie eksportu pierwiastków po−chodzących z tego źródła jest trudne, między innymi z powodu występowania azotu w różno−rodnych postaciach, jak azotany lub amoniak.

Page 93: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

3.AZOT I FOSFOR W MORZU BAŁTYCKIM

3.1. Obciążenie i obieg azotu i fosforuRoczne, zewnątrzpochodne zasobyazotu i fosforu wprowadzane doBałtyku oraz do Cieśnin Duńskichi Kattegatu, ocenia się na 53 tys.ton fosforu i 1 060 tys. ton azotu.Blisko 50% azotu pochodzi z atmo−sfery, włącznie z azotem zwią−zanym. Fosfor pochodzi główniez obszarów lądowych (90%). Do−wóz zewnętrznego fosforu i azotudo różnych części Morza Bałtyckie−go prezentuje Tab. 1. Taki sposóboceny pozostawia zawsze pewnądozę niepewności.Około 100 lat temu do MorzaBałtyckiego wnikało zdecydowa−nie mniej składników mineralnychniż obecnie, gdyż ocenia się, że dlaazotu jest on czterokrotnie a dlafosforu ośmiokrotnie większy. Pra−wdopodobnie wzrost ten trwa odlat 1950.Ocena obiegu składników mineral−nych w Morzu Bałtyckim możenastręczać trudności, szczególniedla azotu, gdyż w obiegu tegopierwiastka zaangażowane sązarówno procesy wiązania azotujak i denitryfikacji. Zasadniczo,część z wnikających składnikówmineralnych związana z obumar−łym fitoplanktonem lub innymicząstkami materii opada na dno.Część azotu może wrócić do atmo−sfery, dzięki denitryfikacji, gdzieponownie może być wiązany i po−wracać do ekosystemów wodnych.Część składników może być wpro−wadzana przez Kattegat do Ska−gerraku. Wpływają one na zroststężenia azotu w Morzu Bałty−ckim.

Tab. 1. Zewnętrzny dopływ azotu i fosforu do różnych subbasenóww obszarze Bałtyku. [Rosenberg i in., 1990].

N całkowity % P całkowity %(ton/rok) (ton/rok)

ZATOKA BOTNICKA

Szwecja 19 000 28 1 000 29Finlandia 32 000 47 2 000 57depozycja 17 000 25 500 14

Podsuma 68 000 100 3 500 100

MORZE BOTNICKIE

Szwecja 35 500 30 1 600 37Finlandia 22 100 19 1 660 38depozycja 60 000 51 1 100 25

Podsuma 117 600 100 4 360 100

WYBRZEŻE FINLANDII

Finlandia 16 300 21 860 16ZSRR 57 700 76 3 990 76

depozycja 2 100 3 410 8Podsuma 76 100 100 5 260 100

BAŁTYK WŁAŚCIWY

(łącznie z wybrzeżem Rygi, Sundem i Bełtem)Szwecja 44 300 6 1 780 5

ZSRR 72 600 10 1 890 5Polska 109 900 15 19 100 52

NRD 3 600 1 380 1RFN 16 400 2 2 370 6

Dania 51 000 7 860 22depozycja 289 900 41 3 420 9zatrz. N2 130 000 18 – –

Podsuma 717 700 100 36 800 100

KATTEGAT

Szwecja 37 000 46 900 29Dania 18 000 22 1 900 61

depozycja 26 000 32 300 10Podsuma 81 000 100 3 100 100

Średnie wartości dla jednego roku z okresu 1982–1987 zostałyskompilowane na podstawie danych dostarczonych Komisji Helsińskiejna pierwszym okresowym spotkaniu i z późniejszych szwedzkich danychmonitoringowych

Page 94: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Obieg fosforu i azotu przedstawia Ryc. 4. Wielkości przedstawianych liczb mogą różnić się odteraźniejszych szacunków, lecz różnice te można uznać za nieistotne, jeśli ponownie uwzględnimyniedokładności tego typu szacowania bilansu. Proszę zwrócić uwagę na porównywalnie większąredukcję w wypływie niż dopływie obu pierwiastków.

3.2. Oceny stężeniaZnaczący, coroczny dopływ składników odzwierciedlają wzrastające stężenia azotu i fosforuw każdym z basenów Morza Bałtyckiego (Ryc. 5). Na rycinie przedstawiono również obszary(Baseny Bornholmu, Arkony, Gotlandii, Zatoki Fińskiej), gdzie w ostatnich latach deficyt tlenuw niektórych porach roku wpłynął negatywnie na faunę denną.Poziom azotu we wszystkich basenach wzrastał począwszy od lat 1960. Dotyczy to równieżfosforu, za wyjątkiem Zatoki Ryskiej i Botnickiej. Charakteryzując ogólnie sytuację w więk−szych połaciach Bałtyku właściwego w ciągu ostatnich trzydziestu lat zawartość azotu w wodachpowierzchniowych wzrosła w okresie zimowym prawie trzykrotnie. W Kattegacie w ostatnimdwudziestoleciu zimowe stężenie fosforu powyżej halokliny wzrosło o 50%, a azotu o 100%.W latach 1958–1969 stężeniefosforu w południowo–zachod−niej części Zatoki Kilońskiejwzrosło 1,7 razy, lecz dalej niezmieniało się aż do roku 1978,by ponownie od 1980 rokuznacząco wzrosnąć. W prze−dziale lat 1962–1984 stężenierozpuszczonego azotu nieorga−nicznego utrzymywało się nastałym poziomie. Import z wódpowierzchniowych Bałtykui głębszych wód Kattegatu wy−daje się ważniejszy dla kontro−li poziomu substancji mineral−nych w tych wodach, a ponad−to, ogólne procesy akumulacjii uwalniania fosforu z osadówdennych oraz redukcja azotuw procesie denitryfikacji.Na wzorce regionalnych stę−żeń wpływa dopływ składni−ków z źródeł zewnętrznych,a także wymiana pomiędzyróżnymi zbiornikami oraz ichretencja. Ponieważ większośćsubstancji jest eksportowanaz lądu do morza, ich stężeniaw wodach przybrzeżnych sąwyższe w porównaniu z woda−mi otwartymi. Można więcspodziewać się iż zmiany bio−logiczne będą zachodziły wcze−śniej w strefie brzegowej ani−żeli w otwartej części MorzaBałtyckiego.

L¥D

Rybo³ówstwo

POWIETRZE

Morze Ba³tyckie

INNEOBSZARYMORSKIE

�cieki miejskie

Rzeki

Zrzutzanieczyszczeñprzemys³owych

Ca³kowita zawarto�æ Poko³o 600 tys. ton

Roczna akumulacja w wodzie

OSADY

Przez Cie�ninyDuñskie

Sedymentacja netto

Depozyty atmosferyczne

Rybo³ówstwo

738

30

89

635

14

100

110

470423

?

134322

60

L¥D

POWIETRZE

Morze Ba³tyckie

INNEOBSZARYMORSKIE

�ciekimiejskie

Rzeki

Zrzut zanieczyszczeñprzemys³owych

Ca³kowita zawarto�æN

Roczna akumulacja w wodzie

OSADY

Przez Cie�niny Duñskie

Sedymentacja netto

Depozytyatmosferyczne

oko³o 5 700 tys. ton

Denitryfikacja poni¿ejhalokliny

Wi¹zanieazotu

Ryc. 4. Obrót azotu i fosforu w Morzu Bałtyckim, wyrażony w tys.ton/rok [wg Monitor, 1988].

Page 95: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Ryc. 5. Szkic Morza Bałtyckiego z zaznaczonymi okresowymi zmianami stężeń skład−ników mineralnych. Najwyższe wartości przedstawiają średnie dla głębokości 100 m(basen Bornholmu nie dołączony), zaś najmniejsze dla zimowych wód powierzchnio−wych. Obszary zaciemnione w ostatnich latach wykazywały w pewnych okresach wa−runki beztlenowe. µmol/l oznacza stężenie danego związku w jednym litrze (l) roztwo−ru wody, mol jest masą cząsteczkową tej substancji wyrażonej w gramach. W tymprzypadku µ (mikro, 10−6) oznacza milionową część mola. [wg Elmgren, 1989].

azotany fosforany

Page 96: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

4.JAK EUTROFIZACJA WPŁYWA

NA MORZE BAŁTYCKIE

4.1. Uwagi ogólnePonieważ większość substancji odżywczych dociera z lądu, ich stężenia w wodach przybrzeżnychbędą większe aniżeli w wodach otwartych. Oznacza to, że zmiany biologiczne w wyniku eutro−fizacji będą pojawiać się częściej w strefach brzegowych aniżeli w dużych obszarach wód otwar−tych. Trudno na przykład przedstawić udokumentowane statystycznie biologiczne efekty eutro−fizacji w wodach otwartych Bałtyku. Nie oznacza to, że takiego efektu nie ma, gdyż powodemjest raczej brak właściwego programu monitoringu.Podstawy eutrofizacji wód morskich przedstawiono na Ryc. 1. Zanim jednak przyjrzymy sięwynikom niektórych badań ilustrujących regionalną charakterystykę przedstawimy ogólniezachodzące zmiany, zwracając główną uwagę na strefę przybrzeżną. Są to:● zwiększona produkcja pierwotna● wzrost zakwitów glonów● zwiększone stężenia chlorofilu● zwiększone odkładanie materii organicznej w warstwie dennej● wzrost biomasy makrobentosu powyżej halokliny● zwiększenie częstotliwości i drastyczności deficytu tlenu w wodach przydennych● obniżona przejrzystość wody● zmniejszona głębokość penetracji Fucus vesiculosus● zmniejszenie biomasy makrobentosu poniżej halokliny

Wyobrażenie o skali zmian w ekosystemach Bałtyku może dać ocena ogólnego przepływu ener−gii, wyrażona zmianami ilościowymi węgla organicznego. Oddziaływanie człowieka w XX wiekumogą zilustrować następujące wielkości:● produkcja pierwotna pelagialu wzrosła o 30–70%● produkcja zooplanktonu wzrosła o 25%● wzrost sedymentacji węgla organicznego o 70–190%● prawie zdwojona produkcja makrobentosu powyżej halokliny● ponad dziesięciokrotny wzrost odłowu ryb (tylko częściowo spowodowany wzrostem produkcji

ryb; głównie w wyniku wzrostu wydajności połowów)● Braki tlenu w wodach przydennych, co spowodowało zniszczenie makrobentosu na prawie

100 tys. km2 głębszych stref dennych Bałtyku właściwego i Zatoki Fińskiej.

4.2. Eutrofizacja i wzrost glonówW wielu częściach Bałtyku wpływ eutrofizacji na rośliny jest znaczący. W wodach przybrzeżnychDanii bardziej szczegółowe badania prowadził Uniwersytet w Aarhus. Oceniono, że w fiordach,gdzie odkłada się dużo składników pokarmowych i długim okresie zalegania wody produkcja pier−wotna była pięciokrotnie wyższa w porównaniu z dużymi obszarami Kattegatu. Obecne, poważneproblemy zdominowane są skutkami nadmiernego wzrostu nitkowatych glonów. Zmiany te cha−rakteryzują się zwiększaniem dominacji pojedynczych gatunków – od wielu gatunków do maso−wego rozwoju zaledwie kilku z nich. Zwiększa się udział glonów wolno pływających, np. Ulva lactucai glonów epifitycznych (przymocowanych). Te ostatnie mogą ograniczać wzrost i rozwój swojego

Page 97: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

gospodarza (np. od pokrywających je epifitów ucierpiała trawa morska Zostera marina).Lista gatunków, które uległy redukcji obejmuje wszystkie zanurzone makrofity. Na przykład,od roku 1971 zniknęły one całkowicie z strefy 17 km Fiordu Randers w Danii. W niektórychwodach przybrzeżnych Kattegatu zawęził się również rozkład pionowy niektórych gatunków,takich jak Zostera marina. Eutrofizacja wpłynęła również na wzrost produkcji fitoplanktonu z ma−sowym rozwojem glonów, np. „czerwone fale” lub zakwity glonu Nodularia.Oprócz eutrofizacji inne czynniki mogą uczestniczyć w zmianach roślinności, jak mniejsza in−tensywność światła bliskich wód przybrzeżnych, którą powoduje wprowadzanie z lądu barwnychcząstek humusu, duże amplitudy zasolenia i fluktuacje poziomu wód.

4.3. Zakwity glonówNajbardziej uderzającym skutkiem eutrofizacji są zakwity glonów, kiedy na ogromnych obsza−rach masowy rozwój drobnych glonów gwałtownie zmniejsza przejrzystość wody i prowadziokresowo do tworzenia się szumowin i odrażających zapachów. Glony tworzące takie zawiesinyto sinice, które dzięki pęcherzykom powietrza ułatwiającym utrzymanie się w wodzie, łatwoprzedostają się do wód powierzchniowych. Taki sposób tworzenia zakwitów zależny jest odtrzech warunków: wcześniejszej obecności populacji glonów, znaczącego udziału komórek z wa−kuolami zawierającymi gaz i stabilnościkolumny wody.Intensywne zakwity glonów notowano naotwartych wodach Bałtyku już od połowyubiegłego wieku. Badania z końcowychlat tego wieku i początków wieku XX wy−kazywały masowe występowanie sinicNodularia spumigena i Aphanizomenon flos–aquae. Tłumaczono te zakwity jako efektdopływu składników pokarmowych z rze−k i wód przybrzeżnych.Dzisiaj te same gatunki glonów powodujązakwity, które, jak wykazały obserwacjesatelitarne, rozciągają się na szerokichobszarach Bałtyku właściwego. Wiadomorównież, że zakwity nie są związane z wo−dami bogatymi zarówno w azot jak i fo−sfor. Ponieważ zarówno N. spumigena jaki A. flos–aquae są zdolne do wiązania azotuz atmosfery, gdy latem fosfor może wystę−pować w nadmiarze, lecz brakuje zmine−ralizowanego azotu zyskują one przewa−gę w konkurencji z innymi glonami bał−tyckimi.W otwartych wodach Bałtyku i wzdłużpołudniowych i południowo–wschodnichwybrzeży Szwecji w lecie 1991 rokuwystąpił bardzo intensywny zakwit N.spumigena. Gatunek ten, i inne uczestni−czące w zakwitach sinice, mogą być tok−syczne dla zwierząt. Nodularia wytwarzapeptyd (związek chemiczny zbudowanyz aminokwasów), będący hepatotoksyną,która powoduje degenerację komórek wą−

Ryc. 6. Zagęszczenie Chrysochromulina polylepis (w mln ko−mórek/l) w czasie zakwitu z 1988 roku. Daty wskazują jakpostępowała migracja glonów [wg Berge i wsp., oraz Dahl(zmodyfikowane), The Norwegian Journal Vann, 3B, 1988].

Page 98: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

trobowych, działa rakotwórczo i prowadzi do śmierci na skutek niewydolności wątrobowej.Śmiertelność psów wywołaną zakwitami Nodularia notowano w Danii, Gotlandii a także po−łudniowych i południowo–wschodnich wybrzeżach Szwecji. Na innych obszarach toksycznośćglonów wykazano dla koni, krów, owiec, świń, ptaków i ryb. U ludzi zaburzenia żołądkowe,bóle głowy, egzema, zapalenia spojówek są także wynikiem zakwitów Nodularia.W latach 1980. szereg silnych zakwitów innych niż Nodularia toksycznych gatunków: bruzdnicProrocentrum sp., Dinophysis, oraz Dichtyoa (Chrysophyceae) i Prymnesium wraz z Chrysochromulina (Chry-mnesiopyceae) stwierdzono w Kattegacie i w innych bardziej zasolonych partiach Morza Bałtyc−kiego. Niektóre z ostatnich zakwitów spowodowały śmierć organizmów pelagicznych, zarównoroślin jak i zwierząt. Najbardziej znany bardzo rozległy i ostry zakwit Chrysochromulina w roku1988 wzdłuż wybrzeży Danii, Szwecji i Norwegii sięgnął daleko, aż do Bergen w Norwegii(Ryc. 6).Zakwity glonów rejestruje się obecnie w wielu różnych miejscach Morza Bałtyckiego a takżena jego wodach otwartych. Jest oczywiste, że warunki pokarmowe znakomicie służą wielu ga−tunkom tworzącym zakwity. Utrzymują się również lokalne ogniska dla kolejnych masowychzakwitów. Możemy więc przewidywać, że silne zakwity będą pojawiać się w dalszym ciągu,a wśród nich wiele będzie miało toksyczny charakter.

4.4. Niedosyt tlenu w warstwach dennychDzisiaj, jednym z ważniejszych, palących problemów Morza Bałtyckiego jest niedostatecznenatlenienie głębszych wód (Ryc. 7). Z drugiej zaś strony, tlen rozpuszczony w wodach powierz−chniowych, dyfundując z atmosfery wraz z tlenem wytwarzanym podczas fotosyntezy (patrzRozdzial 1.3.), tworzą warunki prawie pełnego wysycenia tlenem. Na głębokości 20 m i głębiejw fotosyntezie powstaje mniej tlenu niż zużywa się podczas procesów oddychania i bakteryjnegorozkładu opadającej materii orga−nicznej.Zużycie tlenu w wodach głębokichprowadzi do jego znacznych ubytkówo ile nie zostanie uzupełniony przezmieszanie dobrze wysyconych wódpowierzchniowych z głębszymi war−stwami. Takie mieszanie może za−chodzić na przykład w Zatoce Botni−ckiej, gdy cyrkulacja wód stymulo−wana jest przez sztormy jesienne.Pionowe mieszanie wód jesienią mo−że więc doprowadzić do rozmieszcze−nia natlenionych wód w całym słupiewody. Jednakże w Bałtyku właści−wym i Kattegacie, gdzie gęstość wo−dy zależy bardziej od zasolenia niżtemperatury, wyraźne halokliny two−rzą prawie nieprzepuszczalne barie−ry dla pionowego mieszania się wód.W efekcie do tych wód dochodzi ogra−niczona ilość tlenu, za to spore ilościmaterii organicznej (np. obumarłyplankton, skoagulowana materia or−ganiczna), które opadają z warstwpowierzchniowych. Zużycie tlenuprzewyższa tam jego dopływ z wa−

Ryc. 7. Malejące stężenie tlenu w najgłębszych partiach Bał−tyku właściwego. W ciągu ostatniego dziesięciolecia siarkow−odór zastąpił tlen i przestały egzystować wszystkie wyższeformy życiowe [Wg F. Wulff].

Page 99: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Ryc. 8. Rozmieszczenie przestrzenne niskiego stężenia tlenu w południowym Kattegacie,wrzesień, 1988. Próbki pobierano około 0,5–1,0 m powyżej powierzchni osadu nagłębokościach 20–60 m [Według Baden i wsp., 1990].

Page 100: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

rstw powierzchniowych, prowadząc do stopniowego niedotlenienia. Kiedy tlen prawie się wy−czerpie, bakterie zaczynają wykorzystywać inne substancje dla procesów metabolicznych. Prze−de wszystkim azotany, które przekształcane są w azot atmosferyczny, a później, gdy azotanówjuż brak, siarczany, które zamieniają w siarkowodór (H2S). Uwalniany tlen bakterie wykorzy−stują do rozkładu materii organicznej.Brak tlenu jest niekorzystny w skutkach dla zwierząt wodnych. Kiedy stężenie rozpuszczonegotlenu osiągnie poziom około 2 mg/l, ryby podejmują wędrówkę do obszarów lepiej wysyconychtlenem. W stężeniach < 2 mg/l zagrożona jest fauna denna i ginie wiele wrażliwszych gatunków.Gdy cały wolny tlen zostanie zużyty i zastąpiony siarkowodorem, giną również organizmy wyż−sze. Przy dominacji toksycznego H2S, zamiera życie w warstwie dennej i przerwana jest egzy−stencja wszystkich wyższych form życia. (Konsekwencje braku tlenu ilustruje Ryc. 11).Niestety, taką sytuację mamy obecnie w głębszych warstwach Bałtyku właściwego, gdzie naobszarze prawie 100 000 km2 dna brakuje tlenu. Obszary, z negatywnymi skutkami braku tlenuna faunę denną przedstawia Ryc. 5.Niewystarczająca wymiana wód i narastająca produkcja materii organicznej spowodowała, żew obecnym stuleciu stężenie tlenu obniżyło się we wszystkich głębszych partiach Bałtyku wła−ściwego. Także głębsze wody Kattegatu mają późnym latem i jesienią obniżoną zawartość tlenu(Ryc. 8). Zarówno w Morzu Bałtyckim jak i w Kattegacie większe jest obecnie zużycie tlenuaniżeli kilkadziesiąt lat temu.

4.5. Eutrofizacja i populacje rybW ostatnich 50 latach całkowite połowy ryb w Morzu Bałtyckim wzrosło dziesięciokrotnie.Złożyło się na to wiele powodów. Przede wszystkim udoskonalenie technicznych środkówsłużących połowom. Niemniej ważne były również inne czynniki, jak obniżenie liczebności fok,co wpłynęło na zmniejszenie drapieżnictwa względem ryb. Eutrofizacja wpłynęła głównie nawzrost produktywności morza, w tym także produkcję ryb. Jednakże eutrofizacja możewywoływać zmiany w środowisku negatywne dla populacji ryb. Dlatego dorsz (Gadus morhua)ograniczył rozród do obszarów, gdzie zasolenie jest wyższe niż 10‰, a więc wód, jedynie nie−których głębszych basenów.W takich basenach ostrybrak tlenu ogranicza lubcałkowicie uniemożliwiareprodukcję. Niedobory tle−nu zagrażają także płastu−gom, co ilustrują ich obni−żone połowy w zatoce Köge(Ryc. 9). W odróżnieniu oddorszy śledzie (Clupea haren-gus) rozmnażają się w wo−dach przybrzeżnych i skła−dają ikrę w roślinności li−toralu. Nasilony wzrost ni−tkowatych brunatnic możewzmagać toksyczne działa−nie ich wydzielin względemikry śledzia.Młode śledzie odżywiają sięzazwyczaj zooplanktonem,podczas gdy pokarm dużychśledzi stanowią w znacznymstopniu organizmy denne.

Ryc. 9. Zmniejszanie połowów flądry spowodowane spadk−iem zawartości tlenu i zanieczyszczeniami przemysłowymiw Zatoce Köge, w Sundzie [Informacja Szwedzkiej KomisjiOchrony Środowiska, The Sound Commission, 1989].

Page 101: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Oznacza to, że eutrofizacja z jednejstrony stymuluje z drugiej zaś hamu−je wzrost śledzia; stymuluje poprzezwzrost produkcji zooplanktonu, ha−muje przez eliminację fauny dennejwywołaną brakiem tlenu.W zeutrofizowanych wodach archipela−gów zmiany fauny słodkowodnej są po−dobne jak w przypadku jezior. Stwier−dzono obniżenie liczebności troci (Salmotrutta), sielawy (Coregonus sp.), miętusa(Lota lota) i szczupaka (Esox lucius).Wzrosła również liczebność płoci (Ruti-lus rutilus), krąpia (Blicca bjoerkna) i Gym-nocephalus cernua. Schematycznie zmia−ny te przedstawia Ryc. 10.Podsumowując, na podstawie obserwa−cji w jeziorach, możemy stwierdzić, żeeutrofizacja w Morzu Bałtyckim możebyć powodem zmian stwierdzanychw populacjach ryb. Jednakże wycią−gnięcie bardziej oczywistych wnioskówodnośnie oddziaływań eutrofizacji nastan ryb w Bałtyku uniemożliwia brakdługoterminowych badań

4.6. Zmiany lokalneRozwój eutrofizacji ma odmienny przebieg w różnych obszarach Morza Bałtyckiego. Poniżejprzedstawimy niektóre z najważniejszych skutków:W latach 1970. w obszarach morskich południowo–zachodniej Finlandii morszczyny, Fucus, po−przerastały namnażające się intensywnie nitkowate glony, głównie Pilayella i Cladophora. Przy−krywa glonów rozszerzała ponadto warstwa nitkowatego detrytusu, uniemożliwiając odnawia−nie się morszczynu. Pozostałe żyjące rośliny uszkodziła przez wyjadanie ogromna ilość skoru−piaków równonogich. Takie zaburzenie w zespołach litoralu i obniżenie liczebności Fucus napółnocnych skalistych wybrzeżach Bałtyku ilustrują jak eutrofizacja może zmieniać lub uszko−dzić to co stanowiło wcześniej bardziej pierwotny ekosystem.Wody przybrzeżne północnej Estonii są głównie zanieczyszczone przez nietoksyczne ścieki i wodyodpadowe z przemysłu spożywczego, rolnictwa a także z hodowli bydła i trzody. Wszystkie teróżnorodne formy zanieczyszczeń prowadzą do eutrofizacji wód przybrzeżnych. Stwierdzonotypowe zmiany w składzie gatunkowym roślin: masowe pojawianie się nitkowatych zielenici całe warstwy glonów na powierzchni płytkich wód i oczek. W przybrzeżnych wodach ZatokiFińskiej zanieczyszczenia przemysłowe wywołują głównie efekty toksyczne prowadzące do eli−minacji roślinności z wewnętrznych części wielu zatok.Zatoka Gdańska uznawana jest jako najbardziej zagrożony obszar wodny Bałtyku, główniez powodu zrzutów zanieczyszczeń z Wisły. Zaobserwowano na tym obszarze szereg efektów bio−logicznych, które dokumentują gwałtowne zmiany w Zatoce Puckiej, płytkim basenie(5 m głębokości), do pewnego stopnia odizolowanym od wód zatoki:W składzie florystycznym zmniejsza się sukcesywnie występowanie Zostera marina, Furcellariafastigiata i Fucus vesiculosus. Od roku 1984 dwa ostatnie gatunki praktycznie zniknęły i zastąpiłyje gatunki z rodziny Ectocarpaceae. Także fauna denna płytkich wód wykazuje zaburzenia: zmniej−szyła się liczba skorupiaków (Idothea, Gammaridae) wzrosła natomiast małży (Mytilus, Macoma,

Ryc. 10. W eutroficznych wodach archipelagów liczebność rybsłodkowodnych, jak troć (Salmo trutta) maleje, a innych, naprzykład płoć (Rutilus rutilus) wzrasta.

Page 102: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Cardium). Zmiany nastąpiły także w popula−cjach ryb jak gwałtowny spadek pojawiania siętroci morskiej, łososia i węgorza, przy równo−czesnym wzroście płoci.Zmieniły się również pozostałe partie ZatokiGdańskiej z tendencjami podobnymi do wyżejopisanych. Ilustracją gwałtownego obniżeniajakości wody może być zmiana rozkładu piono−wego fitobentosu, od głębokości 25 m w latach1920., do 6 m obecnie. Wzrost stężeń składni−ków odżywczych prowadzący do wzrostu bio−masy planktonu mógł być spowodowany obni−żonym przenikaniem światła i zwiększonymobszarem zasięgu roślinności bentosu.Himmerfjärd to eutroficzny obszar przybrzeż−ny północnej części Bałtyku właściwego.Produkcja pierwotna może przewyższać tamo 70% wielkości stwierdzane na porównywal−nych stanowiskach pełnego morza. Taki wzrostprodukcji ma miejsce głównie w okresie wio−sennym, w pewnych granicach również je−sienią, natomiast latem produkcja pierwotnazmienia się w niewielkim stopniu. W przybli−żeniu, podwojenie wielkości produkcji pierwot−nej w Himmerfjärd zwiększa biomasę faunydennej około 10 razy, głównie przez Macomabalthica.Otwarta Zatoka Kilońska reprezentuje częśćBałtyku, gdzie wody wypływają na powierz−chnię a wody z Kattegatu wpływają bliskostrefy dennej. Komplikuje to możliwość doko−nywania oceny w tej zatoce, gdyż koncentracjaskładników pokarmowych jest wypadkową obumorskich zbiorników, centralnego Bałtykui Kattegatu. Warunki w fiordach i estuariachmają różnią się.W otwartej Zatoce Kilońskiej stwierdziliśmyw latach 1964–1984 więcej jak dwukrotnywzrost fitoplanktonu, głównie drobnych wiciow−ców. Z naszego punktu widzenia także tam za−szły niekorzystne zmiana w składzie gatunko−wym. W roku 1983 zaobserwowano po raz pier−wszy masowy rozwój bruzdnicy Prorocentrum minimum,gatunku, który czasami może czasami stać siętoksycznym. Zestawienia danych z lat 1960i 1980 wykazały czterokrotny wzrost biomasymakrofauny, głównie rogowca (Macoma), w osa−dach piaszczystych na głębokościach 9 i 13 m.Głównym powodem było prawdopodobnie obni−żanie się stężenia tlenu, szczególnie po roku1965. Od lat 1980. warunki tlenowe w wodachgłębokich każdego roku są bardzo złe.

Ryc. 11. Niektóre dominujące gatunki makroben−tosu i ryby Kattegatu w warunkach normalnegonatlenienia (A), przy wysyceniu tlenem w 15% (B)i wysyceniu tlenem w 5–10% (C) [Wg Baden i wsp.,1990].

Page 103: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

4.7. Oddziaływania w KattegaciePrzez ostatnie 10 lat Kattegat znacznie ucierpiał z powodu silnej eutrofizacji. Większość szwe−dzkich badań, prowadzonych w tym okresie nad skutkami eutrofizacji, dotyczyła obszarów za−toki Laholm i południowo–wschodniego Kattegatu. Stwierdzono bardzo silne zmiany; produkcjapierwotna w zewnętrznej części zatoki Laholm była w latach 1980. 25–30% wyższa aniżeliw Kattegcie w latach 1970.W ostatnich dziesięcioleciach pojawiło się szereg zakwitów glonów; wiosenne zakwity okrzemeki jesienne zakwity bruzdnic. Najbardziej spektakularnym okazał się niszczący masowy pojawbardzo toksycznych wiciowców Chrysochromulina polylepis wczesną wiosną 1988 roku (Ryc. 6).Od połowy lat 1970. wzrosła liczebność nitkowatych i innych zielenic (Cladophora sp. i Entero-morpha sp.), któremu towarzyszył spadek, a w końcu zanik gatunków Fucus. Podobne zmianyobserwowano w innych miejscach wzdłuż wybrzeży Szwecji. Powyżej halokliny, małże Cardiumedule i Mya arenaria, rozgwiazda Asterias rubens, cechowały się umiarkowanym, do silnego, wzro−stem śmiertelności. Poniżej halokliny stwierdzano masowe wymieranie małża Abra alba. Homarnerczan Nephros norvegicus jest ważnym gospodarczo gatunkiem dziesięcionogów, które żyją w no−rach gromadzących się warstw dennych (Ryc. 11) W połowie lat 1980. 50% wśród odłowionychhomarów stanowiły ginące lub martwe osobniki.Zmieniły się także połowy ryb. W latach 1980tych całkowite połowy dorsza i flądry, w szczególnościpłastugi (Ryc. 9) obniżyły się w porównaniu z latami 1960–tymi, odpowiednio o 40% i 70%.Uważa się, że powodem tych dramatycznych zmian jest niedostatek tlenu. W latach 1980. niskiestężenia tego gazu (hipoksja, poniżej 2 ml tlenu/l) późnym latem i jesienią notowano każdegoroku w południowo–wschodnim Kattegacie. Poważne skutki biologiczne są wynikiem rozkładuodkładającej się materii organicznej, włączając biomasę fitoplanktonu. Ostra haloklina ma rów−nież swój udział w ubogiej wentylacji, prowadzącej do warunków beztlenowych.

Page 104: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

5.WYKORZYSTANIE I OBIEG

SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH

W SPOŁECZNOŚCI

5.1. Miasta – oczyszczanie ściekówZużyte wody municypalne to ważne źródło wyrzutu składników pokarmowych odbierane przezjeziora i rzeki, a w końcu Morze Bałtyckie. Z początkiem naszego wieku w niektórych mias−tach zainstalowano systemy oczyszczające, głównie z powodów sanitarnych. W miarę rozwojuurbanizacji szkodliwe dla ich odbiorców skutki ścieków były bardziej widoczne i ścieki zaczętokierować do oczyszczalni. Od, początkowo, prostych oczyszczalni mechanicznych wiele obecniefunkcjonujących ma zarówno etapy oczyszczania biologicznego (usuwanie zawiesiny organicz−nej) jak i chemicznego (wytrącanie fosforu). Źródła zanieczyszczeń organicznych i ścieki ka−nalizacyjne są odpadami pochodzenia komunalnego. Człowiek wydala fosfor w ilości około 1,5 gdziennie na osobę. Stężenia w ściekach wzrosły gwałtownie od połowy lat 1950., wraz z wpro−wadzeniem środków piorących zawierających fosfor. Oczywiście człowiek wydala również azot,głównie w postaci mocznika, do poziomu sięgającego 15 g dziennie na osobę.Wielkości azotu i fosforu w zrzutach do Morza Bałtyckiego podano w Tab. 1. Bezpośredni wyrzutz miast do morza to jedynie 10% dla azotu i 15% dla fosforu, a jeszcze mniej pochodzi z prze−mysłu. Jednakże wartości te winno się dodać do ilości wprowadzanej z miast do rzek w obszarzezlewni, a te wielkości są już znaczące. Ścieki są głównym źródłem emisji fosforu do Bałtyku.Zaawansowanie techniczne oczyszczalni ścieków w regionie Bałtyku wykazuje znaczące zróż−nicowanie. Wiele miejscowości, szczególnie we wschodniej części obszaru nie posiada wcale oczy−szczalni ścieków. Na przykład Warszawa, największe miasto w tym regionie, miała zaledwiejedną oczyszczalnię ścieków. W zachodniej części Morza Bałtyckiego sytuacja jest odmienna,z wieloma oczyszczalniami ścieków i trójstopniową procedurą redukcji BZT (biologicznego za−potrzebowania na tlen) do 15 g/m3 lub niższym.W miarę rozwoju urbanizacji – w Szwecji około 85% populacji żyje obecnie w miastach – bardzoważnym problemem staje się oczyszczanie ścieków dla kontroli ich wyrzutu do Morza Bałtyc−kiego. Dlatego więc konieczność zmniejszenia eutrofizacji w Bałtyku może być także powodem,dla którego należy zwrócić uwagę na usuwanie azotu w procesach oczyszczania. Doświadczeniaz usuwaniem azotu prowadzi się na pełną skalę w szwedzkich oczyszczalniach ścieków.W jednym z doświadczeń można było usunąć 12 g azotu z 1 m3, gdy czas zalegania wody wynosił8,4 godziny. Wykorzystano metody biologiczne obejmujące zarówno procesy nitryfikacji jaki denitryfikacji. W wielu oczyszczalniach zaawansowane są już prace nad oczyszczaniem rzędu15 g N/m3.

5.2. Ruch komunikacyjny – samochody i transportZnaczna część azotu z tak zwanych niepunktowych źródeł pochodzi ze spalin samochodowychi spalania naturalnych kopalin dla celów energetycznych. W ten sposób gromadzi się w powie−trzu rejonu Morza Bałtyckiego do 50% całkowitego azotu. Nie znamy wielkości pochodzącychz transportu morskiego i lotniczego, lecz przypuszcza się, że udział statków w tym względziejest także znaczący.

Page 105: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Obecnie rozwój motoryzacji jest bardzo silny. Wzrasta liczba samochodów. W Europie Zachod−niej na 1 000 mieszkańców przypada około 350 samochodów. Dane dla Polski podają, że jestzaledwie 80 pojazdów na tysiąc mieszkańców, (obecnie znacznie więcej – przyp. tłum.), lecz zna−cząco rozwija się eksport używanych samochodów z zachodnich do wschodnich części rejonuBałtyku.Można by się spodziewać obniżenia emisji tlenkówazotu wraz z instalacją katalizatorów spalin, lecz tyl−ko w ograniczonym zakresie. W świetle wyliczeńSzwedzkiej Komisji Ochrony Środowiska obniżeniemoże sięgać nie więcej jak 20–35%. Obecnie w Szwe−cji około 25% samochodów jest wyposażonych w ka−talizatory spalin, lecz oczywiście używane samocho−dy, które eksportuje się do wschodnich krajów Bał−tyku takich katalizatorów z reguły nie mają. Dlaograniczenia emisji tlenków azotu ważne jest rów−nież, by samochody były właściwie eksploatowane.Alternatywne działania, które prowadziły by dozmniejszenia ilości spalin, takie jak używanie samo−chodów o napędzie elektrycznym lub generalniezmniejszenie wykorzystania samochodów, nie wcho−dzą w rachubę.Jest bardzo prawdopodobne, że rozwój przemysłowykrajów części wschodniej Bałtyku prowadzić będziedo wzrostu produkcji i zapotrzebowania na energię.Nie musi to prowadzić do zwiększenia zanieczyszcze−nia tlenkami azotu ze spalania kopalin w elektrow−niach stosujących węgiel lub mazut. Jednakże do−stępne technologie usuwania tlenków azotu ze spalinnie znalazły jeszcze szerokiego zastosowania.

Przykłady użycia i uwalniania substancji mine−ralnych we współczesnym społeczeństwie. [Foto.:Powyżej: Anders Lindh/Tiofoto (ruch uliczny) orazPoniżej: Ulf Sjöstedt/Tiofoto (uprawy rolne)].

Page 106: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

5.3. RolnictwoRolnictwo w społeczeństwie zarówno produkuje jak i zużywa składniki odżywcze. Zastosowanienawozów jest wysoce wydajnym środkiem zwiększającym plony. W Szwecji stosuje się obecnieśrednio 80 kg azotu i 15 kg fosforu na hektar. Większość z tego jest wiązana w uprawach i będziepokarmem. Dodatkowa część jest związana z nie wykorzystywanymi częściami uprawy, na przy−kład w słomie i korzeniach a część także przenika do otoczenia. Inną część upraw wykorzystujesię na paszę, która w ostateczności zamieniana jest na nawóz lub mocz, względnie jest pożywie−niem lub jest produktem przetwórstwa mięsnego. Hodowla na skalę przemysłową, na przykładprodukcja świń wielu dużymi jednostkami, znacząco wzrosła w tym rejonie.Przenikanie azotu i fosforu pochodzącego z tych źródeł do otaczającego środowiska jest znaczne.W Danii szacuje się, że fosfor przedostający się do Morza Bałtyckiego w 21–23% pochodzi z rol−nictwa. W Szwecji odpowiadająca wartość sięga 13%. Największy udział ma fosfor przenikającyz niepunktowych źródeł, np. pól uprawnych. Fosfor jest wymywany z powierzchni jako związanyz cząstkami gleby lub jest rozpuszczony w odprowadzanej wodzie. Straty fosforu zachodzą nie−regularnie, głównie w trakcie ulewnych deszczy na zamarzniętej glebie. Zmierzenie wyciekufosforu jest bardzo trudne, lecz typowa wartość dla Szwecji odpowiada około 0,5 kg z hektarana rok.Oprócz udziału niepunktowych źródeł znaczącymi komponentami całkowitych strat fosforu z te−renów rolniczych są źródła punktowe, takie jak stajnie, ścieki z farm, silosy, detergenty stoso−wane podczas udoju mleka, itp.Straty azotu pochodzenia rolniczego są wyższe aniżeli fosforu. Zwiększone zużycie rolniczychśrodków chemicznych stwarza problemy dla środowiska, nie tylko w postaci eutrofizacji od−bierających je wód, lecz także przez obniżenie jakości wód gruntowych, w niektórych miejscach,prowadząc w studniach do wzrostu azotanu do toksycznego poziomu. Skala tych oddziaływańzależy od lokalnych warunków klimatycznych, rodzaju gleby i warunków rolniczych Ważnąprzyczyną wycieku azotu jest niewłaściwe obchodzenie się z obornikiem, co jest głównymźródłem tego wycieku. Główny powód to jego rozpryskiwanie w za dużych stężeniach na małychpowierzchniach zamarzniętej gleby. Z hektara pól południowej Szwecji, gdzie gnojówka roz−prowadzana jest jesienią, wycieka w ten sposób aż 167 kg azotu. Największe udziały w wpro−wadzanych do Bałtyku składnikach pokarmowych pochodzenia roślinnego mają kraje, gdziegnojowicy stosuje się w większych proporcjach aniżeli nawozy przemysłowe.Nie zawsze istnieje związek czasowy między źródłem zanieczyszczenia a jego przenikaniemz pól uprawnych do określonego środowiska. Jest to jeden z powodów, dlaczego zachodzi wy−ciekanie azotu. Na przykład, nawóz stosuje się zazwyczaj w pojedynczych porcjach w danymokresie, powiedzmy wiosną, kiedy rośliny nie pobierają wiele azotu. Ponadto, rozkład i mine−ralizacja azotu związanego organicznie w glebie zachodzi zazwyczaj w okresie kiedy nie zbierasię plonów, zanim gleba nie stanie się zimą zbyt oziębiona. Jest to powód dla którego stosujesię poplony, dla związania uwolnionego azotu i pozostałości azotu po zbiorze właściwym, jakojeden z najlepszych sposobów przeciwdziałania wyciekom azotu. Stosując te metody można wie−lokrotnie zmniejszyć stężenie azotu w odprowadzanych wodach. Innym, bardzo wydajnym spo−sobem na zmniejszenie wycieku azotu jest próba dostosowania poziomu nawożenia do wielkościodpowiadających zapotrzebowaniu roślin. Badania polowe wykazały dobitnie, że wyciekanieznacząco wzrasta kiedy stosuje się nawozy w ilościach przewyższających możliwość ich pobraniaprzez rośliny uprawne. Innym możliwym sposobem jest ograniczenie produkcji mięsa. ObecniePolska i generalnie kraje wschodnioeuropejskie są zaliczane do tych, gdzie spożycie mięsa naosobę jest w skali Europy najwyższe.

Page 107: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

5.4. Zmiany krajobrazu – znaczenie terenów podmokłychKonsekwencją transformacji tradycyjnie rolniczego społeczeństwa we współczesne państwoindustrialne są zmiany prowadzące do zmienionego obiegu substancji mineralnych i zwiększo−nego wycieku do odbierających je wód. Przekonaliśmy się już, że urbanizacja domaga się usilniesystemów oczyszczających ścieki komunalne, a także, iż uprzemysłowione rolnictwo i produkcjazwierząt skutkują wyciekami azotu i fosforu. Inną często występującą zmianą jest przekształ−canie podmokłych obszarów w tereny nadające się pod uprawę, podobnie jak regulacja rzeki wykonywanie zabiegów melioracyjnych na polach. Tradycyjny, bardziej naturalny krajobrazzamienia się więc w wydajne tereny rolnicze. Prowadzi to do zaniku naturalnych procesów nitry−fikacji i denitryfikacji. Procentowy udział przekształcanych w ten sposób wcześniejszych tere−nów podmokłych jest znaczący w Szwecji i Danii. Procesy te nie zaszły jednak tak daleko w kra−jach na wschodnich wybrzeżach Bałtyku.Dysponujemy niewielu szacunkami oceny ilości uwalnianego azotu powodowanego przekształ−caniem terenów podmokłych. Ocenia się, że w krajach północnych roczne wymywanie azotujest niewielkie ze względu na mało wydajne procesy denitryfikacji i silny przepływ wody (krótkiokres zalegania wód) w okresie niskich temperatur – wiosną i jesienią. Ostatnie oceny wskazująna usuwanie rzędu 10–15%. Gdyby azot był przyswojony przez rośliny zielne wtedy jego ilośćw zbieranej biomasie byłaby znacznie wyższa.Szczególne zainteresowanie kierujemy obecnie na możliwość obniżenia ilości azotu wycieka−jącego do wód, przez wykonywanie drenażowych odprowadzeń do małych potoków i rzek, z za−chowanym oryginalnym przebiegiem, meandrami i płytkimi przejściami. to różni je od prostychkanałów i uregulowanych rzek z wyprostowanymi brzegami. Inną możliwość dla zwiększeniausuwania azotu dają tak zwane obszary ekotonowe, to znaczy pasy nieuprawianego terenuz krzewami lub inną roślinnością, pomiędzy polami uprawnymi a strumieniami lub jeziorami.Przekształcanie rzek dla poprawy obiegu pierwiastków, nazywane gospodarowaniem zasobamirzecznymi, jest przedmiotem szczególnej uwagi w Polsce i Danii.

Page 108: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

6.PERSPEKTYWY PRZYSZŁOŚCI

6.1. Wykorzystanie składników odżywczych –od małych i zamkniętych do dużychi otwartych systemów

Wymiana składników mineralnych między lądem i wodą zmieniła się znacznie pod wpływemrozwijającego się współczesnego społeczeństwa. W okresie przedindustrialnym, pierwiastkikrążyły w obrębie wysoce zróżnicowanego ekosystemu, włączając człowieka. „Nawóz byłzłotem”, układ był prawie zamknięty, a eksport substancji poza system był niewielki.Podstawą nasilonego rozwoju społeczeństwa industrialnego było zwiększanie eksportu produk−tów rolnych (w tym składników odżywczych) z obszarów rolniczych do miejskich. Spowodowałoto zmniejszenie netto składników mineralnych, które w ostatnich latach ubiegłego wieku kom−pensował import guana z Południowej Ameryki. Składniki zawarte w wydalinach ludzkich wy−wożono później na sąsiadujące uprawy rolne, względnie usuwano systemami kanalizacyjnymido jezior lub rzek. Większość była eksportowana waśnie tą drogą.Ponieważ składniki mineralne importowane z obszarów miejskich można było użytkować tylkojednorazowo, zapasy guana wyczerpywały się gwałtownie. Jednakże wykorzystanie nowychźródeł energii przyczyniło się do produkcji związków azotowych a także importu surowcówfosforanowych. Nowy, znaczący strumień fosforu pochodzenia mineralnego, przetwarzany nanawóz dostawał się do obszarów rolnych, dalej do miast, skąd przedostawał się do wód śród−lądowych a w końcu w wód morskich. Od połowy lat 1950. przemieszczały się również znacząceilości związków zawierających fosfor, na przykład detergenty. To, co wcześniej było prawie zam−kniętym systemem dla obiegu fosforu, przekształciło się w system otwarty, z niską zdolnościąretencyjną i wysokim eksportem.Po II Wojnie Światowej zindustrializowane społeczeństwo przyczyniło się do gwałtownego wzro−stu uwalniania związków azotowych, które przedostały się do różnych ekosystemów, włączającMorze Bałtyckie. Za ten wzrost emisji odpowiedzialne są trzy podstawowe formy działania ludzi:usuwanie ścieków, wycieki z współczesnego rolnictwa (włączając produkcję zwierząt) i leśnictwaoraz spalanie kopalin i drewna.Wzrost przepływu azotu na wielką skalę zilustrować mogą zmiany odkładania się azotanówi amoniaku w opadach południowo–centralnej Szwecji. Począwszy od połowy lat 1950. wzrosłyone blisko trzykrotnie. Dla Bałtyku nie dysponujemy odpowiednimi danymi, lecz można przyjąć,iż depozycja azotu nad obszary morskie będzie przebiegać podobnie. Bezpośredni dowóz azotuz powietrza, wraz z opadami na powierzchnię wód morskich, może mieć znaczący udział w cał−kowitym dopływie azotu.Oprócz stymulowania eutrofizacji zwiększony wpływ azotu jest także powodem innych proble−mów środowiskowych:● globalnego ocieplenia● zmniejszania się warstwy ozonowej w stratosferze● nasycenia azotem gleby, która prowadzi do jego wycieku● zakwaszania wód śródlądowych, głównie skutkiem zakwaszenia gleb w ich zlewniach

Page 109: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

6.2. Zaawansowane oczyszczalnie ścieków –gdzie odkładać P i N?

Kontrola strumienia fosforu koncentrujesię głównie na jego oddzieleniu w ściekach,gdzie spodziewać się można jego redukcji,nawet w 80–90%. Gdzie w przyszłościwinniśmy kierować ten uwolniony fosfor?W społeczeństwie industrialnym fosfor jestimportowany do obszarów rolniczychi miejskich (Ryc. 12: a oraz b). Fosfortracony jest w procesach erozji, odprowa−dzanych wodach (c), miejskich wodachdeszczowych i wyciekach z systemów kana−lizacyjnych (d). W oczyszczalniach ściekóww celu usunięcia fosforu, w osadzie wiążesię 80 do 90% wpływającego fosforu, pozo−stałe 10–20% przedostaje się bezpośredniodo wypływającej wody (e). Wykorzystanieosadu dla celów rolniczych ograniczająkoszty transportu, co powoduje ich rozmie−szczanie na obszarach położonych w po−bliżu oczyszczalni ścieków. Ze powodu za−nieczyszczenia metalami ciężkimi i toksy−cznymi związkami organicznymi ilośćgromadzonych osadów wzrasta, a w konse−kwencji wzrasta ilość wyciekającego fosfo−ru (f).Z wyliczeń bilansu dla fosforu, wynika, żeroczna akumulacja tego pierwiastka sięgaaż 60–65%. Wraz z narastającą akumu−lacją spodziewać się można jego zwiększonych ubytków (tak zwany efekt Bertalanffiego), ilośćwyciekająca jest proporcjonalna do ilości odkładanej. Z upływem czasu system osiągnie rów−nowagę, gdzie import (a + b) równy jest eksportowi (c + d + e + f). W tym czasie należy wstrzymaćdziałanie systemów oczyszczających a punktowe źródła fosforu winno się przekształcić w źródłaniepunktowe. W prowadzonym szwedzkim projekcie badawczym przeanalizowane zostaniekiedy i gdzie można się tego spodziewać w odniesieniu do czasowego i przestrzennego przepływufosforu.Z globalnego punktu widzenia podstawową przyczyną zwiększającego się przepływu pierwias−tków z lądu do wód jest wzrastające zapotrzebowanie i konsumpcja żywności, spowodowanapodwojeniem liczebności populacji światowej między rokiem 1960 a 1990, od około 3 do 6 mil−iardów ludzi. W konsekwencji zwiększenia produkcji żywności (wzrastające użycie nawozówprzemysłowych), nasilił się transport substancji pokarmowych do jezior i wód przybrzeżnych,z powodu narastających strat z źródeł niepunktowych, poprzez erozję i ścieki (Ryc. 13).Można w odniesieniu do głównych rzek świata wykazać ścisłą korelację między liczebnościąpopulacji zamieszkujących każdą ze zlewni a zarówno stężeniem azotanów jak i jego eksportemz tych zlewni (Ryc. 14). Zależności te dobrze dokumentują ogólnoświatową i centralną rolęczłowieka w wypływie substancji mineralnych z lądu do wody i ostatecznie do morza.

a b

d e

f

Fosfor

w glebach

Rolnictwo

Wody �ródl¹doweObszary morskie

Wody

burzowe

Wycieki

Wycieki

Obszary

miejskie

Osady

Oczyszczanie

�cieków

Gromadzenie

osadówOsady

Fosforw skamielinach

Zwi¹zki w importowanym pokarmie

Nawozy

sztuczne

Ryc. 12. Otwarty obieg fosforu we współczesnymspołeczeństwie. Równowaga dynamiczna dla przepływufosforu zajdzie w przypadku a + b = c + d + e + f. Zanimto nastąpi fosfor będzie gromadzić się w glebachi osadach.

Page 110: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

195019601970 1980 19902000 Lata

Wzrastaj¹caprodukcja pierwotnai produkcja wtórna

Zwiêkszone zu¿ycie

nawozów sztucznych

Populacja �wiatowa

Zwiêkszaj¹cy siê

wyciek sk³adników

mineralnych

()

erozja, �ród³aniewpunktowe

Zwiêkszaj¹ca siê

objêto�æ

wód

burzowych,

miejskich,

osadowych

i �cieków

Zwiêkszony

transport

sk³adników

mineralnych

do jezior

i obszarów

przybrze¿nych

eutro--

fizacja

na

wielk¹

skalê

Ryc. 13. Wzrost populacji ludzi jest podstawową przyczyną eutrofizacji na wielką skalę [Forsberg, 1991].

Ryc. 14. Średnioroczne stężenie (A)i eksport (B) azotanów w 42 rzekachw stosunku do zagęszczenia ludnościw zlewniach tych rzek.Otwarte kółka = rzeki tropikalne;kółka pełne = wszystkie pozostałerzeki [Według Peierls i wsp., 1991].

Page 111: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

6.3. Globalne ocieplenie – scenariuszzmian klimatycznych dla obszarów Bałtyku

Aktywność ludzi może w następnym wieku doprowadzić do ocieplenia globalnego, przez wzra−stającą emisję CO2 i innych gazów szklarniowych, takich jak CH4, N2O czy chlorofluorowodory.Modele matematyczne przewidujące ogólne zmiany klimatu są generalnie zgodne, żespodziewane w przyszłym wieku podwojenie zawartości dwutlenku węgla w powietrzu możedoprowadzić do globalnego wzrostu temperatury między 1,5 a 4,5°C. Scenariusz dla Fenno−skandii, w oparciu o trójwymiarowy model krążenia między powietrzem a oceanami, wskazujena wzrost średniej temperatury rocznej rzędu 4–5°C. Można się spodziewać, że wzrost tempe−ratury spowoduje zarówno wzrost jak i spadek wielkości opadów, zależnie od regionu świata.Na północy Europy, włączając obszary Bałtyku, wzrośnie ilość wody zarówno powierzchnio−wej jak i odpływającej. Takie zmiany spowodują szereg oddziaływań, np. na procesy geomorfo−logiczne, ekosystemy naturalne, rolnictwo, leśnictwo i na zasoby wodne.Ważnym skutkiem zwiększonej zawartości CO2 w powietrzu na rośliny będzie zwiększenietempa fotosyntezy, produktywności i zużycia wody. Pojawią się jednak czynniki wpływającehamująco na procesy wzrostu.Narastający efekt cieplarniany spowoduje wydłużenie okresu wegetacyjnego, co prawdopodob−nie zwiększy plony i produkcję lasów. Ekosystemy leśne, które zasadniczo limituje niedobórazotu, będą stymulowane jego zwiększonym poziomem w atmosferze. Proces ten będzie rów−nież trwał w przyszłym wieku. Podwyższona temperatura przyspieszy również procesymineralizacji i rozkładu zwiększonych ilości wyprodukowanej materii organicznej, prowadzącostatecznie do ilościowego wzrostu dostępnych składników mineralnych i humusu.Zmiany klimatu wpłyną na szereg procesów w wododziałach, które zwrotnie wpłyną nazwiązane z nimi strumienie, jeziora i wody przybrzeżne. Zwiększona temperatura może naprzykład spowodować wzrost tempa mineralizacji materii organicznej z towarzyszącym temusilniejszym uwalnianiem azotu i fosforu.Na znacznych obszarach Skandynawii roczne depozyty azotu atmosferycznego sięgają obecnie10–20 kg/ha. Większość z tych depozytów zatrzymuje się w ekosystemach lądowych, lecz obecniestają się one „wysycone” azotem. Wraz z wysyceniem można spodziewać się zwiększonegouwalniania azotu, co doprowadzi do zwiększonego przepływu tego pierwiastka z gleby dośródlądowych wód powierzchniowych i dalej do wód morskich. Procesy takiego obciążania wódbędą trwać również w przyszłym wieku.Prawdopodobne skutki narastającego efektu cieplarnianego na eutrofizację opisać możnaszeregiem sprzężonych ze sobą procesów (Ryc. 15). Ocena znaczenia zmian klimatycznych dlaobciążenia składnikami mineralnymi wód Norwegii wskazuje między innymi, że jeśli wzrośniewysycenie azotem i mineralizacja azotu organicznego w glebie, to w przyszłości obciążenie wódmorskich tym pierwiastkiem może 2–3 krotnie wzrosnąć. Toteż ocieplenie globalne możezwiększyć dopływ pierwiastków do wód powierzchniowych, włączając Morze Bałtyckie i w tensposób stymulować eutrofizację.

Page 112: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Ryc. 15. Przypuszczalne oddziaływania zwiększonego odkładania się azotu z powietrzaoraz ocieplenia globalnego na przemieszczanie się pierwiastków z lądu do wód

Wysokidepozyt N

z atmosfery

Wzrost stê¿eñgazów

szklarniowychCO , N O, CFC2 2

Wzrost�redniejrocznej

temperatury

Zwiêkszoneopady

Wzrost tempa fotosyntezy

Zwiêkszone ilo�ci materiiorganicznej w ekosystemach

l¹dowych

Wzrosterozji

Wzrostnatê¿eniaodp³ywu

Wzrosttempa

rozk³adu/ mineralizacji

Kumulacjaosadów,

obszary rolne

Zwiêkszonyprzep³ywazotanów

Wzrostprzep³ywu sk³adnikówod¿ywczychi humusu

Wzrostprzep³ywu sk³adnikówod¿ywczychi humusu

Zwiêkszonywyciek

nieoczysz-czonych�cieków

Wzrost obci¹¿enia sk³adnikami od¿ywczymi i humusem(mog¹ stymulowaæ wzrost glonów)

CO2

Eutrofizacja ekosystemów wodnych

Zakwaszenie

saturacja

azotu

w ekosystemie

l¹dowym

Przypuszczalny wp³yw depozytów azotu z atmosferyi zmian klimat na eutrofizacjê

Page 113: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

6.4. Czy eutrofizację w Bałtykumożna zahamować lub zatrzymać?

Teoretycznie zahamowanie lub zatrzymanie eutrofizacji w Bałtyku jest bardzo proste. Jest toproblem ograniczenia wpływu pierwiastków do wody morskiej. Z praktycznego punktu widzeniaproblem jest poważny i bardzo trudny do wykonania.Jak wykazano wyżej, zarówno azot jak i fosfor mogą pełnić kluczową rolę w ograniczaniu wzro−stu glonów w Bałtyku. Dla Zatoki Botnickiej, niektórych obszarów przybrzeżnych i w okresieletnim dla sinic wiążących azot, kluczowym pierwiastkiem jest fosfor. Dla pozostałych częściBałtyku, włączając Kattegat, i dla innych ważnych grup glonów, najbardziej ograniczającympierwiastkiem jest azot.Dla polepszenia warunków:● obciążenie azotem musi się zmniejszyć w celu obniżenia ogólnego poziomu produkcji● obciążenie fosforem musi być zmniejszone w celu ograniczenia wzrostu sinic.

O ile powinno się ograniczyć obciążenie by poprawić stan Morza Bałtyckiego?Jeśli celem ma być przywrócenie w morzu warunków jakie panowały zanim ekosystemy denneuległy znacznej dewastacji, obciążenie musi być zredukowane do wielkości, które występowa−ły pod koniec lat 1940. Oznacza to przynajmniej 50% redukcję fosforu i azotu.Dla odzyskania w Kattegacie warunków odpowiadających obserwowanym w latach 1960.,zanim zaczęły się zmiany w zespołach makroglonów, dopływ azotu i fosforu należy zredukowaćw co najmniej 50%, a raczej w 70–80%.

Czy konieczna jest redukcja obciążenia zarówno fosforem jak i azotem?Jak wykazano wyżej, stężenia azotu w Bałtyku wzrastały gwałtowniej aniżeli fosforu (Ryc. 5).Jeśli taki trend utrzyma się, to fosfor może stać się stopniowo kluczowym pierwiastkiem ogra−niczającym, nie tylko dla procesów wzrostu sinic, lecz również innych glonów. Jeśli uwzględnimyjedynie eutrofizację w otwartych wodach Bałtyku to w odległej perspektywie czasu spodziewaćsię można redukcji jedynie przez ograniczenie obciążenia fosforem. Takie działania były bynajprostsze i najbardziej ekonomiczne, lecz nie wpłyną na polepszenie warunków w Kattegacie.W bardziej generalnej perspektywie dla środowiska konieczne jest także zmniejszenieobciążenia azotem pochodzącym z powietrza, rolnictwa i ścieków. Wiadomo bowiem, że azotprzyczynia się do poważniejszych problemów niż eutrofizacja; na przykład globalnego ocieple−nia, zakwaszenia i zanieczyszczenia wód gruntowych.Odpowiedź na to pytanie jest więc następująca: Jest absolutnie konieczne znaczące obniżenieaktualnych wielkości obciążeń zarówno dla azotu jak i dla fosforu.

Kiedy można spodziewać się poprawy?Pierwiastki w systemach morskich mają porównywalnie długi okres krążenia. Oznacza to, żenastępuje tam opóźnienie pomiędzy okresem wnikania a skutkami eutrofizacji, a także mię−dzy obniżonym wnikaniem i odpowiednią reakcją glonów. Wyliczono, że wzrost stężenia fosforubędzie postępował w morzu Bałtyckim jeszcze przez dziesiątki lat, nawet jeśli jego dopływograniczy się do obecnego poziomu.Umowy polityczne Komitetu Helsińskiego, Konferencji Morza Północnego i KomitetuParyskiego, o 50% obniżeniu wyrzutu składników mineralnych, mogą przynieść widocznąpoprawę dopiero za parę lat. W odniesieniu do całego ekosystemu morskiego potrzeba od 5 do15 lat zanim stwierdzi się poprawę. Lecz, jak wspomniano wyżej, 50% redukcja może niewystarczać dla eliminacji negatywnych skutków.Musimy także pamiętać, że potrzeba czasu by sfinansować i wybudować oczyszczalnie ściekówdla usuwania składników mineralnych. W wielu skupiskach ludzkich brak jest oczyszczalniścieków, podczas gdy w innych miejscach większość to już oczyszczalnie, które mogą usuwaćfosfor. Skuteczne i na dużą skalę usuwanie azotu z ścieków będzie trudniejsze i bardziej ko−sztowne do wprowadzenia, co oznacza, że nie należy się spodziewać szybkiego ograniczenia

Page 114: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

obciążenia azotem. W tym pesymistycznym obrazie istotne jest również, że przeszło 50% z cał−kowitego obciążenia azotem Morza Bałtyckiego pochodzi z atmosfery, a szybkie zmniejszeniewnikania azotu z tego źródła jest bardzo trudne. Bardziej prawdopodobne jest liczenie się z dłuż−szym okresem naprawy niż przedstawione wyżej przewidywania.● Procesy, które mogą przeszkadzać poprawie warunków: W prostych warunkach zredu−

kowanie dopływu składników mineralnych może szybko zmniejszyć eutrofizację. Jednakżew Morzu Bałtyckim występują procesy, które mogą wydłużać eutrofizację i w najgorszymprzypadku wstrzymują poprawę. Są to następujące procesy:

● Recykling pierwiastków: W stosunkowo płytkim Morzu Bałtyckim większość składni−ków transportowana jest do głębszych partii przez sedymentację materii organicznej. Zwięk−sza to stężenie pierwiastków w wodach głębokich, skąd mogą włączać się do krążenia, byponownie uczestniczyć w produkcji pierwotnej. Jak pokazuje to Ryc. 4, tylko niewielkaczęść tych pierwiastków jest transportowana przez Cieśniny Duńskie.

● Samoczynna eutrofizacja: Wzrost beztlenowych obszarów dennych może zmniejszaćareały, gdzie zachodzą procesy denitryfikacji i nitryfikacji, przez zmniejszenie się osadówuczynnianych biologicznie (przez budowę kryjówek, odżywianie, lokomocję, aktywność respi−racyjną i wydalniczą fauny dennej; procesy te pełnią istotną rolę pośredniczącą w trans−porcie składników mineralnych między osadami a wodą). Beztlenowe dna uwalniają takżewięcej fosforu aniżeli dna natlenione. Przy obecnym poziomie dopływu pierwiastków pow−iększanie beztlenowych obszarów dennych powoduje wzrost ich stężeń, co skutkuje ro−zprzestrzenieniem efektów eutrofizacji.

● Ocieplenie globalne: Wpływ zmian klimatycznych na eutrofizację (Ryc. 15) jest trudnydo przewidzenia, lecz badania modelowe wskazują, że obciążenie pierwiastkami ekosyste−mów morskich Skandynawii może znacząco wzrosnąć skutkiem ocieplenia globalnego.

● Otwarty przepływ pierwiastków: We współczesnym społeczeństwie otwarty przepływpierwiastków z lądu do wody na wielką skalę będzie bardzo trudny do zastąpienia układamibardziej zamkniętymi. Problemy różnego rodzaju stwarzają zarówno fosfor jak i azot. Ek−sport azotu do obszarów morskich w postaci azotanów jest silnie skorelowany z liczebnościąpopulacji zamieszkujących obszary zlewni (Ryc. 14). Jon azotanowy jest bardzo mobilnyi trudno zapobiec jego przenikaniu we wszystkich formach współczesnego wykorzystywaniaziemi. Znaczna redukcja azotu w ściekach pochodzących od milionów ludzi jest zadaniemniezwykle trudnym, a jeszcze trudniejszym jest ograniczenie emisji tego pierwiastkaz procesów energetycznych (spalanie kopalin, drewna opałowego), przynajmniej na krótkidystans.

● Fosfor: wyliczony bilans dla wnikania – wychodzenia fosforu wskazuje, że pierwiastek tenmoże być w znacznym stopniu wiązany w glebie. Powstają jednak straty, powodowanegłównie wiatrami i erozją wodną. Aby zabezpieczyć się przed jego wnikaniem do MorzaBałtyckiego z obszarów miejskich musi znacząco poprawić się proces usuwania fosforu ześcieków. Zadanie to może jednak prowadzić do powstawania znacznych depozytów fosforuw osadzie. Jak wzmiankowano już wyżej (Rozdział 6.2.) istnieje ryzyko, że fosfor z źródełpunktowych, pochodzący z nowoczesnych oczyszczalni ścieków, może być transportowanydo źródeł niepunktowych (Ryc. 12). Oznacza to, że w długoterminowej perspektywie możepostępować niekontrolowany ekologicznie wypływ fosforu z lądu do wody.

Page 115: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

7.PODSUMOWANIE

● Eutrofizacja wód charakteryzuje się zwiększoną produkcją piewotną i wzrostem glonóworaz roślin wyższych.

● Podstawowymi skutkami eutrofizacji są zmiany w składzie gatunkowym, deficyt tlenui ginięcie ryb.

● Podstawą fizjologiczną eutrofizacji jest fotosynteza, złożona seria reakcji, w których roślinyzielne przekształcają energię świetlną w energię wiązań chemicznych.

● Azot i fosfor to składniki pokarmowe roślin, które są najczęstszymi czynnikamiograniczającymi wzrost biomasy glonów.

● Fosfor pełni kluczową rolę w Zatoce Botnickiej, podczas gdy limitacja azotu występujew Bałtyku właściwym i w Kattegacie. Latem, fosfor może ograniczać zakwity wiążącychazot sinic w Bałtyku właściwym.

● W porównaniu z warunkami panującymi około 100 lat temu obciążenie azotem i fosforemwzrosło odpowiednio cztero i ośmiokrotnie. Spowodowało to wzrost ich stężeń we wszy−stkich basenach Bałtyku.

● Najbardziej uderzającym aspektem eutrofizacji mogą być zakwity glonów, które rozciągająsię obecnie na szerokich obszarach Bałtyku właściwego i Kattegatu, a także na wodachprzybrzeżnych. Wiele gatunków glonów jest toksycznych dla zwierząt; z zakwitami wiążąsię z również problemy zdrowotne ludzi.

● Oddzielne problemy stwarza nasilony wzrost nitkowatych glonów i zawężone rozmieszc−zenie pionowe ważnych ekologicznie roślin, takich jak Zostera marina i Fucus vesiculo−sus.

● Poważnym problemem dnia dzisiejszego jest niedostatek tlenu w głębszych warstwachMorza Bałtyckiego. W najgłębszych warstwach dna tlen jest zastępowany przez siarkow−odór i zanika życie wyższych organizmów.

● Eutrofizacja zwiększyła produkcję ryb, lecz spowodowała także negatywne zmiany zewzględu na wzrost warunków beztlenowych. Dlatego dorsze (Gadus morrhua) ograniczyłylub całkowicie zaprzestały się rozmnażać w basenach z ostrym niedotlenieniem.

● Trudno będzie zatrzymać dopływ na wielką skalę składników mineralnych z gleby dowody. Globalne ocieplenie może spowodować wzrost wpływu tych składników do MorzaBałtyckiego a przez to nasilać eutrofizację.

● Stwierdzono, że:● Upłynie sporo czasu zanim poprawią się warunki w Bałtyku.● Otwarty przepływ składników mineralnych musi być zastąpiony systemami bardziej

zamkniętymi.● Jest wątpliwe, czy obecne społeczeństwo i nowoczesne techniki mogą podołać postawio−

nym zadaniom. Tylko zmiany w stylu życia i efektywne wykorzystywanie natural−nych zasobów mogą ochronić Morze Bałtyckie, podobnie jak wiele innych obszarówdotkniętych szeroko pojętymi problemami środowiskowymi.

Page 116: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

8.PIŚMIENNICTWO

Ogólne

1. Monitor, 1988. Sweden’s marine environment – ecosystems under pressure. Swedish Environ−mental Protection Agency, 207 p.

2. AMBIO, vol. 19, No 3, May 1990. Special issue: Marine Eutrophication. This volume covers: Biolog−ical effects in the Baltic Sea; Effects on benthos and fish in the Kattegat; Nutrient dynamics andlimitations in the Baltic Sea; Nutrients, primary production, sedimentation and oxygen con−sumption in the Kattegat; Baltic Sea sediments; Nitrogen in sediments.

Rozdział 1

1. Fosberg C., 1979. Die physiologischen Grundlagen der Gewasser–Eutrophierung. – Z. f. Wasser–und Abwasser–Forschung, 12:40–45.

2. Forsberg C., Ryding S.–O., 1980. Eutrophication parameters and trophic state indices in 30 Swedishwaste–receiving lakes. Arch. Hydrobiol, 89:189–207.

3. Nixon S.W., 1990. Marine eutrophication: a growing international problem. AMBIO, 19:101.4. Rodhe W., 1948. Environmental requirements of fresh–water plankton algae. Experimental studies

in the ecology of phytoplankton. Symb. Bot. Ups. 1948, 10:1–147.5. Rodhe W., 1958. Primarproduktion und Seetypen. Verh. Int. Ver. Limnol., 13, 121–141.6. Skulberg O.M., Codd G.A. Carmichael W., 1984. Toxic bluegerrn algal blooms in Europe: a growing

problem. AMBIO, 13:144–147.7. Stemann Nielsen E., 1955. The production of organic matter by the phytoplankton in a Danish

lake receiving extraordinarily great amounts of nutrient salts. Hydrobiologia, 7, 68–74.8. Vollenweider R., 1968. Scientific Fundamentals of the Eutophication of Lakes and Flowing Wa−

ters, with Particular Reference to Nitrogen and Phosphorus as Factors in Eutrophication. OECD,Paris. pp. 254.

9. Vollenweider R., 1981. Eutrophication – a global problem, Water Qual. Bull. 6:59–64.10. Vollenweider R., Kerekes J., 1982. Eutrophication of Waters. Monitoring, Assessment and Con−

trol. OECD, Paris, 145 p.11. Wallström K., 1991. Ecological studies on nitrogen fixing bluegreen algae and on nutrient limita−

tion of phytoplankton in the Baltic Sea. Acta Universitatis Upsaliensis. Comprehensive summa−ries of Upsala dissertations from the faculty of science. 337, 23 p.

Rozdział 2

1. Graneli E., Wallström K., Larsson U., Granéli W., Elmgren R., 1990. Nutrient limitation of pri−mary production in the Baltic Sea area. AMBIO, 19:142–151.

2. Forsberg C., 1989. Importance of sediments in understanding nutrient cyclings in lakes. Hydro−biologia 176/177:263–277.

Rozdział 3

1. Larsson U., Elmgren R., Wulff F., 1985. Eutrophication and the Baltic Sea: Causes and conse−quences. AMBIO 14:9–14.

2. Rosenberg R., Elmgren R., Fleisher S., Jonsson P., Persson G., Dahlin H., 1990. Marine eutroph−ication case studies in Sweden. AMBIO, 19:102–108.

3. Wulff F., Stigebrandt A., Rahm L., 1990. Nutrient dynamics of the Baltic Sea. AMBIO 19:126–133.

Page 117: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Eutrofizacja Morza Bałtyckiego

Rozdział 4

1. Baden S.P., Loo L.–O., Pihl L., Rosenberg R., 1990. Effects of eutrophication on benthic commu−nities including fish: Swedish West Coast. AMBIO 19:113–122.

2. Cedervall H., Elmgren R., 1990. Biological effects of eutrophication in the Baltic Sea, particular−ly the coastal zone. AMBIO 19:109–112.

3. Elmgren R., 1989. Man’s impact on the ecosystem of the Baltic Sea: energy flows today and at theturn of the century. AMBIO 18:326–332.

4. Gerlach S.G., 1990. Nitrogen, phosphorus, plankton and oxygen deficiency in the German Bightand in Kiel Bay. Kieler Meeresforschung, Sonderheft 7, 341 p.

5. Hansson S., Rudstam L.G., 1990. Eutrophication and Baltic fish communities. AMBIO 19:123–125.

6. Rosenberg R., Elmgren R., Fleisher S., Jonsson P., Persson G., Dahlin H., 1990. Marine eutroph−ication case studies in Sweden. AMBIO, 19:102–108.

Rozdział 5

1. Stevenson F.J., 1982. Nitrogen in agricultural soils. American Society of Agronomy. AgronomyMonographs, Madison, Wisconsin, 940 p.

2. Khasawneh F.J., Sample E.C., Kamprath E.J., 1986. The role of phosphorus in agriculture. Amer−ican Society of Agronomy, Agronomy Monographs, Madison, Wisconsin, 910 p.

3. AcidEnviro., 1990. Special Issue on Nitrogen. Magazine of transboundary pollution, 9, June 1990,Swedish Environmental Protection Agency.

Rozdział 6

1. Boer M.M., Koster E.A., Lundberg 1990. Greenhouse impact in Fennoscandia – preliminary find−ings of a European workshop on the effects of climatic changes. AMBIO 19:2–10.

2. Forsberg C., 1991. Can large–scale eutrophication of inland and marine waters be stopped? Pa−per presented at the Stockholm Water Symposium, August 12–15, 1991. Proceedings.

3. Nihlgĺrd B., 1985. The ammonium hypothesis – an additional explanation to the forest dieback inEurope. AMBIO, 14:2–8.

4. Odum H.T., 1983. Systems ecology: An introduction. John Wiey & Sons, New York, 644 p.5. Peierls B.L., Caraco N.F., Pace M.L., Cole J.J., 1991. Human influence on River nitrogen. Nature

350:386–387.6. Rodhe H., Rood M.J., 1986. Temporal evaluation of nitrogen compounds in Swedish precipitation

since 1955. Nature 321:762–764.

Page 118: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

HistoriaRegionu Bałtyckiego

AutorzyHarald RunblomMattias Tydén

Helene Carlbläck–IsotaloUniwersytet w Uppsali

Tłumaczenie i komentarzKrzysztof Czekaj

Zeszyt 4

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i dodatków.
Page 119: Środowisko Morza Bałtyckiego

SŁOWO OD TŁUMACZA

Współczesna, jednocząca się Europa stawia przed wszystkimi jej miesz−kańcami określone wymogi, zadania i propozycje. Zadania te dotyczątak jednostek jak i grup oraz organizacji społecznych, politycznych i kul−turalnych. Specyficzne cele ma do osiągnięcia nauka i edukacja. Przednimi postawiono bardzo specyficzne cele, których zrealizowanie będziemiało jednak w przyszłości, i to wcale nie tak odległej, wpływ nakształtowanie osobowości, stanu wiedzy i samowiedzy Europejczyków.Dlatego też jednym z celów nauki i edukacji – podkreślić należy – o pod−stawowym znaczeniu jest przygotowanie, z maksymalnie możliwym doosiągnięcia poziomem kompromisu i obiektywizmu w traktowaniuwydarzeń i procesów społecznych, nowych opracowań, które przedstawiąhistorię kontynentu z punktu widzenia wszystkich zamieszkujących starykontynent społeczeństw.

W oczekiwaniu na nowoczesne, polskie podręczniki na temat historiicałego kontynentu lub jej regionów trzeba było sięgnąć po aktualną pracę,przygotowana przez zespół pracowników Uniwersytetu w Uppsaliw Szwecji.

Pracę tworzy dziewięć rozdziałów, w której autorzy starali się zawrzećpodstawowe zagadnienia dotyczące historii regionu bałtyckiego i społe−czeństw go zamieszkujących.

Pierwszy rozdział zawiera wstępne refleksje dotyczące pojęć, terminówi perspektywy z jakiej analizowany jest region bałtycki.

Uwagi dotyczące faz historii nadbałtyckich krajów wypełniają drugirozdział opracowania. W trzecim dokonuje się przeglądu społeczeństwregionu bałtyckiego pod względem ich kondycji demograficznej i per−spektyw rozwoju grup ludności.

Kolejny rozdział zawiera analizy na temat różnych systemówspołecznych, występujących w historycznym rozwoju regionu bałtyckiego.Z systemami społecznymi wiąże się istotny problem tego regionu, a mia−nowicie miejsce, role i prawa grup mniejszości, które to zagadnieniapomieszczono w kolejnej część opracowania. Problematyce wielkichmocarstw, toczonych przez nie wojen oraz związanych z nimi mitówi faktów poświęcono szósty rozdział zeszytu. Bardzo ważny problem,jakim jest w regionie bałtyckim, współpraca i wymiana jest omówionyw zamykającym opracowanie rozdziale podsumowującym. Zadanie toukazane jest na przykładzie kooperacji krajów skandynawskich, któraw świetle propozycji autorów ma być wskazówką dla przyszłegowspółdziałania państw tego regionu. Cały zeszyt zamyka spis wyko−rzystanej w pracy literatury oraz wypisy z tablic historii Europy. Autor

Page 120: Środowisko Morza Bałtyckiego

niniejszego tłumaczenia pozwolił sobie dodać kilka polskojęzycznychpublikacji, które powinny pomóc czytelnikowi polskiemu w wypraco−waniu sobie własnego poglądu na historię regionu bałtyckiego. Całyzeszyt zamykają przypisy, uwagi i komentarze, które uznał za koniec−zne uczynić autor wersji polskiej. Wydaje się bowiem, że nie możnaprzyjąć zaproponowanych w zeszycie treści bez stosownego krótkiegokomentarza, dokonanego z punktu widzenia uwarunkowań polskiej his−torii. Autor przekładu, jako socjolog i wykładowca akademicki nie możebowiem bezkrytycznie przyjąć pewnych tez proponowanych polskim stu−dentom. Tezy te mogą stanowić z pewnością punkt wyjścia do dyskusji,ale nic poza tym. Dlatego też każdy, kto interesuje się omawianą prob−lematyka powinien sięgnąć także do innych źródeł i analiz niż tylkotych zamieszczonych w niniejszym zeszycie. Pomocnymi w tym trudnymzadaniu mają być uwagi, które jako przypisy wprowadził do odnośnychfragmentów tekstu autor polskiego przekładu. Nie roszczą one sobiepretensji do wyczerpujących informacji odnośnie, niektórych wysocekontrowersyjnych, jeśli nie stereotypowych wręcz stwierdzeń zamieszc−zonych w tym zeszycie. Ocenę jednak tych informacji pozostawia się jed−nak polskiemu czytelnikowi.

Katowice, listopad 1996.Krzysztof Czekaj

Page 121: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

SŁOWO OD TŁUMACZA ...................................................................................... 2

1. REGION BAŁTYCKI: PERSPEKTYWY I POJĘCIA .................................................. 5Region Bałtycki .............................................................................................................. 7Płaszczyzny analiz przeszłości ................................................................................... 8

2. FAZY HISTORII REGIONU BAŁTYCKIEGO ........................................................ 10

3. LUDNOŚĆ I GEOGRAFICZNA MOBILNOŚĆ ........................................................ 15Przemiany demograficzne (rewolucja demograficzna) ..................................... 16Przemieszczenia ludności .......................................................................................... 18

4. SPOŁECZEŃSTWA I SYSTEMY RZĄDÓW ............................................................ 20Społeczeństwa feudalne ............................................................................................. 20Państwa absolutne ...................................................................................................... 21W kierunku demokracji .............................................................................................. 22Różne drogi rozwoju ................................................................................................... 22

5. GRUPY ETNICZNE REGIONU BAŁTYCKIEGO .................................................... 24Region bałtycki – miejscem spotkań różnych kultur ........................................ 24Relacje etniczne: większość – mniejszość .............................................................. 25Mniejszości żydowskie ................................................................................................ 27Okres powojenny ......................................................................................................... 29

6. WIELKIE MOCARSTWA I WOJNY – MITY I RZECZYWISTOŚĆ ............................. 31Zmagania o Morze Bałtyckie ..................................................................................... 31Wizerunek wroga ......................................................................................................... 32„Złota Epoka” ................................................................................................................ 34

7. SKANDYNAWSKA KOOPERACJA – WSKAZÓWKI DLA PRZYSZŁOŚCI .................... 36Dania jako model małego państwa .......................................................................... 36Skandynawskie państwo opiekuńcze ..................................................................... 37Skandynawska kooperacja ........................................................................................ 38Region bałtycki i przyszłość ...................................................................................... 39

8. PIŚMIENNICTWO ............................................................................................ 41

9. TABLICE CHRONOLOGICZNE ........................................................................... 44

10. PRZYPISY I KOMENTARZE ............................................................................... 47

Page 122: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

1.REGION BAŁTYCKI:

PERSPEKTYWY I POJĘCIA

Jakże łatwym zadaniem jest wejście do biblioteki któregokolwiek z dużych uniwersytetów zlo−kalizowanych wokół Morza Bałtyckiego i odnalezienie w nich dziesiątek książek z zakresuhistorii pojedynczych krajów, jak np. „Historia Finlandii”, „Historia Polski”1, itd. Ale prawieniewykonalnym zadaniem jest znalezienie książki na temat historii regionu bałtyckiego. Podjętoniewiele prób, by potraktować region bałtycki jako podmiot opisu (studium) historycznego. Jestto niewątpliwie związane z metodą analizy wybieraną przez historyków oraz nacjonalistyczny−mi aspiracjami przypuszczalnych czytelników i z tymi, którzy rządzili tymi krajami.Historiografia nazbyt często oferowała antynaukowe i polityczne ambicje (piszących). Brak mo−nografii historycznych naszego regionu jest związany także ze sposobem zapatrywania na ba−lans pomiędzy udziałem „lądu i morza” w kształtowaniu sytuacji danego kraju. Historycy bylibowiem bardziej zorientowani na problematykę ”lądu” niż „morza”, pomimo tego, że wiele kra−jów miało bardzo silne więzy łączące je z morzem. Posługując się metodą porównawczą podjętozaledwie kilka prób napisania historii wybrzeży Atlantyku i Pacyfiku, aż do ostatnio zapre−zentowanej przez historyków francuskich historii świata śródziemnomorskiego.2

W regionie bałtyckim, niektóre z państw są zorientowane na eksplorację bogactw lądu, innezaś są przede wszystkim zorientowane na morze. Rozpatrzmy geograficzne położenie stolic!Sztokholm, Helsinki, Tallin, Ryga i Kopenhaga są zlokalizowane nad Bałtykiem, podczas gdystolice Rosji, Niemiec, Polski i Litwy są miastami śródlądowymi. Był to stały problem dla Rosji:rosyjska historia może być odczytywana jako nieustające zmagania o zdobycie dostępu do Bał−tyku, Mórz: Czarnego i Kaspijskiego. Ambicja Piotra I Wielkiego, by w 1703 roku zbudowaćduże miasto w wewnętrznej części Zatoki Fińskiej, odzwierciedla ten rosyjski dylemat. Wtar−gnięcie Związku Sowieckiego do Finlandii w 1939 roku było z pewnością próbą ochrony i za−bezpieczenia tego ważnego, z militarnego punktu widzenia, miasta.

Tylko dwa, spośród krajów nadbałtyckich można było bezsprzecznie określić jako morskie po−tęgi, w niektórych okresach ich historycznego istnienia, a mianowicie Danię i Szwecję. Daniaw szczytowym okresie funkcjonowania jako morskie mocarstwo, tj. w późnym średniowieczu,sięgała poza wyspy, cieśniny i rzeki (także i te wpływające do Atlantyku), a i królestwo szwedz−ko–fińskie orientowało swój rozwój z zachodu na wschód, z osią Sztokholm – Turku, biegnącąw poprzek morza i rozlewisk, jak jego kręgosłup.Każda siedemnastowieczna mapa regionu, dowodzi, że większość osadnictwa w krajach nad−bałtyckich koncentrowała się wokół nadbrzeżnych obszarów. Dla przykładu, większość miastzałożonych w Szwecji i Finlandii w tej epoce, powstała nad morzem. Nowy trend zaznaczył sięw późniejszych wiekach, kiedy to wzrastające liczebnie populacje sprzyjały kolonizacji we−wnętrznych i północnych części krajów i kiedy transport kolejowy uczynił większe obszary lądubardziej osiągalnymi. Ryga, na Łotwie, była miastem, które doświadczyło procesu industria−lizacji i wzrostu liczby ludności w drugiej połowie XIX wieku dzięki swemu położeniu nad rzekąDźwiną i dogodnym połączeniom kolejowym z rozległym zapleczem kraju.

Page 123: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Ryc. 1. Mapa morska z 1539 autorstwa Olausa Magnusa.

Page 124: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Region BałtyckiZaproponowane przez nas podejście do historii regionu bałtyckiego napotyka na pewien pro−blem, jako, że obszar ten, tak naprawdę, nigdy nie został prawidłowo określony, w szczególnościzaś nie z politycznego, społecznego lub ekonomicznego punktu widzenia. W celu konceptualizacjihistorii regionu bałtyckiego, pierwszy krok tego procesu powinien polegać na rozważeniu jegoczęści składowych. Nie ma jednej i powszechnie obowiązującej definicji ale dla potrzeb niniej−szego opracowania, przyjmuje się, że termin „Region Bałtycki” określać będzie masywy lądu,którego rzeki znajdują swoje ujście w Morzu Bałtyckim. Jednakowoż, tego typu określenieobszaru Bałtyku nie zawsze będzie miało sens dla historyków i dlatego też, od czasu do czasu,będziemy je poszerzać lub zawężać tak, by pewne zagadnienia uczynić bardziej przystępnymi.W dzisiejszych czasach region bałtycki obejmuje następujące niepodległe państwa: Estonię,Łotwę, Litwę, Polskę, Niemcy, Danię, Szwecję, Finlandię i Związek Sowiecki lub jeśli wolicie,Rosję. Ktoś mógłby dowodzić, że Białoruś i niewielkie części Norwegii, Ukraina oraz Czechyi Słowacja, przynależą także do tego regionu.

Termin „region bałtycki” jest problematyczny, jako że słowo „Bałtyk” ma różne konotacje w róż−nych językach i krajach. Poza regionem Bałtyku bardzo często oznacza następujące kraje: Esto−nię, Łotwę i Litwę. Ich wspólna nazwa to republiki nadbałtyckie, termin, który będzie używa−ny także i w obecnym opracowaniu.

Pierwszy celem jest konieczność ustalenia faktu, że region bałtycki, z kulturowego punktu wi−dzenia jest bezkonfliktowo zróżnicowany. Mieszkamy w części świata, w której funkcjonuje kil−kanaście języków, wiele religii, rozmaite kulturowe obyczaje oraz zróżnicowane tradycje kul−turowe. By przetrwać musimy zaakceptować te fakty. Pojęciem, które jest popularne w nie−których częściach regionu jest „Nowa Hanza”, etykieta wspólnej nowej formy kooperacji wokółcałego Bałtyku. Najprawdopodobniej nie jest to najszczęśliwsze z określeń terminologicznychnowej jedności, do której zmierzamy w regionie, jeśli zważymy, że w średniowieczu Liga Han−zeatycka była organizacją handlową z głównymi siedzibami w miastach niemieckich (z Lubekąjako stolicą) i z bardziej uzależnionymi partnerami dalej wzdłuż wybrzeża Bałtyku.Stąd też termin Hanza zawiera konotacje nierównoprawnego partnerstwa. Nie powinno teżnikogo zaskoczyć, że termin „Nowa Hanza” jest najbardziej popularny wzdłuż południowegowybrzeża Morza Bałtyckiego. Od czasów najdawniejszych po dzisiejsze należy odnotować wieleróżnorodnych prób postrzegania Morza Bałtyckiego i jego środowiska, jako specyficznej jedności.Należy rozważyć kilkanaście koncepcji z nią związanych. Niemieckim zwrotem tą jedność wy−rażającym jest Der deutsche Sprachraum – co można przetłumaczyć, jako obszar niemieckojęzyczny,który w XVIII wieku objął takie miasto północy regionu jak Helsinki. Dla przykładu, Königsberg(Kaliningrad) czyli Królewiec (bo taka jest polska nazwa – przyp. tłum.) był miastem niemieckimprzed 1945 rokiem, kiedy to Niemcy musieli je opuścić i przejęli je Rosjanie. Królewiec byłmiastem hanzeatyckim i istotnym centrum w czasach rządów teutońskich (państwa ZakonuKrzyżackiego). Później stał się administracyjną i kulturalną stolicą Prus Wschodnich. Byłmiejscem gdzie żył Immanuel Kant i dla tejże przyczyny centrum filozofii europejskiej. Językniemiecki miał silną pozycję wzdłuż południowego i wschodniego wybrzeży, a cały ten obszarbył pod silnym wpływem kultury niemieckiej.W epoce “głasnosti” i erze nowych zjednoczonych Niemiec odnowiło się zainteresowanie badaczyniemieckich studiami nad starą niemiecką kulturą w rejonie Bałtyku, być może nawet i chęćpowrotu do starych niemieckich placówek i wypełnienia kulturowej misji (! – podkreślenie tłum.).Inne historyczne koncepcje dotyczące Bałtyku, to Dominium Maris Baltici, Mare Nostrum (naszemorze) i Mare Claustrum (morze wewnętrzne), które używane były przez szwedzkich królóww XVII wieku i odzwierciedlały ambicje kontrolowania możliwie jak największego obszaru wo−kół niego. “Pribałtyka” jest z kolei rosyjską nazwą dla tych części tego obszaru, które postrze−gane były jako europejskie, włączając w to St. Petersburg.

Page 125: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Płaszczyzny analiz przeszłościWiele z naszego myślenia o przeszłości mazwiązek z pojęciami i wzorami interpretacji,które będą stosowane w obecnym opracowa−niu. Standardowe podejście analityczne po−lega na opisie tworzenia jednostkowychukładów politycznych – państw, skupieniusię na rządzących układach (rząd, parla−ment, administracja centralna) i indywidu−alnych aktorach społecznych oraz na nada−waniu najwyższego priorytetu działaniomwładzy centralnej. W tym paradygmacie po−lityka zagraniczna i relacje z innymi mocar−stwami nabierają istotności.Szczególnie silna tendencja w historiografiiw okresie ostatnich dekad polegała na stu−diowaniu społeczeństwa w jego przekrojupionowym – ze szczególnym skupieniem sięnad masami, klasą robotniczą i jej warunka−mi życia. W tej płaszczyźnie analizy, kultu−ra to nie tylko jej najwyższe formy ale takżeżycie i znój codzienny kobiety i mężczyzny.Użytecznym podejściem w badaniu tych ob−szarów może być zastosowanie kategoriimiejsc centralnych i peryferyjnych. Ktoprzewodził (narodom), kto zbudował stolice,kto decydował o losach dużych obszarów zie−mi, kto panował i kim byli poddani.Po pierwsze, powinno się odnotować fakt, że region bałtycki jest częścią (relatywnie biorąc)peryferyjną Europy. Obszar ten przez setki lat był, jedynie, odbiorcą kulturalnych impulsów.Można by też wziąć pod uwagę reperkusje globalizacji Europy po integracji Azji Wschodniejw europejskie wzory handlowe i „odkrycie” Ameryki około 1500 roku. Miasta włoskie przejęłyi przewodziły handlowi z Azją, a atlantyckie europejskie mocarstwa wzmacniały swoją pozycjęw handlu i komunikacji podczas gdy morze bałtyckie pozostawało cichym zakątkiem.Terminy centrum i peryferium bywają bardzo często używane do opisu ekonomicznej współ−zależności i często pomagają wyjaśnić, dlaczego niektóre obszary są mniej rozwinięte niż inne.Fiński historyk Matti Klinge używa tej terminologii do wyjaśnienia związków w królestwieszwedzko–fińskim od średniowiecza do 1809 roku. Postrzega on ciąg miast Goeteborg (Gothen−burg) – Sztokholm – Turku – Helsinki jako oś względem której wymienione królestwo fun−kcjonuje. Miasta te wraz z ich zapleczami były „środkami ciężkości” i metropoliami ekonomicz−nymi i administracyjnymi. Dominująca orientacja starego królestwa szwedzkiego przebiegałaz zachodu na wschód i zlewiska wodne pomiędzy nimi z trudem można by nazwać przeszkodami,a raczej tworzyły linie komunikacyjne. Obszary i miasta położone z dala od linii ciężkości byłymniej uprzywilejowane; były zlokalizowane na peryferiach.Czytelnik nasz powinien jednak ostrożnie używać pojęcia peryferii. Jeżeli region bałtycki byłperyferią Europy Zachodniej, to wcale to nie oznacza, że był, z kulturowego punktu widzenia,gorszy – podrzędny. Ktoś mógłby dodać bardziej ogólne stwierdzenie, że peryferia mają swojepozytywne strony i często są obszarami, gdzie dochodzi do spotkań kultur i że właśnie tamwspółzawodniczą różnorodne ich impulsy. W amerykańskiej historii, dla porównania, pewnatradycja może być postrzegana jako przynależna pograniczu, gdzie imigranci osiedlają się w cię−żkich warunkach, które były kolebką prawdziwej amerykańskiej kultury. Region bałtycki,

Ryc. 2. Płynący okręt z uzbrojonymi wojownikami. Foto−grafia rzeźby w kamieniu z Gotlandii pochodzącej z IX w.

Page 126: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

a w szczególności zaś jego południowe i wschodnie części były miejscami spotkań idei z zachodui ze wschodu. Dobrym przykładem takich spotkań jest osoba Czesława Miłosza. Urodził sięw Wilnie (obecnie na Litwie), które postrzegał jako swoje rodzinne miasto, ale jest on Polakiemi posługiwał się językiem polskim jako językiem ojczystym. Kształcił się w Paryżu i był wy−kładowcą uniwersytetu w Kalifornii. Postrzegał siebie jako „dziecko Europy” (który to sfor−mułowanie jest także tytułem jednej z jego książek). Miłosz umiejętnie łączy różnorodne kul−turowe spuścizny.W regionie bałtyckim można wyróżnić kilkanaście kulturowych granic, których prototypem,jak ktoś mógłby dowodzić, byłaby Polska. Kraj ten zawsze był miejscem spotkań różnorodnychgrup ludzkich, religii i kultur. Polska, oczywiście, zapłaciła za to wysoką polityczną cenę, alejej bogactwo, dla przykładu w architekturze i literaturze jest tego najlepszym świadectwem.W nowej erze, która się właśnie rozpoczyna, potrzebujemy nowych idei, pojęć i perspektyw.Jest stosownym i na czasie dowodzenie, że kraje wokół Morza Bałtyckiego tworzą potencjalnieprosperujący region w Europie. I dlatego jest zapotrzebowanie na historię regionu w celu uświa−domienia sobie naszego stanu posiadania. Jeśli chcemy współpracować, to musimy wiedziećjakie elementy spuścizny kulturowej wspólnie podzielamy, jak też które z nich nie są dla naswspólne. Nie potrzebujemy jednak historii opartej o wymyślone więzy, wspólny dorobek i wza−jemnie manifestowany los (przeznaczenie). Minione wieki widziały bowiem zbyt wiele wymy−ślonych historii opartych na domniemanej przewadze i dominacji jednej kultury nad drugąi skonstruowanym pochodzeniu danej grupy etnicznej. Można by tu przywołać obszerne przy−kłady manipulacji i nadużyć w historii Niemiec hitlerowskich i Związku Sowieckiego.Historia nauczyła nas, że wszystkie imperia maja określone lata swojego istnienia, czego przy−kładem były Imperium Rzymu, świat Napoleona, i hitlerowski porządek rzeczy. Jeden z aktu−alnych trendów w Europie wskazuje na konieczność odrodzenia mniejszych regionów, rokują−cych nadzieje na integrację w większych funkcjonalnych jednostkach terytorialnych. W EuropieZachodniej istnieje ambicja zbudowania Wspólnoty Europejskiej ale także i renesans regio−nalnych kultur oraz odrodzenie się języków i grup etnicznych, które długo funkcjonowały jakoofiary centralizacji i kulturowych dyktatów, płynących ze stolic. Małe obszary i kultury lokalnemogą także dostarczyć uwarunkowań regionowi bałtyckiemu jako całości, ale ta jedność musidopuszczać różnorodność kultur i różnorodnych tradycji, które były źródłem ich potencjałów.

Ryc. 3. Dominujące mocarstwa w regionie bałtyckim.

Wiek WikingówNiemiecka ekspansja

na wschód Prusy Niemcy

Rz¹dy teutoñskie

Unia Kalmarska(Dania, Norwegia)

Liga Hanzeatycka

Dania - wielkie mocarstworegionu ba³tyckiego

Szwecja - wielkie mocarstwo regionu ba³tyckiego

Rosja/Zwi¹zek RadzieckiWielkie mocarstwo

UniaPolsko-Litewska

Polsko-LitewskaUnia Personalna

800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000

Page 127: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

2.FAZY HISTORII

REGIONU BAŁTYCKIEGO

Wyrażając przekonanie, że historia zajmuje się chronologiczną ciągłością, będziemy je obecniewspierać i kontynuować, wskazując niektóre ze zjawisk tworzących wspólną historię regionubałtyckiego. Do zjawisk tych należy zaliczyć:

Początki osadnictwa. Region bałtycki, tak podczas okresu prehistorii, jak i historii doświad−czał różnych form migracji. Archeologowie włożyli wiele energii w śledzenie ruchów grup lud−ności, a era “g³asnosti” stworzyła sprzyjające okoliczności uczonym z obu stron Bałtyku do po−równania wniosków i naniesienia na mapy starych powiązań i kontaktów każdej ze stron.W epoce kamiennej bardzo podobny typ kultur występował na Wyspach Duńskich, w południo−wej części Półwyspu Skandynawskiego, jak i na wybrzeżu dzisiejszych Niemiec i Polski – pra−ogniwo, jeśli ktoś wolałby to tak określić. Wyspy Duńskie (ze strategicznym położeniem po−między morzami) były świadkiem rozwoju szczególnie bogatej w formy kultury epoki brązu(ok. 1000–800 p.n.e.). Dla przykładu podajmy, że wpływ skandynawskich kultur z okolic jezioraMalaren z IX wieku został stwierdzony na Łotwie i w Prusach Wschodnich.Przybycie pierwszych grup ludów odegrało istotną rolę w kształtowaniu społecznych wyobrażeńi na przestrzeni minionych wieków było przedmiotem wielu, niejednokrotnie fałszywych hi−storii. Zainteresowanie tą materią nie wydaje się zmniejszać. Dla autochtonicznej grupy La−pończyków (lub Saamów) w Finlandii, Norwegii i Szwecji, wielowiekowa obecność na tym obsza−rze ciągle jeszcze odgrywa rolę w procesach sądowych i wiąże się to z ogólniejszym trendemstwierdzonym w populacjach pierwotnej (rdzennej) ludności (np. Indianie zamieszkujący Alaskę[Inuit], australijscy Aborygeni) do ochrony ich legalnych praw do terenów i wód. Oczywistymjest, że współczesna populacja Lapończyków była rozproszona dalej na południe w Skandynawii(Finlandia, Norwegia, Szwecja) niż to może sugerować obecne ich umiejscowienie. Dodajmydo powyższego inny jeszcze przykład – interdyscyplinarny fiński zespół naukowy (złożony z ge−netyków, archeologów, historyków i językoznawców) przeprowadził ostatnio badania początkówkorzeni Finów.Region Bałtyku początkowo zamieszkiwały cztery grupy plemion (ludów): Ugro–finowie; Bał−towie; Germanowie, Słowianie. Pomieszane dziedzictwo języków sięga wczesnego okresu osie−dleńczego. Ludy ugrofińskie początkowo zamieszkiwały obszary obejmujące współczesną po−łudniową Finlandię i Zatokę Fińską. Ludy bałtyckie wywodzą swoje początki z ludów indoeuro−pejskich, które osiadły na terenach rozciągających się od górnego basenu rzeki Wołgi, aż dopołudniowo–wschodniej Finlandii. Północni Germanowie zasiedlili południową Skandynawię,wyspy duńskie i Szlezwig; Zachodnich Germanów można by odnaleźć na terenie współczesnychNiemiec; zaś Wschodnich Germanów w obrębie terytorium dzisiejszej Polski i jej przyległoś−ciach. Podczas okresu tzw. wielkiej wędrówki ludów (przez autorów określanej jako tzw. „mi−gracji barbarzyńców – przyp. tłum.) (375–568 n.e.) Germanowie przemieszczali się ze wzglę−du na zmiany klimatyczne, przerosty populacyjne i braki terenów do zamieszkania. W konse−kwencji Germanowie zetknęli się z chrześcijaństwem. W tym okresie czasu ludy słowiańskiezasiedliły obszary opuszczone przez Germanów.

Wikingowie. Termin „Wiking” jest związany z wyprawami Skandynawów z lat 800–1050, się−gających: na zachodzie Islandii i dalej w tym kierunku; na wschodzie po Konstantynopol; napołudniu Gibraltaru i Sycylii (Zob. Ryc. 4). Wyprawy Wikingów miały miejsce w okresie zna−czącej mobilności w Europie, ale Skandynawowie docierali dalej niż pozostali ze względu na

Page 128: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

ich żeglarskie uzdolnienia. Technologicz−ne podstawy tych rozległych oceanicznychi rzecznych przedsięwzięć wiązały sięz długokadłubowymi, płaskodennymi ło−dziami, które poruszały się dzięki żaglom(ciągle jeszcze można je oglądać w muze−ach w Roskilde i Oslo). Rozproszone pozo−stałości grup Wikingów na wschodzie i za−chodzie mogą nasuwać przypuszczenia, żeich aktywność życiowa koncentrująca sięwzdłuż rosyjskich rzek, była bardziej po−kojowa. Na zachodzie ludzie potrafili pisaći zdawali (światu) relacje ze swoich wyczy−nów. Na wschodzie rodzaj źródeł informa−cji był raczej archeologiczny i przez to tru−dniej komunikowalny i przekazywany.Uczeni szwedzcy i rosyjscy debatowali natemat politycznych konsekwencji wschod−niej granicy kultury wikingów. Przez długiczas drażliwą kwestią sporną było wyja−śnienie, czy Wikingowie byli założycielaminajstarszych form państwowości rosyj−skiej. Wydaje się, że epoka “głasnosti”uczyniła rosyjskich archeologów bardziej otwartymi na różne warianty interpretacji tego za−gadnienia. Wyprawy Wikingów miały bardziej długotrwałe kulturowe skutki na zachodzie, niżna wschodzie Europy.

Formowanie się wczesnych organizmów państwowych. W Europie Północnej jednoczeniesię zorganizowanych państw odbywało się fazami. Skandynawowie organizowali się stopnio−wo w epoce Wikingów. Najbardziej znaczącą jednością było Królestwo Duńskie, które przyjęłokształt anglo–skandynawskiego imperium za rządów Kanuta Wielkiego (1014–1035). Szwedzkadroga do jedności nie była już taka prosta, ale wyrosła na podbudowie kilku silnych regionów.Pierwsze wiodące państwo słowiańskie pojawiło się za rządów Mieszka I i jego syna Bolesławaw Polsce3. Ku północnemu wschodowi stopniowo rozwijało się stworzone wokół Kijowa państworosyjskie; w pewnych okresach czasu państwo to rozrastało się, w innych zaś ulegało podziałowi.Z początku podstawą rozwoju był handel rozwijający się wzdłuż szlaków morskich pomiędzyBałtykiem, a Morzami: Czarnym i Kaspijskim. Lokalizacja ta uczyniła z państwa starorosyj−skiego obiekt oddziaływań zewnętrznych, z których najtragiczniejszy wiązał się z mongolskąinwazją w XII wieku przynosząc dewastacje miastom i straty w liczbach ludności tych miast.Litwa, która rozpoczynała rozwijać się w jedno z największych europejskich państw, datuje swo−je początki na wczesny czternasty wiek.

Rozpowszechnienie się chrześcijaństwa. Penetracja regionu bałtyckiego przez idee chrze−ścijaństwa trwała bardzo długo. Wysyłani w ten obszar misjonarze posiadali pełnomocnictwa,tak Rzymu, jak i Konstantynopola. Już około roku 867 istniał kościół chrześcijański w Kijowie,a w 988 rosyjski książę Władymir przyjął chrzest4. Wikingowie zetknęli się z chrześcijaństwempodczas ich wypraw na Wyspy Brytyjskie, a anglosaksońscy i niemieccy misjonarze rywalizowalio wpływy w Skandynawii. Lokalizacja geograficzna była w tym wypadku rozstrzygająca. Daniawcześnie uległa wpływom chrześcijaństwa i już w 1060 roku była już podzielona na osiem die−cezji.5 Proces ten we wschodniej części Bałtyku przebiegał o wiele wolniej. Dla przykładu obszarLitwy pozostawał pogańskim aż do roku 1387.6

Ryc. 4. Wyprawy wikingów, handlowe i wojennew okresie od 800 do 1050 r.

Page 129: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Liga hanzeatycka. Jak to już stwierdzono powyżej, Hanza staje się pozytywnym i popularnymsłowem w dzisiejszych czasach. Ciągle jeszcze można je odnaleźć w nazwach niektórych miastniemieckich (np. hanzeatyckie miasto Brema, hanzeatyckie miasto Lubeka), jak również naniemieckich tabliczkach koncesyjnych. Jest to nawiązanie do tradycji stowarzyszenia handlo−wego, mającego solidne oparcie w niektórych miastach północnoniemieckich, a które zawiązałosię w trzynastym wieku i osiągnęło swój szczytowy rozwój setki lat później, kiedy więcej niżsto miast tworzyło tę sieć powiązań. Przemożna część działań Ligi bazowała na idei osiągnię−cia monopolu w handlu pomiędzy ośrodkami handlowymi regionu bałtyckiego oraz wymianiedóbr w miastach położonych wokół Morza Północnego. Liga zabezpieczyła oś handlową pomię−dzy np. Londynem i Brugią na zachodzie i takimi bałtyckimi miastami północy, jak: Visby, Rygąi Nowogrodem (Zob. Ryc. 5). Zboże, drewno, wosk, miód i len (dla potrzeb browarów) były od−bierane z głębi zaplecza regionu bałtyckiego i transportowane do zachodnioeuropejskich prze−mysłowców.Liga wykorzystywała także szwedzką produkcję miedzi i żelaza, w równym stopniu co norweskitran i dorsza. Lubeka zajmowała idealną pozycję jako wiodący partner w tej wymianie, ze wzglę−du na swoje bliskie położenie względem szlaków morskich łączących Bałtyk z Morzem Północ−nym. Wzajemne oddziaływania kupców w ich rodzimych miastach doprowadziły do stworzeniasilnych powiązań interesów, wzmacnianych niejednokrotnie więzami rodzinnymi. Aczkolwieknie stanowiąc politycznej jednostki, w istocie jednak Liga coraz bardziej angażowała się w pro−blemy polityczne na obszarze swoich wpływów handlowych, a wytworzenie się silnych poli−tycznych powiązań (Unia Polski i Litwy w 1386 roku oraz Unia Nordycka z 1397) tamowałodziałalność Ligi. Była ona także spychana w cień przez bardziej dojrzałe zachodnie ekonomie.Visby, dobrze zachowane stare miasto na Gotlandii, w środku Morza Bałtyckiego, ilustruje re−lacje w miejscach będących pod wpływami Hanzy. Visby miało znakomitą lokalizację, jako rynektargowy i centrum handlowe. Rosjanie, Niemcy i Szwedzi posiadali własne kościoły w tym mie−ście. Wymiana handlowa z Rosją (Nowogrodem) wcześnie stała się bardzo ważna dla Visby.Miasto prowadziło politykę wolnego handlu, ale przegrało współzawodnictwo z Lubeką, którastopniowo przejmowała lub kontrolowała niektóre z jego funkcji. Późne średniowiecze to po−wolny upadek Visby, które stało się przysłowiową kością niezgody pomiędzy Niemcami, Duń−

Ryc. 5. Sfera wpływów handlowych Ligi Hanzeatyckiej, ok. 1370 r.

Page 130: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

czykami i Szwedami. W 1525 roku Visby padło ofiarą zbrojnego ataku ze strony Lubeki. Na−uczycielka z Niderlandów swego czasu napisała co następuje: „W minionych czasach Visby byłonajbardziej znaczącym miastem handlowym na obszarze Bałtyku. Obecnie w ruinach, co jestwynikiem woli boskiej”.

Uniwersytety. Spojrzenie na historię edukacji akademickiej w Europie ponownie wykazuje,że region bałtycki zlokalizowany jest na peryferiach kontynentu. W średniowieczu uniwersytetykontynentalne obsługiwały także Europę Północną, ponieważ studenci z tego obszaru pobieralinauki w uniwersytecie w Paryżu, a później także w Pradze7. Paryż posłużył jako prototyp mo−delu dla uniwersytetów, które zostały założone w Europie Środkowej i Północnej. Gruntownaedukacja była istotna dla tych jednostek, które aspirowały do wysokich godności kościelnych.Najwcześniejsze uniwersytety w regionie były fundowane za zgodą papieży. Głównym celemówczesnych uniwersytetów było kształcenie urzędników kościelnych, co sprawiało, że wydziałyteologiczne posiadały najwyższy prestiż. Najstarsze uniwersytety regionu bałtyckiego to Ro−stock (1419) i Greifswald (1456). Założenie uniwersytetów w Skandynawii w Uppsali (1477)i Kopenhadze (1478) było odzwierciedleniem ponownego zjednoczenia państw tego obszaru.Reformacja zerwała wczesne więzy pomiędzy uniwersytetami i kościołem katolickim.Uniwersytety zlokalizowane wokół morza bałtyckiego (Rostock, Uppsala, Kopenhaga, Dorpat1632, Greifswald, które przeszły w ręce szwedzkie w 1637 roku, Åbo/Turku, jak też Królewieci Lund 1668) stały się ostojami wyznania luterańskiego. Wszystkie wymienione powyżejuniwersytety zlokalizowane były w miastach,w mniejszym lub większym stopniu zbudowanena wodzie. Wydaje się być równie interesującymobserwowanie podziału funkcji miasta. Uni−wersytety te były na codzień znakomitymiinstytucjami swoich miast, aczkolwiek w nie−których przypadkach lokowano je w miejscach,które nie były administracyjnymi centrami.Szwedzki uniwersytet w Estonii, dla przykładuzostał zlokalizowany w Dorpat (Tartu), a niew Tallinie. Większość miast uniwersyteckichnie miało charakteru komercyjnego i Ryga,będąc centrum handlowym, nie posiadaław dawniejszych czasach uniwersytetu.Podczas wcześniejszego okresu czasu rozwój uniwersytetów był raczej odzwierciedleniem od−miennych potrzeb. W czasie, kiedy Szwecja miała ambicję osiągnięcia pozycji regionalnego mo−carstwa, jednym z głównych celów uniwersytetu było dostarczenie świeckiego rządu wraz z kom−petentnymi ministrami i sędziami. Upraszczając, upłynęło sporo czasu, zanim uniwersytetyosiągnęły czysto naukową orientację. Wydarzyło się to we wczesnej fazie XVIII wieku i byłoczęściowym pokłosiem rewolucji naukowej XVII wieku.W historii Uniwersytetu w Uppsali osiemnasty wiek był złotą epoką. Profesorami byli badacze,a wielką gwiazdą wśród nich był Karol Linneusz, który przyciągał studentów z różnych krajówi wysyłał swoich uczniów na wyprawy badające naturę i kulturę na wszystkich kontynentach.8

Narodowe przebudzenie w XIX wieku. Wiek dziewiętnasty charakteryzował się przebu−dzeniem poczucia tożsamości etnicznej wśród narodów Europy. Nacjonalizm wywołał reorga−nizację Europy, jako że narody zostały zjednoczone i wyłoniły się nowe państwa (np. Włochyi Niemcy), a inne rozpadły (np. imperium Habsburgów). Ideologia nacjonalizmu połączyła pań−stwo i narodowość (społeczeństwo), będąc propozycją intelektualną, mającą swoje korzeniew XVIII wiecznej francuskiej filozofii. Była rozwijana przez burżuazyjnych intelektualistówprzez cały następny wiek. Reakcje na napoleońską hegemonię w Europie też stanowiły źródłostymulacji dla niemieckich myślicieli.

Ryc. 6. Ryga w 1548 r.

Page 131: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Warunki wstępne pojawienia się nacjonalizmu w XIX wieku różniły się w regionie bałtyckim.Duńczycy i Szwedzi żyli przez stulecia w autonomicznych państwach i ich świadomość naro−dowa rozwijała się w oparciu o język i historię. Na innych obszarach, gdzie państwo i naródnie współgrały ze sobą, nacjonalizm stał się ideologią brzemienną w skutkach. W podzielonychNiemczech nacjonalizm spełniał zjednoczeniową funkcję. Wśród Bałtów i Finów – wewnątrzrosyjskiego imperium – nacjonalizm stał się ruchem nakierowanym na zdobycie niepodległościi autonomiczności. Powstania narodowe miały miejsce na obszarach polskich w latach 1830–1831 i w 1863 roku, po których następowała ostra rusyfikacja.Istotną częścią narodowego przebudzenia było oparcie się o kulturę, język i historię danej for−macji narodowej. Nacjonalizm pod wieloma względami był poszukiwaniem lub kreacją tożsa−mości narodowej. Symbole takie jak: hymny narodowe i flagi, w równym stopniu co historiai kultura ludowa nabrały istotności. Wspaniałym przykładem z Finlandii jest ”Kalevala” (1835–1849), narodowa epika autorstwa Eliasa Lonnrota. Estońską paralelą była ”Kalevipoeg” – opu−blikowana w 1861 roku. Na Łotwie Krisjanis Barons zebrał prawie 36 000 pieśni ludowych,które opublikowano pod tytułem “Latvju Dainas” (1900–1915)9. W republikach bałtyckich fe−stiwale piosenek przekształciły się w narodowe manifestacje; pierwszy miał miejsce w Estoniiw 1869 roku, a na Łotwie w 1873. W samym sercu Sztokholmu szwedzkie muzeum pod gołymniebem, Skansen, wraz z wieloma historycznymi budynkami pochodzącymi ze wszystkich stronkraju, otwarto w 1891 roku.Nacjonalizm w Estonii i na Łotwie rozwinął się poprzez trzy fazy. W pierwszej fazie intelektu−aliści rozpoczęli okazywać zainteresowanie narodową mową, kulturą i historią (od początko−wych lat XIX wieku aż do 1860 roku). Drugą fazę stanowiło narodowe przebudzenie oparteo programy działań narodowych i kontakty pomiędzy „aktywistami” i szarymi masami (1860–1885). W trzeciej fazie nacjonalizm przekształcił się w prawdziwy ruch masowy (1885–). NaLitwie mobilizacja mas miała miejsce kilkadziesiąt lat później niż w Estonii i na Łotwie. W krajutym presja rosyjska była silniejsza a rozwój społeczno–ekonomiczny wolniejszy.Nacjonalizm oznaczał zarówno wyzwolenie, jak i wytyczenie granic. W krajach bałtyckich na−cjonalizm był ukierunkowany przeciw rosyjskiej supremacji, ale także prowadził do wytwo−rzenia się nowych granic pomiędzy nadbałtyckimi narodami. Co więcej, niemieccy Bałtowiebyli na konfrontacyjnym kursie z Łotyszami i Estończykami. Postronny obserwator mógłbyzauważyć, że to właśnie Niemcy w krajach nadbałtyckich w latach czterdziestych dziewiętna−stego wieku zaczęli nazywać się Bałtami, w pierwszym rzędzie na znak protestu przeciw ro−syjskim ruchom słowianofilskim.Nacjonalizm w krajach skandynawskich był najbardziej wyraźny, jako siła polityczna w Nor−wegii i Finlandii. W Norwegii celem politycznym była Szwecja oraz szwedzko–norweska uniapolityczna, a narodowe zmagania wiodły do wczesnej fazy politycznej mobilizacji. Nowy języknorweski, nowy norweski (nynorsk), bazujący na różnorodnych dialektach, został wykreowany.Okres narodowego przebudzenia odzwierciedlił się ekstremalnym bogactwem literatury i mu−zyki. W Finlandii język był także bardzo ważny i ktoś mógłby opisać narodowy ruch tamże,właśnie jako dramat trójkąta kulturowego wynikającego z: potrzeby pozbycia się części spu−ścizny pochodzenia szwedzkiego, ambicji stania się w jak największym stopniu niezależnymod wpływów rosyjskich oraz celu wykorzystania czysto fińskich korzeni. Problem języka stawałsię coraz bardziej istotny, ponieważ rzesze społeczeństwa nie były w stanie czytać czy stosowaćszwedzki, który był językiem administracji. Fiński nacjonalizm osiągnął punkt kulminacyjnyw dekadzie przełomu wieku XIX i XX, wyrażając się gwałtownymi protestami przeciw tenden−cjom rusyfikacyjnym.W Norwegii formowanie narodu zostało formalnie doprowadzone do końca w 1905 roku, a w Fin−landii w 1917, gdy kraje te osiągnęły pełną niepodległość. Estonia, Łotwa i Litwa stały się niepod−ległymi państwami w 1918 roku ale ich tworzenie narodu zostało przerwane w 1940 roku. Ponowneodrodzenie się nacjonalizmu we Wschodniej i Centralnej Europie w latach osiemdziesiątych XXwieku było wznowieniem procesu, który tak na prawdę nigdy nie został doprowadzony do końcai stąd, tak różnorodny jego obraz w krajach regionu bałtyckiego w czasach nam współczesnych.

Page 132: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

3.LUDNOŚĆ

I GEOGRAFICZNA MOBILNOŚĆ

W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że europejska historia ostatnich 1500 lat jest pro−cesem ciągłego wzrostu liczby ludności starego kontynentu. Współczynnik wzrostu, ulegał zmia−nie ponieważ długie okresy przyrostu były przerywane zastojami, a nawet regresem rozmiarówpopulacji Europejczyków. Wielkości odnośnie najstarszych populacji, w najlepszym wypadkuoparte były na przybliżonych szacunkach. W świetle wypowiedzi eksperta, włoskiego historykaCarlo Cipollego, liczba ludności (w milionach) w latach 500–1000 wynosiła:

Pierwszą uderzającą obserwacją, w efekcie analizy tablicy, jest istnienie małej, pod względemilościowym populacji na obszarze Europy i przyległych terenach: była ona znacznie mniejszaniż liczba ludności współczesnych Niemiec. Przy założeniu, że powyżej zamieszczone liczby sąpoprawnie podane, należy stwierdzić, że wzrost liczby ludności miał zmienny charakter. W pew−nych okresach czasu ubytki populacji w świecie Islamu były znaczące.W historii populacji Europejczyków po 1000 roku można wyróżnić dość wyraźne fazy:

W europejskiej historii lata pomiędzy 1350 a 1450 są czasami opisywane jako era długiej i głę−bokiej depresji, niekiedy nazywanej jako kryzys agrarny, z wielką epidemią (morem) późnychlat czterdziestych czternastego wieku, jako jego początkiem. „Czarna śmierć” była epidemią(dżuma, dymienica morowa i jej inne warianty), która dotknęła Eurazję i Północną Afrykęa przybyła z Chin i Azji Centralnej docierając do naszego kontynentu poprzez północny obszarMorza Kaspijskiego w latach 1345–46 (Zob. Ryc. 7). W obszarach, które spustoszyła zaraza,straty szacuje się na wahające się pomiędzy jedną trzecią a połową populacji10. Katastrofa tajest porównywalna do tej, która dotknęła rdzenną amerykańską populację na przestrzeni XVIwieku. Tak długo, jak ludzie żyli rozproszeni i z niewielką ilością kontaktów pomiędzy grupamipopulacyjnymi, niewielkie były możliwości rozprzestrzenienia się infekcji, gdy jednak izolacjapomiędzy obszarami została złamana, efekty epidemii przybierały katastrofalne rozmiary.Historia epidemii chorobowych miała charakter cykliczny i ich oddziaływanie na populacjemożna określić jako znaczące.

Rok 500 1000

Europa Południowa 13 17Europa Północna i Centralna 9 12

Europa Wschodnia 5,5 9,5Azja Mniejsza (Syria, Egipt) 22,5 12,5

i Afryka Północna

Okres Cykle rozwoju populacji

1100–1350 wolny przyrost1350–1450 drastyczna regresja1450–1650 przyrost1650–1750 zastój1750– ciągły przyrost

Page 133: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Zamiast rozpamiętywać dane statysty−czne dotyczące liczby ludności poszczegól−nych krajów, regionów, obszarów rolni−czych i zurbanizowanych, wsi i miast,niech nam będzie wolno przytoczyć wypo−wiedź francuskiego historyka (Braudela),który w historii europejskiej populacjiczasokres: 1400–1800, określił, jako „za−chwianie biologicznych podstaw staregoreżimu”, charakteryzujący się zmagania−mi człowieka z niewystarczającą ilościążywności i zdradliwymi chorobami. Wy−mienione uwarunkowania wyjaśniają od−notowane z roku na rok wahania współ−czynników urodzeń lub inaczej rodności(natężenia urodzeń) i zgonów (umieralno−ści) – w tym i śmiertelności11.Wprowadzenie szczepionek i bardziej sta−bilnego zaopatrzenia w żywność (wartościodżywcze), np. w ziemniaki, znalazły się wśród czynników wyjaśniających spadek umieralnościod około 1800 roku12. Gdy dochodzimy do historii populacji, to różnice pomiędzy Zachodem,Północą i Wschodem Europy, nie są łatwe do określenia, w szczególności, ze względu na nieliczneodnośne źródła na Wschodzie. Pewne konkluzje można jednak wyprowadzić. Obszary o wysokiejgęstości zaludnienia powstały wcześniej w Europie Zachodniej niż Wschodniej. Hamburg i Ber−lin, aż do 1700 roku były jedynymi dość dużymi miastami zbliżonymi do Morza Bałtyckiego.Sztokholm, Kopenhaga i Gdańsk były spóźnionymi przybyszami pomiędzy europejskimi mia−stami średniej wielkości. Współczynnik zgonów w wielu miastach przewyższał współczynnikurodzeń i aby podtrzymać swój stan ludnościowy miasta uzależnione były od dopływu „świeżejkrwi” z terenów rolniczych, tj. stałej imigracji.W późniejszym okresie czasu pewne kraje wokół Bałtyku charakteryzowały się uderzająco małąliczbą ludności. Na początku XVII wieku liczba ludności, na będących własnością Szwecji te−renach (bez prowincji duńskich, które przyłączono później), wyniosła jeden milion, a może trochęmniej. Działo się to w czasach kiedy Szwecja rozpoczynała swoją kampanię by stać się nad−bałtycką potęgą. Zapotrzebowanie na żołnierzy stworzyło konieczność posiadania informacjio liczebności populacji. Ludność została policzona i zarejestrowana (spisana). Taki był począ−tek statystyk ludności w Szwecji, które dziś dostarczają demografom bogatych danych o każdympojedynczym roku, rok po roku. Przypadkowe okoliczności sprawiły, że szwedzkie i fińskie sta−tystyki ludnościowe służą jako gigantyczne bazy danych do wszystkich typów retrospekcyj−nych studiów demograficznych. Jesteśmy np. w stanie w szczegółach opisać demograficzną ewo−lucję na obszarze Skandynawii (tu zaprezentowanej w postaci diagramów).

Przemiany demograficzne (rewolucja demograficzna)Wielość zmian populacyjnych, które wystąpiły we wszystkich europejskich krajach pomiędzy1750 a 1950 rokiem jest nazywana „rewolucją (przejściem) demograficzną”. Przebiegała w na−stępujących fazach:1. Wysoki współczynnik urodzeń, wysoki współczynnik zgonów;2. Wysoki współczynnik urodzeń, obniżający się stopniowo współczynnik zgonów;3. Obniżający się współczynnik urodzeń, niski współczynnik zgonów;

Niski współczynnik urodzeń, niski współczynnik zgonów;13 Proponujemy bardziej szczegółoweprzestudiowanie tego rozwoju dla Danii i Finlandii (Zob. Ryc. 8)!

Ryc. 7. Największe zarazy (epidemie chorób) w Europie[wg Nationalencyklopedien, Bra Bocker/Typoform].

Page 134: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Różnica pomiędzy współczynnikami: urodzeń i zgonów tworzy współczynnik przyrostu naturalnegodanej populacji. W całej Europie nastąpił duży przyrost populacji generalnej w okresie od połowyXVIII wieku do początku XX wieku. Konsekwencje tego wzrostu obejmowały: przyrost ludnościwiejskiej, kultywację nowych (często marginalnych) obszarów, pauperyzację części populacjiwiejskiej, wzrost mobilności populacji, emigrację za ocean, urbanizację. (Zob. Ryc. 9)W swoich granicach kraje północne(Szwecja, Finlandia, Rosja i do pewnegostopnia Norwegia) posiadały ogromneobszary do skolonizowania. Historia Ro−sji może być opisana poprzez ciągłe prze−suwanie granic z zachodu na wschód(podobnie odbyło się to w USA i Kana−dzie, z tym, że kierunek przesunięć byłtam odwrotny). W dziewiętnastym wie−ku Szwecja miała swoją „Amerykę” we−wnątrz własnego terytorium i tam wła−śnie wystąpiła duża migracja wewnętrz−na, tak, by zaludnić regiony na północy.W Finlandii, gdzie industrializacja roz−poczęła się później, a proces urbanizacji przebiegał dość wolno, w rezultacie nastąpił przyrostniższej warstwy ludności wiejskiej, co z kolei miało swój skutek w silnych napięciach społecz−nych na początku XX wieku. Na obszarach polskich w schyłkowych dekadach XIX wieku dużaczęść „nadwyżki ludności” emigrowała do Niemiec do pracy w przemyśle.Pozostaje oczywistym fakt, że rozwój różnych obszarów był daleki od jednolitości. Cokolwiekupraszczając, można zauważyć, że demograficzna rewolucja (przejście) miała miejsce wcześniejw Europie Zachodniej, niż Wschodniej. Proces ten, może być także opisywany ze względu naakceptację nowych zachowań i rozprzestrzenienia się wynalazków. Przypadek zamorskiej emi−gracji jest tu najlepszym przykładem.Swoistym skutkiem wzrostu populacji była transatlantycka migracja. Ameryka jako kontynentotworzyła się na europejską kolonizację w XVI i XVII wieku, ale prawdziwie masowe przemie−szczenia miały miejsce w latach 1830–1930. W regionie bałtyckim kraje Zachodu wcześniej do−świadczyły tego typu emigracji niż te położone na Wschodzie (Zob. Ryc. 10). Czas tej emigracji

Ryc. 8. Zmiany demograficzne w Danii i Finlandii.

1780 1930

30�

I Pauperyzacja wsi

II Emigracja

III Urbanizacja

wspó³czynnikurodzeñ

wspó³czynnikzgonów

Ryc. 9. Schematyczny wykres zmian demograficznych

Page 135: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

rozstrzygał też o miejscu, gdzie imigranci osie−dlali się w Ameryce. Duńczycy, Norwegowiei Szwedzi zdążali ku rolniczym obszarom Środ−kowego Zachodu Stanów Zjednoczonych, pod−czas gdy Estończycy, Łotysze, Litwini i Rosjanieosiedlali się w dużych miastach i zindustriali−zowanych obszarach Ameryki.

Przemieszczenia ludnościW tekście niniejszym uwagę naszą koncentru−jemy na zjawiskach, które występują w roliogniw spajających narody i obszary wokół Bał−tyku. Jak to zauważono już wcześniej, grupyludności przemieszczały się na dużą skalę we−wnątrz tego obszaru. Wiele z etnicznych i języ−kowych mniejszości regionu jest skutkiem ru−chów ludności dokonujących się w przeszłości.Nazwy miejscowości w Szwecji najlepiej świad−czą o odbywającej się na dużą skalę imigracjize wschodniej Finlandii w wieku XVI i XVII.Migracje występowały w ślad za polityczna ekspansją i ekonomicznymi kontaktami. W związkuz tym, odbywające się w średniowieczu, przemieszczenia ludności były częścią niemieckiejekspansji na wschód. Niemcy skolonizowali Prusy w trzynastym wieku, a żyjący tam Prusowiebałtyccy byli zmuszeni do wycofania się z tych obszarów lub powolnej asymilacji. Wcześniejjeszcze Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Krzyżacy)starał się schrystianizować Bałtów; a jedną z tego konsekwencji była imigracja Niemców natereny współczesnej Litwy, Łotwy i Estonii14. Na wszystkich terenach przyległych do Bałtykuniemiecka szlachta (nazywana później Niemcami bałtyckimi) osiągnęła dominującą pozycjęi utrzymała ją w ciągu kolejnych epok. W szczytowym momencie rozkwitu Ligi Hanzeatyckiej,imigranci z Północnych Niemiec mieli przemożny wpływ, tak na ekonomiczne i polityczne życiehandlowych miast Danii i Szwecji, jak też na te dwa języki, które wchłonęły wiele niemieckichsłów i zwrotów. Podajmy inny przykład, kiedy to szwedzka ekspansja w regionie bałtyckimw XVII wieku stymulowała ruchy ludności wewnątrz powiększonego królestwa; wtedy toi chłopi z Finlandii przenosili się do dopiero co podbitej Estonii.Tradycyjne agrarne społeczeństwa również się przemieszczały, ale ich migracje przedewszystkim dokonywały się na krótkich dystansach, przede wszystkim wewnątrz i pomiędzysąsiednimi parafiami. Zmiany w strukturze ekonomicznej w XVIII i XIX wieku wpłynęły namobilność grup ludności. Wraz z postępującym procesem industrializacji i rozwojem miastpowstało zapotrzebowanie na mobilną siłę roboczą. Migracje sezonowe nabrały istotności,a robotnicy spędzali część roku poza domem. Regionalne, sezonowe migracje wewnątrz obszarubałtyckiego były ważne, a ciągły strumień migrującej siły roboczej w efekcie doprowadzał dotrwałego osadnictwa. Wszystkie rozwijające się duże miasta regionu bałtyckiego, takie jak:Ryga, Hamburg, Kopenhaga, były otoczone obszarami, z których przyciągały do siebieimigrantów. Założony w 1703 roku St. Petersburg przyciągał sezonową siłę roboczą oraz nastałe osiadłych imigrantów z przyległych krajów. We wzorach migracji daje się zauważyć silnyelement tradycji. Udało się także zaobserwować prawie stały poziom emigracji z nadbrzeżnychobszarów Finlandii do Sztokholmu, trwający od średniowiecza, aż po dzień dzisiejszy. W dziewiętnastym wieku region Bałtyku, a w szczególności jego zachodnia i południowa część,ulegał wzrastającej integracji z systemem atlantyckiej ekonomii, a ponadto zaistniała silnazależność pomiędzy wewnętrzną migracją i transatlantyckim przemieszczaniem ludności.W większości przypadków emigracja przybierała postać stopniowalnego procesu, z początku

Ryc. 10. Przestrzenne rozszerzanie się emigracjitransatlantyckiej w Europie.

Page 136: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

ze wsi do pobliskich miast, a następnie z miast do Ameryki. Wstrząsy polityczne XX wiekudoprowadziły do wymuszonych i to na dużą skalę migracji. Po drugiej wojnie światowej miałamiejsce wzrastająca migracja z Europy Południowej, stopniowo wzmacniana przez imigracjęz innych kontynentów, a nakierowana na Europę Zachodnią i Północna. Migracje te doprowa−dziły do znaczących przemian w etnicznym składzie zamieszkujących tam narodów, w szczegól−ności w Niemczech, Danii i Szwecji.Istnienie mieszkających za oceanem grup ludności miało trwały wpływ na kształtowanie sięrelacji pomiędzy Europą i Ameryką. Dla pewnych krajów, narodowe przebudzenie, w dekadachkończących XIX i rozpoczynających XX wiek, było wynikiem wzajemnych oddziaływań pomiędzyczęściami tych grup etnicznych, przebywających w Ameryce i w Europie. To w Ameryce robo−tnicy rolni, pochodzący z polskich obszarów, po raz pierwszy odkryli swoją polską identyfikacjęi stwierdzili, że przynależą do narodu, europejskiego narodu15. Ich narodowe przebudzenie miałowpływ na ich ziomków w Królestwie Polskim16. Można jeszcze przytoczyć inne przykłady: Nor−wegowie w Ameryce wspierali walkę swoich rodaków o zerwanie niepopularnej unii ze Szwecjąw 1905 roku, Finowie z kolei mieli mocne wsparcie ze strony amerykańskich rodaków podczasdwóch wojen z Rosją (1939–1944). Podczas nowego oswobodzenia Centralnej i Wschodniej Eu−ropy dokonanego około roku 1990 niektórzy z wychodźców powrócili do Europy. Emigranci li−tewscy oraz ich potomkowie w zamorskich krajach tworzą grupę większą niz milion osób. Krajtaki jak Estonia był w stanie sięgnąć do zasobów wielu, wychodźczych społeczności (w Kanadzie,Stanach Zjednoczonych, Austrii, Szwecji) w trakcie nowej fazy tworzenia narodu, dowód, jakichniewiele, istotności międzynarodowych sieci małych społeczności.

Ryc. 11. Helsinki w latach sześćdziesiątych XIX w. (z zasobów biblioteki Uniwersytetu w Uppsali)

Page 137: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

4.SPOŁECZEŃSTWA

I SYSTEMY RZĄDÓW

Bałtyk, jako morze, łączy narody o różnych: pochodzeniu, kulturach i religiach – krótko mówiąc,Morze Bałtyckie jest miejscem spotkań! Czy nie jest to obraz, który chcemy dziś rysować, mającna uwadze zanikające granice i zakładaną wspólną przyszłość?Ale czy z historycznego punktu widzenia jest to obraz prawdziwy? Zależy to, jak zwykle, odperspektywy, którą wybierzemy oraz od tego, czyją historię preferować będziemy jako naczelną.Dla politycznych, społecznych i kulturowych elit różnych krajów płaszczyzna komunikacjiistniała zawsze. Artyści, profesjonalni rzemieślnicy i zawodowi żołnierze są przykładami mo−bilnych grup, które należą do ponadnarodowych „gildii”, podróżujących z kraju do kraju. Przed−stawiając swój profesjonalizm, ulegali rekrutacji książąt, którzy byli w stanie zapłacić najlepiej.Wśród mieszczan sytuowali się kupcy, mający krewnych zamieszkujących inne strony Bałty−ku i posiadający handlowe powiązania w wielu miastach. Szlachta często miała międzynarodo−we kontakty, podobne do tych, jakie posiadały rodziny królewskie.Czytelnik powinien jednak pamiętać, że pozorna obfitość więzi politycznych i kontaktówkulturalnych dotyczyła w istocie tylko wąskiej grupy ludzi wokół Bałtyku. Dla szeregowychczłonków społeczeństwa – rolników czy robotników – horyzont (tych kontaktów) był zawężony.Życie było wypełnione codzienną ciężką pracą. Kupiec podczas podróży mógł reprezentowaćodległy świat, podczas gdy kosmologiabyła określana przez kościół i ducho−wieństwo. Morze Bałtyckie, jako ta−kie, nie pomogło żyjącym wokół niegogrupom ludności zbliżyć się do siebie.Wprost przeciwnie, bardzo często do−prowadzało do wielkich podziałów. Hi−storycy zwykli byli podkreślać fakt, żepoczynając od XVI wieku wprzód, rze−ka Elba stanowiła linię graniczną po−między, żyjącą w poddaństwie, po−pulacją chłopską zlokalizowaną nawschód od niej oraz populacją wol−nych dzierżawców mieszkających nazachód od niej. Podobnie rozwinęły sięróżne struktury społeczne po różnychstronach Bałtyku, specyficzny typ po−łudniowy i wschodni oraz typ zacho−dni.

Społeczeństwa feudalneNawet ukształtowane w średniowieczu państwa feudalne (feudalne nie w znaczeniu marksi−stowskim) różniły się między sobą swoimi formami. Wspólne dla nich wszystkich cechy, to zde−centralizowana administracja i z jednej strony wzajemne zależności pomiędzy królem i jegowasalem oraz pomiędzy tym ostatnim a podległym mu chłopem, z drugiej strony. Podczas gdyna kontynencie feudalizm przekształcił się w system lenna przekazywanego w rodzinie, z roz−

Ryc. 12. Fragment mapy morskiej z 1539 autorstwa OlausaMagnusa.

Page 138: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

ległą władzą wasala nad jego chłopem, to w krajach skandynawskich lenna te były raczej rzadkodziedziczne, a i sfera władzy była przeniesiona na odrębne instytucje (głos dzwonka).Tak oto wyglądałoby tło silnej wspólnoty, charakteryzującej państwa: duńskie i szwedzko–fiń−skie oraz relatywnej wolności dzierżawców w tych krajach. Odnosi się to w szczególności doSzwecji, gdzie pod koniec średniowiecza udział gruntów będących w rękach dzierżawców wyniósł52% (w Danii tylko 10–15%), i w której chłopi stworzyli reprezentację swojego stanu w parla−mencie poczynając od XV wieku do czasów nam współczesnych.Odmienna struktura władzy istniała w krajach południowego wybrzeża Bałtyku. Niemcy byłyrozdrobnione przez system małych państw. Na wybrzeżu Bałtyku – Szlezwig, Holsztyn, Me−klemburgia i Pomorze tworzyły niepodległe księstwa. W czasach „czarnej śmierci” – epidemiiszalejącej w XIV wieku, która zmniejszyła ogólną populację w Europie, wielcy właściciele ziem−scy z obszaru wschodnich Niemiec podnieśli swoje wymagania względem chłopów, którzy zo−stali przywiązani do ziemi i stali się poddanymi (chłopami pańszczyźnianymi). Na terytoriachpodległych teutońskiej jurysdykcji (państwo krzyżackie), niemiecka feudalna arystokracja takżew sposób zdecydowany oddziaływała na populację chłopską, doprowadzając ją stopniowo dopoddaństwa. Silna pozycja szlachty była filarem zjednoczonego Królestwa Polskiego. Kiedypolski parlament zebrał się po raz pierwszy w XV wieku, wszystkie miejsca w nim byłyprzeznaczone wyłącznie dla przedstawicieli szlachty.17

Społeczna luka pomiędzy szlachtą i chłopstwem poszerzała się w XVI i XVII wieku. W Prusachi w Polsce, a później i w Rosji wydano prawa przywiązujące stan chłopski do ziemi. Kontrastpomiędzy poddanymi masami chłopskimi i otoczonymi luksusami oraz zachodnią kulturą wiel−kimi właścicielami ziemskimi przybierał, oczywiście, kolosalne rozmiary. Dla chłopów, pod−daństwo nie było tylko kwestią przymusowej pracy i dostaw dla właścicieli ziemskich; musielioni nawet uzyskiwać zgodę swoich panów na zawarcie małżeństwa.

Państwa absolutneWiek XVI i XVII to okres kiedy w Europie pojawiają się monarchie absolutne. Władza książątwzrastała kosztem zgromadzeń stanów, funkcjonujących od schyłku średniowiecza. Szwecja,dla przykładu, w 1544 roku przekształciła się z królestwa z władcą wybieranym w królestwo,gdzie tytuł władcy był dziedziczony w rodzinie królewskiej. W Danii zmiana tego typu zaszław 1660 roku, kiedy król otrzymał władzę absolutną, którą dziedziczyli jego następcy aż do cza−sów przyjęcia, w znaczącym stopniu, demokratycznej konstytucji w 1849 roku. Szwecja sta−nowiła raczej wyjątek w europejskiej historii politycznej, ze względu na utrzymującą się silnąpozycję parlamentu (Riksdag), przerywaną jednak zahamowaniami okresu monarchii abso−lutnej (1660–1718) i oświeconego despotyzmu (1772–1809).Polska i Litwa ewoluowały w innym kierunku, ku bezwładzy (rozumianej jako brak władzy –próżnię politycznej – wg oryginału). Podczas gdy wpływy króla słabły, prawdziwa władza spo−czywała w rękach ograniczonej liczby wolnych właścicieli ziemskich (arystokracji ziemskiej).Prawo każdego posła do sprzeciwu i zerwania obrad (liberum veto – nie pozwalam) paraliżowałosejm.18 W konsekwencji 48 z 55 polskich sejmów zostało zerwanych na przestrzeni okresu 1652–1764. Królestwo Polsko–Litewskie, które rozpadło się pod koniec XVIII wieku było kolosalnymkadłubem, nie posiadającym ujednoliconej struktury.19

Prusy i Rosja, które wyłoniły się jako wielkie mocarstwa południowo–wschodniej części regionubałtyckiego były autokracjami, podobnie jak państwa Europy Zachodniej. Pomimo tego, że zmia−ny ekonomiczne podkopały fundamenty monarchii absolutnych w Europie Zachodniej, mili−tarystyczne państwo przetrwało w Prusach nieomal do końca XIX wieku oraz w opóźnionymw rozwoju gospodarczym, rosyjskim imperium, aż do pierwszej wojny światowej. Aczkolwiekwładcy Rosji byli zmuszeni do pewnych ustępstw, jak np. zniesienie poddaństwa chłopów w XIXwieku, to jednak wiele grup (etnicznych) doznawało srogich represji. Wśród nich byli poddaninarodowości polskiej i krajów nadbałtyckich. Obszary znajdujące się w sferze wpływów rosyj−skich stały się obiektem intensywnego procesu rusyfikacyjnego w drugiej połowie XIX wieku.

Page 139: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Litwinom, na przykład, zabroniono drukować książki, w których używano innych liter niż cy−rylicy. Finlandia, od 1809 roku wielkie księstwo w ramach rosyjskiego imperium, osiągnęłasukces utrzymując swoje administracyjne instytucje, pozostałe jeszcze po epoce szwedzkiej do−minacji, a wręcz osiągnęła znaczący stopień samorządności. Na dłuższą metę rusyfikacja, jed−nak była nie do uniknięcia.

W kierunku demokracjiDuże i złożone zmiany w Europie XIX wieku można jedynie zasygnalizować w następującymskrócie: przyrost populacji, mechanizacja rolnictwa, industrializacja i urbanizacja oraz rewo−lucja środków transportu; zaś zjawiska te oddziaływały wzajemnie na siebie i przyczyniały siędo dużych transformacji społeczeństw. Wyłonienie się silnej klasy średniej dostarczyło pod−staw do powstania demokracji burżuazyjnej. Absolutni władcy zastąpieni zostali monarchiamikonstytucyjnymi, z wolnością słowa i stopniowo rozbudowywanym prawem wyborczym. Re−wolucje, które przewaliły się przez Europę w 1830 i 1848 roku były posunięciami w tym właśniekierunku.Rewolucja przemysłowa w Niemczech i krajach skandynawskich nabrała impetu w okresie1860–1870.20 Rosnąca klasa robotnicza staje się bazą dla radykalizmu politycznego i związkówzawodowych. W 1914 roku Socjaldemokraci byli najliczniej reprezentowaną partią w niemiec−kim Reichstagu (parlamencie). W Szwecji i Danii powiązania pomiędzy politycznymi i związ−kowymi ramionami ruchu robotniczego były stosunkowo silne, one to pomogły wzmocnić ichprogramy. Konsekwencją ich wpływów była socjalna legislatura (ustawodawstwo socjalne), któ−ra ujrzała światło dzienne w Niemczech i w krajach skandynawskich pod koniec XIX wieku.W 1809 roku Szwecja przyjęła konstytucję, która wprowadzała podział władzy pomiędzy królai Riksdag (parlament). Dania wprowadziła konstytucję w 1849 roku (junigrundloven), będącą,jak na swoje czasy bardzo demokratyczną, a bazującą na podziale władzy i obejmującą bogactwowolności wyznania, słowa i stowarzyszania się. Należy także odnotować znajdującą się na pa−pierze demokratyczną konstytucję w cesarstwie niemieckim, a pochodzącą z omawianego okre−su czasu, ale w rzeczywistości parlament posiadał słabą pozycję. Nawet rosyjski car ulegającrewolucyjnej presji roku 1905 powołał do życia wybieralną „dumę”, ale ona sama nigdy nieprzekształciła się w demokratyczne zgromadzenie.21

Jeśli bierzemy pod uwagę prawa wyborcze i parlamentaryzm, to pierwsza dekada XX wiekuoznaczała przełom, jeżeli chodzi o rozwój demokracji. Parlamenty stały się ciałami decyzyjnymi,w aspekcie powoływania rządów.22 Finlandia była pierwszym na świecie krajem, który w 1906roku wprowadził uniwersalne prawo wyborcze dla mężczyzn i kobiet, choć formalnie, była onaciągle jeszcze wielkim księstwem w ramach carskiej Rosji.23 Dania włączyła się w realizacjętego procesu w 1915, a Szwecja dokonała tego w cieniu trwającej pierwszej wojny światoweji społecznych napięć w latach 1918–1921. Pierwsza wojna światowa zakończyła się rozpademsystemów autokratycznych w Niemczech i Rosji. Demokratyczne mocarstwa wygrały wojnęi w ten sposób demokracja, jako system osiągnęła zwycięstwo. Systemy parlamentarne zosta−ły wprowadzone w niemieckiej Republice Weimarskiej, jak też w nowo powstałych niepodległychpaństwach, takich jak: Polska, Litwa, Łotwa i Estonia. Była to specyficzna i unikalna sytuac−ja, albowiem po raz pierwszy w historii prawie wszystkie narody mieszkające wokół Bałtyku,mogły brać udział w wolnych i powszechnych wyborach. Niestety jednak ci, którym marzyłasię stabilna demokracja zostali wkrótce potem metodą wstrząsu pozbawieni swoich iluzji.

Różne drogi rozwojuPonownie stwierdzamy, że społeczeństwa północy, zachodu, wschodu i południa rozwijały sięw odmienny sposób. W krajach nordyckich, włączając w to Finlandię, która w latach trzydzies−tych tylko na krótko doznała ekstremistycznego zagrożenia ze strony prawicy, wzmocniły siędemokratyczne rządy. Depresji ekonomicznej i rozległemu bezrobociu lat trzydziestych prze−

Page 140: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

ciwstawiano aktywne programy antykryzysowe. Rozwinięto pomoc społeczną w ramach politykispołecznej, w której państwo odgrywało aktywną, ekonomicznie rolę. Finansowało ono m.in.budownictwo mieszkaniowe, które miało być jednym ze środków uruchamiających koła napę−dowe gospodarki. Koalicje parlamentarne były fundamentem trwałej polityki. Rządy odnosiłysukcesy w wypracowaniu politycznych rozwiązań konfliktów pomiędzy rolnikami a robotnikamii przeprowadzaniu dotyczącej ich legislatury przez parlamenty: w Danii i Szwecji w 1933 roku;w Finlandii w 1937. Rozpoczęły się kulminacyjne okresy dla socjaldemokracji w Szwecjii w Danii. W Szwecji najlepsze czasy dla socjaldemokracji trwały aż po 1976 rok.Po drugiej stronie Bałtyku młode demokracje rozpoczęły swój marsz, który prowadził je w au−torytarnym kierunku. W Niemczech głęboki kryzys ekonomiczny, wzmocnienie społecznych i po−litycznych napięć, frustracja wywołana klęską w wojnie światowej w 1918 roku oraz upoka−rzającym traktatem pokojowym, utorowały drogę do władzy nazistom Hitlera. W Polsce,uprzednio socjalista, marszałek Józef Piłsudzki rozszerzył swoją władzę poprzez przewrót woj−skowy w maju 1926 roku, a w którego ślady na Litwie poszedł jeszcze w grudniu tego samegoroku Antanas Smetona. Początkowo, jako środki gwarantujące zachowanie demokratycznychkonstytucji, przeprowadzono zamachy stanu przeciw ekstremalnym siłom politycznym na Łot−wie i w Estonii, choć faktycznie oznaczały one transformację w kierunku rządów autorytarnych.Nie będzie uproszczeniem stwierdzenie, że przyczyny odpowiedzialne za upadek demokracjina południowowschodnim brzegu Bałtyku, mają swoje odzwierciedlenie w uwarunkowaniachkruchości systemu demokratycznego jako takiego. Dla porównania Dania i Szwecja, tak jaki pozostałe kraje zachodniej Europy ulegały stopniowej transformacji. Jej swoistą podstawąbył proces industrializacji i jego ekonomiczne reperkusje. Stopniowo podnosił się ogólny poziomwykształcenia poprzez oświatę i reformy szkolnictwa. Stowarzyszenia wolontariuszy odgrywałyistotną rolę w mobilizowaniu rzesz społeczeństwa, a zarazem poprawiły się możliwości tzw.szarego obywatela do artykułowania swoich zainteresowań.Z drugiej strony, obszarom kontrolowanym przez rosyjskie imperium, można by przydać okre−ślenie „opóźnionych w rozwoju”, jeśli spojrzeć na nie z ekonomicznego lub społecznego punktuwidzenia. Nie było w nim tradycji demokratycznych, do których można by się było odwołać.Najzwyklejsze przestrzenne rozproszenie partii politycznych osłabiało podstawy politycznejdemokracji. Tak Estonia, jak i Łotwa doświadczyły do przewrotu wojskowego z 1934 roku czter−nastu zmian rządów; w Polsce zaś ten przewrót dokonał się nawet wcześniej. Dodajmy do tegojeszcze wielość grup etnicznych, które stanowiły siedlisko konfliktów etnicznych i ruchów na−cjonalistycznych. Recesja ekonomiczna pogorszyła jeszcze bardziej sytuację, a w Estonii i naŁotwie problemy ekonomiczne spowodowały przewrót.W okresie dwudziestolecia międzywojennego demokracje rozpadły się nie tylko w Polsce i kra−jach nadbałtyckich, ale także w dziewięciu spośród dziesięciu na nowo niepodległych krajówEuropy wschodniej (wyjątkiem była Czechosłowacja). Rosja Sowiecka stopniowo przesuwałasię od tego, co przypuszczalnie było okresową „dyktaturą proletariatu” ku solidnemu, ciężkiemutotalitaryzmowi. Wraz z radziecką aneksją republik nadbałtyckich w 1944 roku, przejęciemwładzy przez komunistów w Polsce i Wschodnich Niemczech, opuszczona została żelazna kur−tyna pomiędzy Wschodem i Zachodem. Droga przez Morze Bałtyckie stała się dłuższa, niż kie−dykolwiek. Podczas gdy Dania, Finlandia i Szwecja kontynuowały marsz po drodze prowadzącejdo przeobrażenia się w państwa opiekuńcze, południowo–wschodnia część regionu bałtyckiegoskręcała ku represjom politycznym i ekonomicznej stagnacji.Istnieje oczywiście pokusa, by stwierdzić, że różne drogi rozwoju obrane w dwudziestym wie−ku były już założone we wcześniejszych fazach historycznej ewolucji. Granica istniała tam jużw średniowieczu dzieląc populacje chłopów stanu wolnego i poddańczego. Uproszczenie to niejest niczym innym jak skróconym opisem, a nie wyjaśnieniem. Przeciwnie, Zachodnie Niemcystały się przykładem ewolucji, rozpoczętej od dyktatury, która doprowadziła je do totalnegochaosu, a zakończonej rozwojem w pełni wykształconej demokracji. Obciążenia wypływającez historii mogą być ciężkie, ale nie są niemożliwe do udźwignięcia.

Page 141: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

5.GRUPY ETNICZNE

REGIONU BAŁTYCKIEGO

Koniec lat osiemdziesiątych i zaranie lat dziewięćdziesiątych były świadkami odrodzeniapaństw narodowych. W istocie, trudno jest dowiedzieć się tego z historii, ale można przynaj−mniej wskazać pewne paralele pomiędzy aktualnymi europejskimi wstrząsami, a wydarzeniamizmieniającymi polityczną mapę kontynentu w okresie od połowy dziewiętnastego wieku do koń−ca pierwszej wojny światowej. Po drugiej wojnie światowej rozpowszechniona była myśl, że –kiedy kluczowymi pojęciami były: współpraca ekonomiczna na Zachodzie, wspólnota socjali−styczna na Wschodzie oraz globalna równowaga sił – etniczność (Zobacz definicję poniżej) mo−że odgrywać drugorzędną rolę w powstaniu konfliktu na scenie europejskiej. Narodowościowewrogie działania zostały zamrożone, ale w nowym klimacie lat osiemdziesiątych i dziewięćdzie−siątych, nacjonalistyczna gorączka i antagonizm etniczny wyłoniły się ponownie.

Region bałtycki – miejscem spotkań różnych kulturGrupy etniczne będą w tym opracowaniu definiowane jako grupy, które podzielają uniwersaliawspólnotowe w takich sferach, jak historia, język, religia, obyczaje i symbole. Charakterystykite są nabywane w procesie uczenia, a nie są transmitowane poprzez genetykę. Przynależnośćetniczna jest raczej spuścizną kulturową i dlatego też dyskutowanie o „rodzaju pochodzenia”jest w tym kontekście pozbawione sensu. (Pojęcie „rodzaju pochodzenia (rasy)” jest w różnymrozumieniu stosowane w języku angielskim, jak i w pozostałych językach; jest to zagadnienie,które nie może być głębiej przedyskutowane w tym opracowaniu).Bałtycki region w dużym stopniu służy jako miejsce spotkań dla różnych kultur. Tu ortodoksyjnereligie ze wschodu spotykają się z zachodnim chrześcijaństwem w jego katolickiej i protestanc−kiej wersjach. Islam też nie jest nowym przybyszem w tym regionie: przybył z Tatarami, któ−rzy osiedli w Polsce i na Litwie, w okresie istnienia Wielkiego Księstwa Litewskiego (to królowiepolscy osiedlali ich na kresach Rzeczypospolitej – przyp. tłum.). W dzisiejszych czasach islamjest żywym elementem krajobrazów religijnych Niemiec, Danii i Szwecji, będąc rezultatem po−wojennej imigracji z obszaru śródziemnomorskiego i Bliskiego Wschodu.Wzory języków są złożone. W Europie można zidentyfikować cztery główne grupy obszarówjęzykowych, a niektóre z nich zachodzą na siebie. Niemcy, Duńczycy, Szwedzi (i w tej materiiNorwegowie) przynależą do germańskiej gałęzi języków indoeuropejskich; Finowie i Estończycydo ugrofińskiej, Łotysze i Litwini do bałtyckiej, a Rosjanie i Polacy do słowiańskiej. Uniwersaliawspólnotowe idiomów ułatwiają kontakty i w ten sposób język wnosi swój wkład w zacieśnianiezwiązków pomiędzy Finami i Estończykami oraz Duńczykami i Szwedami. Zakrawa jednakw pewnym sensie na ironię fakt, że Estończycy, Łotysze i Litwini nie potrafią normalnie ko−munikować się pomiędzy sobą w ojczystych językach, lecz muszą używać rosyjskiego. Żadenkraj w regionie bałtyckim nie może być określony jako narodowo jednorodne państwo, ponieważani jedno nie posiada etnicznie homogenicznej populacji24. Z historycznego punktu widzenia,państwa Skandynawii (Dania, Norwegia i Szwecja) pod tym względem, zbliżają się do siebiew najwyższym stopniu. Szwecja, dla przykładu, w 1930 roku obliczyła, że tylko jeden procentjej populacji generalnej pochodzi z zagranicy. Polska i kraje nadbałtyckie zostały wyróżnionew tym miejscu, ze względu na wzajemne oddziaływania, w ich obrębie, różnych narodów. Relacjetypu większość – mniejszość są związane oczywiście z mapą polityczną. Granice w południowo–wschodniej części regionu bałtyckiego wydają się być szczególnie niestabilne. Ktoś mógłby za−

Page 142: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

uważyć, że Polacy na Litwie tworzą wewnętrznie spójną strukturę mniejszościową; pozostałegranice mogły były powstać w oparciu o inne wzory. Duńczycy i Niemcy w Szlezwiku–Holszty−nie, czasami zamieszkują na północ lub na południe od granicy duńsko–niemieckiej. Inny ucze−stnik naszej dyskusji mógłby także, wskazać fińskojęzyczną mniejszość w północnej Szwecji(tzw. Finowie z Doliny Torne), którzy zostali pozostawieni „po niewłaściwej stronie granicy”w wyniku szwedzko–rosyjskiego traktatu pokojowego z 1809 roku. Czasami jednak, mniejszośćmoże stać się większością. Stało się to udziałem Bałtów, gdy ustanawiali oni niepodległe państwaw okresie międzywojennym i kiedy wyrwali się na wolność z pozycji mniejszości w Związku So−wieckim w 1991 roku.

We wszystkich krajach wokół Bałtyku możemy odnaleźć autochtoniczne mniejszości (czasamiokreślane jako terytorialne). Są to grupy etniczne, które zamieszkują dany obszar od bardzodługiego okresu czasu. Mogą to być też, grupy imigrantów z bardzo długą historią w tym właśnieregionie. Można nawet w tym miejscu przytoczyć kilka przykładów. Populację Lapończyków(Saamów) zwykle można odnaleźć w subarktycznym obszarze, w którym byli pierwszymiosadnikami.W dzisiejszych czasach tworzą oni piętnastotysięczną mniejszość w Szwecji, czterdziestotysięcz−ną w Norwegii, czterotysięczną w Finlandii i pomiędzy półtorej tysiąca do dwu tysięczną w Rosji.Finlandia ma na swoim terytorium szwedzkojęzyczną mniejszość stanowiącą około sześciu pro−cent całej dominującej populacji; a istnieje jeszcze też mała grupka szwedzkojęzyczna w Estonii.W Rosji odnaleźć można kilkanaście małych ugrofińskich grup etnicznych, pomiędzy którymiznajdują się fińskojęzyczni Karelowie, zamieszkujący obszar na wschód od granicy fińsko–ro−syjskiej oraz Ingrianie (Ingrowie) w obszarze St. Petersburga. (Leningrad zmienił swoja nazwęna St. Petersburg w 1991 roku).Poruszając się zgodnie ze wskazówkami zegara, wokół Morza Bałtyckiego, odnaleźć możnaNiemców na Litwie i w Polsce, podczas gdy obszar niemiecki wokół Königsbergu (polska nazwaKrólewiec – przyp. tłum.) w dawnych Prusach Wschodnich (obecnie Kaliningrad) uległ rusyfi−kacji, po prostu dlatego, że imigrowali tam Rosjanie. Na Litwie relacje pomiędzy Polakamii Litwinami są bardzo delikatne, choć Polacy stanowią około siedmiu procent populacji tegokraju, urastając do rangi trzeciej co do wielkości grupy etnicznej (po Litwinach i Rosjanach).Małe i prawie zapomniane resztki grup etnicznych żyją na obrzeżach Bałtyku, że wymieni siętu luterańskich Kaszubów, mieszkających na zachód od Gdańska25, czy mikroskopijnychrozmiarów grupę Karaimów (żydowską sektę, która zaprzecza talmudyczno–rabińskiejtradycji), które żyły przez wieki na terenach centralnej Litwy i Polski.

Relacje etniczne: większość – mniejszośćImigracja jest raczej sporadycznie nie obwarowana ograniczeniami. Zwykle władcy i rządy chcąwyselekcjonować tych, którzy mogą przybywać do ich krajów. Postawy względem cudzoziemcówi imigrantów, jak też autochtonicznych mniejszości, ulegają jednak zmianom stosownie do nie−stałych przecież ideologii. Los Romów (Cyganów) jest obecnie rodzajem testu dla demokracjiw Europie Centralnej, a można jedynie dodać do tego informację, że grupa ta była obecna w re−gionie bałtyckim już od XVI wieku, ale ze względu na jej odmienne (dewiacyjne, wg autorówtekstu – przyp. tłum.) zachowania i styl życia stali się oni ofiarami uprzedzeń i prześladowań.Religia długo determinowała postawy względem cudzoziemców. W protestanckiej Skandyna−wii (Dania–Norwegia, Szwecja–Finlandia) na przykład, ukształtował się surowy w swych za−sadach, luterański kościół państwowy, którego duchowieństwo uważało, że tylko współwyznaw−com powinno się umożliwiać wjazd do tych krajów. Stopniowo narastały napięcia pomiędzykościołem i świeckimi instytucjami państwa, w szczególności gdy polityka gospodarcza weszław konflikt z polityką Kościoła. Gospodarcze ideały merkantylizmu zderzyły się z pobożnościąi te pierwsze okazały się silniejsze. W praktyce, mała liczba kalwinów, katolików, a nawet Żydówmiała możliwość osiedlić się w Skandynawii w XVII wieku, udowadniając później, że mogą

Page 143: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

wnieść istotny wkład w rozwój nowychojczyzn, będąc uzdolnioną siłą roboczą, ka−pitalistami, czy też przemysłowcami.Ogólna postawa względem imigrantówbyła, bardziej liberalna, wcześniej w Daniiniż w Szwecji, prawdopodobnie, ze wzglę−du na duńskie bliższe kontakty z krajamikontynentu. Kiedy idee wolności religijnejprzybrały na sile w epoce Oświecenia, wte−dy drzwi do tych krajów otworzyły się sze−rzej i mniejszości żydowskie, aczkolwieknieliczne, mogły otrzymać pozwolenie naosiedlenie się w państwach Skandynawii.Jeśli merkantylny sposób widzenia ludz−kości w siedemnastym i osiemnastym wie−ku był ilościowy i skupiał się na imigran−tach jako wartości, ze względu na ich wydaj−ność jako siły roboczej lub ich inwestycjach, tow późniejszym okresie nastąpiła znaczącazmiana, kiedy to biologiczny pogląd na naturęludzka uzyskał swoje podstawy w drugiej po−łowie XIX wieku. Stopniowo przestano patrzećna imigrantów jako na przede wszystkim za−soby gospodarcze; raczej zaczęto ich kategory−zować, jako potrzebnych lub nie potrzebnych,a kryterium stawało się ich pochodzenie etni−czne.W krajach, które były dość heterogenicznew swoich populacjach, takich jak Polska i Li−twa, można było odnaleźć dłużej trwającą tra−dycję tolerancji dla znajdujących się na prze−ciwko siebie etnicznych i religijnych mniej−szości. Wielkoduszna polityka względemmniejszości w szesnastowiecznej Polsce jestznakomitym tego przykładem. Jednak w cza−sie okresów religijnego konformizmu i aspira−cji zjednoczenia narodu, prześladowaniamniejszości stawały się bardziej intensywne.W południowej części regionu bałtyckiego wa−runki dla etnicznych mniejszości były w rów−nym stopniu sprzyjające, co i najeżone konflik−tami, ponieważ żyły one i funkcjonowały, jakoodrębne kolektywy. Z drugiej strony, w Skan−dynawii, imigrantów było niewielu, ale wnosili za to duży wkład w rozwój wielu sektorów spo−łeczeństwa, takich jak: przemysł hutnictwa żelaza, bankowość, handel, a nawet rolnictwo, archi−tektura, nauka. Imigranci przybywali w pojedynkę, rodzinami lub w małych grupach, a to miałoswoje następstwa w postaci szybkiej i dość nie skomplikowanej integracji i asymilacji. A inte−growali się oni jako jednostki i indywidualności.Szwecja, która stała się krajem imigracji po drugiej wojnie światowej, przez długi czasokresnie posiadała określonej polityki względem mniejszości. Istniejące mniejszości etniczne, takiejak: Lapończycy i Żydzi, były akceptowane, ale w minimalnym stopniu wspierane. Dla kontrastudodać należy, że kraje wschodniego wybrzeża Morza Bałtyckiego, które uzyskały swoją nie−

Mniejszości etniczne w St. Petersburgu

Ukraińcy 151 000Żydzi 106 000

Tatarzy 44 000Armenii 11 000

Azerowie 11 000Czuwasze, Uzbecy, 5 000–10 000

Gruzini i Kazachowie (każdy)Mołdawianie, Mordwini, 3 000–5 000

Estończycy, Finowie, Karelowie, (każdy)Łotysze, Litwini i Niemcy

Całkowita populacja 5 000 000

Mniejszości etniczne w Polsce

Ukraińcy i Łemkowie 250 000–350 000Białorusini 200 000–250 000

Niemcy 100 000–200 000Romowie 30 000

Litwini 25 000–30 000Czesi i Słowacy 25 000–30 000

Ormianie 10 000Żydzi 2 500–3 000

Tatarzy muzułmańscy 2 500–3 000Macedończycy greccy 5 000

Kaszubi, Karaimi(Karaici) ?

Całkowita populacja 38 200 000

Mniejszości etniczne na Łotwie

Rosjanie 906 000Białorusini 120 000

Ukraińcy 92 000Polacy 60 000

Litwini 35 000

Całkowita populacja 2 680 000

Page 144: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

podległość w rezultacie pierwszej wojny świa−towej, postępowały zgodnie z wytycznymi od−nośnie ochrony mniejszości etnicznych, reko−mendowanymi przez Ligę Narodów. W Finlan−dii, równoprawny status języka szwedzkiegoi fińskiego został potwierdzony w konstytucjiz 1919 roku. Znajdujące się w granicach Fin−landii, Wyspy Alandzkie (Aland), wraz ze swo−ją, wyłącznie po szwedzku mówiącą, populacją,stopniowo uzyskały pewien zakres autonomii.W okresie międzywojennym państwa nadbał−tyckie rozwijały własne polityki względemmniejszości, które dopuszczały pewien zakresautonomii, nie tylko w sferze kulturalnej, alei systemu szkolnictwa. Prawa przyznawanemniejszościom w Estonii były szczególnieszczodre. Stosownie do prawa o kulturalnejautonomii z 1925 roku, Rosjanie, Niemcy,Szwedzi i Żydzi, organizowali się w tym kraju,jako stowarzyszenia publiczne i rozwijali in−stytucje kulturalne. Wbudowany był w to jed−nak konflikt, pomiędzy pragnieniem stworze−nia niepodległych narodowych państw, a multi−etniczną rzeczywistością. W Polsce np. nie–Polacy (Ukraińcy, Białorusini, Żydzi, Niemcy i inni)tworzyli prawie jedna trzecią populacji generalnej; w międzywojennej Litwie mniejszościobejmowały trzydzieści procent jej ludności (Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie, itd.); na Łotwiedwadzieścia pięć procent (przede wszystkim Rosjanie) i w Estonii dziesięć procent (Rosjaniestanowili największą grupę mniejszości). W Polsce, która w zasadzie uznawała prawa mniej−szości, populacja Żydów padła ofiarą dyskryminacji i przemocy. W krajach nadbałtyckich nie−miecka klasa posiadaczy ziemskich, została uderzona reformami agrarnymi, a utrata ziemiograniczyła znacznie ich wpływy gospodarcze. W latach depresji ekonomicznej, gdy atmosferapolityczna w wielu „nowych” krajach przesiąknięta była nacjonalizmem, antysemityzmwzmocnił się istotnie, w szczególności na Łotwie.

Mniejszości żydowskieCharakter żydowskiej imigracji, przez długi okres czasu był wspólny dla krajów zlokalizowa−nych wokół Morza Bałtyckiego, a samo traktowanie w nich Żydów może służyć za wskaźnikogólnej tolerancji lub nietolerancji względem cudzoziemców. W europejskich diasporach naródżydowski żył przez wieki, pozostawiając w relatywnej izolacji swój układ społeczny, kulturę ijęzyk, które odróżniały je od pozostałej części populacji. Żydowskie mniejszości bardzo częstowypełniały funkcje, wymuszone na nich w mniejszym lub większym stopniu, tj. kupców lubwłaścicieli lombardów, czy bankierów. Jako wyróżniająca się w społeczeństwie grupa, spełniałaona często rolę kozła ofiarnego w czasach depresji ekonomicznej, a także, kiedy sprawy przy−bierały zły obrót, jak to było np. w czasie wielkiej zarazy w XIV wieku. Podczas epoki wyprawkrzyżowych wystąpiły w Europie ostre prześladowania Żydów.Dość wcześnie, bo w XI wieku naszej ery, rozpoczęło się żydowskie osadnictwo w Polsce. W XIIIi XIV wieku, gdy polscy królowie sprzyjali imigracji, żydowscy uchodźcy z Europy Zachodniejuzyskiwali ochronę i relatywnie liberalne prawa. W szesnastym i na początku siedemnastegowieku polsko–litewscy Żydzi stali się swoistym duchowym centrum dla pobratymców na całymświecie. Był to złoty wiek, z szeroką autonomią i wysokim poziomem kultury opartej na religii.Zbiorowość żydowska wypełniała istotną ekonomiczną funkcję pośrednika pomiędzy

Szwecja: Pochodzenie największychgrup imigrantów

Finlandia 220 500Norwegia 50 100

Dania 43 700Jugosławia 41 500

Niemcy 36 700Iran 35 900

Polska 34 000Chile 26 300

Turcja 24 000Węgry 14 700Grecja 13 200

Stany Zjednoczone Am. Pn. 12 600Estonia 12 300

Liban 12 300Wielka Brytania 10 800Całkowita liczba

urodzonych obcokrajowców 785 500

Całkowita populacja 8 500 000

Page 145: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

chłopstwem i szlachtą, np. jako dzierżawcy; innym zaś ich ważnym zadaniem było wspieranieegzekucji podatków. Nowy obrót spraw w siedemnastym wieku miał jednak szkodliwy wpływna sprawy Żydów w Polsce i na Litwie. Kampania na rzecz katolickiej jedności łączyła się z os−trymi atakami na żydowskie przedsiębiorstwa ekonomiczne, skutkiem których były antyży−dowskie porywy z ewentualnymi krwawymi prześladowaniami. Szacuje się, że liczba Żydówzmniejszyła się z 300 000–500 000 około roku 1640 do około 120 000 w latach siedemdziesiątychsiedemnastego wieku. Masakry Żydów były największymi do czasów Holocaustu z okresudrugiej wojny światowej. W czysto demograficznych kategoriach, Żydzi polscy powrócili dopoprzedniego stanu liczebnego i majętności w osiemnastym wieku, by później zostaćdoprowadzonymi do ubóstwa.W Niemczech w XVI i XVII wieku Żydzi mogli powrócić do wielu miast, z których wyrzuconoich w średniowieczu. W wieku osiemnastym wykrystalizowała się pewna grupa tzw. Żydówdworskich. Wielu z nich było bogatymi kupcami, niejednokrotnie w bliskich relacjach z rodamikrólewskimi, ale duże grupy Żydów były biedne i doznawały różnych form dyskryminacji.W Danii, aż do XVII wieku istniał zakaz imigracji dla Żydów, a w Szwecji analogiczny aż doXVIII wieku. Miano nadzieję, że przybędą bogaci Żydzi, zainwestują swój kapitał i przyniosąz sobą dobre międzynarodowe kontakty. Pod tym względem przybycie Żydów było rozczarowa−niem, w szczególności od czasu, gdy imigrantami byli biedni niemieccy Żydzi i dlatego w ichnowych krajach osiedlenia przyznawano im ograniczone prawa.Najogólniej biorąc, wiek dziewiętnasty był epoką emancypacji Żydów. Stopniowo ichobywatelskie prawa zostały rozszerzone w takich krajach Europy Zachodniej, jak: Niemcy,Dania i Szwecja. Drugą stroną tego procesu było zatracenie w trakcie tego procesu, dużej czę−ści solidarności wewnątrzgrupowej Żydów. Asymilacja dla Żyda, jako jednostki, była korzystna,ale szkodliwa dla Żydów jako narodu. Istniały jednak, tak religijne, jak i nie religijne siły, którestanowiły przeciwwagę dla opisanego zjawiska, a był nim przede wszystkim syjonizm – ruch,który za cel obrał sobie stworzenie państwa narodu żydowskiego. W cieniu narastających w całejEuropie tendencji nacjonalistycznych w dziewiętnastym wieku, presja na populację żydowskąwzrastała. Antysemityzm (rzeczywiste słowo, wymyślone w 1873 roku) miał poważny wpływna los Żydów w Niemczech i Polsce, a jego znaczenie poszerzyło się gdy teorie rasistowskieugruntowały się pod koniec dziewiętnastego wieku. Podobne tendencje wystąpiły w Daniii Szwecji, ale miały o wiele mniejsza wymowę.Na początku dwudziestego wieku, żydowska populacja, zamieszkująca kraje nadbałtyckie, byłapodzielona na dwie grupy, które różniły się od siebie w stopniu znaczącym tak z ekonomicznego,społecznego, jak i kulturowego punktu widzenia. Podczas gdy elementy żydowskiew Niemczech, Danii i Szwecji były grupami w większości zasymilowanymi ze społeczeństwamitych krajów, to ci w Polsce, krajach nadbałtyckich i Rosji byli bardziej przywiązani doortodoksyjnej żydowskiej tradycji oraz żyli w separacji od większości narodowych. W EuropieWschodniej istniały ściśle zamknięte enklawy używające Yidish, tak w miastach, jak i nawsiach. Wiele wsi ukształtowanych zostało przez żydowską kulturę, tzw. shtetl. Liczne obrazyżycia w takich wioskach, zostało w sposób mistrzowski sportretowanych w powieściach laureataliterackiej nagrody Nobla, Isaaca Bashevisa Singera. Żydzi w Polsce i na Litwie ewoluowalizarówno w kierunku organizacji centrum Ortodoksyjnego Judaizmu, jak też świeckich ruchówżydowskich, takich jak syjonizm i Bund, ten ostatni będący ruchem socjalistycznym.Antysemityzm był stałym zagrożeniem, w Europie Zachodniej bardziej jako ruch społeczny,podczas gdy w Rosji antyżydowskie ustawodawstwo egzystowało aż do upadku carskiego rząduw 1917 roku.O ile emancypacja Żydów w Europie Zachodniej oznaczała wyzwolenie na indywidualnymgruncie – bez oficjalnej polityki mniejszościowej – o tyle Żydzi w Polsce i w krajach nadbałtyc−kich zorganizowali się w uznawane mniejszości w nowo powstałych, niepodległych republikach.Oznaczało to stworzenie możliwości do uczestniczenia, na równych prawach z innymi grupami,w życiu kulturalnym i politycznym. Na Litwie, gdzie żydowską populacje szacowano na wię−cej niż sto pięćdziesiąt tysięcy (7,5% całej ludności), w 1936 roku istniało ponad sto szkół

Page 146: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

podstawowych z językiem hebrajskim i yidish oraz sześćdziesiąt szkół ponad podstawowych.Na Łotwie stan ten przedstawiał się podobnie. W antysemickiej atmosferze lat trzydziestychpolscy Żydzi stali się ofiarami występnych pogromów, podczas gdy Żydzi bałtyccy doznawaliskutków antysemickiej agitacji. Na Łotwie żydowska autonomia została zniesiona po zamachustanu w 1935 roku.W czasie Holocaustu, największego, w historii świata ludobójstwa, kultura żydowska w Polscei w krajach nadbałtyckich, rozpadła się na kawałki. Przetrwała zaledwie maleńka część popu−lacji żydowskiej. W Niemczech, antyżydowskie prawodawstwo, tzw. ustawy norymberskie (Nu−rnberger Gesetze), zostały wprowadzone w 1935 roku, a plan ostatecznego rozwiązania kwestiiżydowskiej (Endlosung) został nakreślony w trakcie konferencji w Wannsee w 1942 roku. Acz−kolwiek ideologia nazistowska stanowiła podstawę Holocaustu, to odpowiedzialność za los Ży−dów obciąża w istotnym stopniu społeczeństwo globalne Europy i świata. Można by w tym miej−scu przypomnieć szwedzką niechęć w przyjmowaniu żydowskich uchodźców w latach trzydzie−stych (a także kiedy rozpoczęły się pogromy) i spokój ducha, a także aktywną pomoc26, w trakcieHolocaustu w Polsce i w krajach nadbałtyckich.

Okres powojennyW okresie powojennym, w regionie bałtyckim dokonała się transformacja w politycemniejszościowej, w szczególności ze względu na nowe granice, wymuszone przemieszczenia grupludności, deportacje i dobrowolne migracje towarzyszące drugiej wojnie światowej. W Skan−dynawii, jedna z największych migracji ludności miała miejsce w Finlandii, gdy ponad czterystatysięcy Karelów zostało przesiedlonych z terenów, które dostały się w ręce Związku Sowieckiego.Szwecja przyjęła około sto tysięcy uchodźców, spośród których wielu stanowiło kategoriętransmigrantów, ostatecznie osiedlających się w zamorskich krajach. Prawie trzydzieści ty−sięcy Bałtów przebyło Morze Bałtyckie by odnaleźć raj w Szwecji; dwadzieścia sześć tysięcyspośród tej liczby stanowili Estończycy (włączając w to sześć tysięcy, mówiących po szwedzku,Estończyków), którzy pozostali w swej nowej, przybranej ojczyźnie. Szwecja stała się miejscemhibernacji estońskiej kultury. Estońscy uchodźcy i ich dzieci stanowili zaplecze dla Estoniipodczas jej walki o niepodległość.Niemcy, Dania i Szwecja, podobnie jak wiele krajów Europy Zachodniej w okresie powojennym,stało się obiektem migracji na dużą skalę z krajów Europy Południowej (Włochy, Turcja, Jugosławiai innych krajów). Od lat siedemdziesiątych uchodźcy przybywali ze wszystkich kontynentów,w szczególności zaś z Ameryki Łacińskiej i Bliskiego Wschodu. W Skandynawii największych jed−nak rozmiarów migracja, odbyła się z Finlandii do Szwecji. Podsumowując, region bałtycki jakocałość, w rosnącym stopniu odczuł wpływ migracji globalnych. W Niemczech (uprzednio Zachodnich)odsetek obywateli obcego pochodzenia wynosi obecnie 7,5 procent, podczas gdy analogiczny wskaź−nik dla Danii wyniósł 2,6 procent, a dla Szwecji 4,7 procent. Do tych wielkości należy doliczyć imi−grantów, którzy ulegli naturalizacji – w Szwecji całkowity udział obywateli, urodzonych poza jejgranicami, w populacji generalnej wynosi około osiem procent.Zagadnienie imigracji prowadzi do dyskusji o przesłankach multikulturowego społeczeństwai prób obmyślenia polityki bazującej na „wolności wyboru” dla wielu nowych, etniczniei językowo grup ludności. A zatem, jakby to ktoś mógł zauważyć, trudnym zadaniem wydajesię być dla danego kraju, nie posiadającego tradycji w tworzeniu mniejszościowegoustawodawstwa, przeorganizowanie jego fundamentalnych zasad. Mimo, że niektóre jednostkii pewne grupy etniczne radzą sobie całkiem dobrze, to jednak można by znaleźć i takich, któ−rzy nie przeoczyliby skłonności do ekonomicznej i społecznej dyskryminacji. Dania, która po−siada mniejszą liczbę grup etnicznych, poświęca sporo energii na integrację imigrantów i uchodź−ców, ale wysoki poziom bezrobocia przeciwdziała sprawnemu ich włączeniu się w rynek pracy,a politycy znajdują się pod wpływem antyemigracyjnych sentymentów, z jednej strony i silnychambicje by żyć zgodnie z tym, co prezentują odpowiedzialnie na międzynarodowym forum, z dru−giej strony. Finlandia, analizowana w perspektywie migracyjnej, ma więcej wspólnego z krajami

Page 147: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

śródziemnomorskimi okresu powojennego. Jest to kraj emigracji, a nie imigracji, sama zaśemigracja dokonuje się najczęściej w ramach wolnego skandynawskiego rynku pracy. Liczbauchodźców jest tam bardzo mała.Na kontynencie europejskim migracje ludności, ogromnych rozmiarów, mając mniej lub bar−dziej wymuszony charakter, wiązały się z drugą wojną światową. Miliony etnicznych Niemcówprzemieściło się, lub raczej uciekło, z Europy Wschodniej do Niemiec, podczas gdy około półmiliona Ukraińców przeniesiono do Związku Sowieckiego. Przejęcie władzy przez komunistóww Polsce i republikach nadbałtyckich doprowadziło do przełomu w strukturach narodowychpopulacji, tak że każda z nich mogła zorganizować się wokół własnej linii etnicznej. WśródPolaków, Żydzi, którzy przetrwali holocaust podjęli pewne próby ożywienia własnej kultury,ale powracające fale antysemityzmu oraz silna presja ze strony Izraela i krajów zachodnichdoprowadziły do drenażu polskich Żydów. Pozostali spolonizowali się.Pod względem polityki ludnościowej PRL i NRD były zamkniętymi społeczeństwami, aczkolwiekprzyjmowały niewielkie ilości zagranicznych robotników z pozostałych krajów komunistycznychEuropy Wschodniej i Trzeciego Świata, jak też małą liczbę uchodźców. Republiki nadbałtyckie,będące pod zwierzchnictwem Związku Sowieckiego, doznały ciężkich strat na skutek deportacjiswoich rodzimych obywateli, których miejsce zajmowali imigranci Rosyjscy i innych narodo−wości. Zmiany ludnościowe były bardzo intensywne, a pewne źródła informowały, że w okresiepowojennym w Estonii żyło dziesięć milionów ludzi. Rezultatem tej polityki były nowe strukturyposzczególnych populacji, tak, że dzisiejszą Łotwę zamieszkuje niewiele więcej niż pięćdziesiątprocent Łotyszów, podczas gdy w Estonii procent rodzimych Estończyków oscyluje wokół sześć−dziesięciu. Litwini stanowią około osiemdziesiąt procent dzisiejszych mieszkańców Litwy.W każdej z trzech republik istnieją regiony zindustrializowane, jak np. miasto Narwa położonew północno–wschodniej Estonii, czy zdominowany przez Rosjan obszar wokół elektrowninuklearnej Ignalina na Litwie. Aczkolwiek obecna sytuacja może być rozpatrywana jako skuteksowieckiej polityki typu dziel i rządź, ale powinno się pamiętać, że wielu Rosjan urodziło sięprzecież na terytoriach państw nadbałtyckich, obszarze, który zawsze był wymieszany podwzględem etnicznym.

Ryc. 13. Estońscy uchodźcy po przybyciu do Ornskoldsvik w Szwecji w 1944 r.

Page 148: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

6.WIELKIE MOCARSTWA I WOJNY

– MITY I RZECZYWISTOŚĆ

W porównaniu do innych części świata Europa jest bardzo wyraźnie podzielona politycznie.Dużych imperiów było kilka i z rzadka ich żywot był długi. Ktoś mógłby np. przeprowadzićporównania z Chinami, kontynentalnym państwem, z długotrwałą polityczną stabilnością,dzięki panującym dynastiom. Europa zawsze doświadczała procesu granicznych dostosowań.Narody podbijały inne narody, a pokonani zawsze dążyli do wolności. Skutkiem tego jestskomplikowana historia polityczna. W następstwie wydarzeń pewne jednostki zanikały i traciływiele ze swojej identyfikacji. Celem niniejszego rozdziału jest przyjrzenie się, w jaki sposóboponenci polityczni postrzegali się nawzajem. W ognisku naszego zainteresowania znajdziesię Rosja, po prostu dlatego, że na wieki rosyjskiej historii składa się i era ekspansji,i kontrposunięć.Niech nam będzie wolno rozpocząć nasze wywody około 1300 roku, kiedy to miasta hanzeatyckiepenetrowały różne obszary wokół Bałtyku, kiedy to podstawowe płody rolne z regionu byłysprzedawane w procesie wymiany za wyroby przemysłowe i sól z Europy Zachodniej. Każdemocarstwo, które zamierzało zdobyć monopol handlowy w rejonie Bałtyku stawało w obliczuostrej konkurencji, a Lubeka i jej partnerzy wdawały się w różne konflikty z Danią i Szwecją,dwoma mocarstwami, które ciągle nie zgadzały się ze sobą. Wraz z upływem czasu Cieśniny(Ore, Sund) (wąska droga wodna pomiędzy współczesna Danią i Szwecją) zyskały na znaczeniu.Prowincja Skane, z jej ważnymi miejscami targowymi, przechodziła z rąk do rąk w sporzepomiędzy Duńczykami i Szwedami. Hanzeatyckie miasta zawsze obawiały się królestwa, w po−siadaniu którego aktualnie znajdowało się Skane.Niemieccy kupcy utrzymywali swoją silna pozycję i byli w stanie zachować monopol tak długo,dopóki feudalne rody w Danii, Rosji, Szwecji i Polsce były zajęte wewnętrznymi walkami.Jednak, wraz z konsolidowaniem się władzy w państwach regionu bałtyckiego, handlowa potęgaHanzy została zagrożona.

Zmagania o Morze BałtyckieJeżeli przeniesiemy się w czasie o kilkaset lat do przodu i przyjrzymy się Bałtykowi w XVIwieku, to jego obraz uległ zmianom. Kto przejął kontrolę nad ważnymi miastami handlowymi,takimi jak: Ryga, Rewl (Tallin), Narwa i Nowogród, kiedy wpływy Ligi Hanzeatyckiej uległyzmniejszeniu oraz kiedy Zakon Krzyżacki utracił swoją potęgę i wycofał się? Potencjalnymisukcesorkami zostały; Dania, Szwecja i Rosja. Walki pomiędzy Rosją i Szwecją wybuchły nanowo – jako reasumpcja konfliktu z czternastego wieku. Również Polska stała się uczestnikiemrywalizacji o bałtyckie miasta handlowe. W wielu tych miejscowościach, mieszkała silna zbio−rowość Niemców, którzy jako wpływowi biznesmeni, zdominowali lokalny rynek kapitałowy,kontrolując sektor rzemieślniczy oraz sprawując ważne funkcje w Ratuszu. Ta baza handlowastanęła wkrótce w obliczu wyzwania Brytyjczyków i Holendrów. Innymi słowy, istniało wielestron z silnymi ambicjami odnośnie sfery Bałtyku. Scena konfliktu była przygotowana do głów−nych starć i wiek siedemnasty pod wieloma względami stał się zapalnym okresem dla akty−wności militarnej. „Długi wiek” (w rzeczywistości 1560–1720) był wojną wszystkich ze wszy−stkimi: Szwecja i Polska przeciw Rosji; Szwecja i księstwa niemieckie przeciw Polsce; Szwecjai Polska przeciw Danii, itd. Był to okres zmieniających się koalicji. Wiele spośród tych konfliktówbyło częścią większej europejskiej rozgrywki o władzę, a religia była istotnym ideologicznym

Page 149: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

komponentem, który został dołączony do bardziej podstawowych czynników “Realpolitik”. Codo Szwecji i Rosji, to kulminacja konfliktu została osiągnięta na początku XVIII wieku podczastzw. (wielkiej) wojny północnej (1700–1721).Długotrwałą tradycją w szwedzkiej historiografii i myśli politycznej było postrzeganie tychwojen, nawet zaczepnych, jako walki przeciwko zagrożeniu duńskiemu, rosyjskiemu niebez−pieczeństwu i polskiemu katolicyzmowi. By uniknąć zaatakowania własnego terytorium, któraśze stron musiała być bardziej ofensywna, a nawet rozpoczynać wojny. Dzisiejsi historycy po−strzegają te sprawy zupełnie inaczej. W istocie, przedmiotem gry tych mocarstw, to osiągnięciekontroli nad basenem Morza Bałtyckiego, jego szlakami handlowymi, zatokami i ujściami rzekoraz wąskimi przejściami.Posiadając księgę odpowiedzi w rękach, możemy dziś powiedzieć, że stworzenie szwedzkiego„imperium” wokół Bałtyku nie było wynikiem dobrze przemyślanej polityki. Tylko prowincje,które Szwecja pozyskała od Danii i Norwegii w XVII wieku, aktualnie wchodzą w składKrólestwa Szwecji. Pozostałe obszary, które dostały się pod dominację szwedzką, posiadałyodmienny, formalny status.

Wizerunek wrogaInteresującym aspektem tej części rozważań będzie fakt, że wojna wytwarza przerażająceobrazy, które mogą przetrwać długi okres czasu, a czasami i do dziś dnia, nawet jeśli współ−cześnie nienawiść do Duńczyków w Szwecji wydaje się być sprawą odległą. By dać tego przykład:Dania i Szwecja prowadziły przeciw sobie, pomiędzy rokiem 1400 a 1814, dziewiętnaście wojen.Od piętnastego wieku kroniki szwedzkie opisywały Duńczyków, jako groźnych, niewiarygod−nych, kłamliwych i chytrych. Wiele spośród tych epitetów pochodziło z królewskiej, szwedzkiejpropagandy, np. z tzw. “Karlskronikan” („Kroniki Króla Karola”), pochodzące z połowypiętnastego wieku, które charakteryzowały się prostackim humorem i odwoływały się do całegospołeczeństwa. Nie przyniosło to strat ani duńskiemu królowi, który zresztą nie pozostawałdłużny. Odnajdujemy w tych kronikach wczesne próby stworzenia zastraszających obrazów,które niejednokrotnie żyły swoim własnym życiem, nie tylko w podręcznikach historii.Jakie zatem były skutki tych antyduńskich i antyszwedzkich oddziaływań propagandowych?Nasza wiedza o potocznych wyobrażeniach jest raczej niewielka, ale wiemy też, że ludzie niezawsze dawali posłuch rozkazom twórców propagandy. Na pewno wiemy, że społecznościduńsko–szwedzkiego pogranicza nie zawsze były lojalne względem swoich państw.Strach przed Rosją, był w Szwecji trwalszy, pomimo faktu, że Szwedzi i Rosjanie nie byliw stanie wojny od 1809 roku. Jednym z powodów tego stałego stanu podejrzliwości byłaokoliczność, że Szwedzi nie nawiązali z Rosją (ZSRR) tak bliskich relacji, jak to uczyniliw przypadku Danii, inną zaś przyczyną było utrzymywanie przez wschodniego sąsiada statusuwielkiego mocarstwa.Stosunki handlowe pomiędzy Szwecją i Rosją były bardzo intensywne w drugiej połowie sie−demnastego wieku, w okresie kiedy szwedzkie imperium utrzymywało względny spokój. Ro−syjscy kupcy kierowali się do Szwecji i w Sztokholmie otrzymali nawet specjalny plac do prze−prowadzania transakcji handlowych, tzw. Ryssgarden (Blok Rosyjski). Ich działania były sta−rannie nadzorowane przez miejscowe władze, a Rosjanom wolno było sprzedawać tylkoprzywożone przez nich futra („miękkie złoto”), wyroby z lnu, wosk i konopie, i to pod nadzoremtłumaczy. Odnotowano wiele skarg strony rosyjskiej odnośnie szorstkiego traktowania, z jakimsię spotkała ze strony lokalnych władz. Wymiana tych dóbr osłabła i w końcu zanikła podczaswojen z Rosją, za czasów Karola XII, a szwedzko–rosyjski handel już nigdy nie ożywił się dotego stopnia, jaki osiągnięto w XVII wieku. Ściślej mówiąc, Rosjanie i Szwedzi stali się zago−rzałymi konkurentami, od czasu jak obydwa te kraje zaczęły produkować tarcicę i żelazo napotrzeby zachodnich rynków.Ostatnia poprawa w szwedzko–rosyjskich stosunkach handlowych miała miejsce na początkudwudziestego wieku. Rosja zdawała się być dla szwedzkich wyrobów przemysłowych, wprost

Page 150: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

wymarzonym, ogromnych rozmiarów, rynkiem zbytu, a była to epoka, kiedy firmy szwedzkieposzukiwały tychże rynków na całym świecie. Szlak handlowy do Rosji wiódł przez MorzeBałtyckie, a towary docierały do swoich miejsc przeznaczenia przez porty nadbałtyckie. Rygastała się głównym portem przeładunkowym dla szwedzkich towarów zdążających do Rosji.Niestety sen o rosyjskim rynku rozpadł się podczas rewolucji październikowej. Własność szwe−dzka została skonfiskowana i zaledwie niewielką część inwestycji można było przenieść dorepublik nadbałtyckich.Trudno jest uwierzyć, że antyrosyjskie uczucia wzmogły się podczas Wielkiej Wojny Północnej,która zakończyła się upokarzającym traktatem pokojowym w 1721 roku, kiedy to Szwecjautraciła swoje bałtyckie prowincje na rzecz Rosji. Zaskakującym jest jednak fakt, że niepoha−mowana antyrosyjska kampania została rozpoczęta w dwieście lat później, około roku 1900,której skutkiem było uniemożliwienie nowogrodzkim rzemieślnikom, corocznie podejmowanej,pracy sezonowej w różnych miejscach Skandynawii. Strach przed rosyjskimi szpiegami szerzyłsię w dekadach poprzedzających pierwszą wojnę światową. Szwedzka prasa rozpoznawaław rosyjskich wędrownych rzemieślnikach ostrzących piły, tajnych carskich agentów. Szwedz−ka policja dokonywała aresztowań wędrownych, rosyjskich robotników, zadając pytania dla−czego mają oni przy sobie mapy Szwecji i dlaczego nie mają pozwolenia na pracę. Stronnicyobrony narodowej, palącego wówczas zagadnienia politycznego, publikowali broszury i artykułyo „zagrożeniu ze Wschodu”.Czy było to wyrażenie skrywanej nienawiści do Rosjan? Odpowiedź musi mieć charakterwstępny, choć będzie to kolejna lekcja do przerobienia odnośnie tego, jak jednostki ludzkiei narody postrzegają siebie wzajem. Stopniowo, stawała się Szwecja małym państwemuzależnionym od wielkich mocarstw. Zastraszający obraz nie wynikał zatem z potrzeb małegokraju. Ściślej mówiąc, otaczające Szwecję wielkie mocarstwa, określiły jej wizje w kategoriach

Ryc. 14. Region Bałtyku w XVII wieku. (Uniwersytet wileński, nie odnotowany na mapie, został założonyw 1578 roku.).

Page 151: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

horroru. Około 1900 roku Niemcy „nadawali ton” w Szwecji. Szwecja naśladowała Niemcóww wielu obszarach, że wymieni się tu choćby: ekonomię, armię, kulturę. Niemcy zaś, były podkoniec dziewiętnastego wieku, na kolizyjnym kursie z carską Rosją; a zatem Szwecja zaim−portowała z Niemiec ideę zagrożenia rosyjskiego.Wystąpiły jednak i inne czynniki. Szwecja była przepełniona strachem z powodu rusyfikacjiFinlandii. Finlandia była blisko, a Szwedzi mieli jak zwykle uczucie, przeciwstawiania fińskimracjom własnych lub przynajmniej zwykli byli sądzić, że postępują w ten sposób.

„Złota Epoka”Jak obywatele Szwecji i Finlandii postrzegali czasy, kiedy ta ostania była częścią królestwa?W Szwecji snuto marzenia o odzyskaniu Finlandii i funkcjonowały one równolegle do uczucianienawiści do Rosji, które zwiększyło się jeszcze w połowie dziewiętnastego wieku. W Szwecjipanowało przekonanie, że Finowie postrzegali okres przynależności do królestwa, jako „złotąepokę”, którą to ideę należy uznać za zaledwie poprawną. W rzeczywistości, okres rosyjskiw historii fińskiej, kiedy kraj był autonomicznym obszarem carskiego imperium, był postrze−gany, wstecznie, jako epoka kulturalnego i ekonomicznego postępu. Finlandia żyła w warunkachpokoju, a przy pozytywnych, ekonomicznych i politycznych posunięciach strony carskiej, odpo−wiadała lojalnością swoich obywateli.Fiński ruch narodowy – finomania, stał się środkiem wyrazu dla fińskiego nacjonalizmu w XIXwieku. Chłop Pavo z poematu J.L. Runeberga, służy jako najlepszy przykład. Fińska wiaraw siebie może być odnaleziona w haśle: „Szwedami nie chcemy być dłużej, Rosjanami nie chcemysię stać, pozwólcie nam być Finami.”Ostatnio opublikowane badania fińskie wskazują na silną lojalność fińskich kręgów przywód−czych, aż do czasu kiedy ich kraj uwolnił się spod dominacji rosyjskiej. Jednakowoż, nienawiśćdo Rosjan zaczęła się rozwijać w dekadach, które nastąpiły po uzyskaniu niepodległości w 1917roku. Atmosfera animozji względem Rosji Radzieckiej funkcjonowała jako bodziec dla fińskiegoszowinizmu i aspiracji fińskiego obszaru, który mógł rozpościerać się od Finlandii ku wschodowi,aż po Ural.Historia ukazuje wiele obrazów „wroga”– rzeczywistych i mitycznych – i wyobrażenia teodgrywają istotną rolę w kontaktach pomiędzy narodami mieszkającymi nad Bałtykiem. Możnajednak napotkać i pozytywne wizerunki, niektóre nawet przesadzone. „Złote szwedzkie dni”jest powiedzeniem, które można usłyszeć w republikach nadbałtyckich, a odnosi się je do czasów,gdy szwedzkie imperium włączyło Estonię i Łotwę w grono swoich prowincji.Idea złotych szwedzkich czasów pochodzi z końca dziewiętnastego wieku, kiedy uciskanymnarodom i ich przebudzonym nacjonalizmom potrzebne były wspierające ideologie. „Złote czasy”kontrastowano ze „złymi obecnymi czasami” nacechowanymi rusyfikującą władzą caratui niemieckim społecznym i ekonomicznym uciskiem, który to reprezentowany był przez wyższeklasy społeczne w ich rodzimych krajach. Gdzie zatem, można by odnaleźć owe „złote dni”?Epoka szwedzka była wystarczająco odległa, by nie wywoływać nieprzyjemnych wspomnieńi wystarczająco bliska by funkcjonować w świadomości ludzi. Czy zatem „złote dni” były tylkomitem? Czy wielkie masy estońskich i łotewskich chłopów oraz ich rodziny doświadczylijakiejkolwiek poprawy swojego losu w szwedzkiej epoce pomiędzy latami 1600–1710? Jeślibylibyśmy w stanie zapytać Bałtów o minione dni, to otrzymalibyśmy zróżnicowane odpowiedzi.Ogół klasy chłopskiej zajęty był zaspokajaniem swoich najbardziej podstawowych potrzeb i pra−wdopodobnie z rzadka myślał o tym, czy ich panowie używają języka: szwedzkiego, rosyjskiegolub polskiego. Reformy, które wprowadziła strona szwedzka, zmierzały przypuszczalnie doograniczenia obszarów i własności należących do szlachty, a także przeobrażenia nadbałtyckiegochłopstwa w stan farmerski, gospodarujący na ziemiach należących do Korony (Królewszczy−zny), ale nadeszły one jednak zbyt późno, by wpłynąć na stosunki pomiędzy arystokracjąziemską i chłopskimi poddanymi. Zaobserwowano jednak tendencję odchodzenia od poddań−stwa. Wprowadzone przez Szwedów szkolnictwo dla szerokich mas społecznych zrobiło jed−

Page 152: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

nak pewne wrażenie. Szwedzkie inicjatywy odznaczały się wyraźnie na tle kontrastującegoreżimu rosyjskiego, który nastał później, kiedy to niemiecka nadbałtycka szlachta ponownieodzyskała swoje prawie nieograniczone feudalne posiadłości i gdy chłopstwo ponownie pogrą−żono w całkowitym poddaństwie. Niemcy z tych właśnie terenów nigdy nie mogli postrzegaćepoki szwedzkiej, jako „dobrej” z oczywistych powodów.Mity dotyczące pozytywnych doświadczeń przeszłości spełniały nie tylko potrzeby walczącychnacjonalistów. Odgrywały one także ważną rolę w trakcie dynamicznych epok w historii kraju(Szwecji). Nawet szwedzkie imperium w szczytowym okresie swego rozkwitu, w siedemnastymwieku, wyciągnęło na jaw i wykorzystywało mityczną przeszłość wypełnioną wielkimi wyczy−nami, którą to socjotechnikę stosowały bardzo często agresywne państwa. Wspierającą ideologiątego okresu historycznego był gotyzm, który wyobrażał Szwecję jako kraj, z którego wywodziłysię wszystkie narody. Szwedzi lub inaczej Goci, jak sami siebie nazywali, byli kolebką europej−skiej cywilizacji. Ci, którzy wspierali tę ideę – a jednym z nich był znany profesor Uniwersyte−tu w Uppsali Olaus Rudbeck – bronili jej przy pomocy tez opartych o etymologię słów, we wszy−stkich językach świata. Przypuszczano, że wszystkie one wywodzą się z języka–matki czyliszwedzkiego.Późniejsze okresy czasu również były świadkami szczególnego upodobania, polegającego nanawiązywaniu do wielkich minionych epok i gloryfikowaniu przeszłości celem wspieraniaambicji nacjonalistycznych. Można by w tym miejscu wskazać szwedzką gloryfikację GustawaII Adolfa i Karola XII w końcu dziewiętnastego wieku lub litewskie współczesne patrzenie z du−mą na minioną „złota epokę” pod rządami wielkiego księcia Witautasa. Historycy mogą nauczaćswojego przedmiotu, ale to sami studenci powinni pobierać lekcje z przeszłości.Rosja, a później Związek Sowiecki, był postrzegany jako wróg lub jako potencjalny nieprzyjacielw regionie bałtyckim, ponieważ była ona zawsze widziana przez pryzmat wielkiego mocarstwa.Jej rolę możemy porównywać z pozycją Stanów Zjednoczonych w Ameryce Centralnej i z obrazemChin w jego otoczeniu.W powojennych latach region bałtycki został uchwycony przez dwa supermocarstwa. Geograficznie,Skandynawia i republiki nadbałtyckie usytuowane zostały wzdłuż najkrótszej drogi, pomiędzy eko−nomicznymi i wojskowymi centrami dwóch supermocarstw. W Skandynawii obawy przed USAi ZSRR postrzegane są nieco odmiennie: ZSRR był widziany jako militarny przeciwnik, podczasgdy w odczuciu dużych odłamów społeczeństw, zagrożenie amerykańskie ma charakter kulturowy.Obraz ten ulega obecnie zmianom, jako że okres powojenny dobiega właśnie swego końca.

Ryc. 15. Najkrótsza droga pomiędzy Waszyngtonem a Moskwą.

Page 153: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

7.SKANDYNAWSKA KOOPERACJA –WSKAZÓWKI DLA PRZYSZŁOŚCI

Czy istnieje jakaś nadzieja dla narodów obszaru, którego historia jest tak pełna wyniszczającegowspółzawodnictwa, wrogości, politycznych antagonizmów i wojen? Czy jest możliwym zmienićte historyczne wzory? Minione półtorej wieku postrzega się w Skandynawii jako przykład okresupokojowej koegzystencji, a od momentu kiedy kraje skandynawskie wypracowały swój imageza granicą (który starają się utrzymywać), wydaje się zasadnym przedyskutować tę kwestięw perspektywie historycznej.Przysłowiowe kości niezgody istniały w historii, ale w zasadzie od czasów wojen napoleońskich,nie można odnotować żadnych aktów wojny pomiędzy krajami skandynawskimi. (Szwecjipowiodła się sztuka pozostania krajem neutralnym w przeciągu całego tego okresu czasu, aleDania i Norwegia padły ofiarami niemieckiej agresji w czasie II wojny światowej). Jak było tomożliwe, dlaczego Dania i Szwecja, dwa państwa będące na przestrzeni minionych wiekóww nieustannych militarnych konfliktach, były w stanie rozwinąć pokojowe stosunki? Jakaszkoda, że historycy nigdy nie włożyli zbyt dużo energii, by odpowiedzieć na te pytania. Pytanieto nabiera jeszcze większej istotności, gdy uświadomiony zostanie fakt, że zarówno Dania, jaki Szwecja są byłymi wielkimi mocarstwami naszego regionu.

Dania jako model małego państwaSukcesem zakończył się proces trans−formacji Danii z regionalnego mocar−stwa do modelu państwa małego.Niewielkie rozmiary stały się nawetpopularnym atrybutem używanymprzez Duńczyków. (Kiedy Duńczycymówią: „mała Dania”, to nie jest tocałkiem poprawne, ponieważ ogrom−na i pełna potencjalnych bogactwGrenlandia jest częścią tego króles−twa). Duńskie wpływy w średniowie−czu obejmowały duże obszary podrugiej stronie Morza Północnego:Dania stanowiła centrum królestwa,w skład którego wchodziły części dzi−siejszej Anglii i Szkocji27. Później jejwładza rozpościerała się dalej we−wnątrz obszaru Morza Bałtyckiego;dla przykładu Reval (dzisiejszy Tal−lin) został założony przez duńskiegokróla Waldemara Zwycięskiego w 1219roku.28. Symbolem duńskiej potęgibyła kontrola nad wejściem na Bał−tyk, obydwie cieśniny duńskie orazfakt, że aż do połowy XVII wieku

Ryc. 16. Statek na redzie portu w Visby. Miedzioryt z latosiemdziesiątych XVI w.

Page 154: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Malmo, Kopenhaga, Helsingor, Helsingborg były miastami duńskimi. Gotlandia przez wielewieków była terytorium duńskim i przeszła w ręce szwedzkie dopiero w 1645 roku.Dania stopniowo przybierała coraz mniejsze rozmiary: dzisiejsze południowe prowincje Szwe−cji zostały utracone w wojnach; Islandia stopniowo osiągnęła niepodległość29, Duńskie IndieZachodnie zostały sprzedane Stanom Zjednoczonym Ameryki Północnej (po referendum na tentemat w Danii) i Wyspy Owcze (Faeroerne) w ciągu minionych dziesięcioleci przekształciły sięw częściowo autonomiczny obszar. Dania nie mogłaby być szanowana w skali międzynarodowej,gdyby opierała swój autorytet, w uprzednio posiadanych terytoriach, przy pomocy siły mili−tarnej. Można w tym miejscu wskazać kilka czynników i prawdopodobnych wyjaśnień tego sta−nu rzeczy. Pod względem wielkości i populacji Dania nie jest w stanie współzawodniczyć ze swo−im południowym sąsiadem – Niemcami. Lokalizacja geograficzna ukazuje nam Danię, z krainącentralną (Jutlandia i Wyspy Duńskie) i dość naturalnymi granicami. Wojskowa obrona pery−feryjnych obszarów byłaby dysproporcjonalnie kosztowna. Strategia Danii w polityce między−narodowej ma charakter obronny i jest nakierowana na ochronę południowej granicy z Niem−cami. Wydatki na armię są we współczesnych czasach niskie.W równym stopniu można też wskazać czynniki natury społecznej. Współczesna Dania jestkrajem o relatywnie pokaźnych dochodach i bogatej dystrybucji. Liczba niezależnych (samofi−nansujących się) rolników jest duża, a chłopstwo wcześnie zostało liczącą się siłą polityczną.A farmerzy raczej rzadko rozpoczynają wojny. Można także dodać, że Dania, jako kraj człon−kowski NATO, nigdy nie pozwoliła na rozmieszczenie broni nuklearnej na swoim terytorium.

Skandynawskie państwo opiekuńczeTransformacja skandynawskich krajów w demokratyczne państwa opiekuńcze bywa bardzoczęsto uważana za modelowy przykład rozwoju. Już w 1936 roku amerykański dziennikarzMarquis Childes opublikował na ten temat, wysoce pozytywną w swym całokształcie książkę,zatytułowaną “Sweden: The Middle Way” (Szwecja: Droga środka). Być może jego określeniebyło prawidłowe: wszystkie nordyckie kraje można postrzegać, jako pośrednią formę pomiędzyWschodem i Zachodem Europy, pomiędzy kapitalizmem i socjalizmem. Mieszana ekonomia,z wolnym rynkiem ale z rozbudowaną nad nim kontrolą państwa i redystrybucją via systempodatkowy, rzeczywiście funkcjonował, aż do lat osiemdziesiątych dwudziestego stulecia. W dzi−siejszych czasach państwo opiekuńcze jest krytykowane i kwestionowane. Krytycy wskazująna wysoki poziom podatków, stagflację (zerowy przyrost GNP w połączeniu z inflacją) i wielepęknięć w systemie opiekuńczym. (Należy odnotować, że Childes w latach siedemdziesiątychpowrócił na rynek z książką na ten sam, co poprzednio temat, ale już negatywną w swej opiniiodnośnie analizowanej kwestii).Pomimo tego, jest oczywistym, że społeczeństwa nordyckie w dwudziestym wieku charakte−ryzowała polityczna stabilność i pokojowa koegzystencja. Powyżej opisywano niektóre history−czne kroki, które przyniosły w rezultacie demokrację. Można wskazać kilka wspólnych, doda−tkowych czynników, które są charakterystyczne dla Danii, Norwegii i Szwecji. Dużych rozmia−rów emigracja do Ameryki (1850–1930) była zaworem bezpieczeństwa i rozwiązaniem sytuacji,która mogłaby prowadzić do szeroko rozprzestrzenionej proletaryzacji i społecznych niepokojów.Relatywnie wolno przebiegający proces industrializacji zapobiegł społecznym zaburzeniomw krajach skandynawskich. Socjaliści o orientacji rewolucyjnej byli nieliczni, a organizacje ro−botnicze w krajach nordyckich przyjęły reformistyczny wariant socjalizmu wystarczająco wcze−śnie. Jeszcze przed rozpoczęciem się dwudziestego wieku Socjaldemokraci przyjęli zasady demo−kracji parlamentarnej.Na rynku pracy skandynawskich społeczeństw potencjalne konflikty pomiędzy dużymi grupamispołecznymi były często omijane od czasu, gdy wypracowano zasady kolektywnych negocjacji.W Szwecji fundamentalne porozumienie odnośnie zasad rozwiązywania konfliktów na rynkupracy zostało podpisane pomiędzy Konfederacją Szwedzkich Pracodawców a Szwedzką Kon−federacją Związków Zawodowych w 1938 roku. Potencjał dla etnicznych konfliktów był mini−

Page 155: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 38

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

malny, po prostu dlatego, że mniejszości były niewielkie. W okresie powojennym panował kon−sensus wokół demokratycznych ideałów i celów państwa opiekuńczego. Istnieją mechanizmykontroli wbudowane w system państwa i lokalnych administracji. Zasada wolności informacjii instytucji ombudsmana (rzeczników praw obywatelskich) są podstawowe i ustanawiają kon−trolę przeciw nadużyciu zaufania społecznego i wykorzystywaniu władzy.

Skandynawska kooperacjaNa przestrzeni minionego półwiecza zaistniała silna tendencja ukierunkowana na integracjękrajów nordyckich, a Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja zbliżyły się do siebie nawielu płaszczyznach. Głównymi przyczynami tej integracji są wspólne uczestnictwa w językach,kulturach i historii. Obserwuje się stały postęp we współpracy, choć przecież przez setki latistniały silne polityczne naprężenia.Druga wojna światowa przyniosła narodom skandynawskim poczucie wspólnego przeznaczenia.Wiele akcji solidarnościowych pomiędzy tymi krajami, których charakter może ciągle pozo−stawać kością niezgody dla interpretujących je historyków, daje świadectwo tego poczucia.W ciągu minionego półwiecza, wiele ze skandynawskiej kooperacji dokonało się na płaszczyźniepolitycznej, w szczególności pomiędzy parlamentami i przy silnym wsparciu ze strony RadyNordyckiej (inaczej Rada Północna), która powstała w 1952 roku. Migracje pomiędzy krajamiskandynawskimi dokonują się w oparciu o ramy rozległej politycznej współpracy. Dość wcześnie,bo już w 1943 roku Szwecja zniosła wymagania związane z pozwoleniem na pracę dla obywa−teli innych krajów nordyckich. Wymagania wizowe zostały zniesione względem Duńczyków,Islandczyków i Norwegów w 1945, a Finów w 1949 roku. Ten ostatni środek otworzył „śluzy”migracji na dużą skalę z Finlandii do Szwecji. W pełni skandynawski wspólny rynek pracyzostał ustanowiony w 1954 roku, w rok później inne porozumienie poprawiło bezpieczeństwosocjalne imigrantom skandynawskim.Współpraca pomiędzy władzami państwowymi krajów skandynawskich jest całkiem częstoniesformalizowana i wiele problemów rozwiązuje się i decyduje bezpośrednio pomiędzyurzędnikami państwowymi zainteresowanych krajów, np. bez interwencji odnośnychministerstw spraw zagranicznych.Mógłby ktoś zauważyć, że całkowita rezygnacja z wszystkich prób kooperacji może takżeprzynieść sukces. Gdyby tak było, niemożliwym byłoby sformułowanie wspólnej nordyckiej poli−tyki w zakresie uchodźstwa. Ale wiele małych kroczków wykonanych przez rządy, stowarzy−szenia, organizacje zawodowe, itd., dały w efekcie sieć kooperacyjną, która zdaje się być uni−kalną w regionie nordyckim. Jednym z jej rezultatów jest dalekosiężność stosowania praw oby−watelskich, co oznacza, że obywatel każdego kraju nordyckiego posiada szerokie uprawnieniawe wszystkich pozostałych krajach tej konfiguracji geograficznej. Nawet termin „Obywatelskandynawski (nordycki)”, aczkolwiek nie ma prawnego statusu, jest używany do oznaczeniawielu dokonań w sferze legislacyjnej współpracy.Pomimo wszystko, nie można pomijać milczeniem różnic dzielących kraje nordyckie. Geografiaspełnia tu rolę ujemną: Islandia i Norwegia będąc zdeklarowanymi uczestnikami społeczeństwatlantyckich, posiadają naturalne kontakty z Zachodem, podczas gdy Dania jest bardziej zorien−towana „kontynentalnie”. To częściowo wyjaśnia, dlaczego Dania, jak dotąd, jest jedynym kra−jem nordyckim, który został członkiem Wspólnoty Europejskiej. Obrona i polityka zagranicznasą istotnymi sferami, co do których kraje skandynawskie przyjęły odmienne stanowiska. Próbystworzenia skandynawskich przymierzy obronnych po drugiej wojnie światowej upadły, gdyNorwegia i Dania przystąpiły do NATO w 1949 roku, a Finlandia musiała zaakceptować traktato „przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej” ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radziec−kich. Związki z dwoma głównymi blokami nie powstrzymały krajów nordyckich od współpracyw zakresie polityki zagranicznej, np. w ramach ONZ.Nie jest to miejsce by idealizować skandynawską współpracę. Bieg spraw pomiędzy tymi kra−jami jest rozległy, ale tzw. przeciętny człowiek na ulicy któregokolwiek z nich, ma raczej niejasne

Page 156: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 39

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

wyobrażenie o tym co dzieje się w sąsiednich krajach. Większość ludzi nie czyta autorów pi−szących w pozostałych językach nordyckich, za wyjątkiem kilku bestsellerów, które wówczassą przekładane na ich rodzimy język. Zasięg stacji nadawczych jest mały ale plan rozpowszech−niania rodzimych programów telewizyjnych we wszystkich krajach nordyckich napotkał silnąopozycję, w szczególności w Szwecji. Społeczeństwa krajów skandynawskich są lepiej informo−wane o tym co dzieje się aktualnie w dużych nienordyckich krajach, takich jak: Wielka Brytania,Niemcy, Francja, i USA, niż w ich własnym regionie.Obszar krajów nordyckich nie zjednoczył się kulturowo, ale i nie ma ani potrzeby, ani życzenia,by to uczynić. Zamiast tego, powiązania nordyckie konstytuują silne zasoby, które mogą zo−stać użyte np. w czasach kryzysu. Można by tu dodać, że kraje skandynawskie, ze względu naich połączone możliwości mogłyby służyć, jako mediatorzy dla na nowo niepodległych krajówregionu bałtyckiego.

Region bałtycki i przyszłośćUprzednio analizowaliśmy Region Bałtyku jako peryferia w odniesieniu do innych częściEuropy. Peryferyjne ulokowanie jest bardzo często korzystne, a w przyszłości, kiedy komuni−kowanie pomiędzy ludźmi i krajami będzie łatwiejsze, pewne obszary, które mogły postrzegaćsię jako peryferyjne, będą bardzo dobrze odgrywać istotne role jako polityczni i kulturowimaklerzy (pośrednicy). Dania ze swoim peryferyjnym położeniem we Wspólnocie Europejskiej,może służyć, jako most pomiędzy kontynentem i obrzeżem Bałtyku, w szczególności zaś dlaRepublik Nadbałtyckich. Finlandia jest łącznikiem pomiędzy Wschodem i Zachodem. Słowo„finlandyzacja” może nie być popularne w Finlandii, ale poprzez trudne doświadczenia, fińscypolitycy nauczyli się odnajdywać własną drogę do Moskwy. Nie było przypadkiem, że Reagani Gorbaczow wybrali Helsinki, jako jedno z miejsc ich spotkań. Estonia miała podobną rolę doodegrania, jako brama wjazdowa na Zachód.Region wokół Morza Bałtyckiego ma silny potencjał ekoomiczny i kulturowy. Obszar ten jed−nak, posiada wiele problemów, spośród których dużo wiąże się z kompromitującymi rejestraminieodległej historii: politycznymi okrucieństwami i holocaustem III Rzeszy Niemieckiej;faszyzmem i faszystowskimi tendencjami w kilkunastu krajach regionu; represjamii deportacjami sowieckiego systemu; brakiem zrozumienia dla religijnych, kulturowychi językowych mniejszości. Dodać do tych powyższych należy napięte relacje pomiędzy człowie−kiem, a jego środowiskiem naturalnym.Jednym z warunków przetrwania w tym obszarze jest odtworzenie ekologicznego balansu:Morze Bałtyckie musi być uwolnione od swoich poważnych chorób. Także i historycy powinnidać temu wiarę, jako, że mogliby wskazać wiele ekologicznych katastrof w przeszłości. Restau−racja ekologicznej równowagi jest zadaniem koniecznym. Za pierwszą część tego problemu nale−ży uznać udoskonalenie technologii i naprawę szkód już wyrządzonych. Drugim wymiarem za−gadnienia jest ustabilizowanie struktur narodowych gospodarek regionu, tak by dokonać wła−ściwych inwestycji w nowe technologie, które są bezpieczniejsze dla środowiska. Trzeci elementma więcej wspólnego z polityką i opinią publiczną, np. uświadomienie politykom i szerokimmasom społecznym aktualnych zagrożeń. Leży w nim głęboko demokratyczny aspekt sprawy.Tylko społeczeństwo, które dopuszcza otwartą dyskusję i krytycyzm tych, którzy dzierżą eko−nomiczną i polityczna władzę, będzie w stanie stawić czoło problemom środowiska naturalnego.Istnieje w Skandynawii pewna tradycja stowarzyszeń wolontariuszy, które mogłyby najprawdo−podobniej utorować drogę popularnym ruchom ochrony środowiska naturalnego. Współpracajest koniecznym warunkiem wstępnym i nie może mieć ona miejsca bez uznawanych wspólniewartości, które rozwijają się poprzez kontakty interpersonalne i sprzężenia kulturowe. Wska−zaliśmy nordycką kooperację jako modelowy przykład, w którym najsilniejszym czynnikiemutrzymującym we wspólnocie pięć krajów nordyckich, jest kultura, oparta o podobieństwa ję−zykowe. Nikt nie powinien żyć iluzją, że wszystkie kraje położone wokół Bałtyku mogą prze−kształcić się w kulturowy region podobny do państw nordyckich. Państwa nadbałtyckie zwracają

Page 157: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 40

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

się do Rady Nordyckiej o możliwość członkostwa lub zacieśnionej współpracy, ale poszerzonaRada musiałaby się zabrać za trudny problem języka, od czasu kiedy wspólny język stał sięistotą tej kooperacji. Kwestia języka w regionie bałtyckim jest bardziej złożona, niż w innychporównywalnych obszarach świata. Istnieje potrzeba “lingua franca” i rozwiązaniem może byćwybranie jednego, nie posiadającego w tym regionie swoich korzeni, języka, który jest używanyna całym świecie (angielski), choć rozwiązanie to pociągnęłoby za sobą straty kulturowe w tymobszarze jako całości. Zagadnieniu temu powinno się poświęcić więcej uwagi, a dyskusje musząodbywać się pomimo przeszłości historycznej regionu.Dzisiejsza sytuacja w regionie bałtyckim jest jedyna w swoim rodzaju. Transformacja odzorientowanej na plan, ku rynkowo ukierunkowanej ekonomii jest zadaniem bez precedensuw historii. Obecna sytuacja wymaga szybkiego działania.

Page 158: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 41

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

8. PIŚMIENNICTWO

1. Allardt, Erik, Implications of the Ethnic Revival in Modern, Industrialized Society. A ComparativeStudy of the Linguistics Minorities in Western Europe. Helsinki: Societas Scientiarum Fennica,1979.

2. Aspects of Multilingualism. Proceedings from the Fourth Nordic Symposium on Bilingualism,1984, Erling Wande et.al., eds. Uppsala: Studia Multiethnica Upsaliensia 2, 1987.

3. The Baltic Countries 1900–1914. The 9th Conference on Baltic Studies in Scandinavia, Stock−holm, June 3–6, 1987, Aleksander Loit, ed. Stockholm: Studia Baltica Stockholmiensia 5, 1990.

4. Braudel, Fernand, Le Temps du Monde. Paris: Librarie Armand Colin, 1979.5. Braudel, Fernand. Les Structures du Qutotidien: Le Possible et L'Impossible. Paris: Librarie

Armand Colin, 1979.6. Cipolla, Carlo M., The Fontana Economic History of Europe. Vol.1– VI. 1972–1976.7. Desertion and Land Colonization in the Nordic Countries c. 1300–1600, Svend Gissel et.al. Stock−

holm: Almqvist & Wiksell International, 1981.8. DTV–Atlas zur Weltgeschichte. 2 Bânde. Deutscher Taschenbuch Verlag, 1966.9. Encyclopaedia Judaica, 17 vols. Jerusalem: Encyclopaedia Judaica Jerusalem, 1971–1972.10. Encyclopaedia Britannica. 15th ed. 1986.11. Europe and Scandinavia. Aspects of the Process of Integration in the 17th Century, Góran Rys−

tad, ed. Lund: Lund Studies in International History, 1983.12. European Immigration Policy. A Comparative Study, Tomas Hammar, ed. Cambridge, 1985.13. Gilbert, Martin, The Holocaust. The Jewish Tragedy. Glasgow: Fontana/Collins, 1987.14. The Great Soviet Encyclopedia. 1973. 31 vols. (Translation of Bol'shaia Sovetskaia Entsiklopedi−

ia, 3rd ed., Moscow 1970.)15. Heller, Celia, On the Edge of Destruction. Jews of Poland between the two World Wars. New

York: Columbia University Press, 1977.16. Hilberg, Raoul, The Destruction of the European Jewry. New York: Holmes & Mei, 1985.17. Judiskt liv i Norden, Gunnar Broberg et.al., eds., (English summaries: Jewish Life in Scandina−

via). Uppsala: Studia Multiethnica. Upsaliensia 6, 1988.18. Jutikkala, Eino & Pinnen, Kauko, A History of Finland. New York: Dorset Press. 1988.19. Kennedy, Paul. The Rise and Fall of the Great Powers: Economic Change and Military Conflict

from 1500 to 2000. New York: Random House, 1987.20. Klinge, Matti, Fran lojalism till rysshat. Stockholm: Ordfronts förlag, 1988.21. Klinge, Matti, Östersjövälden. Ett illustrerat historiskt utkast. Askelin & Hägglund förlag. 1984.22. Kulturhistoriskt lexikon for nordisk medeltid. Malmö: Allhem, 1958–1978.23. Lorot, Pascal, Les Pays Baltes. Paris: Presses Universitaires de France, 1991.24. Misiunas, Romuald J. & Taagepera, Rein, The Baltic States: Years of Dependence, 1940–1980.

Berkeley: Univ. of California Press. 1983.25. National Movements in the Baltic Countries during the l9th Century. The 7th Conference on

Baltic Studies in Scandinavia. Stockholm, June 10–13, 1983, Aleksander Loit, ed. Stockholm:Studia Baltica Stockholmiensia 2, 1985.

26. The Nationalities Question in the Soviet Union, Graham Smith, ed. London & New York: Long−man. 1990.

27. Nordic Democracy. Ideas, Issues, and Institutions in Politics. Economy, Education, Social andCultural Affairs of Denmark, Finland, Iceland, Norway. and Sweden, Enk Allardt et. al., eds.Copenhagen: Det Danske Selskab, 1981.

28. “Nordic Voices.” Special issue of Daedalus. Journal of the American Academy of Arts and Scienc−es (Sprig 1984) with contributions by Scandinavian scholars.

29. Norman, Hans & Runblom, Harald, Transatlantic Connections: Nordic Migration to the NewWorld after 1800, Oslo: Norwegian University Press, 1988.

Page 159: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 42

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

30. Rauch, Georg von, The Baltic States. The Years of Independence. Estonia, Latvia, Lithuania1917–1940. London: C. Hurst & Company, 1971.

31. Raun, Toivo U. Estonia and the Estonians. Stanford: Hoover Institution Press, 1987.32. Roberts, Michael, The Swedish Imperial Experience, 1560–1718. Cambridge: Cambridge Univer−

sity Press, 1979.33. Staatslexikon: Recht, Wirtschaft, Gesellschaft. 5 Bände. Freiburg: Verlag Herder. 1985–1989.34. The Times Atlas to World History, Geoffrey Barraclough, ed. Maplewood, N. J.: Hammond, 1978.35. Varjo, Uuno & Tietze, Wolf, Norden. Man and Environment. Berlin & Stuttgart: Gebruder Born−

traeger, 1987.36. Wallerstein. Immanuel, Geopolitics and Geoculture: Essays on the Changing World–System.

Cambridge: Cambridge University Press, 1991.37. The Viking. Gothenburg: Nordbok. 1984.38. World Directory of Minorities, Edited by the Minority Rights Group. Harlow, UK: Longman In−

ternational Reference, 1990.

Page 160: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 43

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

ZALECANE PIŚMIENNICTWO

(od tłumacza)

1. Andersson I.: Dzieje Szwecji. PWN. Warszawa 1967;2. Arnold St., Kurkiewicz W., Tatomir A., —urawski W.: Dzieje świata. LSW. Warszawa 1990;3. Bereza–Jarocinski A.: Zarys dziejów Norwegii. PWN. Warszawa 1991;4. Cieolak T.: Historia Finlandii. Ossolineum. Wrocław – Łódź 1983;5. Czajka M., Kamler M., Sienkiewicz W.: Leksykon historii Polski. WP. Warszawa 1995;6. Czaplinski W.: Dzieje Danii nowożytnej 1500–1975. PWN. Warszawa 1982;7. Demografia społeczna. PWN. Warszawa 1974;8. Duroselle J. B.: Historia Narodów Europy. Świat Książki. Warszawa 1996;9. Encyklopedia historii Polski: dzieje polityczne. Morex. Egross. Warszawa 1994;10. Europe. Dream – Adventure – Reality. Elsevier Brussels. Bruksela 1987;11. Historia państwa i prawa Polski: zarys wykładu. Red. Borkowska–Bagienska E. Wydawnictwo

UAM Poznań 1994;12. Historia Polski w liczbach. Ludność13. Terytorium. GUS. Warszawa 1994;14. Holzer J. Z.: Demografia. PWE. Warszawa. 1980;15. Johnson P.: Historia świata od r. 1917 do lat dziewięć16. dziesiątych. Wydawnictwo PULS. Londyn 1992;17. Kieniewicz St.: Historia Polski 1795–1918. PWN. Warszawa 1996;18. Kim są Żydzi? Red. Mikołajewska B. Uniwersytet Warszawski. Warszawa 1989;19. Konopczynski Wł.: Dzieje Polski nowożytnej. T. 1–2. PAX. Warszawa 1996;20. Konopczynski Wł.: Historia polityczna Polski 1914–1939. Inicjatywa wydawnicza AD ASTRA.

Warszawa 1995;21. Latuch M.: Demografia społeczno–ekonomiczna. PWE. Warszawa 1980;22. Lange de N.: Żydzi. Wydawnictwo „Świat Książki”. Warszawa 1996;23. Leksykon historii Powszechnej 1900–1945. Red. Sierpowski St., —erka St. Wydawnictwo UAM.

Poznań 1996;24. Matthew D.: Europa wieków średnich. Wydawnictwo „Świat Książki”. Warszawa 1996;25. Paczkowski A.: Pół wieku dziejów Polski 1939–1989. PWN. Warszawa 1995;26. Poursin J.M.: Ludność27. świata. PWN. Warszawa 1976;28. Puławski A.: Od Średniowiecza do Oświecenia: historia powszechna i historia Polski. Wydawnictwo

„Mada”. Warszawa 1994;29. Robinson F.: Islam. Wydawnictwo „Świat Książki”. Warszawa 1996;30. Rosner A., Wąsowicz M.: Sejm Polski 1493–1993. Wydawnictwo Sejmowe 1995;31. Simon H., Simon M.: Filozofia żydowska. WP. Warszawa 1990;32. Słownik kultury dawnych Słowian. Red. Leciejewicz L. WP. Warszawa 1988;33. Tablice historyczne. Wydawnictwo Adamantan. Warszawa 1996;34. Unterman A.: Żydzi. Wiara i życie. Wydawnictwo Łódzkie. Łódź 1989;35. Wandycz P.S.: Cena wolności: historia Europy środkowo–wschodniej od średniowiecza do

współczesności. Znak. Kraków 1995;36. Wereszycki H.: Historia polityczna Polski 1864–1918. Ossolineum. Wrocław – Łódź 1990;37. Zarys historii Polski. Red. J. Tazbir. PIW. Warszawa 1979;

Page 161: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 44

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

9.TABLICE CHRONOLOGICZNE

600/700 Chrystianizacja plemion germańskich919–1024 Imperium Saksońskie

930 Początki Althingu (parlamentu islandzkiego – przyp. tłum.)966 Chrzest Polski990 Chrzest Rusi

900/1000 Chrystianizacja Danii1000 Utworzenie biskupstw w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu oraz arcybiskupstwa

w Gnieźnie (przyp. tłum.)1000 Chrystianizacja Szwecji

1000/1100 Chrystianizacja Finlandii. Ustanowienie dominacji szwedzkiej1025 Polska królestwem pod berłem Bolesława I Chrobrego1090 List Władysława Hermana do katedry w Bambergu (najstarszy zachowany

dokument polski – przyp. tłum.)1104 Arcybiskupstwo Północy (nordyckie) założone w Lund

1150/1220 Dania staje się mocarstwem regionu morza bałtyckiego1158 Założono miasto Lubekę1161 Visby (Gotlandia) „wolnym portem”. Przekształca się w ważny ośrodek handlu1100 Założono miasto Kopenhaga (karta miasta 1254 r.)

1100/1200 Napór germańskich plemion na wschód1200 Łotwa pod dominacją Zakonu Kawalerów Mieczowych (1202 – przyp. tłum.)1201 Ryga założona przez niemieckich krzyżowców1219 Reval (Tallin) założony przez Duńczyków1250 Zjednoczenie plemion litewskich przez Mendoga1251 Przyjęcie chrztu przez księcia Mendoga (przyp. tłum.)1253 Mendog za pośrednictwem Krzyżaków otrzymuje koronę królewską (przyp. tłum.)1261 Mendog zrywa z chrześcijaństwem (przyp. tłum.)1250 Założenie Sztokholmu1282 Założenie Ligi Hanzeatyckiej1283 Prusy całkowicie podbite przez Zakon Krzyżacki1286 Królewiec rozrasta się w miasto wokół fortecy założonej przez Zakon Krzyżacki1300 Kulminacja wpływów hanzeatyckich1323 Pokój w Noteborgu. Decyduje się wschodnia granica Finlandii1323 Wilno stolicą Litwy

1340/1350 „Czarna śmierć” (dżuma) w Europie1346 Dania sprzedaje terytorium Estonii Zakonowi Krzyżackiemu1360– duńska dominacja nad Skane i Gotlandią

1361–1370 Wojna pomiędzy Danią a Ligą Hanzeatycką. Hanzeatycka Liga gwarantembezpieczeństwa na Morzu Bałtyckim

1364 Założenie Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie1370 Klęska Litwinów. Systematyczna kolonizacja niemiecka1385 Polsko–litewska unia personalna (Jagiełło)1387 Litwa przyjmuje chrzest1387 Litwa objęta zasięgiem archidiecezji gnieźnieńskiej (przyp. tłum.)

1392–1430 Litwa staje się potęgą pod przywództwem wielkiego księcia Witolda1397 Unia Kalmarska (Dania–Norwegia, Szwecja–Finlandia)1410 Polsko–litewskie wojska zwyciężają Krzyżaków w bitwie pod Grunwaldem

(Tannenberg). Załamanie supremacji zakonu Krzyżackiego1456 Założenie uniwersytetu w Greifswald1471 Szwedzi zwyciężają Duńczyków w bitwie pod Brunkeberg nieopodal Sztokholmu

Page 162: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 45

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

1477 Założenie Uniwersytetu w Uppsali1478 Założenie Uniwersytetu w Kopenhadze

1400/1500 Upadek Hanzy1517 95 tez Lutra w Wittenbergu. Początek Reformacji1521 Unieważnienie unii Duńsko–Szwedzkiej1535 Najwcześniejszy zachowany estoński tekst literacki (tłumaczenie katechizmu)1550 Założenie Helsinek1561 Część Estonii przypada Szwecji1561 Łotwa pod polską dominacją

1563–1570 Skandynawska (północna) wojna siedmioletnia1569 Unia Polska–Litwa1579 Założenie Uniwersytetu Wileńskiego (Kolegium jezuickie podniesione do rangi

Akademii Wileńskiej przez króla polskiego Stefana Batorego, którego imięotrzymał w latach 1919–1939 w latach II RP; od 1955 roku im. V. Kapsukasa –przyp. tłum.)

1592–1604 Zjednoczone królestwo Polski–Litwy i Szwecji1600 Szwecja wielkim mocarstwem morza bałtyckiego. Idea Szwedzkiego Dominum

Maris Baltici1613 Początek dynastii Romanowów w Rosji1617 Pokój w Stolbowie. Rosja traci dostęp do Bałtyku

1618–1648 Wojna trzydziestoletnia1629 Łotwa pod dominacją Szwecji1632 Założenie Uniwersytetu w Dorpat (Tartu)1640 Założenie uniwersytetu w Turku (przeniesiony do Helsinek w 1828)1658 Pokój w Roskilde. Szwedzka dominacja nad Skane i Blekinge1668 Założenie Uniwersytetu w Lund1703 Założenie St. Petersburga (stolica od 1713)1709 Rosjanie zwyciężają Szwedów w bitwie pod Połtawą

1700–1721 Wielka wojna północna (III wojna północna – przyp. tłum.)1721 Traktat pokojowy z Nystad. Potwierdzenie rosyjskiej dominacji nad Estonią

i Łotwą. Zmierzch Szwecji jako wielkiego mocarstwa.1700 Prusy stają się wielkim mocarstwem1735 Carolus Linnaeus (Karol Linneusz) wydaje „Systemy natury”

1772–1795 Rozbiory Polski (przez Austrię, Prusy i Rosję) Polska traci swoją państwowość1763–1816 Zniesienie poddaństwa chłopskiego w Niemczech3.05.1791 Konstytucja 3 Maja w Polsce – pierwsza w Europie ustawa zasadnicza. Wpro−

wadzenie monarchii konstytucyjnej. Pojęcie „naród” obejmuje także mieszczani chłopów. (przyp. tłum.)

3.09.1791 Uchwalenie konstytucji we Francji. Uprawomocniła trójpodział władzy; cenzusmajątkowy przy wyborach. (przyp. tłum.)

1806 Rozwiązanie „Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (CesarzFranciszek II zrzeka się tytułu władcy „Świętego Cesarstwa Rzymskiego NaroduNiemieckiego” – będącego w rękach Habsburgów od 1438 r. – i przyjmuje tytuł„cesarza Austrii” jako Franciszek I; – przyp. tłum.)

1806–1807 Militarna klęska Prus1808–1809 Wojna szwedzko–rosyjska. Finlandia staje się wielkim księstwem

1812 Helsinki stają się stolicą Finlandii1815 Powołanie Królestwa Kongresowego Polski na Kongresie wiedeńskim

1830–1831 Powstanie listopadowe w Królestwie Polskim. Efektem terror rosyjski, zniesieniesejmu i wojska polskiego, anulowanie konstytucji z 1815 roku; począteknatężonej rusyfikacji: język rosyjski – językiem urzędowym, redukcja środkówna oświatę. (przyp. tłum.)

1834 Opublikowanie przez Adama Mickiewicza polskiego poematu narodowego pt.„Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811we dwunastu księgach wierszem”(przyp. tłum.)

1835–1849 Powstaje fiński epos Kalevala autorstwa Eliasa Lonnrota

Page 163: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 46

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

1861 Powstaje estoński epos Kalevipoeg (odpowiednik fińskiego Kalevala) autoremFryderyk Reinhold Kreutzwald

1861 Zniesienie poddaństwa (chłopów) w Rosji1864 Wojna niemiecko – duńska. Szlezwig–Holsztyn przechodzi w ręce niemieckie1871 Zjednoczenie Niemiec1901 Przyznanie po raz pierwszy Nagrody Nobla. Zostaje wprowadzona stosownie do

testamentu szwedzkiego przemysłowca Alfreda Nobla. Trzy z pierwszych pięciunagród w tym roku przyznano niemieckim badaczom;

1905 Literacka Nagroda Nobla dla Henryka Sienkiewicza za „Quo vadis”. (przyp. tłum.)1905 Rewolucja 1905 roku w Rosji1914 Pierwsze filmy z Polą Negri (Apolonia Chałupiec. – przyp. tłum.)

1914–1918 Pierwsza wojna światowa1917 Rewolucja październikowa w Rosji1917 Finlandia niepodległym państwem1917 Powtórne założenie szwedzkiej akademii w Åbo/Turku1918 Fińska wojna domowa

1918–1920 Wojna domowa w Rosji1918 Powstają niepodległe państwa: Estonia, Łotwa, Litwa, Polska1919 Utworzono Republikę Weimarską1920 Polska agresja przeciw Litwie. Okręg wileński przechodzi pod polską

administrację (1922). Kowno stolicą Litwy1921 Wyspy Alandzkie przyłączone do Finlandii decyzją Ligi Narodów1922 Ustanowienie ZSRR1924 Literacka Nagroda Nobla dla Władysława Reymonta za powieść „Chłopi”.

(przyp. tłum.)1926 Zamach stanu w Polsce (Piłsudzki)1926 Zamach stanu na Litwie (Smetona)1933 Hitler przejmuje władzę w Niemczech1934 Zamach stanu w Estonii (Pats)1934 Zamach stanu na Łotwie (Ulmanis)

1939–1945 Druga wojna światowa1940 Republiki bałtyckie okupowane przez ZSRR1941 Republiki bałtyckie okupowane przez Niemcy hitlerowskie1944 Republiki nadbałtyckie inkorporowane w granice ZSRR1948 Komuniści przejmują władzę w Polsce1949 Powstają dwa państwa niemieckie: Republika Federalna Niemiec i Niemiecka

Republika Demokratyczna1957 Republika Federalna Niemiec członkiem Wspólnoty Europejskiej1961 Postawienie muru berlińskiego1973 Dania członkiem Wspólnoty Europejskiej1975 Podpisanie traktatu helsińskiego (KBWE)1980 Powstanie NSZZ „Solidarność” w Polsce Literacka Nagroda Nobla dla Czesława

Miłosza. (przyp. tłum.)1981–1982 Stan wojenny w Polsce

1983 Pokojowa Nagroda Nobla dla Lecha Wałęsy. (przyp. tłum.)1989 Zburzenie muru berlińskiego1990 Zjednoczenie Niemiec1991 Estonia, Łotwa i Litwa odzyskują niepodległość1991 Rozwiązanie ZSRR i powołanie wspólnoty Niepodległych Państw pod przywódz−

twem Rosji1996 Literacka Nagroda Nobla dla Wisławy Szymborskiej

Page 164: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 47

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

10.PRZYPISY I KOMENTARZE

1 Należy zauważyć, że choć wymieniono nazwę, to ani w piśmiennictwie, ani w tekście nie ma odwołańdo żadnego podręcznika lub opracowania na ten temat. Uwaga ta dotyczy także Niemiec.

2 Inną próbą napisania nowej historii Europy jest praca Jeana–Baptiste Durosella: Historia Nar−odów Europy, która tak, jak i niniejszy zeszyt jest obciążona znamieniem perspektywy historiikraju, z którego pochodzi autor. W przypadku Durosella jest to perspektywa francuska. Praca tajednak zasługuje na uwagę na istotny poziom obiektywności wyrażanych opinii.

3 Przypomnieć należy, że pierwsza faza kształtowania się państwowości polskiej to powstanie dwóchpaństw na obszarze pomiędzy Odrą i Wisłą: na zachodzie Polan (ok. 850 rok) i na południu Wiślan(druga połowa IX wieku: posiadające dwa główne ośrodki: krakowski i wiślicki). Wiślanie ulegliekspansji terytorialnej państwa morawskiego. Państwo Polan obejmowało podobne, pod względemwarunków ekonomicznych i etnicznych uwarunkowań, do siebie, obszary pomiędzy Odrą i Bugiem(sieradzkie, Łęczyckie, Mazowsze) oraz Pomorze Gdańskie. Terytorium to państwo Polan obejmowałodo połowy X wieku. Nazwa Polonia (Polska) utrwaliła się na przełomie X i XI wieku. Na czelepaństwa stał książę o silnej władzy. Wolni z początku chłopi stawali się chłopami pańszczyźniany−mi. Państwo polskie księcia Mieszka I z dynastii Piastów powstało przed 966 i trwało do 992 roku,kiedy tron objął jego syn Bolesław I Chrobry od 1025 król Polski. W roku 966 książę Mieszkoprzyjął chrzest z rąk czeskich, co znacznie wzmocniło państwowość polską. Dodać należy, że sprawywybrzeża Bałtyku znajdowały się w centrum uwagi książąt polskich, że wymieni się tu dla przykładuwojnę z margrabią Hodonem i zwycięstwo nad nim pod Cedynią w 972 roku oraz w konsekwencjitegoż opanowanie przez Mieszka I Pomorza Zachodniego po wyspę Wolin i Kołobrzeg. Około 990roku pod władzą Mieszka znajdowały się: Małopolska, Wielkopolska, Śląsk, Mazowsze, Pomorze,a zatem obszar Polski rozciągał się od Morza Bałtyckiego po Karpaty. Ten skrót danych ukazuje naistnienie innej, niż skandynawska, kultury na wybrzeżu Bałtyku. Dalszą konfrontację tez au−torów przewodnika można odnaleźć w podręcznikach historii Polski wymienionych w zalecanympiśmiennictwie, na końcu podręcznika.

4 Należy ponownie przypomnieć, że wcześniej bo w 966 roku chrzest przyjęła Polska, co stanowiłoistotne wzmocnienie polskiej państwowości. Wcześniej bo ok. 880 roku nastąpił pod przymusemchrzest władcy Wiślan, przebywającego w niewoli morawskiej (będący pod wpływami Konstanty−nopola). Większość kronik odnotowuje też Misje Konstantyna (w Polsce znane pod nazwą misjiCyryla i Metodego) w latach 863 do 885 w krajach słowiańskich, które zapoczątkowały liturgięw języku starocerkiewnosłowiańskim. W świetle tych danych poglądy wyrażane przez autorówwykładów wydają się być wyrywkowe i rażą brakiem wiadomości.

5 I znów teza pozbawiona dowodów historycznych. Pierwsze polskie biskupstwa powstały po chrzciew 966 roku. Ok. 1000 roku Arcybiskupstwo znajdowało się w Gnieźnie, a biskupstwa w: Krakowie,Wrocławiu, Poznaniu, Kołobrzegu; jak zatem można twierdzić, że to Dania wcześniej uległa wpływomchrześcijaństwa?

6 Litwa walczyła o swoją drogę do chrześcijaństwa dość długo, a największym wrogiem był paradok−salnie Zakon Krzyżacki, który pod płaszczykiem chrystianizacji budował swoje państwo z podbitychludów wschodniej i północno–wschodniej części południowego wybrzeża Bałtyku. Litwa przypom−nijmy przyjęła chrzest w 1387 roku, choć zostało to ustanowione w umowie polsko–litewskiej z 1385roku, na mocy której Władysław Jagiełło, Wielki Książę Litewski zostaje mężem królowej Jadwigii królem Polski, przyjmuje chrzest w obrządku łacińskim i zobowiązuje się nawrócić Litwę.

7 Przypomnieć należy, że Uniwersytet Jagielloński w Krakowie założono w 1364 roku (praski w 1348).8 Ubolewać należy, że w kontekście wybitnych uczonych tego okresu autorzy z Uppsali zapomnieli

o Mikołaju Koperniku i jego pracy we Fromborku i Toruniu (1473–1543) oraz jego rewolucyjnymdziele „O obrotach ciał niebieskich”, które wyznaczyło nowe horyzonty myślenia w nauce. Porów−nanie wpływu Karola Linneusza i Mikołaja Kopernika pozostawiam czytelnikom i ich wiedzy naten temat.

Page 165: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 48

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

9 Polski poemat narodowy „Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie” Adama Mickiewicza, ukazałsię w 1834 roku, po upadku powstania listopadowego (1831), z prozy zaś niewątpliwie trylogiaHenryka Sienkiewicza: „Ogniem i mieczem” (1884); „Potop” (1886), „Pan Wołodyjowski” (1888);

10Według Jean–Marie Pousina: „… okres od roku 550 do 950 był dla Europy czterema wiekamidemograficznej regresji spowodowanej dżumą, niszczącymi najazdami Muzułmanów, Hunów, a póź−niej Normanów. O ile lata od roku 100 do 1348 były korzystne dla rozwoju demograficznego, todruga połowa XIV wieku była wręcz katastrofalna: czarna śmierć (dżuma) pochłonęła w ciągudwóch lat (1348–1350) 20 do 25% ogółu ludności europejskiej, zaś epidemia ta w parze z głodemspowodowała, że w roku 1400 Europa liczyła o 40% mniej mieszkańców niż w roku 1348, czyli 45milionów zamiast 73. Mimo, że trudno byłoby sprecyzować jakieś dokładniejsze cyfry, wydaje się,że cały świat stracił w tym samym okresie czasu 5% ogółu ludności. Kataklizm ten w porównaniuz aktualną liczbą ludności w Europie odpowiadałby obecnie proporcjonalnie stracie 100 mln ludziw ciągu dwóch lat”. [Tenże (w:) Ludność świata. PWN. Warszawa 1976, ss. 21–22]

11 Krótkiego choćby wyjaśnienia wymagają terminy: współczynników urodzeń lub inaczej rodności(natężenia urodzeń) oraz zgonów(umieralności) (w tym i śmiertelności). W demografii współczynnikrodności informuje o natężeniu urodzeń w określonym okresie czasu. Wg J.Z. Holzera, „współczynnikrodności wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie doliczby ludności do niej zaliczonej w połowie badanego okresu lub do średniej liczby ludności” (J.Z.Holzer: Demografia. PWE. Warszawa 1980, s. 183). Bardziej precyzyjnym narzędziem pomiarudemograficznego jest w przypadku urodzeń – współczynnik płodności kobiet, który wyraża stosu−nek liczby urodzeń w danym okresie czasu do liczby kobiet w analizowanej populacji. Współczynnikzgonów (umieralności) oblicza się w skali rocznej i wyraża on stosunek ogólnej liczby zgonów w ba−danym okresie do liczby ludności w połowie badanego okresu lub średniej liczby ludności w tymżeczasie w przeliczeniu na tysiąc, dziesięć tysięcy lub sto tysięcy mieszkańców badanego kraju.Współczynnik śmiertelności informuje o liczbie zgonów spowodowanych chorobą, (czasami i woj−nami lub kataklizmami naturalnymi) w stosunku do liczby ludności w połowie badanego okresulub średniej liczby ludności w tymże czasie w przeliczeniu na tysiąc, dziesięć tysięcy lub sto tysię−cy mieszkańców badanego kraju. Jest to współczynnik raczej nowy, ponieważ w odległych epokachnie odróżniano go od współczynnika zgonów, ze względu na brak odpowiednich służb epidemiolo−gicznych.

12Tenże sam Poursin zauważa w innym fragmencie swojej pracy: „Medycyna wychodząc poza swądotychczasową archaiczną nieskuteczność zaczyna, po odkryciu szczepionki przez Jennera (rok1798), odgrywać efektywną rolę w ochronie i utrzymaniu zdrowia na początku XIX wieku. W ciąguniecałych 10 lat ospa – główna przyczyna śmiertelności wśród dzieci – zostaje pokonana. Chorobata była w rzeczywistości przyczyną 30% zgonów dzieci w wieku od 1 do 4 lat. Szczepienia upowsze−chniają się bardzo szybko i to nawet w tych krajach, których jeszcze nie opanowała rewolucjaprzemysłowa”. [Tenże (w:) Ludność…, ss. 74–75.]

13Przytaczany już ekspert Poursin nazwał omawiany okres „rewolucją demograficzną” z podobniewyróżnionymi fazami (choć wymienia wszystkie wskazane przez autorów niniejszego opracow−ania, to jego numeracja kończy się na trzeciej fazie). Konkluzją uwag tej części pracy niech będziestwierdzenie tegoż autora: „Tak więc po skonstatowaniu a później przeanalizowaniu tego procesu,demografowie zdefiniowali sukcesywnie stadia rozwoju rewolucji demograficznej, tworząc teorięprzemiany demograficznej: przejście od wysokich do niskich wskaźników demograficznych, po−przez okres znacznego wzrostu liczebnego, który ustabilizował się na osiągniętym poziomie.Całkowita niemal zgodność poglądów co do słuszności tej tezy nie byłaby możliwa, gdyby nieodpowiadała rzeczywiście modelowi rozwoju wszystkich zespołów ludzkich, które w jakimś mo−mencie wyrwały się z pęt pierwotnego systemu demograficznego. Właśnie ta zgodność następowaniapo sobie w czasie realnych faktów jest najmocniejszą stroną tezy o przemianie demograficznej.Została ona opracowana około roku 1930 przez dwóch demografów amerykańskich: Warrena S.Thompsona i Franka N. Notesteina, w formie próby zwięzłej syntezy, interpretującej najważniejszezmiany, jakie zachodziły w dziedzinie demografii od czasów, kiedy doktryna Malthusa i jego prawastraciły swa wartość, na skutek zanikania formy pierwotnego systemu demograficznego”. [Tenże,(w:) Ludność…, ss. 81–82.]

14Było to możliwe, ponieważ w 1237 Krzyżacy połączyli się z zajmującym większość tych obszarówZakonem Kawalerów Mieczowych, przekształcając ich w inflancką gałąź swojego zakonu. Dla przy−pomnienia należy dodać, że w 1226 roku na ziemi chełmińskiej osadził Krzyżaków książę Konrad I

Page 166: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 49

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

Mazowiecki, by mogli chrystianizować Prusów, których podbili do 1283 roku, aby potem w kampanii1308–1309 w zdradziecki sposób zagarnąć Gdańsk i Pomorze Gdańskie. W celu rozszerzenia swo−jego terytorium Krzyżacy prowadzili wojny z Litwą – przede wszystkim o Żmudź oraz z Polską, codoprowadziło do m.in. do unii polsko–litewskiej w 1385 roku w Krewie.

15Jest to kolejna wysoce kontrowersyjna teza. Badania wśród imigrantów w Stanach ZjednoczonychAmeryki Północnej wykazały, że przybysze z Europy integrowali się z nowym społeczeństwemwedług pewnych wzorów. I tak, Skandynawowie i Niemcy, w swej przeważającej większości, doświ−adczali trójpokoleniowego modelu asymilacyjnego. Za amerykańskimi socjologami: Geraldem R.Leslie, Richardem F. Larsonem i Benjaminem L. Gormanem opiszemy ten model w następującysposób: „Według modelu zbudowanego o doświadczenia protestantów z północno–zachodniej Euro−py, proces asymilacji trwa trzy pokolenia. Pierwsza generacja, to imigranci we własnej osobie,którzy rozpoczynają proces, ale generalnie nie są w stanie porzucić stylu życia starego kraju. Ichdzieci, to druga generacja, rosnąca już w Stanach Zjednoczonych Am. Płn. i chcąca upodobnić siędo innych, porzuca język starego kraju, stroje regionalne itd. Kiedy zawierają związki małżeńskie,bardzo często wyprowadzają się ze starych etnicznych dzielnic (swoich rodziców) i czasami zangli−zowywują swoje nazwiska. Z kolei, dzieci drugiej generacji wzrastają prawie bez poczucia spuś−cizny Starego Świata, a proces asymilacyjny w ten oto sposób dopełnia się”. (w:) Introductory Soci−ology. Order and Change in Society. Third Edition. Oxford University Press. New York–Oxford1980, s. 66.[tłumaczenie K. Czekaj]. Model ten nie charakteryzował jednak procesu asymilacyjne−go, takich narodów, jak: Polacy, Rosjanie, Włosi, Żydzi oraz przybyszy z czarnego lądu. Asymilacjaprzebiegała wewnątrz trzech głównych grup wyznaniowych: protestanckiej, katolickiej i żydow−skiej. Proces asymilacyjny komplikował się i wydłużał, wraz ze wzrostem kombinacji czynnikówkulturowych uaktywniających się w związku z jego rozpoczęciem. Jednym z istotnych elementówspowalniających asymilację w nowym społeczeństwie była religia. Szczególnie ważny był tu językobrzędowy. On bowiem podkreślał, utrzymywał i wzmacniał identyfikację z narodem starego kra−ju. Język był też wyraźnym czynnikiem etnicznego samookreślenia. Kultura Starego Świata, a w jegoramach język sprawił, że w przypadku Polskich imigrantów prawdy dotyczące narodów ze Skan−dynawii, nie miały swego zastosowania. Na dowód tego przytoczone zostaną fragmenty z klasycznejpracy socjologicznej „Chłop polski w Europie i Ameryce” autorstwa Williama I. Thomasa i FlorianaZnanieckiego, która ukazywała m.in. sposoby i formy asymilacji chłopów polskich. To ogromnychrozmiarów dzieło (pięć tomów) stanowiło przełom w socjologii, m.in. dlatego, że zawierało imponującąilość dokumentów osobistych imigrantów: listy, autobiografie, pamiętniki, wspomnienia. One właśnienajdobitniej zaprzeczają tezie autorów niniejszego opracowania, że dopiero w Ameryce chłop pol−ski odkrył swoją etniczność i przynależność do narodów europejskich. Tym bardziej, że emigracjapolska w Stanach Zjednoczonych miała swoje dwa oblicza: chłopską i inteligencką. Inteligenckakultywowała swoja polskość poprzez uznanie swojej stałej przynależności do nowej ojczyznyz równoczesną pielęgnacją kultury starego kraju. Emigracja chłopska silnie związana z kościołemkatolickim przyniosła ze starego kraju swoje unarodowienie, której bezspornym elementem byłwłaśnie język i wyznanie. Henryk Sienkiewicz tak pisał o swoich obserwacjach polskiej emigracjiw Stanach: „Parafia staje się jednostką nie tylko w znaczeniu duchowym, ale i socjalnym (…) Dz−iwnym zbiegiem okoliczności na tej ziemi, najwolniejszej i najbardziej postępowej, wracają podpewnym względem czasy średniowieczne, w których władza świecka spoczywała w rękach duch−ownych” [(w:) Osady polskie w Stanach Zjednoczonych. Listy z podróży do Ameryki. T. 2. PIW.Warszawa 1950, ss. 274–275]. Wybitny socjolog polski Stefan Nowakowski, prowadzący badanianad emigracją w Ameryce, a konkretnie w Chicago tak opisał jej oblicze chłopskie: „Życie religijnechłopa zespoliło się z jego życiem narodowym, organizacja kościelno–parafialna niemal w całościpodporządkowała sobie całokształt życia społecznego polskiej emigracji. O ile wskutek licznychwydarzeń politycznych chłop polski w kraju »unarodowił się«, ewoluował również wyraźnie samkościół w pełnionych funkcjach społecznych, to wśród Polonii amerykańskiej kościół gra rolę, jakąpełnił w Polsce w końcu XIX wieku. Całe Chicago podzielone jest na 49 parafii polskich – tak żerównolegle do oficjalnego administracyjnego podziału amerykańskiego istnieje drugi podział nie−oficjalny, silnie uświadamiany i przestrzegany przez ludność polską, oparty na systemie terytori−alnym obejmującym polskie parafie” [(w:) Polonia chicagowska. „Kultura i Społeczeństwo. Styc−zeń–marzec 1959, s. 70]. Cały pierwszy tom fundamentalnego dzieła Thomasa i Znanieckiego jestpoświęcony organizacji polskiej rodziny chłopskiej. Badacze i teoretycy problematyki emigracjinie zajmowali się zagadnieniem udowadniania poczucia polskości chłopstwa emigrującego doAmeryki w XIX wieku, ponieważ nie było najmniejszych wątpliwości co do tego faktu. Oczywiście,

Page 167: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 50

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

dopuszczano fakt, że minimalny odsetek tej klasy społecznej będzie przykładał większą wagę doswej przynależności klasowej, a nie etnicznej, ale w całokształcie był on nieomal niezauważalny,a to m.in. ze względu na opisaną rolę kościoła katolickiego i wspólnotowe życie emigrantów pols−kich w Stanach Zjednoczonych Am. Płn. (np. Chicago czy inne polskie osiedla w miastach am−erykańskich).

16Z kilku powodów nie należy przeceniać wpływu polskich emigrantów do Ameryki na etniczneprzebudzenie starego kraju. Po pierwsze było to niemożliwe dlatego, że naród nie zatracił swojejodrębności pod różnymi zaborami, o czym świadczą choćby powstania jak i walka o utrzymaniejęzyka polskiego, co się w pełni Polakom udało choćby za sprawą H. Sienkiewicza (Literacka Na−groda Nobla w roku 1905) oraz Władysława Reymonta (Literacka Nagroda Nobla w 1924 roku zapowieść „Chłopi”). Innym powodem małego wpływu chłopskiego odłamu Polonii amerykańskiejbyły jej znikome możliwości oddziaływania na społeczeństwo w starym kraju. Drugi jej odłam –inteligencki budował podstawy do późniejszych amerykańskich decyzji w sprawie państwa polsk−iego po zakończeniu pierwszej wojny światowej, to przecież wybitni przedstawiciele tej grupy, jaknp. Ignacy J. Paderewski byli jej liderami znanymi przez znaczących polityków i społeczeństwoAmeryki. Należy jednak podkreślić związki inteligenckiej części Polonii z jej odpowiednikami wewszystkich trzech zaborach, których wpływ na kształtowanie strategii liderów w Stanach Zjednoc−zonych historia oceniła jako istotny i znaczący.

17Historyczna nazwa polskiego parlamentu – „sejm” wywodzi się od słowiańskiego słowa „snem”,„sjem”, „soim” określającego liczne zgromadzenie. Poprzednikiem sejmu była powołana u boku królaKazimierza Wielkiego (1333–1370) Rada Królestwa oraz wcześniejsze zjazdy szlacheckie (za cza−sów Władysława Łokietka było ich już cztery). Jak podają A. Rosner i M. Wąsowicz: „Czasy Ludwi−ka Węgierskiego przyniosły zasadnicze zmiany. W przywileju koszyckim (1374) władca zobowiązałsię do uzyskiwania zgody szlachty na nakładane na nią podatki – tak więc zjazdy szlacheckiepełniły już nie tylko bierną, ale i czynną, decydującą funkcję, w myśl zasady quod omnes tangit, abomnibus comprabatur (co wszystkich dotyczy, przez wszystkich powinno być zatwierdzone). Umacniałoto wspólnotę szlachty (communitas nobilium) i przyczyniało się do wytwarzania nowych, silnych więzówstanowych. Prócz zjazdów walnych odbywały się też nadal zgromadzenia prowincjonalne, odd−zielne dla Wielkopolski (w Środzie, Kole lub Sieradzu) i Małopolski (w Korczynie lub Wiślicy).Ważna rolę w politycznym życiu kraju zaczynały tez pełnić sejmiki ziemskie – zgromadzenia dy−gnitarzy i szlachty danej ziemi, wiodące swój rodowód z dzielnicowych zjazdów rycerstwa. Polskaspecyfiką był przede wszystkim sejm walny. Po raz pierwszy sejm walny Królestwa odnotowałyźródła w latach bezkrólewia po śmierci Kazimierz Wielkiego (1382–1386). Od wcześniejszych zjazdówodróżniało go to, iż gromadził prócz członków rady monarszej także nieurzędniczą szlachtę. Doda−jmy, że nie wykształcona była jeszcze, znana już np. w Anglii XIV stulecia, zasada reprezentacjii w zjeździe mógł wziąć udział każdy szlachcic. Określano to jako udział viritim, czyli osobiście.”(w:) Sejm Polski 1493–1993. Wydawnictwo Sejmowe. Warszawa 1995, ss. 6–7. Dokładnie w 1493w Piotrkowie ustalił się sejm walny (król, senat i izba poselska) Rzeczpospolitej. Postanowieniazapadłe na nim dotyczyły i obowiązywały całe Królestwo. Szerzej na temat organizacji polskiegoparlamentu zobacz wspomniane wydawnictwo.

18Wypowiadanie tego typu tez świadczy o braku informacji na temat polskiego parlamentaryzmui zasad demokracji szlacheckiej, która była np. w XVI wieku wzorem dla innych krajów Europy.I ponownie należy odwołać się do cytowanego powyżej wydawnictwa, gdzie czytamy: „Schyłek XVIstulecia i wiek XVII przyniosły dalszy wzrost kompetencji sejmu. Przejął on nadania szlachectwa– nobilitacje (po 1578 r.), dysponował amnestią i prawem łaski. Od 1616 do sejmu należało wypowi−adanie wojny, zatwierdzanie traktatów pokojowych i przymierzy międzypaństwowych. Powoli teżsejm roztaczał coraz ściślejszą kontrolę nad działaniami króla, a u jego boku utworzono radę sen−atorów–rezydentów – sejmowy organ o charakterze doradczo–kontrolnym. Rosnące z czasem kom−petencje sejmu sprawiły, że od jego sprawnego działania zależał los całej Rzeczypospolitej. Bezzgody sejmu nie mogły być podjęte żadne ważne decyzje, jego paraliż groził więc poważnymi kon−sekwencjami. Sejmy zbierały się corocznie – czasem nawet częściej. Dopiero artykuły henrykow−skie (1573) określiły, iż sejm zwyczajny – ordynaryjny miał zbierać się co dwa lata i obradowaćprzez 6 tygodni, sejm nadzwyczajny zaś, zwoływany w nagłej potrzebie, trwać miał 2 do 4 tygod−ni.” [ss. 12–13] (…) „Obowiązywała zasada jednomyślności, przez co rozumiano brak sprzeciwu(nemine contradicente) Aż do połowy XVII wieku nie była ona rygorystycznie przestrzegana i częstozdarzało się, że przechodzono do porządku nad głosami protestującymi. Przy tzw. ucieraniu kon−

Page 168: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 51

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

stytucji zwyciężał zdrowy rozsądek, rozumowanie kategoriami całego państwa i wyrobienie polit−yczne przeważającej części parlamentarzystów. Zasada jednomyślności jednak nakładała na posłówkonieczność znajdowania argumentów pozwalających przekonać najoporniejszych, co sprzyjało ro−zwojowi kultury parlamentarnej. Tę prawidłowość potwierdza fakt, iż na 40 sejmów odbytychw latach 1550–1600 nie doszło do skutku 9, a w następnym pięćdziesięcioleciu na 46 – zaledwie 6.Zasadnicze zmiany przyniosła druga połowa wieku XVII. Możliwością ocalenia obrad przedzerwaniem było odbycie sejmu pod laska konfederacji – obowiązywała wtedy zasada większościgłosów.” [(w:) A. Rosner, M. Wąsowicz: Sejm Polski…, s. 15]. Informacje szwedzkich autorów sąwyraźnie zawężone, a ich źródła odnośnie polskiego sejmu i zasad jego funkcjonowania budzą is−totne merytoryczne wątpliwości. Nie chcemy w tym miejscu nawet sugerować, że czerpali oni teinformacje z tendencyjnych opracowań autorów piszących na zamówienie wrogo nastawionych doPolski polityków czy władców. Można by zwrócić uwagę, że podczas, gdy w Europie rozkwitałymonarchie absolutne, także i w Szwecji, w Rzeczpospolitej rozwijała się wprawdzie specyficzna,ale jednak forma demokracji. Znaleźć można tez autorów zachodnich, którzy wskazywali, że napozytywach i negatywach polskiej demokracji szlacheckiej budowano pewne projekty rozwojudemokracji w niektórych krajach Europy Zachodniej. Zdanie autorów szwedzkich może być właściwiezinterpretowane dopiero po wstępnych uwagach, które zamieszczono powyżej. Na podstawie kryzysui upadku pierwszej formy parlamentaryzmu oceniono całokształt polskiego systemu sprawowaniawładzy ustawodawczej. A zatem argumentując elementem oceniono całe zjawisko, co w świetlewszelkich praw logiki nosi znamiona istotnego błędu. Krytycznie też należy odnieść się do ocenyPolski i Litwy a nawet Niemiec, które są ewidentnie pomijane w obecnym opracowaniu.

19 I tak oto doświadczamy kolejnego błędu merytorycznego. Błąd ten dotyczy tak systemu polityczne−go – w aspekcie systemu władzy ustawodawczej czyli parlamentarnej (od sejmików do sejmów),jak i terytorialnej Królestwa i Wielkiego Księstwa Litewskiego. System parlamentarny w Królestwieto układ sejmów i sejmików. Niejednokrotnie dzisiejszy układ demokracji lokalnej mógłby być wzo−rowany na układzie sejmików polskich. System polskiego parlamentaryzmu przebiegał dwuto−rowo: dotyczył wyborów władcy oraz władzy ustawodawczej w państwie. Zagadnieniem wyborówwładcy zajmował się sejm konwokacyjny (elekcyjny). O zasadach sejmu pisano w powyższych przyp−isach. Dodajmy tylko kilka informacji o sejmikach. Wielokrotnie już wymieniani autorzy pracy„Sejm Polski…” tak opisali podstawowe rodzaje sejmików i ich role: „Obok sejmu najważniejsząinstytucja polskiego parlamentaryzmu był sejmik szlachecki, czyli zjazd szlachty województwa,ziemi czy – na Litwie – powiatu (patrz komentarz poniżej odnośnie struktury terytorialnej), naktórym podejmowano podstawowe dla tego terytorium i jego mieszkańców decyzje. Instytucja taspełniała wiele funkcji – w zależności więc od celu zgromadzenia nazywano sejmiki przedsejmowymi,relacyjnymi, kapturowymi, elekcyjnymi, deputackimi lub gospodarczymi. Często zresztą funkcjete łączyły się i w czasie jednego zjazdu szlachta wybierała np. deputata do Trybunału i słuchałarelacji z sejmu. Sejmiki – o czym już była mowa – to instytucja ukształtowana w Koronie, gdzie ichsieć ustabilizowała się w latach trzydziestych XVI w.; wiemy o zbierających się regularnie 7 sejmi−kach w Małopolsce, 9 w Wielkopolsce i 10 na Mazowszu. Wzorem koronnym powstawały sejmikiw innych prowincjach Rzeczypospolitej. Po zniesieniu autonomii Prus Królewskich i przyłączeniudo Korony Podlasia, Wołynia oraz Ukrainy Naddnieprzańskiej przybyło około 16 nowych sejmików,1 w Inflantach, a po Unii Lubelskiej dodatkowo 24 sejmiki litewskie. Ta liczba – z niewielkimizmianami uzależnionymi od sytuacji politycznej – utrzymywała się aż do rozbiorów. [ss. 17–18](…). „Sejmiki zbierały się zwołane przez króla lub dygnitarzy prowincjonalnych. Stały termin –określony prawem – miały tylko sejmiki deputackie i sejmik relacyjny na Litwie. Nie określononigdy ustawowo zakresu kompetencji sejmików – normował je zwyczaj i aktualne potrzeby. Pod−stawowa funkcją polityczna sejmiku – od czasu wykształcenia się zasady reprezentacji – był wybórposła na sejm. Sejmiki wyborcze zwoływane były przez króla na kilka tygodni przed sejmem wal−nym, w kolejności ustalonej specjalnym uniwersałem. Przedstawiano w nim sprawy, które królchciał poruszyć na sejmie – szczególnie podatkowe, i sytuację ogólna Rzeczypospolitej. Przybywającyna sejmik legat królewski odczytywał uniwersał i wyjaśniał dodatkowo motywy polityki królews−kiej. (…) Przed udaniem się na sejm posłowie gromadzili się na sejmikach generalnych, wspólnychdla całej prowincji, gdzie precyzowano wspólne stanowisko, łącząc często z trudem wypracowanymkompromisem żądania poszczególnych sejmików. [ss. 19, 20](…) Ważna i wzrastającą z czasemrolą sejmiku były jego funkcje samorządowe. (…) W czasach bezkrólewia porządek w ziemiachi powiatach utrzymywały wspomniane już sejmiki kapturowe. Wreszcie – sejmiki gospodarskie(tzw. boni ordinis), które podejmowały decyzje o trybie zbierania, a z czasem i nakładania podatków

Page 169: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 52

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

lokalnych, kontrolowały ziemski system fiskalny, ustalały zasady zaciągu tzw. żołnierza powiatowe−go, pozostającego na żołdzie sejmiku, wreszcie regulowały sprawy organizacyjno–porządkowe. Funk−cje i znaczenie tych sejmików rosły wraz z coraz gorszym działaniem i w końcu paraliżem sejmuwalnego, a także upadkiem znaczenia królewskiego urzędu starosty. Oba te czynniki zwiększałyzakres swobody działań szlacheckiego samorządu sejmikowego. [s. 21 ] (…) Sejmiki szlacheckiespełniały wiele funkcji, choć ich kompetencje i aktywność zmieniały się, a zależne były od sytuacjiRzeczypospolitej. Były silnie zakorzenione w lokalnym środowisku i odzwierciedlały właściwe muukłady polityczne, prestiżowe i sąsiedzkie, charakterystyczne dla szlacheckiej, sarmackiej kultu−ry. (…) Sejmiki były jednak – co warto podkreślić – szkołą myślenia politycznego szlachty, a w dobieświetności Rzeczypospolitej wykształciły w niej umiejętność patrzenia ponad partykularnymi in−teresami, myślenia kategoriami ogólnopaństwowymi, czego dowodem jest wiele sejmikowych uchwał.[s. 22]Druga struktura to podział administracyjny państwa. Nie będziemy się tu koncentrować na pierw−szych okresach istnienia państwa polskiego, a odniesiemy się tylko do czasu wskazanego przezautorów szwedzkich, a zatem „Rzeczypospolitej Obojga Narodów”. Składała się ona z KrólestwaPolskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Różniły się one pod względem podziału administra−cyjnego choć istniały wyraźne podobieństwa. W ramach Królestwa istniały prowincje składającesię z województw, w ich ramach „ziemie”, a te składały się z powiatów. I tak Królestwo składało sięz Prowincji małopolskiej (w niej Małopolska właściwa i województwa wschodnie) i Prowincji wielko−polskiej (Wielkopolska właściwa, Prusy i Mazowsze). Prowincję małopolską tworzyło jedenaściewojewództw: krakowskie, sandomierskie, lubelskie, podlaskie, ruskie, bełskie, podolskie, wołyńskie,bracławskie, kijowskie, czernichowskie. W obrębie prowincji wielkopolskiej znajdowało się dwa−naście województw: poznańskie, kaliskie, inowrocławskie, brzesko–kujawskie, łęczyckie, sieradz−kie, pomorskie, chełmińskie, malborskie, płockie, rawskie, mazowieckie. Każde województwoskładało się z ziem. Dla przykładu podajmy, że najwięcej ziem, bo dziesięć, wchodziło w składwojewództwa mazowieckiego. W najbardziej podstawowych źródłach historycznych, jak np. tablicehistoryczne można odnaleźć uwagę, że województwa ukształtowały się ostatecznie w początkachXV wieku, a później tworzone były na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej. (Zob. np. Tablicehistoryczne. Wydawnictwo Adamantan. Warszawa 1996, s. 149). Każda ziemia składała sięz powiatów, które w XIV wieku wyznaczały granice jurysdykcji sadów ziemskich. Później kształtowałsię system urzędów ziemskich. Nieco inaczej organizacja kształtowała się w Wielkim KsięstwieLitewskim. Ale i ono składało się z województw, których było dziewięć: wileńskie, trockie, now−ogródzkie, brzesko–litewskie, połockie, witebskie, mocisławskie, mińskie i smoleńskie (odpadłow 1667 r.). W Inflantach istniało jedno województwo – inflanckie (pomiędzy 1598 a 1620 trzy wo−jewództwa: wendenskie, derpskie i parnawskie). W zakończeniu do tej uwagi należy dodać, żestosownie do struktury województwa istniała przebogata, także i pod względem nazewnictwa –struktura urzędów i urzędników. Nie jest zatem możliwa do utrzymania teza, że Rzeczpospolitabyła kolosalnym kadłubem bez ujednoliconej struktury. Interesujące i znamienne jest, że autorzynawet nie spróbowali wskazać przyczyn upadku Polski w XVIII w. Sygnalizujemy też w tym mie−jscu, że ten „kolosalny kadłub” wydał pod koniec swego istnienia pierwszą w Europie – demokra−tyczna konstytucję w 1791 roku.

20Wypada przypomnieć, że rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii, a jednym z jej motorównapędowych było zastosowanie maszyn parowych, wynalazku angielskiego, do pracy w przemyślewłókienniczym, górnictwie i hutnictwie. Okres o którym piszą autorzy z Uppsali bywa bardzo częstookreślany jako tzw. druga rewolucja przemysłowa, a i w nim przodujące kraje to Anglia, Niemcy,USA i Francja. Spotęgowała ona przemiany pierwszej rewolucji przemysłowej. Należy przypom−nieć o słynnych, tzw. ustawach fabrycznych najpierw w Anglii z lat 1833–1860 (m.in. zakazującychpracy dzieciom poniżej lat 12, przekraczania 15 godzin pracy, zakaz pracy kobiet na nocnych zmi−anach i pod ziemią w kopalniach) oraz ustawach ubezpieczeniowych w Niemczech z lat 1883(chorobowe), 1884 (wypadkowe) 1889 (starcze). To Anglia i Niemcy są uważane za kolebki państwopiekuńczych, która to forma osiągnęła swój najbardziej znany model w Skandynawii w XX wie−ku.

21W kontekście tych wywodów należy przypomnieć, że na kontynencie europejskim, pierwszą ustawązasadniczą, i jak na swoje czasy demokratycznie rewolucyjną niemalże była polska Konstytucja3 Maja 1791 roku. Była to druga na świecie konstytucja po amerykańskiej z 1787 roku. Polskakonstytucja miała za zadanie ratować kraj przed kolejnymi rozbiorami ze strony Rosji, Austrii

Page 170: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 53

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

i Prus. W największym skrócie można powiedzieć, że Konstytucja 3 Maja wprowadzała: zasadypaństwa federacyjnego i jego reformę, zgodny z monteskiuszowskim podział władzy – ustawodawczaw rękach sejmu, wykonawcza w rękach króla dziedzicznego i Straży Praw, sądownicza w rękachsądów stanowych; demokratyczne zasady wyboru do sejmu. Co więcej, polska konstytucja byłaobwarowana ustawami wykonawczymi, została przyjęta przez wszystkie sejmiki szlacheckie (luty1792). Była też wzorem dla innych konstytucji, wprowadziła Polskę do powstającego kręgu kon−stytucjonalizmu światowego. Inna konstytucja, którą należy w omawianym kontekście odnotow−ać, to konstytucja francuska z 3 września 1791 roku. I ona wprowadziła trójpodział władzy orazcenzus majątkowy przy wyborach. Literatura na ten temat jest obszerna i to przede wszystkimw języku angielskim, dodajmy, że nawet Amerykanie odnotowali polską konstytucje pisząc histo−rie konstytucjonalizmu światowego. Bulwersować zatem może uwaga, że nawet car rosyjski zmus−zony był do powołania dumy (który to carat był odpowiedzialny za zdławienie demokratycznejodnowy Polski), przy nie zauważeniu tak doniosłego aktu, jakim była Konstytucja 3 Maja 1791w Polsce.

22Przypomnijmy, że pierwszy parlament powołał angielski król Edward I w 1295 roku (Great andModern Parliament). Wcześniej instytucje tego typu bez określania tego jako parlamentzapoczątkowały islandzkie Althingi około 930 roku. Nazwa „parlament” pochodzi z łacinyi pierwotnie oznaczała sądy feudalne książąt Normandii, a później w Anglii zjazdy panów feudal−nych (np. w 1215 r.). W „Dziejach świata” czytamy m.in.: „Nazwa »parlament« na oznaczenie zgro−madzenia prawodawczego ustaliła się w Anglii dopiero w II połowie XIV wieku. W XIV wieku ustaliłsię podział parlamentu na dwie izby: wyższą, Izbę Lordów, która tworzyli arcybiskupi, biskupi,opaci największych klasztorów i świeccy lordowie–baronowie oraz niższą, Izbę Gmin, składającąsię z rycerzy, reprezentujących hrabstwa i mieszczan.” [(w:) S. Arnold, W. Kurkiewicz, A. Tatomir,W. —urawski: Dzieje Świata. Chronologiczny przegląd ważniejszych wydarzeń. LSW. Warszawa1990, ss. 129–130]

23Nie można się zgodzić z tezą, że Finlandia była pierwszym na świecie krajem, który wprowadziłuniwersalne prawo wyborcze dla kobiet i mężczyzn. W świetle danych historycznych pierwsze kraje,które przyznały prawa wyborcze dla kobiet to Nowa Zelandia (1893) i Australia (1894). W USAlokalnie prawa te kobiety posiadały już od 1869 roku, ale w całym państwie dopiero od 1920 roku.Należy zauważyć, że w roku 1907 otrzymały je Norweżki, które ukończyły szkołę podstawową,a od 1913 roku wszystkie kobiety w tym kraju otrzymały te same prawa co mężczyźni. Polskiekobiety uzyskały prawa wyborcze w 1918 roku, Niemki w 1919, Szwedki w 1921, Brytyjki w 1928,Belgijki w 1948 roku.

24Jeśli potraktujemy te dane w kategoriach absolutnych, to należy zgodzić się z przedstawioną tezą.Jeśli jednak popatrzymy na społeczeństwa w sposób relatywny, to wydaje się, że jednym z takichprzykładów jest właśnie Polska, gdzie na ponad 40 mln ludności szacuje się mniejszości etnicznena ok. milion dwieście tysięcy.

25Należy dodać, do tej „uwagi”, że Kaszubi, to autochtoniczna grupa ludności słowiańskiej na Po−morzu, i że pomimo silnej i systematycznej germanizacji utrzymała swój słowiański rodowód. Wydajesię też, że wspomniana lokalizacja nie w pełni odpowiada dzisiejszej lokalizacji Kaszubów na Po−jezierzu Kaszubskim (w ramach Pojezierza Pomorskiego) oraz Pobrzeżu Kaszubskim.

26 I ponownie stereotyp, ten który szczególnie godzi w naród polski – o aktywnej pomocy Polakóww Holocauście. Nie można zanegować, że Polacy nie byli bez winy i niejednokrotnie uczestniczyliw roli donosicieli o miejscu ukrywania się Żydów, zagarniali część ich mienia, a nawet urządzalipogromy (w tym i te już po zakończeniu drugiej wojny światowej – Kielce). Większość jednak nar−odu polskiego cierpiała w podobnym stopniu co naród żydowski, doznając upokorzeniai eksterminacji w tych samych obozach zagłady reżimu hitlerowskich Niemiec (czego najlepiejdowodzą liczby i obszerna literatura problemu). To Polacy przyczynili się do przetrwania tej nacji,ukrywając Żydów (za co groziła kara śmierci dla całej rodziny, ukrywającej Żyda), czego najlep−szym dowodem jest ich największa reprezentacja wśród odznaczonych medalem „Sprawiedliwywśród narodów świata” nadawanym przez państwo Izrael tym, którzy pomagali Żydom w czasiedrugiej wojny światowej. W innych krajach Europy prześladowania Żydów były o wiele okrutnie−jsze niż to przypisywano Polakom, a dochodziło do sytuacji, że Niemcy musieli interweniowaćw celu hamowania działań prześladowczych (przykłady z Węgier). Wyważone stanowisko w sprawieudziału Polaków w tragedii narodu żydowskiego zajął w swojej pracy „Żydzi” Nicholas de Lange

Page 171: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 54

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Historia Regionu Bałtyckiego

(tyt. oryginału Atlas of the Jewish World”) (pol. wydanie. Świat Książki. Warszawa 1996, ss. 70–72).

27Były to lata 1014–1035, za panowania Kanuta Wielkiego, króla duńskiego. W skład królestwaKanuta wchodziły Dania, Norwegia i Anglia. Szlachta duńska otrzymała duże posiadłości napołudniu Anglii, a król zrównał w prawach Anglików i Duńczyków. Państwo Kanuta rozpadło siępo jego śmierci.

28Waldemar II zwany później Zwycięskim panował w latach 1202–1241 i przyczynił się do wzmoc−nienia i rozszerzenia państwa duńskiego. Utrzymał zwierzchność nad Pomorzem Zachodnim i zmusiłdo podległości księcia Mściwoja I, władcę Pomorza Gdańskiego. To właśnie za panowania Walde−mara II – Dania podbiła część Estonii. Jak opisał to Władysław Czaplinski: „Z walkami tymi łączysię też podanie o sztandarze z białym krzyżem na czerwonym polu, który miał wówczas być rzuco−ny z nieba Duńczykom. W każdym razie taki sztandar stał się potem sztandarem narodowymDuńczyków – aż do dnia dzisiejszego. Dalszą ekspansję Duńczyków zahamowała dopiero klęskaponiesiona przez Waldemara z rąk książąt północno–niemieckich pod Bornhoved w 1227 roku.”[(w:) Dzieje Danii nowożytnej 1500–1975. PWN. Warszawa 1982, s. 12].

29Według W. Czaplinskiego: „Przez dłuższy czas należała do Danii Islandia, która jednak w 1944roku zerwała z nią łączność ogłaszając się niezależną republiką”. [Tamże; s. 335]. W świetle in−nych źródeł historycznych, status niezależnego państwa o luźnej unii personalnej z Danią (osobamonarchy), Islandia zyskała po pierwszej wojnie światowej w 1918 roku.

Page 172: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

Emisje Przemysłowei Zanieczyszczenia Toksyczne

AutorzyPeter Backlund

Bjarne HolmbomErkki Leppäkoski

Uniwersytet w Åbo

TłumaczenieMirosław Nakonieczny

Zeszyt 5

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 173: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

Kolejna część poświęcona jest zanieczyszczeniom przemysłowym w re−gionie Morza Bałtyckiego i stanowi uzupełnienie 5 sesji telewizyjnejz serii „Środowisko Morza Bałtyckiego”. Ponieważ zanieczyszczenia prze−mysłowe są zasadniczo natury chemicznej, pewna podstawowa wiedzaz zakresu chemii jest niezbędna w celu zrozumienia niektórych partiitekstu.

Zanieczyszczenia przemysłowe omówione są tutaj w szerokiej perspekty−wie, obejmującej pełny obieg produktów przemysłowych. Istotne jest to,że powstają one nie tylko w zakładach przemysłowych, ale również np.podczas działalności wydobywczej, zabiegów leśnych, produkcji energii,używania różnorodnych środków transportu i wreszcie, co jest nie mniejważne, z samych produktów, które po zużyciu, zostają następnie przezużytkownika wyrzucone.

W krajach otaczających Morze Bałtyckie wytwarzana jest używana i wy−rzucana trudna do ogarnięcia ilość produktów przemysłowych. Wpływprzemysłu i jego produktów na środowisko jest wieloraki i złożony. Szcze−gółowy opis obciążenia środowiska, powodowanego przez wszystkie pro−dukty jakie powstają w rozmaitych gałęziach przemysłu jest niemożliwyw ograniczonym objętościowo rozdziale. Zatem, nacisk położony zostałna uwalnianie substancji toksycznych, szczególnie tych, które są trwałew środowisku i tym samym wywierają szkodliwy wpływ, również dale−ko od źródła swojej emisji, w naszym przypadku na rozległych obszarachregionu Morza Bałtyckiego.

Sama wiedza o zanieczyszczeniach i ich wpływie na środowisko nie polep−szy zbytnio kondycji Bałtyku. Można to osiągnąć tylko poprzez działaniatechniczne, polityczne lub prawne. Chociaż działania te są bardziej szcze−gółowo przedstawione w kolejnych częściach tej książki, już tutaj omó−wimy niektóre z głównych możliwości ograniczenia ilości uwalnianychzanieczyszczeń przemysłowych.

Konstruktywny wkład w powstanie tej części wniósł Lars Rydén, UlfErlingsson pomógł przy konstrukcji niektórych map a Benny Kullingeri Jane Duff czuwali nad układem tekstu i stroną językową (wersji angiel−skiej – przyp. tłum.).

Turku/Åbo, Styczeń 1992.

Peter Backlund,Bjarne Holmbom,Erkki Leppäkoski

Page 174: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA ...................................................................................................... 2

1. WPROWADZENIE ................................................................................................ 41.1. Od życia w zgodzie z przyrodą

do życia wśród produktów przemysłowych ..................................................... 41.2. Zanieczyszczenia przemysłowe

to nie tylko emisje z zakładów przemysłowych .............................................. 51.3. Co czyni substancję chemiczną niebezpieczną dla środowiska? ............... 61.4. Ocena stopnia narażenia ...................................................................................... 7

2. ZANIECZYSZCZENIA PRZEMYSŁOWE W REGIONIE BAŁTYKU ................................. 92.1. Zbyt wiele zanieczyszczeń ze zbyt wielu źródeł ............................................. 92.2. Główne źródła zanieczyszczeń przemysłowych ............................................ 102.3. Spalanie i spopielanie – niszczą,

lecz także wytwarzają zanieczyszczenia ........................................................ 112.4. Środki transportu także wytwarzają zanieczyszczenia ............................. 142.5. Rozmieszczenie związków chemicznych ........................................................ 16

3. TRWAŁE ZANIECZYSZCZENIA ORGANICZNE ....................................................... 173.1. Chlorowcowane związki organiczne –

od „Milczącej wiosny” do Morza Bałtyckiego dnia dzisiejszego ............... 173.2. Związki chlorowane wytwarzane przez

przemysł celulozowo–papierniczy .................................................................... 193.3. Pestycydy: DDT, toksafen i lindan .................................................................... 203.4. Produkty techniczne: polichlorowane bifenyle (związki PCB) ................ 233.5. Dioksyny – wyjątkowo toksyczne związki ...................................................... 253.6. Zanieczyszczenia ropą to nie tylko jej wycieki ............................................. 27

4. METALE CIĘŻKIE ............................................................................................ 294.1. Naturalne, ruchliwe i toksyczne ....................................................................... 294.2. Rtęć – szerokie rozprzestrzenianie się w powietrzu i wodzie ................... 304.3. Kadm – ciągle rosnący poziom ........................................................................... 324.4. Ołów – problem o malejącym znaczeniu ......................................................... 33

5. PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ: CO MOŻNA ZROBIĆ? ..................................... 345.1. Konieczne są gruntowne zmiany ...................................................................... 345.2. Zmiany dokonują się tylko dzięki zachętom lub naciskom ....................... 345.3. Pewne pozytywne zmiany są już widoczne, ale potrzeba ich więcej ...... 355.4. Rozwiązanie tkwi w czystej, bezodpadowej technologii

a nie w oczyszczaniu odpadów .......................................................................... 365.5. Odpady użytkownika – narastający problem ................................................ 37

6. PODSUMOWANIE .............................................................................................. 38

7. PIŚMIENNICTWO .............................................................................................. 39

Page 175: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 4

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

1.WPROWADZENIE

1.1. Od życia w zgodzie z przyrodądo życia wśród produktów przemysłowych

W początkach swego istnienia człowiekżył w harmonii z przyrodą. Jednakz chwilą, gdy opanował ogień urucho−mił tym samym proces, w którym po−wstają zanieczyszczenia. Aż do XIXwieku ograniczały się one zasadniczojedynie do nielicznych, istniejących du−żych miast. Źródłem zanieczyszczeńbyło głównie spalanie w celu ogrzewa−nia domostw i gotowania potraw, a ta−kże naturalne odpady ludzkie i zwie−rzęce.Przejście od życia blisko natury, opar−tego na rolnictwie indywidualnymi rzemiośle, do współczesnego społe−czeństwa uprzemysłowionego, nastę−powało stopniowo i z różną szybkościąw poszczególnych regionach. Ta „rewo−lucja przemysłowa” zaczęła się w An−glii w XVIII wieku. W krajach leżących nad Morzem Bałtyckim rozpoczęła się ona dużo później,tj. w latach 1850–1860. W krótkim czasie rewolucja przemysłowa spowodowała poważne pro−blemy środowiskowe.Produkcja przemysłowa stale wzrastała i ulegała znacznemu zróżnicowaniu, szczególnie odlat 50. naszego wieku do chwili obecnej. Jako przykład wzrostu produkcji przemysłowejprzedstawiono rozwój wytwarzania celulozy, papieru i kartonu w Finlandii (Ryc. 1).Niemniej jednak rozwój produkcji i konsumpcji wykazuje pewne oznaki spowolnienia. Gdziejest granica tego rozwoju? Wielu ludzi sądzi, że kraje uprzemysłowione zbliżają się aktualniedo tej granicy z powodu nadmiernie uciążliwego wpływu na środowisko oraz wyczerpywaniasię surowców naturalnych i źródeł energii. Jednakże jest wielu takich, którzy myślą, że pomimotego restrukturyzacja przemysłu w oparciu o nowe technologie, może umożliwić dalszy wzrostprodukcji.

Ryc. 1. Produkcja masy celulozowej (na eksport), papieru i te−ktury w Finlandii odzwierciedla zastraszający wzrost uprze−mysłowienia szczególnie od lat 50 [wg J. Pöyry, Nord.PulpPap. Res.J., Wydanie Specjalne 1987, str. 19].

Page 176: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

1.2. Zanieczyszczenia przemysłoweto nie tylko emisje z zakładów przemysłowych

Co to w ogóle jest przemysł i w jaki sposób powstaje zanieczyszczenie środowiska w społeczeń−stwach uprzemysłowionych. Uproszczony schemat blokowy produkcji przemysłowej naszkico−wano na Ryc. 2.Przemysł wytwarza produkty, które my jako konsumenci potrzebujemy lub chcemy mieć, a więcskłonni jesteśmy za nie zapłacić. Do wytworzenia takiego produktu niezbędne są surowce. Sąone pozyskiwane z natury, ale mogą być również odzyskiwane ze zużytych już produktów (jakotzw. surowce wtórne – przyp. tłum.). Surowce te z kolei są transportowane do zakładów prze−mysłowych, gdzie są przetwarzane na produkty, dzięki procesom chemicznym i mechanicznym.Do przebiegu tych procesów konieczne jest dostarczenie pewnej ilości energii. Energia ta możebyć wytwarzana np. przez spalanie olejów lub węgla w fabryce lub dostarczana z zewnątrz,z elektrowni.Procesy przemysłowe nigdy nie są doskonale czyste. Zawsze powstają jakieś produkty odpa−dowe: czy to w formie dymu ulatującego w powietrze, zanieczyszczonej wody odprowadzanejdo sieci wodnej lub odpadów stałych, które są gromadzone na powierzchni gruntu. Takie zanie−czyszczenia pochodzące z konkretnego źródła łatwo zwracają uwagę i są w większości przypad−ków monitorowane lub kontrolowane przez odpowiednie władze.Zanieczyszczenia przemysłowe obejmują nie tylko bezpośrednie emisje z zakładów produkcyj−nych. Fabrykę opuszcza przede wszystkim produkt finalny, który dopóki nie zostanie wyko−rzystany, zazwyczaj nie stanowi poważnego problemu dla środowiska. Pomyślmy o samocho−dach, nawozach sztucznych, pestycydach, proszkach do prania, żeby wymienić tylko kilka z nich.Jeśli zużyty produkt nie może być ponownie wykorzystany jako surowiec wtórny, zostaje wy−

Ryc. 2. Przepływ materii i energii w społeczeństwach uprzemysłowionych,ilustrujący cykl życiowy produktów przemysłowych.

Produkcjaenergii

SurowceProcesy

przemys³owe

Zanieczyszczeniepowietrza

Zawracanie do obiegu

Wycieki

Konsument

Odpadysta³e

Odpady

Zanieczyszczeniarozproszone

(Transport)

(Transport)(Transport)

Page 177: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

rzucony. W krajach uprzemysłowionych rozmaite wyrzucone produkty stanowią wielkie obcią−żenie dla środowiska. Zanieczyszczenie tego typu jest w większości rozproszone i jako takietrudne do zauważenia i monitorowania.Zatem, gdy mówimy o zanieczyszczeniu przemysłowym musimy wziąć pod uwagę pełną historięproduktów, poczynając od wydobycia surowców, a na zniszczeniu produktów finalnych kończąc.Ta idea analizy historii produktu (ang.: life–cycle analysis) została w ostatnich latach po−wszechnie przyjęta za podstawę dla oszacowania wpływu produktów przemysłowych na śro−dowisko. Zasada ta jest często określana jako śledzenie losów produktu „od kołyski aż po grób”.Oznacza to, że nie możemy obwiniać wyłącznie zakładów przemysłowych za istniejące za−nieczyszczenie. Musimy widzieć zagadnienie w szerszej perspektywie i spojrzeć na samychsiebie jako konsumentów oraz na nasz styl życia. W ostatnich kilku latach rozwinął się jed−nak pogląd, że to przemysł powinien być odpowiedzialny za swoje produkty „od kołyski aż pogrób” (czyli od momentu ich powstania aż do ich unicestwienia – przyp. tłum.).

1.3. Co czyni substancję chemicznąniebezpieczną dla środowiska?

Jak dotąd w literaturze z zakresu chemii opisano jakieś 10 milionów substancji chemicznych,zarówno organicznych jak i nieorganicznych. Corocznie opracowywanych jest około 300 tysię−cy nowych związków. Ocenia się, że 50 000 do 100 000 substancji używanych jest w różnychsektorach naszego uprzemysłowionego społeczeństwa. Nie wszystkie z nich są bezwarunkowogroźne dla organizmów żywych w ich środowisku. Istotnie tak może być, gdyż życie jest w za−sadzie chemią. Związki chemiczne są przez organizmy żywe wytwarzane, wykorzystywane i po−nownie rozkładane. Jednak zbyt wiele spośród substancji wytwarzanych w naszym uprzemy−słowionym społeczeństwie stanowi zagrożenie dla życia. Rozmieszczenie substancji chemicznejw środowisku, jej los, jak również efekty biologiczne uwarunkowane są przede wszystkim jejstrukturą chemiczną.Istotną właściwością, która czyni substancję groźną dla przyrody jest jej trwałość w środowi−sku. Związek, który jest rozkładany bardzo powoli, czy to chemicznie, czy biologiczne, pozostaniew ekosystemie przez długi czas i może być rozprowadzony daleko od źródła jego uwolnienia.Trwałość jest zwykle określana terminem „półokres trwania” (ang.: half–life), to jest czasempotrzebnym do rozłożenia połowy jego ilości. Półokres trwania jest wysoce zależny odotaczającego środowiska (wody, gleby, powietrza).Substancja może być groźna dla środowiska jeśli ma wysoką lipofilowość, tzn. łatwo rozpu−szcza się w tłuszczach. Substancje lipofilowe mogą łatwo przenikać przez błony komórkowei gromadzić się w organizmie, zwłaszcza w jego tkance tłuszczowej. Z kolei substancja rozpu−szczalna w wodzie (hydrofilowa) jest łatwo usuwana z ciała i nie jest pobierana przez organizmw takim samym stopniu jak związek lipofilowy. Rozpuszczalność substancji w tłuszczach określasię zwykle przez pomiar jej rozdziału pomiędzy warstwą lipofilowego rozpuszczalnika orga−nicznego (n–oktanol) a wodą.Niewątpliwie, toksyczność substancji chemicznej czyni ją groźną dla środowiska dopiero przyokreślonym stężeniu. Efekty toksyczne zwykle określa się jako ostre lub przewlekłe. Toksycz−ność ostra, inaczej letalna oznacza, że organizmy giną. Toksyczność przewlekła (lub chroniczna)występuje przy niższych stężeniach i wyraża się zmianami fizjologicznymi lub behawioralnymi,deformacjami, zaburzeniami rozrodu itp. Substancje, które mogą powodować zmiany w genach,czyli genotoksyczne, należy uważać za szczególnie groźne, ponieważ uszkodzenie może być prze−noszone na następne pokolenie. Zmiany genetyczne mogą również być przyczyną raka.Powszechnie znanymi przykładami takich groźnych dla środowiska substancji są DDT, związkiPCB (polichlorowane dwufenyle) i dioksyny. Do tej grupy substancji należą również niektóremetale ciężkie, zwłaszcza te, które mogą tworzyć lipofilowe związki metaloorganiczne, jak np.rtęć. Do ksenobiotyków, czyli substancji obcych dla organizmów żywych, celowo produkowanych

Page 178: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

przez nasze społeczeństwo należą pestycydy, chemikalia przemysłowe, produkty naftowe, środkiczyszczące i preparaty farmaceutyczne. Ponadto szeroka gama substancji powstaje jako nie−pożądane produkty uboczne, w procesach przemysłowych takich jak: wydobywanie kopalin,spalanie i spopielanie, produkcja papieru i celulozy oraz przetwórstwo metali.

1.4. Ocena stopnia narażeniaEfekt oddziaływania związku chemicznegozależy od jego stężenia w środowisku i czasudziałania. Aby ocenić narażenie roślin i zwierzątwodnych na związki chemiczne, niezbędne jestzrozumienie chemicznych, fizycznych i biologicz−nych własności, które wpływają na ich losyw środowisku (ang. environmental fate) (Gdziesię przemieszczają? Jak się zachowują w śro−dowisku? Czy są rozkładane do związków nie−toksycznych?) Konkretny związek będzie przeno−szony na różne odległości od źródła, rozpro−wadzany (najczęściej bardzo nierównomiernie)pomiędzy głównymi przedziałami środowiska(powietrzem, glebą–osadem i organizmami ży−wymi) i przekształcany do różnych substancjipotomnych, które mogą być bardziej lub mniejszkodliwe niż substancja wyjściowa, uwolnionado środowiska w początkowym źródle emisji (np.komin lub rura ściekowa).Substancje o niskiej lipofilności mają tendencjędo pozostawania w formie rozpuszczonej w wo−dzie, podczas gdy lipofilowe są łatwo absorbowa−ne i osadzane na drobnych cząsteczkach (zarów−no żywych – organicznych, jak i nieorganicz−nych). Związki chemiczne, które są lipofilowei zarazem lotne zwykle przemieszczają sięz wody do atmosfery. Narażenie środowiska kom−plikuje dalej fakt, że substancje są uwalnianew różnych stężeniach i w przeciągu różnego cza−su (od ostrego – wysoki poziom, do chronicznego– niski poziom; od ciągłego do sporadycznego(przypadkowego) oraz, że różna jest częstotliwośćekspozycji na nie. Czynnik toksyczny może byćuwalniany z zakładu przemysłowego do odbiera−jących go wód rytmicznie, przy czym taki typuwalniana może też występować z powodów pa−nujących warunków hydrograficznych, np.zmiennych kierunków prądów morskich. Rozpię−tość czasowa ekspozycji wynikająca z uwalnianiaokreślonego związku, może wahać się od minutdo miesięcy, a jego stężenia od 0 do 100%, czylimaksymalnego w danych warunkach.Końcowy los substancji zależy również od wła−ściwości narażonego na nią ekosystemu i jegozdolności do znoszenia lub modyfikowania od−

Substancje o poniższychwłaściwościach

są szczególnie groźnedla środowiska:

1. trwałe (trudno rozkładalne)2. lipofilowe

(rozpuszczalne w tłuszczach)3. toksyczne,

zwłaszcza genotoksyczne

CZYNNIK TOKSYCZNY

Każda substancja, która jestpotencjalnie toksyczna

KSENOBIOTYK

Związek chemiczny nie wytwa−rzany w przyrodzie, który niewchodzi w skład określonego

systemu biologicznego

TOKSYNA

Toksyczna substancjaorganiczna wytwarzana przez

żywy organizm

OCENA STOPNIA NARAŻENIA

Określenie ekspozycji organiz−mu wynikającej z uwolnienia,transportu i przemian związkuchemicznego w środowisku

Page 179: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

działywania zanieczyszczeń (uwarunkowanych zasoleniem, temperaturą, zawartością tlenu,pojemnością buforową, zawartością składników odżywczych, obecnością substancjihumusowych, występowaniem innych zanieczyszczeń, własnościami rozpatrywanych zbio−rowisk roślinnych i zwierzęcych itp.). Morze Bałtyckie charakteryzuje się wielką różnorodnościągradientów fizycznych, chemicznych i biologicznych, zarówno poziomych (północ–południei wschód–zachód) jak i pionowych (powierzchnia – warstwa denna). Wzdłuż tych gradientówwzrasta lub zmniejsza się względne zagrożenie stwarzane przez substancje chemiczne. Głów−ne z nich, takie jak gradient temperatury, czasu trwania pokrywy lodowej, zasolenia, zawar−tości tlenu i wielkości biomasy w wodzie i osadach, znacząco modyfikują zarówno warunkiekspozycji jak i potencjalne skutki substancji toksycznych. Należy pamiętać, że oddziaływanieniektórych wypływów pochodzenia przemysłowego nie jest takie same np. w Anglii, Danii,Estonii czy najbardziej wewnętrznych obszarach Zatoki Botnickiej.

Tab. 1. Istotne kryteria oceny rozmieszczenia i narażenia na substancje chemiczne.(Używane w obrębie krajów OECD – Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju).

Informacje podstawowe.● Nazwa (także synonimy) środka chemicznego● Wzór● Wyroby zawierające środek chemiczny● Czystość w %● Znane zanieczyszczenia● Zastosowanie; zbywane ilości na rynku● Ponowne wykorzystanie● Wielkość (lub %) uwalniana do środowiska

Właściwości fizyko–chemiczne● Ciężar cząsteczkowy● Ciężar właściwy● Rozpuszczalność w wodzie● Rozpuszczalność w tłuszczach● Punkt topnienia● Punkt wrzenia● Prężność pary● Lotność● Współczynnik podziału

(powietrze/woda, osady/woda, oktanol/woda)● Adsorpcja● Kompleksowanie● Ruchliwość w glebie

Informacje o degradacji● Degradacja fizyko–chemiczna w powietrzu, glebie i wodzie● Hydroliza w wodzie● Degradacja chemiczna (utlenianie i redukcja)● Chemiczne zapotrzebowanie na tlen (ChZT)● Biologiczne zapotrzebowanie na tlen (BZT)● Biodegradacja tlenowa i beztlenowa w powietrzu, wodzie i glebie● Okres półtrwania w powietrzu, wodzie i glebie● Degradacja całkowita w powietrzu, wodzie i glebie

Czynniki biologiczne● Bioakumulacja● Biotransformacja

Page 180: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

2.ZANIECZYSZCZENIA PRZEMYSŁOWE

W REGIONIE BAŁTYKU

2.1. Zbyt wiele zanieczyszczeń ze zbyt wielu źródełWielkie ilości substancji – oraz olbrzymia ich liczba – pochodzenia przemysłowego dociera każ−dego dnia do Bałtyku. Substancje te pochodzą ze źródeł punktowych na lądzie lub na morzu(np. zakłady przemysłowe, elektrownie, wysypiska odpadów, oczyszczalnie ścieków) lub roz−proszonych, źródeł niepun−ktowych za pośrednictwemrzek lub spływów lądowych(np. zanieczyszczenia rolnicze,odpady domowe i komunika−cyjne). Region Bałtyku otrzy−muje także zanieczyszczeniaprzenoszone wraz z masamipowietrza z odległych WyspBrytyjskich, obszarów EuropyŚrodkowej i Wschodniej, a na−wet z jeszcze dalszych regio−nów.Struktura przemysłu w po−szczególnych regionach wokółBałtyku jest dość różna. Roz−wój przemysłu uzależniony byłod dostępności surowców natu−ralnych (energii wodnej na pół−nocy, zasobów leśnych i rudmetali w Szwecji i Finlandii,łupku naftowego w Estonii,złóż metali, soli i węgla w Pol−sce).W Szwecji i Finlandii najważ−niejsze gałęzie stanowi prze−mysł metalowy i celulozowo–papierniczy, w Danii przeważaprzemysł spożywczy, podczasgdy Niemcy mają bardzo zróż−nicowaną strukturę przemy−słową. We wszystkich tych kra−jach przemysł ogólnie biorącunowocześnił się, a bezpośred−nie emisje na przestrzeni ostat−nich 10–15 lat uległy znaczne−mu zmniejszeniu. Jednakże

Ryc. 3. Niektóre większe regiony przemysłowe i pojedyncze zakładyprzemysłowe wybrzeża Regionu Bałtyckiego.

Wielkie miasta

Przemys³:

SymbolDzia³alno�æ przemys³owalub wyroby przemys³owe

G GórnictwoH Hutnictwo

CP Celuloza i papierCh ChemikaliaNS Nawozy sztuczneRR Rafinacja ropy¯ ¯ywno�æE Energia (Elektrownie)

�EA Elektrownie atomowe

Page 181: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

w skutek wyjątkowo dużej i urozmaiconej konsumpcji problemy związane z rozproszonym wpły−wem produktów przemysłowych nadal wymagają rozwiązania. Z drugiej strony wiele zakła−dów przemysłowych w Rosji, Estonii, Łotwie, Litwie i Polsce jest technologicznie przestarzałychi wymaga przebudowy niezbędnej do sprostania aktualnym wymaganiom ochrony środowiska.Chociaż spożycie na osobę w tych krajach jest stosunkowo niskie, również i tu istnieją problemyz zagospodarowaniem odpadów. Nadmierne ilości substancji odżywczych oraz zanieczyszczeńprzemysłowych przenoszone są do Bałtyku wraz z rzekami, ponieważ ścieki z miast i wiosek,jak również z zakładów przemysłowych są słabo oczyszczone lub w ogóle nie oczyszczone.Zatem, zarówno skład ilościowy jak i rodzaj zanieczyszczeń są znacząco różne w różnych pod−regionach Bałtyku. Ilość zanieczyszczeń pochodzenia atmosferycznego jest większa w częścipołudniowej niż w północnej z powodu większego zagęszczenia ludności i wyższego stopniauprzemysłowienia oraz bardziej rozległego transportu powietrznego zanieczyszczeń z odległychobszarów. Morze Botnickie i Zatoka Botnicka są zanieczyszczane głównie przez źródła zloka−lizowane w Szwecji i Finlandii, chociaż niektóre z zanieczyszczeń docierają tutaj wraz z prądamiwody i wiatrami z południa. Istnieją dość dokładne dane dotyczące łącznych emisji z głównychźródeł punktowych w regionie Bałtyku, z wyjątkiem kilku działów przemysłowych z krajówwschodnich. Jednakże dane dotyczące poszczególnych związków są niedostateczne. Krajowestatystyki obejmują dość ograniczoną ich liczbę, a spora ilość informacji jest utrzymywana w ta−jemnicy. Najbardziej wiarygodne dane do celów analizy stopnia narażenia zgromadzono dlasubstancji nowych, które mają być dopiero zarejestrowane oraz dla tych, które wytwarzanesą w dużych ilościach. Nadal jednak najtrudniejszy problem kryje się w olbrzymich emisjachpochodzących ze źródeł rozproszonych, nie punktowych. Są one wyjątkowo trudne do rejestro−wania i tym samym pozostają w większości nieznane.Nasza znajomość rozmieszczenia i skutków działania substancji zagrażających środowisku jestdalece niekompletna. Jeszcze mniej wiadomo o interakcjach pomiędzy tymi substancjami a pod−wyższonym poziomem substancji odżywczych, zmniejszoną zawartością tlenu w warstwie wódgłębinowych i skutkach połączonego działania dwóch i więcej związków. Na dodatek Morze Bał−tyckie jest bardzo szczególnym odbiorcą (sezonowość, niskie zasolenie, nietypowe organizmy),z czego wynika, że dostępna wiedza o skutkach działania substancji toksycznych w warunkachpełnomorskich lub słodkowodnych niekoniecznie da się zastosować w tym przypadku.

2.2. Główne źródła zanieczyszczeń przemysłowychW krajach sąsiadujących z Morzem Bałtyckim istnieje bardzo wiele gałęzi przemysłowych. Naj−ważniejsze z nich z punktu widzenia zanieczyszczenia zestawiono w Tab. 2.Przemysł celulozowo–papierniczy i przemysł metalowy są najpoważniejszymi źródłami za−nieczyszczeń antropogenicznych w północnej części Bałtyku (Ryc. 3). Dziesięć z piętnastuistniejących w Szwecji zakładów celulozowych zlokalizowanych jest wzdłuż wybrzeża Bałty−ku a kolejne dwa na brzegach wód śródlądowych, połączonych z Bałtykiem. Większość fińskichpapierni leży nad wodami śródlądowymi uchodzącymi do Zatoki Fińskiej. Huta miedzi w Rön−nskär (poza Skelleftea), zakład produkcji dwutlenku tytanu w Pori i huta metali w Harjavalta(poza Pori) są najważniejszymi punktowymi źródłami metali ciężkich i kwasów nieorganicznychna obszarze Zatoki Botnickiej i Morza Botnickiego.Bałtyk Właściwy jest silnie zanieczyszczony ze źródeł wzdłuż wschodniego i południowo–wschodniego wybrzeża. Okolice tych regionów są silnie uprzemysłowione i gęsto zaludnione.W szczególności polskie rzeki (Wisła, Odra), okolice St. Petersburga i okręgi przemysłowe w pół−nocnej Estonii (jak np. Narwa, Sillamäe, Kohtla–Järve) mają istotny udział w całkowitej emisjizanieczyszczeń do Bałtyku Właściwego.Główna część zanieczyszczeń z Estonii, Łotwy i Litwy pochodzi z miast: Tallina, Rygi, Kownai Wilna, i jest skutkiem miernego oczyszczania ścieków. Kąpiel na wielu plażach w tych kra−jach została zabroniona z powodu nadmiernego zanieczyszczenia bakteryjnego.

Page 182: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

W obrębie każdej gałę−zi przemysłu wymie−nionej w Tab. 2 istnie−je bardzo wiele źródełzanieczyszczeń a każdez nich emituje całą ichgamę. Ilustruje to za−mieszczona dalej listawypływów i emisji uwal−nianych przez przemysłżelaza, stali i metalinieżelaznych.Głównym źródłem za−nieczyszczenia jest mia−sto St. Petersburg z jego5 milionami mieszkań−ców. Całkowita emisjazwiązków chemicznychdo atmosfery wynositam szacunkowo aż470 000 ton na rok tojest ponad 1 000 000 kgdziennie. Większośćtych emisji (około 60%)pochodzi z ruchu komu−nikacyjnego, a jakieś32% z rozmaitej dzia−łalności przemysłowej(Ryc. 4). Stosunkowoduże ilości ścieków miej−skich stanowią kolejnypoważny problem. Każ−dego dnia wypływa stąd około 4,4 miliona m3 ścieków (zawierających mniej więcej 2 000 tonzwiązków chemicznych). Daje to 1,6 km3 ścieków rocznie. Większość z nich (73%) stanowią od−pady domowe i szacuje się, że jakieś 50–70% zanieczyszczeń wpływa do rzeki Newy lub ZatokiNewskiej bez jakiegokolwiek oczyszczenia.Intensywne przetwórstwo łupku naftowego w północno–wschodniej Estonii stanowi główneźródło metali ciężkich i fenoli na tym obszarze. Każdego roku ulatuje do atmosfery mniej wię−cej 200 000 ton lotnego popiołu (zawierającego duże ilości metali ciężkich). W tych spalinachnajwięcej jest ołowiu (36 ton/rok), cynku (36 ton/rok), miedzi (6,6 tony/rok), kadmu (0,8 tony/rok) i rtęci (0,04 tony/rok).

2.3. Spalanie i spopielanie – niszczą,lecz także wytwarzają zanieczyszczenia

Procesy spalania w celu uzyskania energii i spopielenia odpadów są dwoma głównymi źródłamizanieczyszczeń atmosfery. W dzisiejszych czasach, większość całkowitej produkcji energii jestoparta na spalaniu paliw organicznych takich jak węgiel, ropa naftowa, naturalne gazy, drewnoi torf, i nie ma przesłanek aby wierzyć, że sytuacja ta zmieni w znaczący sposób w najbliższejprzyszłości.Emisje pochodzące ze spalania, które śledzone są w ostatnich latach z największą uwagą,zawierają dwutlenek węgla (CO2), dwutlenek siarki (SO2) i różne tlenki azotu (NOx). Tlenki te

Tab. 2. Gałęzie przemysłu o największym udziale zanieczyszczeń.

Gałąź Główne produkty Główne zanieczyszczenia

Górnictwo Węgiel brunatny, Odpady stałe, metalewęgiel kamienny, ciężkie, sól, pyłrudy metali, minerały, sól

Energetyka Elektryczność, Popiół, pył, SO2, NOX,para wodna PAH, metale ciężkie,

dioksynyPrzemysł Celuloza, papier, Związki organiczne

celulozowo– tektura zużywające tlen (ChZT, BZT)papierniczy Związki chloroorganiczne

włącznie z dioksynamiHutnictwo Żeliwo, stal, aluminium, Metale ciężkie, SO2, NOX,

chrom, nikiel dioksynyPrzemysł Przetwarzanie Odpady stałe, metale ciężkie,

metalurgiczny różnych metali rozpuszczalniki, olejWydobycie Cement, wapno, Pył, kwasy, sole,minerałów TiO2, sól metale ciężkie

Przemysł Podstawowe środki che− NOX, SO2

chemiczny miczne, nawozy sztuczneProdukty ropopochodne Odpady stałe,i przemysłu petrochemicz− metale ciężkienegoTworzywa sztuczne i gumaPreparaty farmaceutyczne Złożone mieszaninyChemikalia specjalnego związków chemicznychzastosowania

Przemysł Produkty spożywcze, Związki organicznespożywczy cukier zużywające tlen, P, N

Page 183: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

uważa się za główną część zanieczyszczeń gazówspalinowych. Dwutlenek węgla ma tutaj znacze−nie specjalne, z tego względu, że spalanie jest taknaprawdę procesem, w którym jest on uwalnianyw trakcie uzyskiwania energii. Jest niemożliwymuniknięcie emisji dwutlenku węgla i równoczesneotrzymywanie wzrastających ilości energii.Dwutlenek siarki i tlenki azotu są kluczowymczynnikiem powodującym zakwaszenie. Dwutle−nek siarki tworzy się w trakcie procesu spalania,z paliw zawierających siarkę. Wyższa zawartośćsiarki w paliwie to wyższe stężenie dwutlenkusiarki w gazach spalinowych. Paliwa charaktery−zują się dużym zróżnicowaniem jej zawartości.Węgiel i ropa naftowa mogą zawierać znaczne jejilości (np. zawartość siarki w polskim węglu wynosiokoło 1%, a w niektórych gatunkach ropy naftowejaż 3%), natomiast gaz ziemny jest całkowicie odniej wolny. Tlenki azotu tworzą się z azotu zawar−tego w paliwach, ale głównie w wyniku reakcji po−między tlenem i azotem obecnym w powietrzu. Re−akcje chemiczne w atmosferze przekształcają tlen−ki siarki i azotu odpowiednio w kwas siarkowy(H2SO4) i kwas azotowy (HNO3) co zilustrowano naRyc. 5. Kwas siarkowy kondensuje się na kropel−kach, rozpuszcza w wilgoci powietrza (krople de−szczu lub chmury) i wydziela się wraz z opadamiatmosferycznymi. Kwas siarkowy w formie rozpu−szczonej występuje w postaci ujemnie naładowa−nych jonów siarkowych (SO2

2−) i dodatnio nałado−

Zanieczyszczenia wód

�cieki miejskie73%

Przemys³14%

Elektrownie11%

Inne2%

Zanieczyszczenie powietrza

Ruch drogowy59%

Miasto9%

Przemys³i energetyka

32%

Ryc. 4. Sektory gospodarki mające udział w za−nieczyszczeniu powietrza i uwalnianiu ściekóww St. Petersburgu.

Zestawienie głównych wypływów i emisjiuwalnianych przez przemysł żelaza, stali i metali nieżelaznych

● metale ciężkie, takie jak arsen, kadm, miedź, ołów, rtęć itp. z zakładów przetwórstwa rudi innej przeróbki metali, pył metaliczny (tj. tlenek żelaza, ołów, cynk, kadm, chrom i nikiel)z zakładów żelaza i stali; metale te dostają się do środowiska w postaci emisji do atmosferyi wody, oraz wskutek składowania odpadów

● gazy przemysłowe zawierające dioksyny pochodzące z zakładów żelaza, stali i metali nieżelaznych● siarka z pieców hutniczych zużywających surowce zawierające siarkę● trwałe substancje organiczne takie jak PAH (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne)

z koksowni (wycieki z pieców podczas koksowania i gaszenia), hut aluminium, z produkcji ele−ktrod grafitowych itd.

● olej z różnych procesów obróbki● tlenki azotu z koksowni● mikroelementy z procesu wytrawiania stali nierdzewnej (w kąpielach trawiących) i wypływów

z koksowni● tlenki siarki i azotu z zakładów wytwarzających energię● inne związki z przemysłu przetwórczego różnych dziedzin

Wg “Northern Europe's Seas – Northern Europe's Environment”. Raport na Międzynarodową Konferencję RadyPółnocnej na temat Zanieczyszczenia Mórz, 16–18 października 1989.

Page 184: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

wanych jonów wodorowych (H+).Kwas azotowy może pojawić sięzarówno w postaci gazoweja równie dobrze w formie skon−densowanej. Może on skraplaćsię zarówno jako taki („suchy”HNO3) lub zostać wypłukanyprzez deszcz w formie ujemnienaładowanych jonów azotowych(NO3

−) i dodatnio naładowanychjonów wodorowych.Wskutek wysokiej zdolności bu−forowania wód Morza Bałty−ckiego, nie odnotowano bezpo−średnich zmian pH w postacizakwaszenia. Jednakże dlawielu wrażliwych jezior zakwa−szenie zaczyna być poważnymzagrożeniem. Pojawiają się tamtakże problemy dodatkowe.Opad kwaśnych deszczów naobszarach osuszanych możeuwolnić z gleby metale, takiejak miedź, cynk, ołów, kadmi glin, a rzeki dostarczą je domorza. Niska pojemność buforo−wania gleby i źródeł wody wkró−tce ujawni efekty procesu za−kwaszenia.Obok tlenku siarki i tlenkówazotu, w procesach spalania po−wstają ponadto i uwalnia siękilka związków organicznychi metale ciężkie, w tym wę−glowodory wielopierścieniowe(PAH), chlorowane związki or−ganiczne (np. dioksyny) i rtęć,aby wymienić tylko powsze−chnie znane przykłady (patrztakże Ryc. 6).Ilości organicznych substancjizanieczyszczających i metali ciężkich w spalinach gazów wylotowych zależą od trzechczynników:1. paliwa2. technik spalania i3. wydajności systemów oczyszczania gazów

W teorii, wszystkie rodzaje paliw mogą zostać spalone w taki sposób, że nie będzie uwolnionychszkodliwych produktów ubocznych. Jest to tylko kwestią wyboru odpowiednich warunków pro−cesu spalania i technik oczyszczania spalin. W przeciwnym razie prawdą jest, że nawet naj−bardziej czyste paliwa organiczne (gaz ziemny) mogą wytwarzać poważne ilości szkodliwychproduktów ubocznych jeśli warunki procesu spalania nie będą odpowiednie. Jest to w pierwszymrzędzie problem ekonomiczny, a nie ściśle techniczny.

utlenianie reakcje

utlenianie, etc.

HNO3

SO4

2-

NO3

-

SO2H SO2 4

H+

H+

NO2

Ryc. 5. Uproszczony schemat przemian dwutlenku siarki i tlenkówazotu w kwasy nieorganiczne w atmosferze.

1

2

3

0

1980

1991

docelowo

Siarkaw oleju

napêdowym

Siarka w lekkimoleju opa³owym

Siarka w ciê¿kimoleju opa³owym

(mazucie)

stê¿enie [g/l]

O³ów w benzynie

Ryc. 6. Zawartość siarki w paliwach olejowych i benzynie w Finlan−dii w latach 1980 i 1991, oraz zamierzone wartości docelowe na lata90 [Dane wg Neste Corporation, Finlandia].

Page 185: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Organiczne produkty uboczne będą formować się jeśli proces spalania będzie niepełny.Kiedy tylko temperatura w urządzeniach spalających podwyższy się do ponad 1000°C, toskładniki organiczne paliwa rozkładają się do ich nieszkodliwych składowych. Nie jest jednakżemożliwe uzyskanie takich temperatur w większości małych urządzeń spalających.

Węglowodory wielopierścieniowe, PAH są najbardziej istotnym organicznym produktemubocznym, tworzącym się w wyniku niepełnego spalania paliw organicznych. Mogą pojawićsię zarówno w formie gazowej jak i związanej ze substancjami stałymi, zawieszonymi w po−wietrzu. W wodzie wiążą się zazwyczaj z cząstkami materii, są więc zatem łatwo usuwane ześciekami. PAH tworzy się szczególnie w czasie spalania drewna w małych paleniskach, np. w do−mowych piecach, saunach itp. Jego poziomy w gazach spalinowych są zazwyczaj rzędu µg/m3

(1 µg = 10−6g). W jednostkach, gdzie spala się na dużą skalę, jak elektrownie, emisje PAH mogąbyć dzisiaj skutecznie kontrolowane w wyniku udoskonalenia technik spalania i zastosowanieefektywnych systemów oczyszczania.

Chlorowane związki organiczne jako produkty uboczne powstają w czasie niekompletnegospalania materiałów zawierających chlor. Przyczyną ich emisji są przede wszystkim stałe od−pady miejskie (takie jak tworzywa sztuczne PCW), odpady szpitalne i odpady chemiczne. Stę−żenia związków chlorowanych w gazach wylotowych są zazwyczaj na poziomie ng/m3, tj. trzyrzędy wielkości mniejsze niż normalna emisja PAH.

Wiele paliw zawiera znaczne ilości metali ciężkich jako naturalnych składników. Szczęśliwiewiększość z nich jest łatwo absorbowana przez popiół pozostający po spalaniu i zatem możebyć wychwycona przez systemy oczyszczania (filtry) w urządzeniach spalających. Szacuje się,że mniej niż 1% metali ciężkich obecnych w wylotowych gazach spalinowych, uwalnia się doatmosfery z nowoczesnych zespołów spalających.

2.4. Środki transportu także wytwarzają zanieczyszczeniaJak zilustrowano na Ryc. 2, transport jest niezbędnym elementem naszego przemysłowegospołeczeństwa. Używa się go do dostarczenia surowców do zakładów przemysłowych, półpro−duktów do ostatecznego przetworzenia, wyrobów finalnych do konsumentów i zużytych pro−duktów do miejsc ich składowania lub zakładów powtórnego przerobu. W dodatku, ludzie po−dróżują coraz więcej zarówno do pracy jak i w celach rekreacyjnych.Współcześnie, większość środków transportu napędzana jest dzięki spalaniu produktów ropynaftowej. Także pojazdy elektryczne, takie jak pociągi, zawdzięczają większość swojej energiiprocesom spalania paliw. Zatem, bezpośrednie zanieczyszczenia pochodzące ze środków trans−portu są podobne do tych otrzymywanych z powszechnych procesów spalania i zasadniczo takżeskładają się z tlenków siarki i azotu, PAH i innych węglowodorów, dioksyn oraz metali ciężkich.Emisje spalin z ciężarówek, samochodów osobowych i statków są w istotny sposóbzdeterminowane przez:● ilość zużytego paliwa● czystość paliwa, szczególnie pod względem zawartości siarki i metali ciężkich● procesy spalania w silniku● używanie urządzeń oczyszczających spaliny np. konwektory katalityczne (katalizatory –

przyp. tłum.).

Różnorodne paliwa olejowe charakteryzuje ogromne zróżnicowanie w zawartości siarki (Ryc. 6).Ciężki olej opałowy (mazut – przyp. tłum.) używany na wielkich statkach towarowych i pasa−żerskich zawiera o wiele więcej siarki niż olej napędowy używany w pojazdach z silnikiem Dieslai lekki olej opałowy, używany na niektórych mniejszych statkach. Także mniej siarki jestw benzynie używanej do mniejszych samochodów i łodzi. Z drugiej strony, benzyna wysokook−tanowa zawiera związki ołowiu.

Page 186: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

W Niemczech, Danii, Szwecji i Finlandii w użyciu jest o wiele więcej samochodów niż w innychkrajach leżących nad Bałtykiem, a ich liczba wciąż rośnie. Z drugiej strony w ostatnich latach,paliwa stają się coraz bardziej czyste (Ryc. 6), a w wielu krajach katalizatory zaczynają byćobowiązkowe dla samochodów napędzanych benzyną. Konwektory katalityczne wydajnie usu−wają tlenek węgla, węglowodory i tlenki azotu.Ruch uliczny, poza emisją spalin, wywołuje jeszcze inne obciążenia dla środowiska. Wytworzonesamochody muszą być wcześniej czy później wyrzucone. Zużywane i wyrzucane są także wy−produkowane opony, a sama eksploatacja samochodów powoduje zużywanie wielu specyficznychchemikaliów. W dodatku, drogi mają nieuchronny wpływ na otaczający krajobraz.

Żegluga, wydobycie ropy i gazu, praca portów

Zanieczyszczenia z powyższych rodzajów działalnościmogą dostawać się do morza w różny sposób, w tym także przez:

● katastrofy statków na morzu (uwalnianie ropy, chemikaliów lub materiałów radioaktywnych)● awarie związane z wydobyciem ropy lub gazu (wytryski, eksplozje, pożary)● wypływy ropy, ścieków itd. ze statków w czasie ich obsługi (zarówno legalne wypływy wynikające

z prac obsługowych jak i wypływy nielegalne, np. w czasie zakazanego prawem czyszczeniazbiorników na morzu)

● powtarzające się wypływy ropy z platform wiertniczych● rozlania w czasie załadunku i rozładunku oraz innych prac portowych● morskie zwałowanie lub spopielanie odpadów na morzu● traktowanie kadłubów statków, urządzeń portowych itp. farbami cynoorganicznymi

Najważniejsze substancje, które mogą być uwalniane i rozpraszane w powyższy sposób to:

● węglowodory – produkty z ropy w różnej postaci – zarówno w dużych objętościach w krótkimczasie w wyniku katastrof (wypływ ostry) jak i w małych ilościach przez długi czas (wypływchroniczny lub rozproszony, który jednocześnie przejawia się większym, całkowitym ładunkiemna rok, niż wypływ ostry); wypływy chroniczne pochodzące zarówno ze źródeł mieszczących sięna lądzie jak i z procesów produkcyjnych poza pasem wybrzeża.

● ropa i chemikalia zawarte w iłowych płuczkach wiertniczych (które przedostają się do morzawokół platform wiertniczych), oraz w wodzie powydobywczej ropy

● chemikalia przewożone przez statki, które mogą zostać uwolnione w przypadku awarii lubnieuwagi obsługi w porcie

● śmieci – włącznie z tworzywami sztucznymi i innymi materiałami które nie ulegają łatwej de−gradacji – ze statków i działań na wybrzeżu

● związki cynoorganiczne, używane przeciw obrastaniu kadłubów statków, konstrukcji portowych,sprzętu rybackiego itp. przez rośliny i zwierzęta; rozpraszają się one bezpośrednio do wodyz łodzi jak i pośrednio, kiedy muł w czasie por towych prac pogłębiających jest usuwanyi ponownie składowany, a odłożone w nim metale ciężkie są ponownie uwalniane z tej mies−zaniny związków

● węglowodory chlorowcowane (sześciochlorobenzen, oktachlorostyren itp.), kwas solnyi dioksyny z procesów spopielania odpadów na morzu

● substancje radioaktywne, uwalniane w wyniku wypadków związanych z przewozem paliwa nuk−learnego lub składowaniem radioaktywnych odpadów

Wg “Northern Europe's Seas – Northern Europe's Environment”. Raport na Międzynarodową Konferencję RadyPółnocnej na temat Zanieczyszczenia Mórz, 16–18 października 1989.

Page 187: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Jednak najbardziej dramatyczne przypadki powodujące zanieczyszczenie Morza Bałtyckiegozwiązane są z katastrofami tankowców. Mniej lub bardziej ciągłe, rozproszone przenikanieprzewożonych produktów naftowych do Bałtyku jest mniej zauważalne, chociaż całkowity ichwpływ do wód jest szacowany na 40 000–50 000 ton na rok. Wartości te powinny być porównanez sześcioma tysiącami ton uwolnionej ropy w czasie, jak dotychczas największej i najpoważ−niejszej katastrofy spowodowanej przez tankowiec Antonio Gramsci w rejonie Ventspils na Łot−wie, w 1979 roku. Jednak w przyszłości, nie można wykluczyć jeszcze większych katastrof, cho−ciaż większość tankowców i chemikaliowców, jak i wytyczone dla nich trasy zapewniają obecnieznacznie większe bezpieczeństwo transportu aniżeli w jeszcze niedalekiej przeszłości. Możliweprzyszłe zagrożenie może być spowodowane wydobywaniem w regionie Bałtyku ropy naftowej.Ograniczone jej wydobycie już ma miejsce na południowym Bałtyku i prowadzone są dalszebadania mające na celu znalezienie kolejnych, roponośnych złóż.

2.5. Rozmieszczenie związków chemicznychEmisja toksycznych substancji zanieczyszczających środowisko Morza Bałtyckiego jest nie tyleproblemem lokalnym, ale raczej globalnym. Zanieczyszczenia rozmieszczają się zazwyczaj w kil−ku środowiskach (woda, osady, flora i fauna oraz powietrze) a względne poziomy stężeń w po−szczególnych składowych środowiska mogą niemało się różnić, zależnie od fizyko–chemicznychwłaściwości rozpatrywanych związków chemicznych i od przeważających warunków śro−dowiskowych.Chlorowane związki organiczne pochodzące z przemysłu celulozowo–papierniczego znalezio−no rozproszone wskroś poszczególnych warstw wody na dużych obszarach Morza Bałtyckiego.Jednakże trwałość związków chlorowanych pozwala znajdować je na obszarach dalekich odjakichkolwiek możliwych do zidentyfikowania źródeł emisji. Jedynym wyjaśnieniem tego faktuwydaje się rozpraszanie przez atmosferę na dalekie odległości. W północno–zachodniej Euro−pie przeważające wiatry wieją ku północy z regionów w pobliżu równika. Kiedy powietrze sięschładza w regionach bardziej na północ, zanieczyszczenia organiczne ulegają kondensacji i sąbezpośrednio odkładane na powierzchnię ziemi lub do morza, albo są wymywane przez deszcz.Oczywiście nie jest to problem tylko obszaru Bałtyku jako takiego, ale jest to ogólny i ogromnyproblem dnia dzisiejszego, gdyż ciągle będzie wzrastała ilość substancji toksycznych dostarczanychdo stref polarnych, gdzie są one mniej ruchliwe i bardziej trwałe. Wynikiem tego są znacznie wyższestężenia kilku chlorowa−nych substancji toksycz−nych (np. związków PCB)w mleku kobiet z plemie−nia Inuit w północnej Ka−nadzie, w porównaniuz kobietami z innych częściświata. Na niektórych ob−szarach Arktyki stężeniawielochlorowanych związ−ków chemicznych w ry−bach, fokach i niedźwie−dziach polarnych są takwysokie, że mieszkańcytych regionów mają dzien−ny pobór tych związkówwyraźnie przekraczającynormy zalecane przezWHO (Światową Organiza−cję Zdrowia – przyp. tłum.).

OSADY

ATMOSFERA

STR¥CANIE

�RODOWISKOL¥DOWE

Adsorpcja na cz¹stkach

�RODOWISKO WODNEAdsorpcja nazawiesinachcia³a sta³ego

Stanrozpuszczenia

Stangazowy

Ryc. 7. Rozmieszczenie substancji chemicznych w różnych przedziałach środowiska.

Page 188: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

3.TRWAŁE ZANIECZYSZCZENIA

ORGANICZNE

3.1. Chlorowcowane związki organiczne – od „Milczącej wiosny”do Morza Bałtyckiego dnia dzisiejszego

Chlorowcowane związki organiczne tworząniebezpieczną grupę zanieczyszczeń Morza Bał−tyckiego. Większość z tych związków jest chlo−rowcowanych chlorem i wskutek tego są onezwane chlorowanymi związkami organicz−nymi. Często są one trwałe, lipofilowe i toksy−czne. W uproszczeniu biorąc, praktyczną zasadąjest, że im więcej cząsteczka organiczna zawieraatomów pierwiastków z grupy chlorowców, tymbardziej będzie trwała. W dodatku ich trwałośćjest powiązana z umiejscowieniem atomów chlo−rowców w cząsteczce i strukturą samej czą−steczki wyjściowej. Węglowodory i etery zawie−rające więcej niż pięć atomów chloru są szcze−gólnie szkodliwe dla środowiska.Polichlorowane pestycydy (DDT, toksafen,lindan), chlorowane produkty techniczne (zwią−zki PCB) i chlorowane produkty uboczne w ście−kach pochodzących z procesu bielenia w przemy−śle celulozowo–papierniczym (chlorowanefenole, gwajakole, dioksyny i furanony) sąw ostatnich latach szczególnie uważnie śle−dzone. Należy zwrócić uwagę na fakt, że związkichlorowcowane są także wytwarzane w pro−cesach naturalnych (np. przez lądowe roślinyi mikroorganizmy, organizmy morskie i wy−buchy wulkanów). Jednakże tylko część z tychnaturalnie produkowanych organochlorowcówulega bioakumulacji. Ostatnio przyjęto kilkagrup parametrów do wyrażenia całkowitej ilościchlorowcowanej materii organicznej w próbkachze środowiska. AOX (absorbowalny organiczniezwiązany chlorowiec) i EOCl (ekstrahujący sięorganicznie związany chlor) są najczęściejużywanymi sposobami wyrażania pomiarów.AOX reprezentuje frakcję chlorowcowanych (np.fluorowanych, chlorowanych, bromowanychi jodowanych) związków organicznych, któremogą być absorbowane na węglu aktywnym

TOCl = Organicznie związanychlor całkowity

AOX = Absorbowalny organiczniezwiązany chlorowiec

EOX = Ekstrahujący się orga−nicznie związany chlorowie

ZWIĄZKI ORGANICZNE

Substancje chemicznezawierające atomy węgla

CHLOROWCOWANE

ZWIĄZKI ORGANICZNE

Substancje organiczne zawierająceatomy fluoru, chloru, bromu lub jodu

WĘGLOWODORY

Substancje organiczne zawierającetylko atomy węgla i wodoru

ETERY

Substancje chemiczne zawierającew swojej budowie strukturalną kom−

binację węgiel—tlen—węgiel

Page 189: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

a metody ich oznaczania są stosunkowo tanie i łatwe. EOX zazwyczaj jest używane do wyrażeniailości chlorowanych związków organicznych obecnych w organizmach (np. w tkance tłuszczowejryb) i w osadach. Wyraża on frakcję materii chlorowanej, która jest możliwa do wypłukaniaprzy użyciu organicznego rozpuszczalnika, takiego jak heksan. Czasami używa się parametruTOCl (organicznie związany chlor całkowity) zamiast AOX, jednakże wobec faktu że metodaanalizy TOCl jest o wiele bardziej czasochłonna, stosowanie jej jest coraz rzadsze.Jednak żadne z powyżej wspomnianych parametrów nie mogą być użyte do opisania efektówekologicznych związków chlorowcowanych, ponieważ składa się na nie suma czynnikówzawierających zarówno elementy nieszkodliwe jak i niebezpieczne. Szacowanie oddziaływańekologicznych musi być oparte na znajomości cech poszczególnych związków składowych.Bilans AOX w Morzu Bałtyckim przedstawiony jest na Ryc. 8. Całkowita zawartość AOX sza−cowana jest na 150 000–325 000 ton, odpowiadających średniemu stężeniu 7–15 µg/l. Całko−wite obciążenie zewnętrzne (z rzek, gałęzi przemysłu, depozytów atmosferycznych, oczyszczalniścieków i spływu z lądów) zawiera się między 38 600 a 48 300 ton na rok. Przemysł celulozowo–papierniczy Szwecji i Finlandii odpowiedzialny jest za 30–40% tego obciążenia.Wśród dotychczas znanych trwałych organicznych substancji chemicznych pojawiających sięw Morzu Bałtyckim rozpoznano ostatnio nowe związki zanieczyszczające,. Dane o nich są ciąglenieliczne a ich rozmieszczenie geograficzne jest niejednolite. Poważne inwestycje muszą byćwcześniej przeanalizowane za pomocą technik analitycznych, uwzględniających możliwość włą−czania powstających zanieczyszczeń w rutynowe programy monitorujące środowisko, a ich zna−czenie jako toksyn musi być powszechnie zrozumiała.

Ryc. 8. Szacunkowy bilans AOX (w tonach na rok) w Morzu Bałtyckim[wg Enell, M., IVL, Sztokholm. Informacja ustna (1991)].

Rzeki

18 100-

26 300

Celuloza i papier

15 000 + ?

Inne

900÷1 000 + ?

4 600

6 000

7 000 ÷ 14 000

3 000 ÷ 7 000

150 000 ÷ 325 000

Celuloza Rzeki i papier Inne

Szwecja 4 900 7 850 ~700Finlandia 3 800 7 150 ~200Rosja 5 400 ? ?Polska 3 500

640 ? ? Dania 130

÷10 800÷5 900 ? ?

Niemcy 280÷÷220 ~10 ~ 50

Page 190: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Przykładami takich, bioakumulująch się „nowych” zanieczyszczeń są:● polibromowane dwufenyle (środki zmniejszające palność)● etery polibromowanych dwufenyli (środki zmniejszające palność)● polichlorowane terfenyle (substytuty związków PCB) (1,4–dwufenylobenzen – przyp. tłum.)● polichlorowane naftaleny (środki zmniejszające palność, materiały izolacyjne w kondensa−

torach, biocydy np. środki konserwujące drewno)● chlorowane parafiny (środki zmniejszające palność, plastyfikatory, dodatki w cieczach chło−

dząco–smarujących używanych w czasie obróbki metali i w płuczkach wiertniczych)● żywice ftalowe (plastyfikatory np. w tworzywach PCW, w smarach i farbach)● nonylofenole (produkty degradacji oksyetylenów nonylofenolu używanego w dużych iloś−

ciach jako środek powierzchniowo czynny)

3.2. Związki chlorowane wytwarzane przezprzemysł celulozowo–papierniczy

Jak przedstawiono na Ryc. 8, przemysł celulozowo–papierniczy stanowi główne źródło emisjizanieczyszczeń w postaci chlorowanych związków organicznych do Morza Bałtyckiego. ZarównoFinlandia jak i Szwecja należą do największych światowych producentów celulozy i papieru.Związki chlorowane tworzą się w trakcie chemicznego bielenia ścieru drzewnego, na przykładwtedy, gdy celuloza jest traktowana związkami utleniającymi takimi jak gazowy chlor i dwu−tlenek chloru, w celu usunięcia z niej resztkowej ligniny, która pozostała po etapie jej warzenia/płukania (porównaj schemat poniżej).Na drodze chemicznej chlor reaguje z wysokocząsteczkowymi kompleksami ligniny, rozrywającwiązania chemiczne i wprowadzając atomy chloru do fragmentów cząsteczek macierzystych.Chlorowane produkty odpadowe z procesu bielenia są szeroko rozprzestrzenione w odbie−rających ścieki wodach. W dodatku, duże ilości związków chlorowanych odkładają się w osadach,zarówno w bezpośrednim otoczeniu celulozowni jak i w dalszej perspektywie, na otwartymmorzu.Jeszcze kilka lat temu, około 15 000 ton materiałów chlorowcowanych było uwalnianych z ce−lulozowni do Morza Bałtyckiego. Inne przybrzeżne zakłady przemysłowe oraz miejskie zakładyuzdatniające wodę wnosiły ich 900–1000 ton/rok (Ryc. 8). Największe wartości AOXodnotowywano w Zatoce Botnickiej, natomiast zmniejszają się one w kierunku południowymw stronę Bałtyku Właściwego, jak pokazano na Ryc. 9.

Drewno OBRÓBKA DREWNA(okorowanie, struganie)

WARZENIE, P£UKANIE(rozpuszczanie ligniny)

Chemiczne bieleniemiazgi celulozowej

(celulozy)

SUSZENIE lubWYTWARZANIE PAPIERU

�cieki

BIELENIE(usuwanie ligniny resztkowej)

Chlor,dwutlenek chloru

Schemat chemicznej produkcji pulpy papierowej

Page 191: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

W ostatnich latach zmiany w procesie produkcyj−nym w celulozowniach powodują zauważalnyspadek emisji chlorowcowanego materiału orga−nicznego. Chlor musi być w większym stopniuzastępowany dwutlenkiem chloru, związkiem wy−bielającym, który uwalnia istotnie mniejsze ilościchlorowcowanych odpadów. Zastosowanie wstęp−nego bielenia tlenem zmniejsza ilości zużywanegow dalszym procesie produkcyjnym chloru. Napo−wietrzanie osadników, ultrafiltracja i zakładyosadów czynnych, są przykładami kolejnychetapów działania, które coraz częściej stosuje sięw celu zmniejszenia stężenia chlorowanychzwiązków organicznych w ściekach opuszcza−jących celulozownie.Wspomniane powyżej pomiary wykazują spadekwielkości AOX w wodach wypływających z 5–7 do1–2 kg/tonę miazgi celulozowej. Dzisiaj, zużyciechloru w przemyśle celulozowo–papierniczymciągle się zmniejsza, pomimo zwiększenia pro−dukcji bielonej celulozy. Na Ryc. 10 pokazanozmiany zużycia chloru i produkcji bielonejcelulozy w ostatnich dziesięcioleciach.

3.3. Pestycydy:DDT, toksafen i lindan

Pestycydy mają szerokie zastosowanie w rol−nictwie i leśnictwie w zwalczaniu szkodników. DoMorza Bałtyckiego docierają one głównie drogawodną, rzekami oraz bezpośrednio jako opad z at−mosfery. Wszystkie pestycydy są celowo zapro−jektowane tak, aby były toksyczne, jednakże pro−blemy narastają, kiedy ich toksyczność jestpołączona z dużą trwałością i powinowactwem dotłuszczy.DDT jest przykładem pestycydu, który cechujesię zarówno wysoką toksycznością jak i dużątrwałością oraz lipofilowością. W rezultacie, DDTposiada dużą tendencję do bioakumulacji w or−ganizmach żywych. Jego okres połowicznego roz−kładu w warunkach laboratoryjnych wynosi sie−dem lat. Jednakże zazwyczaj to nie wyjściowyzwiązek, jakim jest DDT, ale produkty jegodegradacji (w pierwszym rzędzie DDE i DDD)przejawiają niebezpieczne działanie na orga−nizmy żywe. Podobnie jak DDT, oba związki sąrozpuszczalne w tłuszczach i praktycznie nieroz−puszczalne w wodzie. Z powyższego wywodu wy−nika, że wyjściowy DDT oraz produkty jego de−gradacji powinny być oznaczane jako „pozostałośćDDT” lub „związki DDT” w liczbie mnogiej.

Ryc. 9. Stężenia absorbowalnych związanych or−ganicznie chlorowców (AOX) w próbkach wodyz różnych części Morza Bałtyckiego [za Grimwall.,i in., Tappi Journal, Maj 1991: 197–203, zmody−fikowane].

Ryc. 10. Zużycie chloru i produkcja bielonej mi−azgi celulozowej w Szwecji w latach 1960–1990 [wgSkogsindustrin, miljöskyddet och havsförorenin−garna, Svenska Cellulosa och Pappersbruks–före−ningen, Sztokholm].

Page 192: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

ZWIĄZKI CHLOROWANE JAKO ZANIECZYSZCZENIA

Toksyczne i trwałe zanieczyszczenia przemysłowe i biocydy

Cl

Cl

Cl

Cl

CH Cl2

ClCH2 CH Cl2

ClCH2 CH Cl2

Cl

ClCl

Cl

Cl CH Cl2

Cl

Cl

Cl

Cl

ClCl

Cl

ClCl

Cl

OH

OCH3ClCl

Cl

OH

Cl Cl

Cl Cl

O

O

DDE

Cl

C = C

Cl

Cl

Cl

DDA

Cl

Cl

C H

Cl

CH

Cl

DDT

Cl

Cl

C H

Cl

CCl

Cl

Cl Cl

ClCl

Cl Cl

ClCl

Cl Cl

Cl Cl

Cl Cl

O

O

Cl Cl

Cl ClO

Chlor wybielający miazgę papierową wywołujewzrost ilości chlorowanych lignin i tworzenie sięróżnorodnych produktów odpadowych, np. chlo−rowanych fenoli, gwajakoli i dioksyn, co pokaza−no powyżej.

DDT (dwuchlodwufenyltrójchloroetan) był pier−wszym zsyntetyzowanym, wydajnym pestycy−dem. Jego właściwości zostały odkryte w latach30. Z powodu jego dużej trwałości wywołuje onzniszczenia środowiska, podobnie jak jegoprodukty degradacji DDE i DDD. W całym re−gionie Bałtyku od lat 70. zakazane jest jego sto−sowanie.

Insektycyd toksafen składa się z mieszaninytysięcy związków podobnych do tych dwóchtutaj przedstawionych. Toksafen użyto jakosubstytut DDT, ale powoduje on podobne pro−blemy.

Związki PCB, PoliChlorowane Bifenyle (Dwu−fenyle) są związkami olejowymi. Są one używa−ne w różnorodnych procesach technicznych, naprzykład jako olej hydrauliczny lub ciecz izo−lacyjna w transformatorach. 209 izomerów po−dobnych do przedstawionych tu związków, jesttrwałych i toksycznych.

Lindan, biocyd wprowadzony jako substytutDDT jest właściwie g–szeociochlorocykloheksa−nem, często zwanym g–HCH. Jego trwałość jestniższa niż DDT.

Dioksyny, polichlorowane dwubenzopara−dioksyny (powyżej) i dwubenzofurany (poni−żej) znajdują się w grupie najbardziej znanychzwiązków toksycznych. W sumie istnieje 210podobnych związków. Powstają one w różnorod−nych procesach przemysłowych takich jak spo−pielanie odpadów.

Page 193: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

DDT intensywnie używano w latach 50. i 60., a obecnie w większości krajów uprzemysłowionychjego stosowanie jest zabronione. Zakaz ten spowodował wyraźny spadek poziomu jego pozo−stałości w organizmach żywych. Na przykład, stężenia DDT w bałtyckich śledziach w ciągu10 lat obniżyły się o 90%. Obecnie ta tendencja spadkowa zatrzymała się i wydaje się że jegopoziom uległ stabilizacji. Powód, że związki DDT są nadal wykrywane w środowisku Bałtykuzwiązany jest prawdopodobnie z rozpraszaniem na dużym obszarze, bezpośrednio poprzezatmosferę, znad terenów gdzie jest on ciągle stosowany (kraje rozwijające się używają DDTw prowadzonych kampaniach np. przeciwko malarii i tyfusowi). Inny powód może być taki, żezwiązki DDT są wtórnie uwalniane ze składowisk, gdzie kiedyś zostały złożone, rozmiesz−czonych w obrębie zlewni Bałtyku jak i z samego morza. Zazwyczaj stężenia związków DDTsą w przybliżeniu dziesięć razy wyższe w rybach z Morza Bałtyckiego w porównaniu z zacho−dnim wybrzeżem Szwecji. Z tego powodu w niektórych krajach ciągle jest zakazane spożywanieprzez ludzi wątroby dorsza pochodzącego z Bałtyku.Kiedy w latach 70. zabroniono używania DDT wiele krajów wprowadziło toksafen, jako jego sub−stytut. Toksafen jest złożoną mieszaniną związków (chlorowane kamfeny) zawierającą do 8 500pojedynczych składowych. Jednakże później wykazano, że toksafen jest źródłem podobnych zagrożeńdla życia biologicznego jakDDT. Dzisiaj stężenie toksa−fenu w Morzu Bałtyckim jesttej samej wielkości jak DDT.Jednakże, toksafen łatwiej roz−przestrzenia się poprzez atmo−sferę, a niekorzystnym skut−kiem tego jest fakt, że jegozawartość w ciele ptaków i fokze Spitsbergenu (Svalbardu)na Oceanie Arktycznym jestmniej więcej taka jak u tychsamych gatunków żyjących naMorzu Bałtyckim.Lindan (g–szesciochlorocyklo−heksan lub g–HCH) jest ko−lejnym pestycydem którywprowadzono w wielu krajachjako substytut DDT i który dzi−siaj można znaleźć we wszy−stkich częściach środowiskaMorza Bałtyckiego. Trwałośćlindanu jest niższa niż DDT,ale jego tendencja do bioaku−mulacji jest duża, wskazuje siętakże na jego właściwości kan−cerogenne. Lindan zazwyczajwystępuje razem z owadobój−czo nieaktywnymi produktamijego rozkładu a– oraz b–HCH.Ryc. 11 przedstawia stężenie g–HCH w próbkach wody z róż−norodnych podregionów MorzaBałtyckiego w roku 1988.

Ryc. 11. Stężenia lindanu (g–HCH) w wodzie z różnych części MorzaBałtyckiego. Wartości podano w ng/l [wg Baltic Marine Environmen−tal Commission (Komisji Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego), Hel−sinki Commission (1990)].

Page 194: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

3.4. Produkty techniczne:polichlorowane bifenyle (związki PCB)

Wielochlorowane dwufenyle (ang.: polychlorinated biphenyls – polichlorowane bifenyle –przyp. tłum.) (związki PCB) są grupą produktów technicznych, które w przeszłości poważniezanieczyściły Morze Bałtyckie. Komercyjną produkcję PCB rozpoczęto w latach 30. i do dzisiajw naszym społeczeństwie mają one wiele ważnych zastosowań (np. jako izolatory w konden−satorach i transformatorach, jako płyn hydrauliczny lub izolujący i jako dodatki do klejów, two−rzyw sztucznych i niektórych farb).Jest nie mniej niż 209 możliwych izomerów i odmian związków typu PCB, a tym samym, skru−pulatne ocenienie oddziaływania i efektów toksycznych wszystkich poszczególnych składowychjest zarówno trudne jak i czasochłonne. Od lat 70. wytwarzanie i zużycie PCB wyraźnie sięzmniejszyło, ponieważ obecnie dostępne są odpowiednie materiały zastępcze. Odzwierciedliłosię to widoczną tendencją zniżkową stężenia PCB w organizmach bałtyckich. Tendencja ta niejest tak szybka jak w przypadku związków typu DDT i wydaje się, że obecnie uległa zatrzy−maniu. Stężenia PCB ustabilizowały się na poziomie około jednej trzeciej maksymalnego po−ziomu z lat 70. Podobną tendencję w czasie odnotowano także dla poziomów tych związkóww ludzkim mleku (Ryc. 12).PCB rozprzestrzeniają się zarówno za pośrednictwem wody jak i powietrza. Są one szczegól−nie niebezpieczne dla życia biologicznego z powodu ich dużej trwałości i toksyczności, oraz ichtendencji do bioakumulacji i biomagnifikacji (porównaj Zeszyt 6 – przyp. tłum.).Ryc. 13 pokazuje stężenia związków PCB w wątrobie dorszy odławianych corocznie na MorzuBałtyckim w latach 1980–1988.

1990: Naukowcy zaczynaj¹ rozumieæ jak PCB uszkadza organizm foki

ok. 1975: W Morzu Ba³tyckim ¿yje w przybli¿eniu 1500 fok szarych

1968: 15 000 ludzi zatrutych zwi¹zkami PCB w oleju ry¿owym, Kyushy, Japonia

ok. 1900: W Morzu Ba³tyckim ¿yje w przybli¿eniu 100 000 fok szarych

Informacje o PCB

1972: Zakaz wszelkich nowych zastosowañ PCB w Szwecji

1966: Sören Jensen wykazuje szerokie rozprzestrzenienie PCB w �rodowisku

1929: Pocz¹tek produkcji zwi¹zków PCB na skalê przemys³ow¹

ok. 1880: Po raz pierwszy zsyntetyzowano zwi¹zki typu PCB

1990

1980

1970

1960

1950

1940

1930

1920

1910

1900

1890

1880

Page 195: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

40

60

80

100

120

0

1967 1972 1976 1980 1985

DDT

PCB

[ng/g]

Ryc. 12. Poziomy PCB i DDT w ludzkim mleku w latach 1967–1985. Wartości podano w ng/g mle−ka. [wg Norén, K., Praca doktorska, Uniwersytet Sztokholmski (1987)].

Ryc. 13. Poziomy związków PCB w wątrobie dorsza odławianego corocznie na Bałtyku Właściwym (ob−szar Gotlandii) i Kattegacie (Fladen) w latach 1980–1988. Wartości podano w ppm masy tłuszczu [wgBaltic Marine Environmental Commission (Komisji Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego), HelsinkiCommission (1990)].

Page 196: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

3.5. Dioksyny – wyjątkowo toksyczne związkiPolichlorowane dwubenzo−paradioksyny (związki PCDD –ang.: polychlorinated dibenzo–para−dioxins) i dwubenzofurany (związkiPCDF – ang.: polychlorinateddibenzofurans) są pod względemstrukturalnym związkami ściśleze sobą spokrewnionymi (w sumie210 związków) i zwyczajowo zwa−ne są dioksynami. Są one trwałei ulegają bioakumulacji, a niektórez nich są szczególnie toksyczne dlaflory i fauny (np. ryb). Związkiczterochlorowane 2,3,7,8–TCDDi 2,3,7,8–TCDF należą do najsku−teczniej działających z rodziny di−oksyn (Tab. 3). W porównaniuz chlorofenolami, które są takżeuważane za związki wysoce toksy−czne dla ryb (na poziomie µg/l),2,3,7,8–TCDD powoduje ten samefekt działania w milionowych czę−ściach stężenia (poziom pg/l).W celu ułatwienia porównaniatoksyczności różnych rodzajówdioksyn używa się wyrażenia„równoważnik–TCDD”. Jest onmiarą połączonego toksycznegodziałania wszystkich pojedynczychdioksyn wykrytych w próbie w od−niesieniu do ilości 2,3,7,8–TCDD,która mogłaby wywołać ten samefekt. Tab. 3 przedstawia równo−ważniki–TCDD najbardziej sku−tecznych dioksyn.Śladowe ilości dioksyn stwier−dzono w produktach powstałychw procesach wymagających chlo−ru, takich jak pestycydy (kwasyfenoksylowe) i środki konserwu−jące drewno (chlorofenole). Jed−nakże tworzą się one i są emito−wane także w czasie spalaniaw procesach przemysłowych orazspopielania odpadów, wytapianiametali, bielenia celulozy i pracysamochodów na benzynę ołowiowąz chlorowcowanymi dodatkami.Dioksyny podlegają długodystan−sowemu transportowi bezpośred−

Tab. 4. Roczna emisja dioksyn w Szwecji. Wartości podano jakorównoważniki TCDD w g/rok [wg Szwedzkiej Agencji Ochrony Śro−dowiska (1988)].

Źródło Równoważnik TCDD

Spopielanie odpadów 50–100Ruch samochodowy 5–15

Przemysł żelaza i stali 50–150Przemysł celulozowo–papierniczy 4–6Elektrownie na węgiel kamienny ok. 1

Odpady szpitalne ok. 10

Tab. 5. Poziom dioksyn u niektórych gatunków ryb z MorzaBałtyckiego. Wartości podano jako równoważniki TCDD w pg/gświeżej masy [wg Rappe, C. Ständigt nya fynd. 1989. Källa 34: 11–22, zmienione].

Gatunek Miejsce odłowu Równ. TCDD(pg/g)

Dorsz Bałtyk Właściwy 0,1–0,4Śledź Bałtyk Właściwy 6,7–9,0Sieja Zatoka Botnicka 2,3–5,5Łosoś Bałtyk Właściwy 20–40

Tab. 3. Równoważniki TCDD, wyrażające względną toksycznośćnajbardziej toksycznych pochodnych dioksyn, uzgodnione w czasiewarsztatów naukowych Rady Północnej w 1988 roku. [wg Wit, C.The Swedish dioxin survey: Levels in Baltic herring, Dioxin SurveyReport 5. 1989. Swedish Environmental Protection Agency (Szwedz−kie pomiary dioksyn: poziomy w bałtyckich śledziach, Pomiary Di−oksyn Raport 5. 1989. Szwedzka Agencja Ochrony Środowiska),zmienione].

Związek Równoważnik TCDD

Izomery dioksyn:2,3,7,8–TetraCDD (TCDD) 1,0

1,2,3,7,8–PentaCDD 0,52,3,7,8–podstawiony HexaCDD 0,1

1,2,3,4,6,7,8–Hepta CDD 0,01OctaCDD 0,001

Izomery dwubenzofuranu2,3,7,8–TetraCDF 0,1

1,2,3,7,8–PentaCDF 0,012,3,4,7,8–PentaCDF 0,5

2,3,7,8–podstawiony HexaCDF 0,12,3,7,8–podstawiony HeptaCDF 0,01

OctaCDF 0,001

Page 197: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

nio poprzez atmosferę (głównie w postaci związanej z cząstkami), a zatem ulegają globalnemurozprzestrzenieniu. Ich stężenia w próbkach środowiskowych są zazwyczaj niższe od innych znanychzanieczyszczeń organicznych, ale z powodu ich skrajnie wysokiej toksyczności, ważnym jest abyich produkcja i emisja była zatrzymana.Tab. 4 ukazuje przybliżone, roczne emisje dioksyn z różnych źródeł w Szwecji w 1988 roku.Zdecydowanie, największa ich ilość pochodzi z przemysłu żelaza i stali, i z procesu spopielaniaodpadów. W ostatnich latach emisje ze spopielania odpadów uległy znacznemu zmniejszeniuz powodu usprawnionych technik spalania i systemów oczyszczania gazów wylotowych. W 1985spopielanie odpadów było uważane za największe źródło dioksyn w ówczesnej Szwecji, z rocznąemisją 200–300 g równoważnika–TCDD. W 1988 odpowiednie wartości wynosiły 50–100 g rów−noważnika–TCDD (Tab. 4), a dzisiaj są bliskie 10. Także emisje z procesu bielenia celulozyw obecnych latach znacznie spadły, z powodu zmniejszonego zużycia gazowego chloru w tymprocesie.Szacuje się, że w Morzu Bałtyckim wszystkie ryby zawierają około 10 g równoważnika–TCDDdioksyn, która to wartość wydaje się być dosyć niska. Ale w przeliczeniu na „maksymalny do−puszczalny tygodniowy pobór”, wielkość spożycia przez człowieka 35 pikogramów na kg masyciała (1 pg = 10−12/g) proponowana przez Grupę Nordycką ciągle jeszcze jest ilością znaczną.Tab. 5 przedstawia równoważniki–TCDD w różnych gatunkach ryb z Morza Bałtyckiego. Jeśliprzeliczymy wielkości podane w Tab. 5 na zalecane średnie tygodniowe spożycie, zauważymy,że dla osób dorosłych już 500 g bałtyckiego śledzia lub kilkaset gramów bałtyckiego łososiadaje spożycie dioksyn, które mogłoby przewyższyć ustalone zalecenia. Jednakże powinno sięwspomnieć, że zalecane wielkości zawierają znaczny margines bezpieczeństwa w porównaniuz ilością dioksyn wywołujących uszkodzenia u zwierząt laboratoryjnych, co oznacza, że przy−padkowe przekroczenia nie są uważane jako niebezpieczne dla zdrowia.Podwyższony poziom dioksyn stwierdzono w warstwach osadów poza obszarem szwedzkichcelulozowni usytuowanych na wybrzeżu Morza Botnickiego. W odległości 4 km od celulozowniich całkowity poziom był ponad pięć razy większy niż w centralnej części Morza Botnickiego.Dominującym izomerem w sąsiedztwie celulozowni był wysoce toksyczny dwubenzofuran2,3,7,8–TCDF, związek, który generalnie rzecz biorąc, wydaje się być przeważającym składni−kiem wypływów po procesie bielenia. Poziom TCDF zmniejsza się wraz z odległością od celu−lozowni i podobny trend stwierdzono odnośnie zawartości EOCl w osadach (Ryc. 14).

1600

1200

800

400

04,5 9,5 16,5 31,5 150

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

Odleg³o�æ od �cieralni celulozy (km)

2,3,7,8-TCDF[pg/g C]

EOCl [pg/g C]

2,3,7,8-TCDF

EOCl

Ryc. 14. Poziomy 2,3,7,8–TCDF i EOCl w osadach poza obrębem ścieralni celulozy zlokalizowanej nawybrzeżu Morza Botnickiego [za Rappe, C. Raport Szwedzkiej Agencji Ochrony Środowiska 1987–03–10(1987), zmodyfikowane].

Page 198: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Wydaje się, że w przyszłości w Morzu Botnickim izomer 2,3,7,8–TCDF odegra mniej znaczącąrolę, a skład dioksyn stanie się bardziej podobny do tego jaki występuje w gazach wylotowychz procesów spopielania. U okonia, pochodzącego z wód bieżących, stwierdzono poziomy zawar−tości dioksyn sięgające 19 pg równoważnika–TCDD/g świeżej masy. W bałtyckich rybachzazwyczaj stwierdza się wartości poniżej 10 pg równoważnika–TCDD/g świeżej masy i nieobserwuje się jak dotąd rozstrzygających zmian w czasie. Przeważającymi rodzajami dioksynw bałtyckich śledziach są cztero– i pięciochlorowce. Homogenaty mięśni nurzyków i tłuszczuszarych fok wykazywały obecność nieco wyższych stężeń dioksyn w porównaniu do ryb.

3.6. Zanieczyszczenia ropą to nie tylko jej wyciekiJak już wspomniano w Rozdziale 2.4., węglowodory pochodzące z ropy naftowej są uwalnianedo Morza Bałtyckiego z wielu różnorodnych źródeł. Obejmują one wypływy rzeczne i spływylądowe, bezpośrednie zrzuty z miast i przemysłu oraz depozyty atmosferyczne. Czyszczenietankowców i inne rozmyślne wylewy ze statków, a także rozlania ropy wynikające z wypadkówna morzu (osiadanie tankowców na mieliźnie, wycieki ze zbiorników zlokalizowanych na lądziew czasie awarii) są przykładami innych ważnych źródeł zanieczyszczenia. Nowe zagrożenie,które w przyszłości może wzmóc się w regionie Bałtyku, związane jest ze wzrastającym od−działywaniem wycieków związanych z polami roponośnymi i platformami wydobywczymi ropyna szelfie. Niemcy już wydobywają ropę z platform na swoim szelfie, a dalsze pola wydobywczesą już wyznaczone przez kilka krajów na Kattegacie i Bałtyku Właściwym.Trudno jest wykazać nawet przybliżone oszacowanie całkowitego ładunku węglowodorów ropynaftowej w Morzu Bałtyckim, ponieważ ilości uwalniane z różnych źródeł są faktycznienieznane. Jednakże według szacowań wykonanych przez Komisję Helsińską w 1986 roku wy−daje się, że spływ z rzek i depozytów atmosferycznych stanowi większość całkowitego ładunku(> 50%), a udział wynikający z kolizji statków i rozmyślnych zrzutów ropy ze statków jest re−latywnie niski. Całkowita ilość produktów olejowych uwalnianych do Morza Bałtyckiegoszacowana jest w granicach 21 000 do 66 000 ton na rok (Tab. 6). Zawartość ropy naftowej w wo−dach powierzchniowych jest porównywalna we wszystkich częściach Morza Bałtyckiego, alew porównaniu do Morza Północnego i Północnego Atlantyku poziom ten jest odpowiednio dwai trzy razy wyższy.Węglowodory ropy naftowej mają skłonność do absorbcji na cząsteczkach osadów, co powodujeich wysokie stężenie w luźnych osadach dennych wokół portów i miast. Długotrwałe ryzykowynikające z takich ciągłych zanieczyszczeń ropą jest ciągle niedostatecznie poznane.

Tab. 6. Roczny, szacunkowy wpływ ropy do obszaru MorzaBałtyckiego. Wartości podano w tonach/rok [wg Monitor 1988, Naro−dowa Agencja Ochrony Środowiska, Szwecja].

Ścieki miejskie 3 000–9 000Wody burzowe 1 000–5 000

Rafinerie 163Walcownie stali 307

Pozostałe gałęzie przemysłu 400–1 000Terminale przeładunku ropy 100– 200

Żegluga 160–6 500Kolizje statków 200–9 000

Platformy wydobywcze ropy/gazu <5Rzeki 14 000–25 000

Opad z atmosfery 1 000–10 000Ogółem 21 000–66 000

Page 199: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Region Górnośląski w południowej Polsce, w województwiekatowickim, jest prawdopodobnie najbardziej zanieczyszczonymokręgiem na obszarze zlewni Morza Bałtyckiego. Jest to najbar−dziej zaludniony i uprzemysłowiony region Polski. Na powierz−chni 1 500 km2, około 80 × 120 km, żyje 3,97 miliona ludzi, przymaksymalnej gęstości zaludnienia około 4 600 na km2. Głównez wielu połączonych ze sobą miast to Katowice, Sosnowiec i Gliwice.Górnictwo węgla kamiennego jak również górnictwo ołowiu i cynkustanowią o dominującej działalności okręgu. Obszar ten graniczyz regionem Ostrawy w Czechach i odprowadza wody do Morza Bałtyc−kiego zarówno poprzez system wodny Odry jak i Wisły. Na załączonychmapach pokazano rozkład stężeń dwóchzanieczyszczeń pochodzenia atmosfe−rycznego, wysoce kancerogennegobenzo–a–pirenu i fenolu, związkówwytwarzanych w trakcie wydoby−wania i spalania węgla. Stężenia obuz nich przekraczają dopuszczalne po−ziomy 2–20 krotnie.W dniach o wysokiej wil−gotności powietrza w ca−łym regionie wyczuwa sięwyraźny zapach fenolu.Wiele innych zanieczysz−czeń, szczególnie metaliciężkich wielokrotnie przekra−cza zalecane najwyższe wartościstężeń.Konsekwencje tego dla ludzkiego zdrowia sądotkliwe. Średnia śmiertelność w Katowi−cach wynosi 1 900 na 100 000 i jest najwyż−sza w Polsce, a średnia długość życiawynosi 66 i 74 lata, odpowiednio dlamężczyzn i kobiet, i jest najniższaw całej Polsce a prawdopodobniei w całej Europie. W Europie Zachod−niej wartości te wynoszą odpowiednio72 i 78 lat. Największe skutkitego ponoszą dzieci.Śmiertelność niemowlątw regionie wynosi 17,6 na1 000 urodzeń, w porów−naniu do 16,1 w Polscejako całości i 5,8 w Szwe−cji. Tylko dane dla innego wyso−ce uprzemysłowionego regionuw Polsce, Regionu Łódzkiego, sąwyższe i wynoszą 21 zgonów na 1 000 uro−dzeń. Procentowy udział noworodków z za−burzeniami wrodzonymi w Katowicach jest kilka razy wyższy niż gdziekolwiek indziej i wynosi 10%w porównaniu do 1,5% dla wielu innych terenów. Dzieci są częstymi pacjentami szpitali, a najczęstszeschorzenia związane są z układem oddechowym.[Dane te zostały zaczerpnięte od prof. Andrzeja T. Jankowskiego z Uniwersytetu Śląskiego, z Zakładu Geografii Fizycznej w Sosnowcu(przedrukowane z materiałów Regionalnego Centrum Naukowego Globalnych Zmian. Seminarium: 25–29 wrzesień 1989, Warszawa, PolskaAkademia Nauk) oraz „Stan Środowiska w Polsce” Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa 1991.]

Page 200: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

4.METALE CIĘŻKIE

4.1. Naturalne, ruchliwe i toksyczneMetale obecne są w wodzie morskiej w formie rozpuszczonej (jonowej), jako kompleksy nieor−ganiczne i organiczne lub związane są z cząstkami stałymi. Ich biologicznie dostępne formysą zazwyczaj rozpuszczone, chociaż niektóre specyficzne organizmy mogą także wykorzystywaćmetale związane z cząstkami materii. Zasadniczo metale są niezniszczalne i nie mogą być,podobnie jak niektóre zanieczyszczenia organiczne, rozszczepiane lub metabolizowane na formymniej niebezpieczne. Kiedy występują w formie kompleksów, mogą charakteryzować się sze−rokim spektrum toksyczności.Wiele metali śladowych jest naturalnym składnikiem środowiska. Niektóre z nich są nawetniezbędne dla funkcji biologicznych organizmów (np. kobalt, miedź, mangan, molibden i cynk).Jednakże wysokie poziomy stężenia wszystkich metali będą miały oddziaływanie negatywne,ponieważ łatwo akumulują się w łańcuchu troficznym. W ostatnich latach, w toksykologiiszczególną uwagę poświęca się kadmowi, rtęci, ołowiowi, miedzi i cynkowi, a pierwsze trzy wy−mienione metale nie wydają się spełniać jakiejkolwiek biologicznej funkcji w żywym organizmie.Metale emitowane są do środowiska morskiego z wielu zróżnicowanych źródeł, a wśród nichnajbardziej istotne związane są z przemysłem, spopielaniem odpadów, elektrowniami spala−jącymi węgiel i ruchem ulicznym. W dodatku duże ilości metali uwalniane jest na drodze na−turalnej, z gleby. Uwalnianie to może bardzo gwałtowne wzrosnąć w wyniku procesów zakwa−szania i postępującego odwadniania torfowisk za pomocą rowów melioracyjnych.Stężenia takich metali jak miedź, kadm, nikiel i cynk są wyraźnie wyższe w Morzu Bałtyckimw porównaniu z innymi środowiskami morskimi (np. Morzem Północnym i Atlantykiem). Tab. 7ukazuje szacunkowe wpływy metali drogą rzeczną do Bałtyku, stwierdzone w różnych kra−jach w 1985 roku. Chociaż niektóre z tych wartości mogą być niepewne i powinny być interpre−towane z pewną ostrożnością, to stwierdzone jest, że dominująca część zanieczyszczeń metalamipochodzenia rzecznego wywodzi się z Rosji, Krajów Nadbałtyckich i Polski. Okoliczność, żeFinlandia jest jedynym kra−jem który wykazuje emisjearsenu, także pochodzeniarzecznego, tylko dowodzitrudności z uzyskaniem wy−starczających (i dokładnych)oficjalnych danych. Finlandianajprawdopodobniej nie jestjedynym leżącym nad Bałty−kiem krajem emitującymzwiązki arsenu.Opad metali z atmosfery(w następstwie transportukrótko– lub długodystanso−wego) zazwyczaj wyjaśniapochodzenie ponad 50% cał−kowitego ładunku metali, jakpokazano w Tab. 8. Istnieją

Tab. 7. Zanieczyszczania metalami pochodzenia rzecznego z krajówotaczających Morze Bałtyckie (1985). Wartości podano w tonach/rok [wg.MARINE POLLUTION ‘90, Program Działania na rzecz ZanieczyszczeniaMorza. Narodowa Agencja Ochrony Środowiska, Szwecja (1990)].

Rtęć Kadm Ołów Miedź Cynk Arsen

Dania 0,05 0,4 3Finlandia 0,3 10 50 100 20

Polska 16 780 1140Rosja i KrajeNadbałtyckie 3,7 22 183 321 645

Szwecja 0,2 5 56 72Niemcy1 0,01 0,1 1 3 13

Suma 3,76 39 199 1210 1973 201 Wschodnia część Niemiec

Page 201: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

jednak wyjątki od tej pra−widłowości np. dla rtęci w Kat−tegacie, arsenu w Zatoce Bo−tnickiej i miedzi oraz kadmuw Bałtyku Właściwym.Bardzo wygodnym jest ana−lizowanie metali w osadach,w porównaniu z frakcją wo−dną, ponieważ w tych pier−wszych ich stężenia są za−zwyczaj wyższe. Analizyosadów mogą także dać in−formacje o średnim poziomie metali w przeszłości, co obrazuje historię zanieczyszczenia me−talami. Analizy próbek pobranych poniżej wierzchniej warstwy osadów mogą powiedzieć namo docierającym ładunku metali na kilkaset lat wstecz. Możliwe jest także określenie poziomustężeń metali z okresu przedindustrialnego, dzięki analizom eksponatów przechowywanychw muzeach przyrodniczych.Stwierdzono, że górne warstwy osadów w Morzu Bałtyckim zawierają ponad 10 razy wyższestężenia kadmu i rtęci niż warstwy głębsze tych osadów, co wskazuje, że ładunek pochodzeniaantropogenicznego tych metali był (i ciągle jest) wzrastający. Odpowiednie przyrosty stężeńdla ołowiu i cynku są 3 do 5 razy większe, a dla arsenu, miedzi i kobaltu od 1,5 do 2 razy. Opróczdługofalowych tendencji zmierzających w kierunku ogólnego zwiększania się stężeń metaliw osadach, należy zwrócić uwagę na wysokie poziomy metali w kilku ograniczonych rejonachprzybrzeżnych Morza Bałtyckiego (np. Zatoka Gdańska i Zatoka Botnicka), co jest wynikiemobecności dużego, lokalnego i punktowego źródła ich uwalniania.

4.2. Rtęć – szerokie rozprzestrzenianie sięw powietrzu i wodzie

Drogi przemieszczania się rtęci w środowisku są bardzo złożone. Jest ona transportowanapoprzez atmosferę, w wodzie, zarówno w formie rozpuszczalnej jak i nierozpuszczalnej, a takżeczęsto pojawia się jako amalgamaty z innymi metalami. Wielość i różnorodność form w jakichwystępuje rtęć, prowadzi do dużego zróżnicowania jej stopnia rozpuszczalności, toksycznościoraz sposobów przemieszczania się.Rtęć jest uwalniana do środowiska w wyniku aktywności człowieka takiej jak: spalanie paliwkopalnych, spalanie odpadów zawierających rtęć (np. baterie elektryczne, termometry),stomatologia i górnictwo. Jako bardzo ważne źródło zanieczyszczenia rtęcią regionu Bałtykuuważa się przemysłową produkcję chloru i ługu, w której chlor i wodorotlenek sodu są otrzy−mywane z wody i chlorku sodu (zwykłej soli).W starym procesie produkcyjnym (często zwanym metodą elektrolizera rtęciowego), oddzielaniechloru i wodorotlenku sodu wykonywano za pomocą dwóch różnych elektrolizerów, z którychjeden zawierał rtęć. Dyfuzyjne przenikanie rtęci z komór i wycieki związane z transportem nakolejnych etapach produkcji, poważnie zanieczyszczały otoczenia takich fabryk. W pobliżuzakładów chloru i ługu odnotowywano także podniesiony poziom chlorowanych zanieczyszczeńorganicznych.Dzisiaj, alternatywne metody produkcji chloru i wodorotlenku sodu mają coraz większe zastoso−wanie. Najbardziej oczywistą zaletą tych nowychmetod (często zwanych metodą przeponową i me−todą membranową) jest fakt, że są one wolne odrtęci. Jednakże obie metody mają stronę ujemną,otrzymany za ich pomocą wodorotlenek sodu jestbardziej rozcieńczony.

Tab. 8. Opadanie metali z atmosfery do Morza Bałtyckiego. Wartości po−dano w procentach całkowitego obciążenia metalami pochodzenia antro−pogenicznego w 1990 roku. [wg MARINE POLLUTION ‘90, Program Działania,Szwedzka Agencja Ochrony Środowiska, Szwecja (1990)].

Podregion Zn Cu Cd Pb As Cr Ni Hg

Zatoka Botnicka 60 88 87 95 31 25 25 50Morze Botnickie 50 86 85 94 77 10 36 54Bałtyk Właściwy 56 36 48 97 98 97 95 50

Bełt 56 50 60 93 73 66 50 40

2 H2O + 2 NaCl ®®®®® Cl2 + 2 NaOH + H2

Reakcja otrzymywania chloru i ługu

Page 202: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Czysta (pierwiastkowa) rtęć mawzględnie niski punkt wrzenia(357°C) i wskutek tego łatwo roz−przestrzenia się poprzez atmosferęw formie pary. Generalnie biorąc,więcej niż 95% całkowitej zawarto−ści rtęci w atmosferze występujew formie pierwiastkowej. Jednak−że jest ona łatwo przekształcana doformy jonowej i jako taka jestw powietrzu absorbowana na czą−steczkach stałych i kroplach wodyaby w końcu odłożyć się w strące−niach. Przekształcenie z formypierwiastkowej do jonowej ulegaprzyspieszeniu w obecności innychutleniających zanieczyszczeń po−wietrza, takich jak ozon. Jakieś20–60% rtęci z nie oczyszczonychgazów spalinowych z procesów spo−pielania jest emitowanych w formiejonowej, związanej z cząsteczkamistałymi. Średni czas pozostawaniaw atmosferze rtęci związanej z czą−steczkami wynosi od kilku dni dotygodni, co oznacza, że mogą onebyć transportowane kilka tysięcykilometrów zanim zostaną odłożo−ne. Rtęć pierwiastkowa ma średniczas trwania wynoszący ponaddwa lata.Ostatnie dane (Ryc. 15) wskazują, że stężenia rtęciwzrastają z północy ku południu, co potwierdza przy−puszczenie, że źródła na kontynencie europejskim sąważnymi udziałowcami w jej emisji do atmosfery krajówskandynawskich.Całkowite stężenie rtęci w Morzu Bałtyckim statysty−cznie nie różni się od tego w północno–wschodnimAtlantyku. Główną drogą, którą rtęć dociera do MorzaBałtyckiego są zrzuty rzekami (8–44 ton/rok), wytrą−cenia z atmosfery (4–29 ton/rok) i bezpośrednie zrzutyz miast i zakładów przemysłowych. Stężenia w bał−tyckich rybach (dorsz, płastuga) zazwyczaj zawierają sięod 20 do 500 µg/kg świeżej masy. Tab. 9 przedstawiastężenia rtęci w próbkach wody zebranych z różnychpodregionów Morza Bałtyckiego. Niejednolite rozmie−szczenie rtęci jest generalnie, charakterystyczne dlawarstw powierzchniowych morza i oceanów. Kiedy prze−mieszczające się powierzchniowe warstwy wody schodząkolumnami w dół, zawartość rtęci zazwyczaj spada.

Ryc. 15. Średnie stężeniertęci w opadach w różnychczęściach Szwecji i Finlan−dii w latach 1987–1988[wg Miljöatlas, IVL, Sztok−holm (1991)].

Tab. 9. Zawartość rtęci w próbkach wodyzebranych z różnych podregionów MorzaBałtyckiego. Wartości podano w ng/l [zaKomisją Ochrony Środowiska MorzaBałtyckiego – Komisja Helsińska – (1987),zmienione].

Podregion Zawartośćrtęci

Bałtyk centralny 7–217Zatoka Fińska 10–140

Zatoka Botnicka 2–40Zatoka Ryska 10–40

Zatoka Gdańska 277–630Zatoka Tallińska 5–140Zatoka Narewska 10–140

Zatoka Närnu 10–40Zatoka Matsalu 5–130

Page 203: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Procesy biologiczne w osadach den−nych mogą przemieniać odłożonąrtęć w formy bardziej toksycznei bardziej ruchliwe, np. w mono–i dwumetylortęci.Zmetylowane formy rtęci są lepiejrozpuszczalne w tłuszczach niż rtęćmetaliczna, co znaczy, że formy temają większe powinowactwo doprzechodzenia np. przez barierękrew/mózg i barierę łożyskową u ssa−ków. W dodatku metyl rtęci jesttrwały, jako że jego biologiczny okrespółtrwania wynosi około dwóch latco powoduje jego akumulację sięw łańcuchu pokarmowym. Poziomytego związku poza obszarami przy−brzeżnymi Morza Bałtyckiego sązazwyczaj niskie, ale mogą one byćpoważne u nieruchliwych ryb dra−pieżnych z pewnych lokalnych regio−nów przybrzeżnych.

4.3. Kadm – ciągle rosnący poziomW ostatnim wieku całkowite stężenie kadmu na półkuli północnej wzrosło dziesięciokrotnie. Do−puszczalny poziom dziennej dawki kadmu, dla człowieka określony przez WHO wynosi tylko 64 µg.Kadm uwalniany jest w trakcie różnorodnych procesów przemysłowych (w szczególności przyprodukcji metali i w górnictwie), w czasie spalania paliw organicznych (szczególnie węgla) i pa−lenia niesegregowanych odpadów zawierających np. baterie elektryczne. Jest on też częstymzanieczyszczeniem w nawozach sztucznych (produkowanych z kwasu fosforowego zawierającegokadm), w kwasie siarkowym (produkowanym z zanieczyszczonego kadmem dwutlenku siarki),w barwnikach i w stabilizatorach.Dzisiaj odnotowywuje się wyraźną tendencję w kierunku coraz większego ograniczenia użyciakadmu w licznych krajach regionu Bałtyku a substytuty kadmu już istnieją lub są udoskonalanew wielu zastosowaniach. System zbierania baterii niklowo–kadmowych do powtórnego prze−tworzenia wprowadzony w wielu krajach, jest typowym przykładem postępowania, dziękiktóremu każdy nabywca może współuczestniczyć w wysiłkach, których w celem jest obniżenieilości uwalnianych substancji toksycznych do środowiska.Obciążenie kadmem pochodzenia antropogenicznego jest niższe w zatoce Botnickiej niż w Bał−tyku Właściwym, ale jego stężenie w organizmach wodnych ciągle jest wyższe na północy. Jed−nym z powodów tego faktu jest to, że współczynnik sedymentacji jest wyższy na obszarze Bał−tyku Właściwego, niż na dalekiej północy. Wniosek ten oparty jest na odkryciach mówiących,że zawartość kadmu w warstwach osadu jest wyższa w południowych częściach Bałtyku.Kadm dociera do Morza Bałtyckiego poprzez atmosferę (> 50%, patrz Tab. 8), przez rzeki i dziękibezpośredniemu spływowi z punktowych źródeł wzdłuż wybrzeża. Według zestawień wy−konanych w 1986 roku przez Komisję Helsińską, obciążenie kadmem pochodzeniaatmosferycznego wynosi około 80 ton/rok a ładunek wnoszony rzekami w przybliżeniu 50 ton/r.

CH3—Hg (metyl rtęci)

CH3—Hg—CH3 (dwumetyl rtęci)

Ryc. 16. Zawartość rtęci w mięśniach śledzi w okresie 1978–1988. Wartości zostały podane w mg/kg świeżej masy [wg Bal−tic Marine Environmental Commission (Komisji Ochrony Śro−dowiska Morza Bałtyckiego), Helsinki Commission (1990)].

Page 204: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Informacje na temat punktowych źródeł uwalniania kadmu są bardzo skąpe, ale według do−stępnych danych są one szacowane na 12,5 tony/rok. Generalnie, zróżnicowanie regionalnew zawartości kadmu w wodzie jest stosunkowo niewielkie. Jego średnie stężenie wynosi około30 ng/l, z podwyższonymi wartościami odnotowywanymi w regionach przybrzeżnych, np. w Pol−sce (260–270 ng/l).Rejestrowane stężenia kadmu w rybach (dorsz, śledź) oraz w mięczakach, zawierają się dlawymienionych zwierząt w przedziale od 2 do 200 µg/kg świeżej masy i 1300 do 10 800 µg/kgświeżej masy.

4.4. Ołów – problem o malejącym znaczeniuChociaż ołów jest łatwo transportowany w atmosferze na duże odległości, to wydaje się, że maon dużą tendencję do koncentracji w otoczeniu punktowych źródeł jego uwalniania. Stąd teżzwiększające się poziomy ołowiu stwierdzono głównie na terenach przybrzeżnych, blisko wysokouprzemysłowionych centrów ze wzmożonym ruchem samochodowym.Stężenie ołowiu w rybach i omułku jadalnym w Morzu Bałtyckim obniża się od wczesnych lat80. Znajomość tego faktu jest oczywiście związana z pozytywnymi działaniami podjętymi w celuzmniejszenia jego emisji z przemysłu. Ważnym powodem tego stanu jest coraz bardziej restryk−cyjne prawodawstwo władz, które wymusiło zwiększenie zużycia benzyny bezołowiowej w sa−mochodach.Stężenie ołowiu zwiększa się od Zatoki Botnickiej, w kierunku południowym, do Bałtyku Wła−ściwego i Kattegatu. Spowodowane jest to głównie z jego zwiększonym poziomem w atmosferzena południu. Z drugiej strony, stężenie ołowiu w planktonie znacznie maleje z północy na po−łudnie. To obniżenie uwydatnia się nawet bardziej niż w przypadku kadmu, co tłumaczy sięwiększą tendencją ołowiu do wytrącania się. Jego stężenie w rybach (dorsz, śledź) z Morza Bał−tyckiego mieści się w zakresie od 50 do 1300 µg/kg świeżej masy.

Page 205: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

5.PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ:

CO MOŻNA ZROBIĆ?

5.1. Konieczne są gruntowne zmianyW chwili obecnej stwierdzono, że tworzona i uwalniana duża różnorodność i ilość niebezpiecz−nych substancji do Morza Bałtyckiego stanowi poważny problem dla naszego społeczeństwaprzemysłowego.Struktura produkcji przemysłowej i konsumpcji musi być zmieniona, nie tylko w krajach wokółMorza Bałtyckiego, ale także w całym uprzemysłowionym świecie. Fundamentalne zmiany sąniezbędne w całym łańcuchu wytwórczym: od wydobycia surowców, poprzez procesy produk−cyjne do konsumpcji i pokonsumpcyjnego przemieszczania produktów; tj. w trakcie pełnegocyklu życiowego produktów przemysłowych, jak naszkicowano to na Ryc. 2.Poniższe, podstawowe zasady powinny rządzić takim postępowaniem:● Surowce powinny być raczej produktami z odzysku i z zalewających nas odpadów lub

z surowców naturalnie odnawialnych● Procesy produkcyjne powinny być zamknięte, to znaczy że strumień odpadów powinien być

zminimalizowany● Nieuniknione strumienie odpadów powinny być niszczone lub oczyszczone przed ich uwol−

nieniem● W procesach przemysłowych powinno być zużyte minimum energii jak tylko jest to możliwe● Środki transportu powinno się projektować jakościowo tak by zapotrzebowanie energetyc−

zne i emisje były minimalne, a także minimalnie zaburzały krajobraz naturalny● Produkty powinny zaspokajać podstawowe potrzeby człowieka● Produkty niebezpieczne dla życia nie powinny być produkowane● Zużyte produkty powinny być zbierane i powtórnie przetwarzane, a nie po prostu wyrzu−

cane● Produkty nieprzetwarzalne powinny być zbierane i zniszczone w celu odzyskania energii

i niektórych materiałów

5.2. Zmiany dokonują się tylko dzięki zachętom lub naciskomKonieczne zmiany mogą być zasadniczo osiągane przez rozwój technologiczny i przez zmianysposobu życia i konsumpcji. Jednak rozwój technologiczny nie zachodzi sam od siebie, a ludzienie zmieniają łatwo swojego zachowania konsumpcyjnego lub swojego stylu życia w kierunkumniej materialistycznym. Muszą być stworzone bodźce lub zastosowane naciski, aby umożliwićte zmiany, a to możliwe jest tylko poprzez ustawodawstwo i poprzez użycie instrumentów eko−nomicznych. Decyzje, na czym te konieczne zmiany powinny być oparte, muszą być osadzonena rozsądnych podstawach ekologicznych a przy najbardziej ważnych problemach powinny miećnajwyższy priorytet. Próbę przedstawienia dróg prowadzących od identyfikacji problemu śro−dowiska przemysłowego do jego rozwiązania pokazuje Ryc. 17.Problemy ekologiczne nie mogą być rozpoznane bez kontroli stanu środowiska przy użyciuzarówno chemicznych jak i biologicznych technik monitorowania. Ekolodzy we współpracy z in−nymi naukowcami odgrywają kluczową rolę w ich rozpoznawaniu i formułowaniu. Dodatkowo,muszą oni ustanawiać priorytety i wskazywać potrzeby zian w taki sposób, że informacje te

Page 206: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

dotrą bezpośrednio do po−lityków i ekonomistów,a także i do społeczeństwa.Chociaż polityczne i eko−nomiczne decyzje, zachęty,naciski lub zakazy musząbyć inicjowane przeciwkoprzemysłowi, muszą onetakże stosować się do ogółuspołeczeństwa, konsumen−tów. W czasach kiedy całaaktywność przemysłowaw ekonomii rynkowej jestzarządzana przez rynek,zwykli konsumenci mogąsilnie wpływać na prze−mysł poprzez zmiany spo−sobu konsumpcji. Obecnerozwiązania są zazwyczajnatury technicznej; np.nowe surowce, nowe zasa−dy produkcji, mniej niebez−pieczne produkty, lepszakontrola procesu produkcjii lepsze systemy oczysz−czania emisji. Nowe syste−my technologiczne musząbyć ciągle rozwijane przezinżynierów i naukowców.

5.3. Pewne pozytywne zmiany są już widoczne,ale potrzeba ich więcej

Pewne pozytywne zmiany co do wytwarzania i wykorzystania środowiskowo niebezpiecznychsubstancji zostały już poczynione. Na przykład stężenia DDT i DDE w Morzu Bałtyckimzmniejszają się od lat 70. (porównaj Rozdział 3.3.). Pierwszym krokiem w kierunku osiągnięciaobecnego stanu było stwierdzenie w latach 60., że DDT jest dla środowiska problemem.Uświadomiono sobie, że jedynym rozsądnym jego rozwiązaniem jest zakaz wytwarzania i sto−sowania DDT. Odpowiednie decyzje polityczne zostały podjęte stosunkowo szybko w krajachNordyckich i w byłych Niemczech Zachodnich, ale wytwarzanie i stosowanie DDT było dalejkontynuowane w innych krajach wokół Bałtyku. Nawet obecnie nie wszystkie pozostałości DDTzostały już zniszczone, a pewne ilości DDT są oczywiście nadal uwalniane ze źródełrozproszonych.Historia związków PCB jest bardzo podobna do DDT. Pierwszym krokiem było stwierdzenieobecności PCB w próbkach biologicznych. Dokonał tego w 1966 roku skandynawski chemikSören Jensen. Wszelkie nowe sposoby zastosowania związków PCB zostały zabronionew Szwecji w 1972 roku. Dzisiaj ich wytwarzanie wstrzymane jest w większości krajów Europya w zamian opracowywane są nowe materiały zastępcze. Jednakże, wciąż duża ilość PCB jestobecna w różnych urządzeniach technicznych. Fakt, że rozkład związków PCB jest techniczniebardzo skomplikowany i kosztowny, doprowadza nawet do karygodnego usuwania ich odpadówbezpośrednio do Morza Bałtyckiego. Zbieranie i kontrolowane niszczenie sprzętu zawierającegoPCB musi być kontynuowane aż do jego całkowitego pozbycia się.

Ryc. 17. Zasadnicze drogi od rozpoznania do rozwiązania problemów śro−dowiska obszarów uprzemysłowionych.

Kontrola �rodowiska

�RODOWISKOWYPROBLEM

EKOLOGICZNY

NAUKOWCYEKOLODZY

Rozpoznanie, potrzeby zmian, priorytety

POLITYCYEKONOMI�CI

Zachêty, naciski, zakazy

KONSUMENCIPRZEMYS£OWCYIN¯YNIEROWIENAUKOWCY

Nowe technologieZmiany produkcyjne

ROZWI¥ZANIE

(Jakie koszty - kto p³aci?)

Page 207: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

W ostatnich dwóch dekadach w Szwe−cji i Finlandii zostało istotnie zmniej−szone uwalnianie zużywających tlensubstancji organicznych (mierzonew BZT) oraz zawieszonych włókieni cząsteczek pochodzących z przemysłucelulozowo–papierniczego (Ryc. 18).Jednak działania te powinny być bar−dziej stanowcze. Pomimo faktu, żeostry problem ubytku tlenu i śmierciryb w wypływach ścieków poniżejścieralni celulozy był znany już oddłuższego czasu, to jednak punktzwrotny nie jest związany z rokiem1970, kiedy to politycy i władze przed−sięwzięły akcję przeciwko bardziejsurowej regulacji prawnej określającejusuwanie ścieków wraz z lepszą kon−trolą sposobu ich uwalniania.Jeżeli chodzi o przemysł celulozy i papieru, to pozytywne rozwiązania są tutaj raczej natury te−chnicznej. Starsze, skrajnie zanieczyszczające siarką celulozownie zostały już zamknięte, syste−my zużywające wodę były stopniowo zamykane, dzięki wewnętrznym obiegom wody i dodatkowopoprzez instalowanie zewnętrznych systemów oczyszczania. Dzisiaj większość zakładów celulozowo–papierniczych w Szwecji i Finlandii posiada baseny sedymentacyjne (osadniki) – system oczyszcza−nia mechanicznego, a wiele celulozowni ma także biologiczne oczyszczalnie ścieków.Inny interesujący przykład pozytywnych zmian, także z przemysłu celulozowo–papierniczego,to przypadek bielenia chlorem. Dioksyny zostały wykryte w ściekach z celulozowni i w orga−nizmach wodnych żyjących poza nimi w latach 1985–1986. Greenpeace był aktywnie zaanga−żowany w ujawnienie tej sprawy, co wyraziło się silnym zaniepokojeniem, a nawet przedsię−wzięciem akcji przeciwko celulozowniom. Kiedy dioksyny wykryto także w produktach celulo−zowych, takich jak filtry do kawy, dziecięce pieluszki, zaniepokojenie swoje wyraziły takżeorganizacje konsumenckie oraz generalnie całe społeczeństwo. Zareagował rynek i przemysłcelulozowy, który został zmuszony – tym razem przez konsumentów a nie przez władze – dorozwiązania tego problemu. Naukowcy i technolodzy podali rozwiązanie. W tym przypadku byłoono proste – drastyczne zmniejszenie lub całkowita eliminacja użycia chloru gazowego w pro−cesie bielenia. Na jego miejsce zostały użyte inne środki chemiczne, takie jak tlen i nadtlenekwodoru, jak również działanie enzymami. Przypadek ten jest dobrym przykładem jak dużasiła oddziaływania społecznego jaką tworzą konsumenci może wywołać zmiany w stronę bar−dziej czystego środowiska i mniej niebezpiecznych produktów. Pokazuje on, że tak naprawdę,to siła konsumentów może mieć władzę nadrzędną nad politykami i przemysłowcami.

5.4. Rozwiązanie tkwi w czystej, bezodpadowej technologii a nie w oczyszczaniu odpadów

W krajach Nordyckich i w Niemczech większość procesów bezpośrednio uwalniających za−nieczyszczenia pochodzenia przemysłowego zostało w przeciągu ostatnich 10–20 lat znaczniezredukowanych. Postęp ten osiągnięto, przede wszystkim przez rozwój czystszych, bezodpa−dowych systemów technologicznych. Rozwój takich technologii zaczął się stosunkowo niedawnoi wydaje się oczywistym, że bezpośredni proces uwalniania zanieczyszczeń z większości zakła−dów przemysłowych będzie w dalszym ciągu malał, przyjmując, że nacisk polityczny i ekono−miczny będzie ciągle wzrastał dzięki zastosowaniu instrumentów prawnych jak i ekonomicz−nych. Etap zgrubnego oczyszczania zakończono już w większości sektorów przemysłu w Szwecji,

Ryc. 18. Rozwój produkcji i zmiany emisji zanieczyszczeńpochodzących z fińskiego przemysłu celulozowego i papierniczego.

Page 208: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

Finlandii, Niemiec i Danii, natomiast ciągle jest on wdrażany w krajach wschodnich i w Polsce.W tych ostatnich potrzebne jest fundamentalne odnowienie zakładów przemysłowych. Nie matam większego sensu instalowanie zewnętrznych systemów oczyszczania, czyli „systemów końcarury”, związanych z przestarzałymi procesami, ale jako takie powinny zostać wymienione całetechnologie. W ten sposób te zakłady przemysłowe mogą stać się także bardziej konkurencyjnepod względem ekonomicznym.Technologie końca rury często tylko zastępują problem, ale go nie rozwiązują. Zazwyczaj zuży−wają one energię i tworzą tylko nowy potok odpadów. Na przykład, biologiczne oczyszczalnieścieków mają duże zapotrzebowanie na energię i wytwarzają kolejne odpady, np. szlamy bio−logiczne. W przypadku ścieków miejskich istnieje jednakże kilka innych możliwości, niż oczysz−czanie na końcu rury za pomocą systemów mechanicznych, biologicznych i chemicznych.

5.5. Odpady użytkownika – narastający problemJak powiedziano powyżej, rozwój nowych technologii daje dużą nadzieję na zredukowanie stru−mienia śmieci z zakładów przemysłowych do poziomu możliwego do zaakceptowania. Jednak wrazze wzrastającą konsumpcją będzie ciągle wzrastał strumień produktów. Obecnie w naszym spo−łeczeństwie jest kupowanych coraz więcej produktów a wszystkie one będą kiedyś wyrzucone.Zasady zmagania się z problemem odpadów zostały naszkicowane w Rozdziale 5.1. (czteryostatnie paragrafy). Oczywiście, generalne zmniejszenie konsumpcji powinno zmniejszyć pro−blem odpadów, ale tak naprawdę większość ludzi codziennie ciężko pracuje aby podwyższyćswoje dochody, a w konsekwencji swoją konsumpcję. Produkty, które są niebezpieczne dla życiaw czasie lub po ich użyciu, nie powinny być produkowane, a w zamian mniej szkodliwe produktypowinny zająć ich miejsce. Pewne przykłady produktów, dla których stworzono już mniejszkodliwe alternatywy, zostały już wprowadzone dla pewnych pestycydów, związków PCB i pro−duktów zawierających rtęć, kadm i ołów.Klucz do obniżenia ilości odpadów leży w zbieraniu, sortowaniu i powtórnym przetwarza−niu. Zbieranie powinno być przeprowadzone w punkcie gdzie odpady powstają, np. w zakładachprzemysłowych i w domach. Jednocześnie, powinno robić się sortowanie różnych składników od−padów, ponieważ jest ono niezbędne do wytworzenia produktu, który będzie możliwy do przyjęciado powtórnego przerobu i ponownego użycia. Zbieranie, sortowanie i przetwarzanie może być promo−wane przez różne zachęty i naciski ekonomiczne, takie jak pomoc ekonomiczna dla przemysłu i kon−sumentów przy zbieraniu i przetwarzaniu odpadów, oraz przez wprowadzenie podatku od odpadów.Wyroby wieloskładnikowe takie jak samochody, zmywarki, sprzęt komputerowy itd. są problememdla środowiska. Jednym z rozwiązań może być wprowadzenie opłaty za kasację tego rodzaju pro−duktów. W Szwecji istnieją już opłaty kasacyjne dla samochodów. Oplata ta jest pobierana gdy sa−mochód jest kupowany, a pieniądze te wędrują na fundusz, który płaci firmom zbierającym i po−wtórnie wykorzystującym przynajmniej niektóre części pozostałości samochodów. Produkty, którenie mogą być zebrane i powtórnie użyte muszą być składowane lub niszczone, np. przez spopielanie.Spopielanie odpadów miejskich praktykuje się już od kilku dziesięcioleci. Jednakże spopielanietak heterogennych materiałów wywołuje wielkie ryzyko uwalniania substancji toksycznych, nawzór dioksyn czy metali ciężkich. Obecnie rozwinięte zostały nowe technologie spopielania i oczysz−czania spalin, a w nadchodzących latach proces ten stanie się na pewno bezpieczniejszy.Pewne niebezpieczne produkty odpadowe pochodzenia przemysłowego i z gospodarstw domowych niemogą być składowane lub bezpiecznie spopielane na zwykłym sprzęcie miejskim. Takimi niebezpiecznymiodpadami są np. produkty naftowe, rozpuszczalniki, farby, baterie (zawierające kadm lub rtęć), związkiPCB i pestycydy. W wielu krajach budowane są specjalne urządzenia do obsługi tego typu materiałów.Prowadzi się kontrolowane spopielanie w wysokiej temperaturze i ich chemiczną destrukcję, a produktyzawierające rtęć, dla których ciągle nie opracowano metod dobrej utylizacji, są przechowywane w bez−piecznych kontenerach. Niestety zbyt wielkie ilości niebezpiecznych odpadów ciągle nie są zbieranei wysyłane do takich jednostek utylizujących. Nowoczesne wyposażenie do obsługi materiałówniebezpiecznych jest pilnie potrzebne także w Rosji, krajach Bałtyckich i w Polsce.

Page 209: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 38

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

6.PODSUMOWANIE

● Rewolucja przemysłowa zaczęła rozprzestrzeniać się na niektóre obszary wokółBałtyku w latach 1850–1860 i trwa do dnia dzisiejszego. W przyszłości powin−na ona być nakierowana na cele środowiskowe.

● Struktura przemysłu jest bardzo zróżnicowana w poszczególnych krajach wokółMorza Bałtyckiego, a także stopień ich rozwoju ekonomicznego i technologicz−nego.

● Zanieczyszczenia przemysłowe pochodzą nie tylko z zakładów przemysłowych,ale są także wynikiem istnienia całego cyklu obiegu produktów przemysłowych,tj. od wydobycia surowców, produkcji energii, transportu do używania wyrobówprzemysłowych a później ich pozbywania się.

● Region Bałtyku otrzymuje zanieczyszczenia przemysłowe także w wyniku trans−portu długodystansowego z odległych od niego rejonów.

● Dla Morza Bałtyckiego jako całości, kluczowe znaczenie mają substancje trwałe,lipofilowe i toksyczne.

● Wokół Morza Bałtyckiego spalanie jest ciągle pierwszoplanowym procesem w wy−niku którego jest uzyskiwana energia. Prowadzi ono do emisji zakwaszającychgo tlenków siarki i azotu, jak również do toksycznych mikrozanieczyszczeń typudioksyn i metali ciężkich.

● Transport wywołuje zarówno bezpośrednie zanieczyszczenie jak również dużezagrożenie zanieczyszczeniami i destrukcję naturalnego krajobrazu.

● Wartości stężeń chlorowanych substancji organicznych wykazują tendencję spad−kową, ale mogą one być ciągle zagrożeniem dla życia w Morzu Bałtyckim.

● Bezpośrednie emisje metali ciężkich z zakładów przemysłowych do Morza Bał−tyckiego zmniejszają się w istotny sposób od ponad dwóch ostatnich dekad.Pomimo tego poziomy rtęci i kadmu ciągle rosną, ponieważ wzrósł ich długo−dystansowy transport powietrzem i wielkość wycieków ze źródeł rozproszonych.

● Struktura produkcji przemysłowej i zachowania konsumpcyjne muszą uleczmianie w oparciu o wyniki analiz historii życia środowiskowego zarówno całychgałęzi przemysłu jak i pojedynczych produktów.

● Przemysł w byłych krajach socjalistycznych wymaga głębokiej przebudowy, a nietylko nowych technologii oczyszczania. Tylko technologicznie zaawansowanei ekonomicznie konkurencyjne zakłady przemysłowe mogą opanować problemyśrodowiskowe.

● Głównym wezwaniem dla krajów technologicznie rozwiniętych wokół MorzaBałtyckiego jest obniżenie wielkości odpadów pokonsumpcyjnych poprzez bar−dziej efektywne sposoby ich zbierania, sortowania i przetwarzania lub bezpiecznądla środowiska ich destrukcję.

Page 210: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 39

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

7.PIŚMIENNICTWO

1. Baltic Marine Environment Protection Commission – Helsinki Commission 1987: Seminar on Oil Pol−lution Questions. – Baltic Sea Environment Proceedings 22, 264 pp.

2. Baltic Marine Environment Protection Commission – Helsinki Commission 1987: First Baltic SeaPollution Load Compilation. – Baltic Sea Environment Proceedings 20, 55 pp.

3. Baltic Marine Environment Protection Commission – Helsinki Commission 1990: Study of the Risk ForAccidents and the Related Environmental Hazards From the Transportation of Chemicals by Tankersin the Baltic Sea Area. – Baltic Sea Environment Proceedings 34. 35 pp.

4. Current Status of the Baltic Sea – Ambio Special Report 7 (1990).5. Environmental priority action programme for Leningrad, Leningrad Region, Karelia and Estonia. Syn−

thesis Report. Ministry of the Environment of Finland, September 1991, 191 pp.6. GESAMO (IMO/FAO/UNESCO/WMO/WHO/IAEA/UN/UNEP Joint Group of Experts on the Scientific Aspects of Ma−

rine Pollution) 1991. The State of the Marine Environment. – Blackwell Scientific Publications. 137 pp.7. Baltic Sea Environment Protection Commission – Helsinki Commission 1987. Progress Reports on

cadmium, Mercury, Copper, and Zinc. Baltic Sea Environment Proceedings No. 24.8. Baltic Sea Environment Protection Commission – Helsinki Commission 1990. Second Periodic Assess−

ment of the State of the Marine Environment of the Baltic Sea, 1984–1988; Background Document,Baltic Sea Environment Proceedings No. 35 B.

9. Chemicals in the Aquatic Environment (Red. L. Landner). 1989. Springer–Verlag. 415 pp.10. Environmental situation and project identification in Latvia. Nordic Project Fund (NOPEF), Helsinki,

May 1991, 125 pp.11. Environmental situation and project identification in Leningrad and Leningrad region. Nordic Project

Fund, Helsinki, Oct. 1990, 66 pp + app.12. Marine Pollution ‘90 – Action programme. 1990. Swedish Environmental Protection Agency, 165 pp.13. Miljöatlas, IVL, Stockholm, Sept. 1991, 33 pp.14. Monitor, 1988. Sweden’s marine environment – ecosystem under pressure. Swedish Environmental

Protection Agency, 207 pp.15. Northern Europe’s Seas – Northern Europe’s Environment. Report to the Nordic Council’s Internation−

al Conference on the Pollution of the Seas, 16–18 October 1989. 247 pp.16. Study of Environmental Protection, Estonia and partly Latvia and Lithuania. Nordic Project Fund

(NOPEF), Tallinn, Oct. 1989, 565 pp.

Piśmiennictwo z zakresupodstaw toksykologii ogólnej i wód

(w języku polskim)

17. Dojlido J.R., Chemia wód powierzchniowych, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1995.18. Guminska M. (Red.), Chemiczne substancje toksyczne w środowisku i ich wpływ na zdrowie człowieka,

Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wyd. PAN, Wrocław 1990.19. Kabata–Pendias A., Pendias H., Biogeochemia pierwiastków śladowych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa

1993.20. Nowicki M., Strategia ekorozwoju Polski, Agencja Reklamowo Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa 1993.21. Piontek F., Metody ustalania szkód i kosztów powodowanych degradacją zasobów wodnych i składowania

odpadów, Wyd. Ekonomia i Środowisko, 1995. „Podręcznik do wykonywania badań jakości wód”, Naro−dowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 1992.

22. Prandecka B. (Red.), Interdyscyplinarne podstawy ochrony środowiska przyrodniczego – Kompendiumdo nauczania i studiowania, Zakł. Narodowy im. Ossolińskich – Wyd. Wrocław 1993.

23. Stan czystości rzek, jezior i Bałtyku, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitorin−gu Środowiska, Warszawa 1992.

Page 211: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 40

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Emisje Przemysłowe i Zanieczyszczenia Toksyczne

SOS(Save Our Sea)

Leonid TikhomirovSt. Petersburg

Throughout history the Baltic Sea has tied together the people living around its shores. Nowthe Sea is in danger. Today’s industrialized societies around the Sea threaten to destroy itswater, its bottoms and its life forms, our living environment. It’s time to understand it andhelp to the Sea. – Right now!

I like to spend the evening time by standing on the beach.And I’m delighted by the colours of sunset.Wherever I’ve been far from this shoreI can’t forget this sight.This charming view of Baltic Sea I can’t forget.

A long time ago the people came hereTo find life on these shores.The sea was kind. It gave to people everything.Today it’s tired but still we’re giving it poison and death.What will the Sea give back to our children, our kin?

I want to go into the Sea without fear and painAnd dip my body up to my face.This is a way, it should be.And when the fresh wind takes away the clouds of dirty smoke.I’ll see the white gulls and clean blue sky above the Sea.

Look at the map, my friend.The Baltic Sea seems like a big blue birdThat brandishes wings above our peaceful northern lands.Let’s save its health!Let’s save its life!Because it’s our life, my friend.It’s time to do this and it’s time to understand.

I want to go into the Sea without fear and painAnd dip my body up to my face.This is a way, it should be.And when the fresh wind takes away the clouds of dirty smoke.I’ll see the white gulls and clean blue sky above the Sea.

Page 212: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

Toksykologia –Wpływ Zanieczyszczeń

na Środowisko

AutorJan Erik Kihlström

TłumaczenieAndrzej Kędziorski

Zeszyt 6

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i dodatków.
Page 213: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

Kolejna część kursu traktuje o wpływie chemicznych zanieczyszczeń naMorze Bałtyckie i jego otoczenie. Opisuje ich oddziaływanie na organiz−my żywe, populacje i całe ekosystemy, oraz próbuje wyjaśnić czy i jeślitak to w jaki sposób zagrażają one życiu w Bałtyku. Na koniec przedsta−wia możliwe sposoby zmniejszenia tych zagrożeń w omawianym regionie.

Zrozumienie działania czynników zanieczyszczających środowisko (tzw.polutantów) wymaga pewnej podstawowej wiedzy z zakresu biologii.Także przy ich charakterystyce przyjęto, że Czytelnik opanował podsta−wy z zakresu chemii. Tym niemniej pochodzenie oraz wytwarzanie oma−wianych związków zostało przedstawione zaledwie w krótkim podsu−mowaniu. Bardziej wyczerpująco zagadnienia te omówiono w poprzednimzeszycie (Zeszyt 5) niniejszej serii.

Liczba substancji zanieczyszczających obecnych w regionie Bałtyku jestogromna. Chemiczna natura większości z nich pozostaje nieznana, po−dobnie jak efekty ich działania. Sądzimy jednak, że posiadamy pewnąwiedzę o zjawiskach i procesach jakie tu zachodzą. Można bowiem przy−jąć, że związki o podobnej strukturze oddziałują w podobny sposób. Za−tem podane w tej broszurze przykłady dotyczące najlepiej poznanychsubstancji można uznać za reprezentatywne także dla innych, podob−nych związków chemicznych.

Toksyczne efekty związków chemicznych dla organizmów mieszczą sięw szerokim spektrum, poczynając od uszkodzeń DNA i struktury chro−mosomów (tzw. efekty genotoksyczne) aż do zaburzeń w funkcjonowaniunarządów, a nawet zmian na złożonym poziomie ekosystemu. W takimzakresie oddziaływań efekty genotoksyczne można uważać za mało is−totne. Wniosek taki potwierdzają znane własności głównych zanieczy−szczeń, ich stężenia w środowisku oraz skutki ich obecności. W dalszejczęści skupimy się zatem tylko na zmianach wywoływanych na pozi−omie narządów, całych organizmów, populacji i ekosystemów.

Wiele z podanych tu przykładów odnosi się do Szwecji i przyległych czę−ści Bałtyku. Wynika to z faktu, że obszary te są najlepiej przebadanez punktu widzenia ekotoksykologii. Jednakże wnioski z tych badań sąz pewnością aktualne dla całego regionu.

Istotny wkład w powstanie tej broszury włożył Lars Rydén. Układ tek−stu wykonał Benny Kullinger a nad poprawnością językową (wersji an−gielskiej – przyp. tłum.) czuwał Donald MacQueen.

Uppsala, luty 1992Jan Erik Kihlström

Page 214: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA .................................................................................................... 2

1. WPROWADZENIE ............................................................................................... 41.1. Groźba dla życia w Bałtyku ................................................................................ 41.2. Łańcuch zanieczyszczeń ...................................................................................... 51.3. Chemiczne zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego .......................................... 6

2. OD ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ DO ŻYWEGO ORGANIZMU .................................... 102.1. Przenoszenie przez wiatry ................................................................................ 102.2. Przenoszenie przez wodę ................................................................................... 122.3. Ze środowiska do organizmów żywych ......................................................... 132.4. Losy zanieczyszczeń w organizmie – akumulacja i biomagnifikacja ..... 142.5. Zatrucie wrodzone – przepływ toksyn od matki do dziecka .................... 16

3. W JAKI SPOSÓB ZANIECZYSZCZENIA WPŁYWAJĄ NA ORGANIZMY ........................ 173.1. Dawki i efekty ...................................................................................................... 173.2. Oddziaływanie na rośliny ................................................................................. 183.3. Zwierzęta: czynności nerwów i mięśni .......................................................... 193.4. Układ odpornościowy i organogeneza ........................................................... 203.5. Fizjologia rozrodu jest bardzo wrażliwa na zanieczyszczenia ................ 203.6. Populacja fok w Bałtyku jest zagrożona ....................................................... 213.7. Wrażliwym stadium u ptaków jest jajo .......................................................... 223.8. Ryby w jeziorach są zagrożone przez metale ciężkie ................................. 23

4. ODDZIAŁYWANIE NA EKOSYSTEMY ................................................................... 244.1. Zanieczyszczenia wywołują efekty łańcuchowe w ekosystemach .......... 244.2. Pomiary liczebności ............................................................................................ 244.3. Przykład – ekosystem zmieniony przez zakwaszenie ................................ 254.4. Zmiany w sąsiedztwie zakładów metalurgicznych ..................................... 25

5. PRZYSZŁOŚĆ – CZY PODJĘTE DZIAŁANIA SĄ SKUTECZNE? ................................ 275.1. Pierwsze akcje – zakaz stosowania rtęci i DDT ........................................... 275.2. Chlorowane dwufenyle (PCB) – długotrwały problem .............................. 285.3. Ołów – przyczyny i zmiany ................................................................................ 285.4. Model cykliczny – czy kiedyś znikną zanieczyszczenia? ........................... 305.5. Czy człowiek także jest zagrożony? ................................................................ 31

6. PODSUMOWANIE ............................................................................................. 33

7. PIŚMIENNICTWO ............................................................................................. 34

8. PRZYPISY ....................................................................................................... 35

Page 215: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 4

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

1.WPROWADZENIE

1.1. Groźba dla życia w BałtykuMożna zapytać czy rzeczywiście organizmy żyjące w Bałtyku są zagrożone. Obserwacje pro−wadzone w latach 50 i 60 dostarczyły szeregu dowodów świadczących o zaburzeniach w eko−systemach. Spośród najbardziej spektakularnych zmian jakie w tym okresie miały miejscew Morzu Bałtyckim należy wymienić dramatyczne zmniejszenie liczebności fok, zarówno fokiszarej (Haliochaerus grypus) jak i nerpy (Pusa hispida), oraz przypadki znajdowania martwych orłówbielików. Liczebność innych gatunków także zmalała. Nieco później zaobserwowano tendencjędo częstszego występowania uszkodzeń płetw u okoni oraz deformacji szczęk u szczupaków(Ryc. 1). Już w latach sześćdziesiątych pojawiły się wyraźne wskazówki, że przyczyną tychzjawisk są chemikalia używane przez człowieka. W wielu przypadkach podejrzenia te potwier−dziły się. Terminy „toksyczny bigos” lub „chemiczny bigos” wprowadzono na określenie mie−szanin potencjalnie groźnych substancji, głównie pochodzenia antropogennego, obecnych w śro−dowisku.Całe zagadnienie należy jednak widzieć nieco szerzej. Bowiem nie tylko związki chemiczneuwalniane w wyniku funkcjonowania społeczeństwa oddziałują na pojedyncze osobniki, popu−lacje i całe ekosystemy. Wiele innych działań podjętych przez człowieka prowadzi do podobnychkonsekwencji. Gwałtowne zmiany krajobrazu są ważnym czynnikiem prowadzącym do zmia−ny warunków w ekosystemach. Klasycznym przykładem tego typu jest niemal całkowite wy−ginięcie bociana w południowej Szwecji. Ptak ten żyje na podmokłych łąkach, tymczasem jużw ubiegłym wieku zostały one osuszone i wykorzystane dla celów rolniczych. Kolejnym przykła−dem jest kuropatwa zamieszkująca ekotony, skrawki terenu pomiędzy małymi polami. Aktu−alnie w Szwecji gatunek ten jest niemal na wymarciu. Tradycyjne rolnictwo stwarzało dobrewarunki dla jego rozwoju,natomiast nowoczesne, ra−cjonalne i uprzemysłowionerolnictwo ze swoimi olbrzy−mimi polami drastycznieogranicza miejsca bytowa−nia kuropatwy. Opisanezmiany w krajobrazie niewszędzie zachodzą w jedna−kowym stopniu, stąd też np.w Polsce liczebność tychptaków jest nadal stosun−kowo duża.Gwałtowne fluktuacje licze−bności populacji zachodzączęsto z nieznanych powo−dów. Mewa śmieszka byłarzadkim morskim ptakiemjeszcze w pierwszej połowieXX wieku. Później stała siębardzo pospolita jako ptak

Ryc. 1. Zniekształcone szczęki u szczupaka złowionego w odbiorniku ście−ków pochodzących z zakładów przemysłu celulozowo–papierniczego w Nor−rsundet na zachodnim wybrzeżu Zatoki Botnickiej. [fot. udostępnił JanThulin].

Page 216: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

lądowy najwyraźniej o zmienionych zwyczajach żywieniowych. Obecnie obserwujemy spadekliczebności w populacji tych ptaków, jednak przyczyna tego stanu rzeczy pozostaje zagadkowa.W samym Bałtyku również obserwujemy poważne zmiany. W ciągu ostatnich 20 lat wielkośćpopulacji szprota zmieniła się kilkunastokrotnie. Sądzimy, że przyczyną tego są fluktuacjeliczebności dorsza, który jest jego głównym drapieżnikiem. Z kolei wiemy, że rozród dorszazależy od poziomu tlenu w strefie przydennej, poniżej gradientu zasolenia wody. Wreszcie,zawartość tlenu wzrasta wskutek napływu do Bałtyku słonej wody z Morza Północnego, alemaleje w wyniku dodatkowego napływu substancji odżywczych. Ten przypadek ilustruje dośćzłożony łańcuch przyczynowo–skutkowy, który często decyduje o losach poszczególnych popula−cji w ekosystemie. W tym przypadku wpływ związków chemicznych, tj. składników odżywczych,miał charakter pośredni.W niniejszej broszurze skupimy się jednak na wpływie toksycznych chemikaliów, tj. natoksykologii. Dziedzina nauki zwana ekotoksykologią zajmuje się wytworzonym przez czło−wieka „chemicznym bigosem”, jego składem, przenoszeniem przez wiatry i wodę, pobieraniemprzez rośliny i zwierzęta, rozmieszczeniem w ekosystemie, metabolizowaniem i degradacją oraz,co najważniejsze, oddziaływaniem na organizmy, populacje i całe ekosystemy.

1.2. Łańcuch zanieczyszczeńEfekty „chemicznego bigosu” w środowisku można opisać ogólnie w oparciu o tak zwany łańcuchzanieczyszczeń. Jest to schemat przepływowy, przedstawiający losy związków począwszy odich powstania, przez rozprzestrzenianie się w środowisku, pobieranie przez organizmy żyweaż do ich degradacji (Ryc. 2). Pierwsze ogniwo tego łańcucha przedstawia źródła zanieczyszczeń.Należą tu substancje różnego pochodzenia w różnych ilościach uwalniane do środowiska, itp.Ostatnie obliczenia wskazują, że w skali światowej mniej więcej codziennie znajduje sięw użyciu jakieś 70 do 80 tysięcy różnych związków. Oczywiście, w tej sytuacji istnieje ryzyko,że tysiące z nich znajdą się w środowisku. Na szczęście część z nich jest szybko rozkładanadzięki chemicznym procesom, zachodzącym w powietrzu, glebie i wodzie, tracąc tym samymswoją toksyczność. Z drugiej strony chemicznie stabilne, lub trwałe, substancje pozostająw środowisku, nieraz przez stosunkowo długi czas.Wiele z tych związków ma zdolność przenikania przez błony biologiczne. Zatem mogą one byćpobierane przez bakterie, rośliny i zwierzęta. Takie związki określa się jako biologiczniedostępne. W wielu przypadkach są one jednak rozkładane biologicznie do nieszkodliwych

Ryc. 2. Łańcuch zanieczyszczeń opisuje losy zanieczyszczeńchemicznych poczynając od źródła aż do ich rozkładu.

�ród³a

Wytwarzanie

Substancjechemiczne

Ilo�ci

Woda

Powietrze

Gleba

Mechanizmy

Transport biologiczny

Kumulacja w organizmach

Biomagnifikacja

Osobniki

Gatunki i populacje

Ekosystemy

Transport Pobieranie Skutki Rozk³ad

Page 217: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

metabolitów a następnie (lub bezpośrednio) szybko wydalane przez organizmy. Jednak pomimotego nadal pozostają setki produktów trwałych i trudnych do wydalenia, które będą sięgromadziły lub akumulowały w różnych tkankach roślin i zwierząt. Głównym problememekotoksykologii jest badanie różnych dróg, którymi te substancje, tak zwane ksenobiotyki lubinaczej związki obce dla żywych komórek {gr. xénos = obcy, gr. bios = życie – przyp. tłum.}uszkadzają organizmy i żywe komórki. Praktycznie biorąc, wszystkie trwałe substancje sąw pewnym stopniu toksyczne głównie dlatego, że organizm ma trudności z pozbyciem się ich.W wielu przypadkach toksyczność jest wyraźnie widoczna, w związku ze sposobamioddziaływania tych substancji na procesy biologiczne, takie jak wzrost, rozmnażanie i rozwój.Ostatnie ogniwo łańcucha zanieczyszczeń stanowi rozkład. Związki organiczne zostająostatecznie przekształcone do dwutlenku węgla, wody i może jeszcze kilku innychnieszkodliwych produktów końcowych, jak np. jonów chlorkowych, stanowiących naturalneskładniki biosfery. Degradacja może być wynikiem procesów fizycznych, np. wyzwalanych podwpływem światła ultrafioletowego, zwykle jednak zachodzi wskutek procesów biologicznych.Najczęściej organizmami aktywnymi w tym działaniu są bakterie i mikroskopijne grzyby.Posiadają one bogaty zestaw reakcji metabolicznych, a ich substratami często są równieżksenobiotyki. Zanim jednak to nastąpi może minąć długi czas. Okres półtrwania wieluszkodliwych substancji w ekosystemach w regionie Bałtyku może wynosić dziesiątki lat.W warunkach mniej typowych, jak obszary polarne, okres ten może być znacznie dłuższy, choćbrak jak dotąd precyzyjnych pomiarów tego rodzaju. Metale ciężkie stanowią oczywiścieprzypadek szczególny. Jako pierwiastki nigdy nie ulegną przekształceniu do czegoś innego.Zamiast tego wrócą ostatecznie do podłoża np. w osadach na akumulujących obszarach den−nych Bałtyku i innych wód regionu. Tam pozostaną już na zawsze lub powrócą do obiegu, jeżeliosady denne znajdą się ponownie jako zawiesina w wodzie, zaczynając w ten sposób nową podróżprzez łańcuch zanieczyszczeń.

1.3. Chemiczne zanieczyszczenia Morza BałtyckiegoZ powyższego rozważania można wyciągnąć wniosek, że najbardziej niebezpiecznymi substan−cjami w środowisku są te, które łączą w sobie trwałość z biologiczną dostępnością. Większośćzwiązków posiadających ten zestaw cech należy do jednej z trzech głównych grup chemicznychproduktów:● metali i ich organicznych pochodnych, zwłaszcza metali posiadających gęstość większą od 5,

często zwanych metalami ciężkimi, jak np. rtęć (Hg), kadm (Cd), ołów (Pb) i inne● organicznych substancji, których jeden lub więcej atomów wodoru zostało podstawione

przez atomy chloru (lub bromu albo fluoru, czyli ogólnie przez halogeny) często zwanychchlorowcowanymi węglowodorami (Ryc. 3)

● wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (PAH – z ang. polycyclic aromatic hydro−carbons lub krócej polyaromatic hydrocarbons – przyp. tłum.) czyli cząsteczki złożone z wielupierścieni aromatycznych.

Niektóre z chemicznych zanieczyszczeń obecnych w biosferze np. metale i niektóre z ichzwiązków powstają w procesach naturalnych, głównie wietrzenia skał. Dość wcześnie w historiiludzkości działalność człowieka powiększała to naturalne dotąd zanieczyszczenie. Nawetnajbardziej prymitywne formy obróbki metali stosowane kilkanaście tysięcy lat temuzwiększały uwalnianie metali i ich związków do środowiska. Obecnie działalność człowiekastanowi daleko ważniejsze źródło zanieczyszczenia metalami niż wietrzenie skał i to zarównow skali globalnej jak i w regionie Bałtyku (Tab. 1).Chlorowane węglowodory częściowo również mogą być pochodzenia naturalnego, np. dioksynyi substancje pokrewne (Ryc. 3) powstają, jak się przypuszcza, podczas naturalnych pożarówlasów. Jednakże zdecydowana ich większość jest dziełem człowieka i znajduje zastosowaniew przemyśle {np. wielochlorowane dwufenyle, czyli PCB – z ang. polychlorinated biphenyls –

Page 218: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

Ryc. 3. Chlorowane węglowodory są toksycznymi związkami organicznymi, zbudowanymi z aromatycznychpierścieni zawierających kilka lub więcej atomów chloru. Zidentyfikowano już kilka tysięcy takich związków.Są wśród nich zarówno biocydy jak i zanieczyszczenia przemysłowe (zob. Zeszyt 5 – Emisje przemysłowei zanieczyszczenia toksyczne). Zwykle są one trwałe i dostępne dla organizmów żywych.

p,p�- DDE

CCl2

Cl Cl

C

o�miochlorodwubenzo--p-dioksyna

Cl ClCl Cl

Cl ClCl Cl

O

O

p,p�- DDT

Cl Cl

CH

CCl3

sze�ciochlorodwufenyl

Cl Cl Cl

Cl Cl

Cl

piêciochlorofenyl

Cl

Cl

Cl

Cl

Cl

OH

p,p�- DDA

COOH

Cl Cl

CH

czterochlorodwubenzofuran

Cl

Cl Cl

Cl

O

2,4,5-T

Cl

Cl

Cl

OCH COOH2

Tab. 1. Ilości różnych metali (w tonach na rok) uwalnianych rocznie do Bałtyku[wg danych Lithnera, 1990].

Metal W wyniku procesów W wyniku procesównaturalnych (N) antropogenicznych (A) A/N

(dane szacunkowe) (opad atmosferycznyoraz wody ściekowe)

Cynk 8 530 21 154 2,5Miedź 2 495 4 745 1,9Kadm 41 210 5,1Ołów 505 3 330 6,6Rtęć 5,4 30,3 5,6

Page 219: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

przyp. tłum.}, powstaje jako produkty uboczne w papierniach (np. chlorowane fenole) lub jestrozpylana jako insektycydy (np. DDT czyli dwuchloro–dwufenylo–trójchloroetan) itp.Obecnie poziom DDT w Bałtyku jest stosunkowo niski w porównaniu z tymi, które notowanozanim, około 1970 roku, kilkanaście krajów wprowadziło zakaz stosowania DDT. Stężenia PCBrównież uległy zmniejszeniu choć nie tak znacznemu jak DDT. Większa część PCB obecnegow Bałtyku znajduje się w osadach dennych. Najprawdopodobniej ta ukryta pula będzie sto−pniowo przenoszona do organizmów żywych tego regionu, co może trwać przez dziesiątki lat.W czasie ostatniej dekady sporouwagi poświęcono chlorowanymwęglowodorom stanowiącymprodukty uboczne powstającepodczas bielenia masy papierni−czej. W Zatoce Botnickiej jest tonajwiększe źródło skażenia wo−dy tymi związkami (Tab. 2).Jednakże większość wspomnia−nych produktów ubocznych,często oznaczanych skrótemEOCl {z ang. extractable orga−nic bound chlorine czyli chlorw połączeniach organicznychmożliwy do odzyskania metodąekstrakcji – przyp. tłum.}, niezostała dotychczas chemiczniezidentyfikowana.Większość wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych powstaje w czasie niekomplet−nego spalania. Zatem mogą one powstawać zarówno podczas pożarów naturalnych jak i tychspowodowanych przez człowieka. Ponadto powstawanie ropy naftowej i naturalnego asfaltuzachodzi dzięki podobnym procesom {tj. niekompletnego utleniania – przyp. tłum.}. Tak więcPAH można znaleźć w takich produktach jak olej mineralny, smoła węglowa, smoła drzewna(dziegieć) itp. Kilka przykładów tych substancji podano na Ryc. 4.

Zanieczyszczenia można również sklasyfikować w oparciu o ich pochodzenie. Z tego punktuwidzenia są trzy główne typy źródeł zanieczyszczenia, obejmujące olbrzymią większośćomawianych substancji, czyli:1. Źródła związane z produkcją energii, oprócz innych związków uwalniające takie istotne

zanieczyszczenia jak tlenki siarki (SOx), tlenki azotu (NOx), węglowodory, tlenek węgla,pyły itp. Analizując te związki z punktu widzenia problemów środowiskowych i zdrowotnychokazuje się, że zagrożenia nimi wywołane niekoniecznie są proporcjonalne do ich ilości.Tlenek węgla jest uwalniany w największych ilościach. Pomimo to jest on najmniej szko−dliwy ponieważ symptomy zatrucia czadem są łatwo odwracalne.

Ryc. 4. Węglowodory wielopierścieniowe (w skrócie PAH) są toksycznymi związkami organicznymiskładającymi się z kilku połączonych pierścieni aromatycznych. Również i w tej grupie opisane związkicechuje duża różnorodność. Często są one trwałe i łatwo dostępne dla organizmów.

Tab. 2. Emisje do Bałtyku chlorowanych węglowodorów ulegającychadsorpcji (AOX). Kilka procent podanych wartości (tu przyjęto ok.1–5%) stanowią rozpuszczalne w tłuszczach chlorowce organiczneuważane za najgroźniejsze dla organizmów żywych. [Enell M.i Johnsson P., informacja ustna].

ŹródłoIlości w tonach na rok

jako AOCl rozpuszczalne

w tłuszczach

Spływ z rzekami 18–26 000 2–1 000Opad atmosferyczny 5–6 000 50–250

Przemysł drzewny >15 000 >150–750Inne źródła >1 000 >10–50

Page 220: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

2. Źródła przemysłowe, uwalniające bardzo wiele różnych zanieczyszczeń, w tym te wymie−nione powyżej, jak również metale ciężkie, chlorowce, itp. Najbardziej niebezpieczne spo−śród nich to np. chlorowane węglowodory, kadm, ołów, rtęć i inne metale ciężkie.

3. Pestycydy używane w rolnictwie i gospodarce leśnej. Są one zasadniczo konstruowane w celuzabicia specyficznych szkodników takich jak owady, chwasty, grzyby itp. Jednakże podsta−wowe funkcje wszystkich organizmów są podobne. Stąd też nawet selektywne preparatymogą być groźne dla organizmów nie będących celem ich stosowania. Sprzedaż pestycy−dów w Szwecji w przeliczeniu na tony substancji czynnych podano w Tab. 3. Aktualnezużycie pestycydów jest takie, że ich poziom w środowisku w Szwecji jest dość niski. Naj−prawdopodobniej podobna sytuacja panuje w większości krajów w regionie Bałtyku.1

Tab. 3. Biocydy sprzedane w Szwecji w 1990 r. (w tonach substancji czynnej)[Źródło: Szwedzki Urząd Kontroli Związków Chemicznych].

Sadow− Gospo−Rol− Leś− nictwo Przemysł dar stwa Łącznie

Zastosowanie nictwo nictwo i warzyw− domowenictwo ton %

Zaprawy nasienne 97 0 0 0 0 97 0,0Fungicydy 546 2 62 14 0 610 6,9Herbicydy 1 631 6 28 16 66 1 743 19,6

Regulatory wzrostu 44 0 5 0 0 49 0,5Insektycydy 25 3 11 29 14 83 0,9

Moluskocydy 0 0 0 130 0 130 1,5Środki ochrony drewna 0 0 1 5 922 146 6 069 68,4

Inne 0 3 1 34 56 56 1,1

Razem: ton 2 343 13 108 6 122 282 8875% 26,4 0,1 1,2 69,1 3,2 100 100

Page 221: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

2.OD ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ

DO ŻYWEGO ORGANIZMU

2.1. Przenoszenie przez wiatryDrugie ogniwo w łańcuchu zanieczyszczeń symbolizuje fizyczny transport chemicznych za−nieczyszczeń, czyli przenoszenie za pomocą wiatru i wody, oraz transport w glebie.Wszystkie zanieczyszczenia emitowane do atmosfery z kominów fabrycznych, domowych, rurwydechowych, itp. będą roznoszone przez wiatry. Ciężkie cząstki opadną na dół w pobliżu źródła,natomiast gazy, para wodna i opary mogą być przenoszone na duże odległości. Na przykładw 1966 roku znaleziono DDT w ciele pingwinów i fok w wodach otaczających Antarktykę a trzylata później również w lodowej skorupie Antarktydy. Oczywiście, nigdy nie było najmniejszegopowodu aby używać insektycydy na Antarktydzie. DDT obecny w ciele zwierząt musiał byćprzeniesiony przez wodę. Jednakże jedynym możliwym sposobem dotarcia do pokrywy lodowejbył transport wraz z prądami powietrza. W regionie Bałtyku przeważające wiatry wiejąz południa i zachodu. Znajduje to odzwierciedlenie w dyspersji zanieczyszczeń, która jestnajwiększa w kierunku dominujących wiatrów (Ryc. 5). Silne wiatry oznaczają, że zanieczysz−czenia zostają wymieszane z dużymi masami powietrza, czego konsekwencją są ich niskiestężenia. W obrębie mas powietrza występują nieuporządkowane ruchy, turbulencje, jeszczebardziej rozpraszające zanieczyszczenia. Te procesy mogą być jednym z powodów błędnegostwierdzenia: „rozcieńczenie jest sposobem na zanieczyszczenie”2.Różne zanieczyszczenia powie−trza charakteryzują się różnymczasem przebywania w atmosfe−rze. W końcu jednak wszystkieosadzają się na powierzchni zie−mi. Osadzanie przebiega w opar−ciu o trzy różne procesy, tj. sedy−mentację, opad suchy i opad mo−kry. Sedymentacja jest opademnajwiększych i najcięższych czą−stek obcych w powietrzu i wystę−puje raczej w pobliżu ich źródła.Opad suchy oznacza, że małe czą−steczki, gazy i opary przenoszonew masach powietrza osiadają i sąbezpośrednio pobierane przezglebę, rośliny i zwierzęta. Opad mokry wskazuje, że zanieczyszczenia rozpuszczają się podczasopadów deszczu lub w kroplach tworzących chmury, spadając później wraz z deszczem lub śnie−giem. Opad mokry stanowi skuteczny sposób usuwania z atmosfery takich zanieczyszczeń jakzwiązki siarki i azotu.Z powodu przeważających kierunków wiatrów w północnej Europie, zanieczyszczenia emito−wane w środkowej i zachodniej części kontynentu przenoszone są wraz z masami powietrzaw region Bałtyku. Zatem zanieczyszczenie tego regionu jest spowodowane nie tylko lokalnymiemisjami ale i tymi z odległych części Europy. Istotne pytanie dotyczy czasu ich przeniesienia

Ryc. 5. Transport powietrzny zanieczyszczeń, ulatujących z wyso−kiego komina, za pośrednictwem wiatrów. Strzałka pokazuje kie−runek przenoszenia emisji; h — wysokość; strzałki przerywane fa−lujące ilustrują turbulencje; strzałki pionowe – opad napowierzchnię.

Page 222: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

z wysoko uprzemysłowionych regionów, takichjak Wielka Brytania, Zagłębie Ruhry, itp.w rejon Bałtyku. Szybkość mas powietrzaczęsto wynosi kilkanaście metrów na sekundęco oznacza przejście z Wielkiej Brytanii doBałtyku w ciągu 12–36 godzin. Zatem trans−port zanieczyszczeń z Wielkiej Brytanii lubZagłębia Ruhry w rejon Bałtyku zależy odczasu przebywania zanieczyszczeń w powie−trzu (ang. residence time – T) i szybkości wia−tru (V). Duża szybkość wiatru i długi czasutrzymywania się zanieczyszczeń zwiększająodległość (D) jaką mogą one pokonać zanimulegną osadzeniu:

D = T × V

Odległość ta zależy również od wysokości emi−sji nad poziomem gruntu. Zatem dym z wyso−kiego komina fabrycznego będzie przenoszony znacznie dłużej niż z rury wydechowej samochodu(Ryc. 6). Ogólna sytuacja meteorologiczna także wpływa na rozpraszanie zanieczyszczeńw powietrzu. Na obszarach gdzie panuje niskie ciśnienie, zwłaszcza zimą, temperatura powie−trza spada wraz z wysokością. Do wysokości około 10–11 km obniża się mniej więcej 1°C nakażde 100 m. W tych warunkach zanieczyszczenia są mniej więcej równomiernie rozproszonew kierunku pionowym i dobrze wymieszane. Emisje z wysokiego komina zostaną daleko roz−niesione. Z kolei na obszarach wysokiego ciśnienia, szczególnie popołudniami i w dolinach, czę−sto ma miejsce inwersja temperatury w atmosferze. Oznacza to, że wraz z wysokościątemperatura rośnie zamiast spadać. Zimne, a zatem również ciężkie, powietrze poniżej inwersjihamuje prądy wstępujące i turbulencje.Innymi słowy cieplejsze powietrze powy−żej warstwy inwersyjnej działa jak po−krywa zatrzymująca zanieczyszczeniawypuszczone na niskich poziomach, cza−sami przez dość długi czas.Załóżmy przykładowo, że na wysokości1 000 m nad ziemią znajduje się war−stwa inwersyjna. Przy szybkości wiatruok. 8 m/s dym z komina rozproszy sięrównomiernie w kierunku pionowymponiżej warstwy inwersyjnej i opadniena ziemię około 100 km dalej (Ryc. 7).W odległości 1 000 km od emitora w po−wietrzu nadal pozostaje 37% wypuszczo−nego dwutlenku siarki opadającegoz szybkością 0,8 cm/s.Z drugiej strony emisje powyżej war−stwy inwersyjnej mają tendencje doutrzymywania się na wysokim poziomie,jako że pionowe ruchy powietrza są ha−mowane przez pokrywę inwersyjną(Ryc. 7). W takich warunkach istniejeryzyko tworzenia się smogu.

Ryc. 6. Transport ołowiu z fabryki szkła i z autostra−dy mierzony wielkością opadu ołowiu u mszaków (wµg Pb/g suchej masy mchu [dane uzyskane przezAke Ruehling, Germind Tyler i Petera Göranssona].

Ryc. 7. Rozmieszczenie zanieczyszczeń poniżej warstwy in−wersyjnej, rozprzestrzenianie prostopadłe do kierunkuwiatru, i stężenia w różnych częściach smugi zanieczyszczeń[w oparciu o dane z Monitora, 1984].

Page 223: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

Powyższe rozważania odnoszą się do liniowego transportu zgodnie z kierunkiem przeważają−cych wiatrów. Jednakże pióropusz dymu roznosi się także poziomo, prostopadle do kierunkuwiatru. Około 100 km od źródła emisji taki pióropusz zajmuje 10–20° okręgu, którego centrumstanowi komin, a stężenia zanieczyszczeń maleją od linii środkowej na boki (Ryc. 7).

2.2. Przenoszenie przez wodęRozmieszczenie i transport związków chemicznych w wodzie jest bardziej złożony. Większośćtoksycznych substancji obecnych w środowisku jest słabo rozpuszczalna w wodzie alerozpuszcza się w tłuszczach i ich rozpuszczalnikach, np. olejach, eterach, itp. Rośliny i zwierzętasą częściowo zbudowane ze związków tłuszczowych, a zatem mogą pobierać wiele toksycznychsubstancji. Niektóre z tych toksyn pozostają nawet w szczątkach szkieletów, odchodów, liściitp. znajdywanych w jeziorach i rzekach. Takie cząstki mogą unosić się w wodzie lub też osadzaćsię na dnie. Największe ilości substancji lipofilowych zwykle stwierdza się w osadach, którefunkcjonują jako pułapka dla wielu zanieczyszczeń. Wysokie stężenia związków toksycznychsą również obecne na granicy faz woda–powietrze. We wszystkich wodach pochodzenianaturalnego obecne są substancje pochodzenia biologicznego, których cząsteczki zawierająfragmenty rozpuszczalne w wodzie {hydrofilowe – przyp. tłum.} i rozpuszczalne w tłuszczach{lipofilowe, a zarazem hydrofobowe – przyp. tłum.}, np. kwasy tłuszczowe (Ryc. 8). Takiemolekuły skupiają się na granicy faz, zanurzone częścią hydrofilową w wodzie, a lipofilowąw powietrzu. W ten sposób na powierzchni wody tworzy się cienka błona lipidowa. W jej obrębiebędzie zachodziła akumulacja substancji rozpuszczalnych w tłuszczach, które mogą osiągaćwysokie stężenia. Na przykład w niektórych przypadkach stężenie PCB w takiej błonie jestponad 1 000 razy wyższe niż w całej masie wody, nawet jeśli całkowita ilość zanieczyszczeńw błonie jest niska.W jeziorze można zatem wy−różnić cztery przedziały lubfrakcje, różniące się stężenia−mi zanieczyszczeń:1. woda,2. organizmy i zawiesina

materii organicznej,3. osady, oraz4. błona powierzchniowa.

Te frakcje oddziałują ze sobąna wiele sposobów. Na przy−kład zwierzęta ryjąc w muledennym powodują transportzawartych w nim zanieczy−szczeń w górę, z kolei martweorganizmy zawierające zanie−czyszczenia opadają na dnoitp. Wysokie stężenia w błoniepowierzchniowej mają istotnekonsekwencje biologiczne, ja−ko że wiele organizmów żyjew ścisłym związku z tą strefą. Na przykład larwy komarów żyją przez długi czas tuż pod po−wierzchnią, wystawiając grzbietową część odwłoka ponad wodę, wiele roślin wyrasta ponadpowierzchnię a liście unoszą się na niej itp.Przeważająca część zanieczyszczeń wodnych znajduje się w osadach. W połączeniu z wielkimiruchami wody na płytkich obszarach, np. w czasie wiosennych powodzi, zanieczyszczenia tesą częściowo transportowane do wody wraz z osadami. Poza tymi ruchami zanieczyszczeń

Ryc. 8. Rozmieszczenie zanieczyszczeń lipofilowych (kropki) w jeziorze.Zagęszczenie kropek oznacza stężenie zanieczyszczeń, natomiast strzałkiilustrują transport. Poszczególne frakcje oznaczono następująco: (S)błona powierzchniowa; (B) osady denne; (P) cząsteczki w wodzie [zKihlströma, 1986].

Page 224: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

w kierunku pionowym istnieje oczywiście transport poziomy w obrębie jezior, rzek i mórz.Jednakże to przenoszenie na duże odległości jest w wodzie znacznie wolniejsze niż w powietrzu.Transport zanieczyszczeń w glebie zależy od ich właściwości, cząsteczek gleby oraz tzw. wodykapilarnej. Substancje rozpuszczalne w wodzie są przenoszone szybko wraz z przemieszczającąsię wodą kapilarną. Z drugiej strony, związki rozpuszczalne w tłuszczach ulegają mniej lubbardziej trwałej adsorpcji na organicznych cząsteczkach gleby. Tak więc transport tych sub−stancji jest powolny w warstwie gleby bogatej w materię organiczną, taką jak pleśń, ale szyb−szy w glebie piaszczystej o niskiej zawartości składników organicznych. Również w glebie gru−boziarnistej transport jest szybszy niż w materiale silnie rozdrobnionym.Procesy fizyczne zachodzące w atmosferze, wodzie i glebie wpływają na substancje toksycznew różny sposób. Na przykład światło ultrafioletowe może zmienić wiele typów cząsteczek(fotoliza). W eksperymencie z pentachlorofenolem (Ryc. 3) po 7 dniach napromieniowania ultra−fioletem pozostało tylko 12% początkowej ilości tego fungicydu. W podobnym eksperymenciez DDT (Ryc. 3) pozostałości stanowiły 66%. Postępujące zakwaszenie gleby i wody wpływa narozpuszczalność metali, przez co np. zwiększa się poziom kadmu i aluminium w jeziorach i rze−kach. Tak więc mieszanina zanieczyszczeń, z którą stykają się rośliny, zwierzęta i mikroorga−nizmy ma skład inny od tej emitowanej ze źródeł. Ostateczną degradację pewnych związkówprzeprowadzają mikroorganizmy, głównie bakterie. Jednak wiele zanieczyszczeń nie poddajesię takiej degradacji i pozostaje w środowisku.

2.3. Ze środowiska do organizmów żywychZwiązek, który nie może przeniknąć ze środowiska abiotycznego do roślin i zwierząt nie możedziałać jako czynnik toksyczny. Pobieranie z otoczenia do żywego organizmu jest warunkiemzarówno toksycznego działania jak i transportu biologicznego. Bardzo ważną właściwością sub−stancji jest więc jej dostępność biologiczna3. Oczywiście dla oceny zagrożenia wielce użytecznabyłaby możliwość przewidywania tej dostępności. Jako ogólną regułę można przyjąć, że do−stępność związku dla organizmów żywych wzrasta wraz ze wzrostem rozpuszczalności w lipi−dach. Tak więc w celu oceny tej właściwości wyznacza się rozpuszczalność danej substancjiw rozpuszczalniku dla tłuszczowców w porównaniu do rozpuszczalności w wodzie. Uzyskanywspółczynnik nosi nazwę Kow, gdzie o oznacza oktanol – rozpuszczalnik lipidowy, a w – wodę.Najczęściej jako miara używany jest logarytm Kow. Ogólnie mówiąc, log Kow większy od 3–4(co oznacza, że substancja jest 1 000–10 000 razy bardziej rozpuszczalna w oktanolu niż w wo−dzie) wskazuje na łatwą dostępność dla organizmów.Najważniejsze drogi, którymi substancje toksyczne wnikają do roślin biegną przez korzeniei przez liście. Korzenie są wyspecjalizowane w pobieraniu wody i jonów z wody znajdującej sięw glebie. Mogą zatem równie skutecznie pobierać zanieczyszczenia. Niektóre z nich są maga−zynowane w korzeniach, inne mniej lub bardziej efektywnie transportowane są do łodygi i liści.Nadziemne części rośliny są pokryte woskowatymi substancjami. W tej warstwie uwięzionezostają zanieczyszczenia opadające z powietrza szczególnie te rozpuszczalne w tłuszczach.Niektóre z nich przenikają następnie w głąb liści, inne pozostają w kutikuli. Z kolei gazy i parymogą przejść bezpośrednio przez szparki do liści z pominięciem warstwy woskowej.Zwierzęta mogą pobierać zanieczyszczenia różnymi drogami, a więc przez żołądek i jelita, przezpłuca lub skrzela, przez skórę, a w pewnych wypadkach bezpośrednio do krwi. Zwierzętaoddychające powietrzem „łapią” większość zanieczyszczeń środowiska wraz z pokarmem i wodątj. przez żołądek i jelito. Nie oznacza to jednakże, że mieszanina toksyn obecnych w pożywieniuzostanie całkowicie zaabsorbowana w jelicie. Część tej mieszaniny może przejść nie wchłoniętai opuścić ciało wraz z odchodami; część zostanie chemicznie rozłożona przez soki trawienne.Zanieczyszczenia powietrza mogą być wchłaniane oczywiście przez płuca ale tylko wtedy, gdyśrednica cząstek nie przekracza kilku mikrometrów. Zatem u zwierząt lądowych dominuje po−bieranie toksyn przez przewód pokarmowy.

Page 225: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

U ludzi skóra jest wystawiona na bezpośrednie oddziaływanie środowiska i niektóre zanieczysz−czenia rzeczywiście przez nią przenikają. Większość zwierząt ma jednak pokrycie ciała w postacifutra, piór, łusek, itp. co oznacza, że zanieczyszczenia obecne w ich otoczeniu rzadko docierajądo warstwy komórek, gdzie zachodzi wchłanianie. Wyjątkiem są niektóre zwierzęta żyjące w wil−gotnych środowiskach, takie jak żaby i dżdżownice, których skóra jest podobna do błony ślu−zowej.Zwierzęta wodne oddychające skrzelami, włącznie z wszystkimi rybami, znajdują się w odmien−nej sytuacji. Skrzela są wyspecjalizowane w pobieraniu tlenu z wody oraz przenoszeniu jonówi innych rozpuszczonych substancji między wnętrzem ciała a otoczeniem. Aby mogły efektywniepełnić tą rolę mają one często budowę blaszkowatą, co oznacza dużą powierzchnię kontaktuz wodą. Zasadniczo więc zwierzęta skrzelodyszne większość zanieczyszczeń pobierają właśnietą drogą.

2.4. Losy zanieczyszczeń w organizmie –akumulacja i biomagnifikacja

Większość niebezpiecznych zanieczyszczeń środowisko−wych jest pod względem chemicznym bardzo trwała.Ponadto większość z nich jest również słabo rozpu−szczalna w wodzie i w konsekwencji trudna do wyda−lenia z organizmu wraz z moczem, który jest roztworemwodnym. W czasie trawienia posiłku zwierzęta rozkła−dają pokarm, wykorzystując go następnie jako mater−iał budulcowy lub jako źródło energii. Jednakże zanie−czyszczenia trwałe nie mogą ulec degradacji. W rezul−tacie ilość takich zanieczyszczeń w ciele nieco rośniewraz z każdym kęsem pokarmu a także wiekiem zwie−rzęcia. Taki wzrost zanieczyszczeń wraz z wiekiem(Ryc. 9) nosi nazwę akumulacji lub bioakumulacji.W porównaniu z transportem z udziałem wiatrów i wo−dy, transport biologiczny z jednego miejsca do drugiegojest znikomy i ograniczony do zwierząt migrujących nadalekie odległości, takich jak: migrujące ptaki, łososie,węgorze, itp. Transport biologiczny ma jednak innewłaściwości. Gdy roślinożercy zjadają rośliny i trawykumulują trwałe toksyny z pożywienia. Ponieważ roślinożercy nie mogą rozłożyć zanieczyszczeńw sposób efektywny, wędrują one w dalszej kolejności do ciała drapieżników, żywiących sięroślinożercami. W konsekwencji transportowane są od jednego gatunku do drugiego. Tak więctransport biologiczny ma zupełnie inny wymiar aniżeli fizyczny.Transport pomiędzy gatunkami oznacza także przeniesienie z jednego do drugiego poziomuw sieci pokarmowej. Skutkiem tego jest wzrost stężenia czynników toksycznych w kolejnychpoziomach. Przypuśćmy, że zwierzę roślinożerne zjada w ciągu swego życia dziesięć razy wię−cej pożywienia niż samo waży. Główna część tego pożywienia ulega rozłożeniu, a reszta jestusuwana wraz z odchodami i moczem. Jednakże zanieczyszczenia z trudem ulegają rozkładowico oznacza, że niełatwo je wydalić. W rezultacie gromadzą się one w ciele zwierzęcia i tymsamym ich stężenia osiągają wartości około 10–krotnie wyższe niż w pokarmie. Na tej zasadziekoncentracja tych związków wzrośnie jeszcze bardziej u zwierząt drapieżnych, itd. To zjawi−sko nosi nazwę biomagnifikacji. Jego przykład obserwowany w Bałtyku ilustruje Ryc. 10.Można ogólnie stwierdzić, że w lądowej sieci pokarmowej następuje około 10–krotny wzroststężenia w obrębie każdego poziomu natomiast w wodnej około 3–5 krotny.

Ryc. 9. Stężenie zanieczyszczeń rozpuszczal−nych w tłuszczach u szczupaków w różnymwieku, ilustrujące akumulację wrazz upływem czasu [Johnels i in. 1967].

Page 226: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

Ryc. 10. Akumulacja toksycznych zanieczyszczeń z grupy PCB i ich biomagnifikacja w ekosystemie Bał−tyku. Dla każdego gatunku w sieci pokarmowej podano stężenie PCB w mg/g tkanki tłuszczowej [z Olssoni in., 1972].

Page 227: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

2.5. Zatrucie wrodzone –przepływ toksyn od matki do dziecka

Transport biologiczny oznacza także przeniesienie toksyn z jednej generacji do następnej, corównież odróżnia go od transportu fizycznego. U ssaków ten rodzaj transportu przebiega dwomaróżnymi drogami. Z zasady wydaje się nieprawdopodobne żeby zanieczyszczenia obecnew środowisku mogły przenikać bezpośrednio do naczyń krwionośnych. Jednak tak właśniezdarza się w kilku szczególnych sytuacjach i w tych przypadkach efekty występują szybciej i sąwyraźniejsze niż wtedy, gdy toksyny są pobierane na innej drodze. U ciężarnej samicy ssakakrew matki i płodu są od siebie oddzielone zaledwie kilkoma błonami. Dzięki temu płód mazagwarantowane dobre zaopatrzenie w tlen i substancje odżywcze. Jednak szereg zanieczysz−czeń może przenikać z krwi matki do krwi płodu. W rezultacie, pod koniec ciąży często osiągająone u niego stężenia podobne do tych jakie występują u matki.Inną drogą przenoszenia substancji od matki do jej potomstwa jest ich pobieranie wraz z mle−kiem. Mleko zawiera tłuszcz, np. mleko kobiece 3–4%, a mleko foki około 30%. Zanieczyszcze−nia rozpuszczalne w tłuszczach łatwo opuszczają ciało matki wraz z tłuszczem mleka. Przynaj−mniej u niektórych gatunków większe ilości zanieczyszczeń docierają do młodych osobnikóww okresie karmienia mlekiem niż w czasie ciąży. Jednakże młode w tym okresie szybko rosną,co oznacza rozcieńczenie substancji toksycznych obecnych w ich tkankach. Tym samym stężeniazanieczyszczeń mogą się zmniejszać pomimo wzrastającej ich ilości4.Podobna sytuacja występuje w jajach składanych przez ptaki, gady, ryby, itp. W jaju ptakarosnący zarodek stanowi zaledwie niewielką plamkę na powierzchni żółtka, reszta to materiałzapasowy. Bardzo wcześnie w okresie wysiadywania naczynia krwionośne zarodka docierajądo żółtka. Ich rola polega na pobieraniu z niego składników odżywczych. Jednakże od początkujajo jest częścią ciała matki i zawiera ten sam poziom zanieczyszczeń środowiskowych co innepodobne tkanki. Zatem za pośrednictwem naczyń krwionośnych zarodek pobiera również zanie−czyszczenia obecne w żółtku. W rezultacie tylko nieliczne młode osobniki, o ile takie są,rozpoczną swe życie wolne od zanieczyszczeń środowiskowych.

Page 228: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

3.W JAKI SPOSÓB

ZANIECZYSZCZENIA WPŁYWAJĄ

NA ORGANIZMY

3.1. Dawki i efektyTrzecie ogniwo w łańcuchu zanieczy−szczeń symbolizuje skutki zanieczy−szczeń. Nie jest jednak możliwe omó−wienie setek rozmaitych efektów jakiew eksperymentach laboratoryjnych wy−wołują te substancje. Ponadto nie wszy−stkie z nich mają istotne znaczenie w śro−dowisku. W dalszej części ograniczymysię zatem tylko do tych, które wiążą sięz konsekwencjami ekologicznymi, tj.mają wpływ na przeżycie osobników, ga−tunków i/lub całych ekosystemów. Nawstępie konieczne będzie zapoznanie sięz niektórymi podstawowymi pojęciamiużywanymi w ekotoksykologii.Termin ekspozycja (ang. exposure –przyp. tłum.) oznacza, że organizm jestw kontakcie z czynnikiem toksycznym.Charakterystyka ekspozycji oraz jej sku−tki są związane zależnością określanąjako zależność dawka–efekt (ang. dose–effect relationship – przyp. tłum.) (Ryc. 11). Jej zrozumienie jest niezbędne dla uświadomieniasobie efektów toksycznych. Skutki wywołane przez dany związek są często określane jakotoksyczność tego związku. Toksyczność ostra (ang. acute toxicity – przyp. tłum.) obejmuje efektywystępujące bardzo krótko po jednorazowej ekspozycji. Efekty te mogą być zróżnicowanepoczynając od zwykłego zaczerwienienia skóry na śmierci osobnika kończąc. W tym drugimprzypadku mówimy o efekcie letalnym. W przyrodzie przeważają jednak efekty wywołanechronicznym {lub przewlekłym – przyp. tłum.} działaniem toksycznym. Toksyczność przewlekłaprzejawia się efektami występującymi po dłuższym okresie ciągłego podawania niewielkichdawek bez wystąpienia ostrych objawów.Powszechnie przyjętym sposobem ilościowego wyrażania toksyczności ostrej jest podawanie wartościLD50 (dawki letalnej), która oznacza dawkę powodującą śmierć (czyli letalność) 50 procent zwie−rząt spośród tych, które ją otrzymały. LD0 jest więc najwyższą dawką nie powodującą żadnej śmier−telności. Warto zauważyć, że wysoka wartość LD50 oznacza niską toksyczność i vice–versa5. Czasamito pojęcie jest uogólniane jako ED50 itp., gdzie ED oznacza dawkę efektywną, która może określaćdowolne objawy od podrażnienia skóry aż do śmierci zwierząt. W przypadku zwierząt wodnychzamiast LD i ED często używa się pojęć LC i EC, co oznacza odpowiednio stężenie letalne i stężenieefektywne substancji toksycznej w otaczającej wodzie.

100

50

0,030 0,040 0,050 0,060 0,070 0,080

ED 50

Procent u�pionych much

ml eteru etylowego na litr powietrza

Ryc. 11. Krzywa zależności dawka–odpowiedź ukazującawpływ eteru na sen muszek owocowych. Oś pozioma – il−ość eteru w naczyniu z muszkami. Oś pionowa – procentuśpionych owadów. W stężeniach niższych niż 0,03 ml eteruna litr powietrza żadna z much nie została uśpiona, przy0,07 ml eteru na litr wszystkie zostały uśpione. Przystężeniu 0,055 ml efekt ten wystąpił u 50% much. Takiestężenie nosi nazwę ED50 [dawka skuteczna w 50%].

Page 229: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

Zasadniczo wszystkie związki toksyczne wywierają swoje pierwotne efekty biologiczne nakomórki i ich funkcje. Mogą to być np. zaburzenia w transporcie jonów przez błony komórkowe,zmieniona aktywność enzymów, zmniejszone lub podwyższone wydzielanie hormonów, itp.W zależności od typu zaatakowanych komórek, efekty obserwowane u poszczególnych osob−ników zmieniają się w szerokich granicach.Obecnie letalne skutki zanieczyszczeń w Morzu Bałtyckim są raczej rzadkie. Jednak na przeło−mie lat 50. i 60. często znajdywano martwe zwierzęta, głównie ptaki. Aktualnie, z powodu niż−szych stężeń toksyn, większość efektów stanowią zmiany subletalne, które często są bardzotrudne do wykrycia. Nawet w takim przypadku gdy zmiany te w niewielkim stopniu wpływająna osobniki ich skutkiem często są zaburzenia, które na dłuższą metę zmniejszają przeżywal−ność.

3.2. Oddziaływanie na roślinyPowszechnie znaną jest obserwacja, że niektóre rośliny doniczkowe źle rosną w sąsiedztwiechoinki. Najwidoczniej drzewko to wydziela jedną lub kilka substancji, które oddziaływująnegatywnie na inne gatunki. W rzeczywistości wiele roślin znajduje się pod wpływem szereguzwiązków obecnych w atmosferze. W bardzo niskich stężeniach wiele z nich nawet pobudzawzrost ale w wyższych spowalnia lub wręcz hamuje. To zjawisko, że niskie stężenia danej sub−stancji wywierają pozytywne skutki, a wysokie – negatywne nie jest wcale rzadkie. Nosi ononazwę hormezy. Ujemnymi skutkami są np. opadanie liści, zmniejszona produkcja nasion, itp.Jednakże wrażliwość roślin różni się w zależności od gatunku. Niektóre porosty są skrajniewrażliwe na dwutlenek siarki. Najprawdopodobniej ta wrażliwość wyjaśnia nieobecność po−rostów nadrzewnych na najbardziej zanieczyszczonych terenach miast i obszarów przemysło−wych. Porosty są również wrażliwe na fluor, który ulatnia się do atmosfery podczas produkcjialuminum. Z tego względu zaledwie kilka gatunków tych organizmów możemy spotkać w są−siedztwie huty aluminium. Niektóre paprocie i grzyby najwyraźniej także są wrażliwe na dwu−tlenek siarki. Ogólnie rośliny zielne są bardziej wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza niżtrawy, a szpilkowe są bardziej wrażliwe od drzew liściastych. Podaje się, że smog w rejonieSan Francisco oddziałuje na drzewa szpilkowe w promieniu 100 km i uniemożliwia uprawędrzew cytrusowych w promieniu 50 km.Już w starożytności roślinność wokół kopalni wykazywała różne zaburzenia, wskazując, że nie−które metale są toksyczne dla roślin. Przy wysokich stężeniach następuje zahamowanie wzrostuprzypuszczalnie spowodowane gromadzeniem się metali w korzeniach, co z kolei wpływa napobieranie składników odżywczych. Objawem działania jeszcze wyższych stężeń są blade i białonakrapiane liście, co wskazuje na zmniejszoną syntezę chlorofilu. Rezultatem tego będzie oczy−wiście zakłócenie procesu wytwarzania cukru i skrobi. Najprawdopodobniej najbardziej wrażli−wymi stadiami życiowymi są kiełkujące nasiona i młode rośliny. Szczególnie silnie hamowanyjest wzrost młodych korzeni, nawet przy niskich dawkach metali.Wiele gatunków drzew żyje w symbiozie z grzybami. Te mikoryzowe grzyby są często bardzowrażliwe na metale. Konsekwencje tego są dla zaatakowanych drzew zwykle bardzo poważne6.Wiele porostów, grzybów i drobnoustrojów wykazuje dużą wrażliwość na metale. Szereg mikro−organizmów glebowych pełni istotną rolę w rozkładzie substancji organicznych. Zatem wzrostzawartości metali w glebie powoduje zwolnienie procesów rozkładu martwych szczątków roś−lin i zwierząt.Niektóre gatunki roślin już od dawna są używane jako wskaźniki (lub inaczej indykatory) tok−sycznych efektów zanieczyszczeń lub ich obecności, co pozwala na wczesne wykrycie proble−mu. Liczebność niektórych porostów i mchów jest wykorzystywana jako wskaźnik długotrwa−łej emisji zanieczyszczeń do atmosfery, głównie dwutlenku siarki i metali ciężkich. W pewnychprzypadkach tkanki liścia używane są rejestrowania emisji fluorków z hut aluminium. W jesz−cze innych rośliny hoduje się w kontrolowanych warunkach a następnie przenosi w teren i okre−sowo poddaje analizie pod kątem silnych zanieczyszczeń (ang. acute air pollution – przyp. tłum.).

Page 230: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

3.3. Zwierzęta: czynności nerwów i mięśniU zwierząt nawet niewielkie zaburzenia funkcji mięśni mogą zmniejszyć szansę na przeżycie,zwłaszcza w sytuacjach krytycznych. Osłabienie funkcji mięśni oznacza ich obniżoną wydolnośćroboczą7. Z tego względu dorosłe ptaki z zaburzeniami w czynności mięśni mogą nie podołaćgłównemu zadaniu rodzica, jakim jest zdobycie dostatecznej ilości pożywienia dla swoich piskląt.W tym przypadku rodzice mają względnie duże szanse na przeżycie, jednak ich młode są za−grożone. Dobrze znany jest fakt, że niektóre chemiczne zanieczyszczenia, np. organiczne związkirtęci, DDT i kilka innych, mogą powodować zaburzenia w czynności mięśni. Zaburzenia tra−wienia, metabolizmu lub zmniejszenie pobierania pokarmu również mogą zakłócić funkcjemięśni przez obniżenie zasobów dostępnej energii. Zmiany takie obserwowano jako skutek obec−ności rtęci, PCB i pięciochlorofenolu w pokarmie.Do swej właściwej pracy mięśnie potrzebują prawidłowego impulsu nerwowego. Stwierdzono,że wysoki poziom DDT i podobnych substancji działa tłumiąco na czynność nerwów, czego kon−sekwencją może być zaburzona wydolność robocza mięśni.Znalezienie pokarmu zimą wymaga od roślinożerców dużego wysiłku, który czasem trzeba wy−konać w głębokiej śnieżnej pokrywie. Tym samym wiele czynników składa się na zwiększoneryzyko śmiertelnego wygłodzenia jeleni i innych gatunków roślinożernych. Niektóre ptaki omi−jają ten problem wędrując na południe. Jednakże migracja także wiąże się z olbrzymią pracąmięśni. Ich zmniejszona wydolność może uniemożliwić ptakom osiągnięcie celu i tym samymzagrozi ich przetrwaniu. Wędrówki ptaków oznaczają również konieczność skomplikowanejnawigacji na dużych odległościach. Do jej sprawnego przeprowadzenia niezbędna jest doskonaławspółpraca pomiędzy narządami zmysłów, nerwami i mięśniami. Nieprawidłowe funkcjono−wanie tego systemu może pociągnąć za sobą różne konsekwencje jak np. niemożność znalezieniamiejsca lęgowego i zagrożenie przeżywalności jako że, najprawdopodobniej, do rozrodu w ogólenie dojdzie.Można zapytać czy takie efekty są wyłącznie spekulacjami czy też istnieją niezbite fakty świad−czące, że mają one miejsce w przyrodzie? Ptaki przygotowują się do wędrówki przez groma−dzenie zapasów tłuszczu, który następnie jest wykorzystywany jako źródło energii podczas lotu.Tłuszcz ten zawiera szereg zanieczyszczeń, które się w nim rozpuszczają. Eksperymenty wy−kazały, że równocześnie z zużywaniem tłuszczu uwalniane są zawarte w nim toksyny, którenastępnie gromadzą się w mięśniach i w układzie nerwowym. Tam mogą zaburzać zarównofunkcje nerwowe, mięśniowe jak i sensoryczne. Przynajmniej u jednego gatunku stwierdzono,że ptaki którym podawano PCB rozpoczynały lot w ciągu całego dnia, natomiast osobniki kon−trolne tylko rano, co wskazuje na zaburzenie czynności nerwowych i czuciowych.Za pomocą specjalnego sprzętu można mierzyć podobne zmiany u ryb. Główną częścią tego urzą−dzenia jest długa, pozioma i przezroczysta rura, którą obraca się wokół długiej osi. Za pomocąspecjalnej techniki wodę przepływającą przez tę rurę także wprawia się w ruch wirowy. Rybaumieszczona w tej rurze próbuje utrzymać normalną pionową pozycję pomimo obracającej sięwokół niej wody. Zwiększając szybkość obrotu można osiągnąć taką, przy której ryba nie jestdłużej w stanie skorygować swej pozycji. Okazuje się, że ta szybkość krytyczna jest ujemnieskorelowana z poziomem DDT, PCB i rtęci w tkankach ryby, to znaczy, że wysoka zawartośćtych zanieczyszczeń zmniejsza zdolność ryby do radzenia sobie w warunkach stworzonych przezwirującą wodę. Może to być spowodowane zaburzoną funkcją narządów zmysłów rejestrującychpołożenie ciała, zmniejszoną wydolnością roboczą mięśni, oraz (lub też) nieprawidłowym prze−kazem sygnałów nerwowych pomiędzy narządami zmysłów a mięśniami (czyli zaburzeniamifunkcjonowania układu nerwowego – przyp. tłum.).

Page 231: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

3.4. Układ odpornościowy i organogenezaWiadomo, że wiele spośród chlorowanychzanieczyszczeń organicznych np. dioksy−ny, niektóre związki z grupy PCB, być mo−że również DDT obniżają sprawność ukła−du odpornościowego. W istocie jednymz pierwszych zaobserwowanych skutkówdziałania PCB była zmniejszona odpor−ność u ptaków zaatakowanych przez wi−rusa. Na skutek takiej obniżonej odporno−ści nawet stosunkowo błahe infekcje stająsię śmiertelne. Groźna sytuacja populacjifok w Bałtyku może częściowo wynikaćz osłabionej bariery odpornościowej.Wskazuje na to np. duża ilość wolno goją−cych się ran na skórze i w jelitach, prze−rośnięte nadnercza itp. Podczas przepro−wadzania pośmiertnych badań zaobserwowano takie zmiany u ponad połowy osobników.Oczywiście taka sytuacja oznacza, że stan zdrowia populacji fok bałtyckich jest bardzo zły.Stwierdzono, że chlorowane związki organiczne powodują deformacje twardych tkanek takichjak szkielet i płetwy. Wymienione związki są uwalniane np. z papierni jako produkt ubocznyw procesie bielenia masy papierniczej. W pobliżu takich zakładów często spotyka się deformacjeszczęk u szczupaków. Nietrudno sobie uświadomić, że takie osobniki mają trudności w zdobyciudostatecznej ilości pożywienia. Na tych samych obszarach niektóre okonie pozbawione są czę−ści płetw. Płetwy używane są głównie do wykonywania drobnych ruchów, co wymaga dużejprecyzji. W rezultacie wykonywanie takich czynności jak łapanie ofiary lub składanie mleczuw miejscu złożenia ikry podczas kopulacji może być znacznie utrudnione. Eksperymenty wy−kazały, że rozcieńczone ścieki z papierni mogą powodować skrzywienia kręgosłupa u dorszai kura rogacza8 (Ryc. 12). To zniekształcenie oznacza, że połączenia pomiędzy kręgosłupema dużymi mięśniami ogona są nieprawidłowe, co może pociągać za sobą zaburzenia ruchów.

3.5. Fizjologia rozrodujest bardzo wrażliwa na zanieczyszczenia

Rozmnażanie i wzrost okazują się niestety procesami wyjątkowo wrażliwymi na działanie sub−stancji toksycznych. W wielu przypadkach zaburzenia tych procesów występują już w stęże−niach zbyt niskich dla wywołania innych objawów. Mimo licznych badań przyczyny tego stanurzeczy są nadal nieznane. Jedną z nich może być zmiana, pod wpływem zanieczyszczeń, stężeniahormonów regulujących czynności rozrodcze. W obecności wielu obcych substancji wątroba pra−cuje intensywnie w celu zniszczenia chemicznego intruza. Okazuje się jednak, że te same lubpodobne enzymy aktywne są w procesach degradacji zarówno zanieczyszczeń jak i hormonówpłciowych9. Zatem zwiększony poziom zanieczyszczeń może pociągać za sobą obniżenie stężeniatych hormonów.Niektóre skutki powodowane przez zanieczyszczenia środowiskowe mogą być rezultatem zmianw poziomie hormonów. Na przykład pomyślne zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w błonie ślu−zowej macicy musi być poprzedzone procesem jej przygotowania, który zachodzi pod wpływemhormonów płciowych. Jeśli zwierzę ma zbyt niski poziom hormonów indukujących omawianeprocesy może nie dojść do implantacji. Takie nieudane zagnieżdżenia zaobserwowano w eks−perymentach laboratoryjnych u myszy, którym podawano PCB i DDT. Zaburzenia w przebiegucyklu miesiączkowego u kobiet i samic małp narażonych na działanie PCB również można wy−jaśnić zmienionymi poziomami hormonów. Oczywiście zwierzę jest w stanie, w przeciągu

Ryc. 12. Uszkodzenia kręgów u dorsza[udostępnił Jan Thulin].

Page 232: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

zaledwie kilku dni, skompensować obniżenie poziomu hormonów, wywołane pojedynczą dawkąPCB. Ponieważ jednak w środowisku powszechne jest raczej ciągłe narażenie na niskie dawkizanieczyszczeń należy sądzić, że muszą istnieć również inne przyczyny zaburzeń w czynnościachrozrodczych.Można odtworzyć rzeczywistą sytuację w laboratorium przez podawanie zwierzętom doświad−czalnym niskich dawek w sposób ciągły przez określony czas, np. podczas całego okresu ciąży.Przeprowadzone eksperymenty wykazały, że w takich warunkach niektóre z zagnieżdżonychpłodów umierały jeszcze w obrębie macicy. Oczywiście poszczególne gatunki różnią się stopniemwrażliwości. Bardzo wrażliwym gatunkiem jest norka, używana jako zwierzę doświadczalne,jak się zdaje również i wydra. Niewiele jednak wiadomo o przyczynach tego zjawiska. Stężeniazwiązków chemicznych w tkankach płodów nie są śmiertelne, ani też transport substancji od−żywczych przez łożysko nie jest znacząco upośledzony.Wykazano, że u niektórych gatunków ptaków i ryb stężenie zanieczyszczeń środowiskowychw jajach jest dostatecznie wysokie aby spowodować śmierć zarodków. Stwierdzono to np. u ry−bołowów (PCB i DDT) i łososia atlantyckiego (DDT).Wzrost zarodków i młodych także zależy od wpływu rozmaitych zanieczyszczeń. Szczeniętanorek, które otrzymywały w czasie ciąży PCB miały niższą masę urodzeniową niż szczeniętaniezatruwanych matek. Z kolei u gryzoni takich jak szczury, myszy i świnki morskie, uzyskanoodmienne rezultaty. Co najmniej w kilku eksperymentach młode tych gatunków rosły szybciej,gdy otrzymywały wraz z mlekiem DDT lub PCB.

3.6. Populacja fok w Bałtyku jest zagrożonaW warunkach krytycznych zmniejszone możliwości rozrodu mogą wyeliminować całe populacjedanego gatunku. Foki, żyjące w Bałtyku omal nie wyginęły z powodu poważnych zaburzeń roz−rodu, najprawdopodobniej wywołanych przez PCB. W Bałtyku żyją trzy gatunki fok: foka szara(Halichaerus grypus), foka obrączkowana, inaczej nerpa, (Pusa hispida) i foka pospolita (Phoca vitu-lina). Przynajmniej do pierwszej wojny światowej wszystkie trzy gatunki występowały w ży−wotnych populacjach. W tym czasie najprawdopodobniej żyło sto tysięcy fok szarych, dzisiajzostało jakieś 1500. Bardzo kiepsko rozmnaża się również nerpa, której liczebność w północnychczęściach Bałtyku wynosi aktualnie około 6000 osobników. Wydaje się, że tylko około 30% samicjest płodnych. W ich tkankach stężenia PCB są niższe niż u pozostałych samic.Pośmiertne badania zmian patologicznych u martwych samic fok bałtyckich ujawniły występo−wanie nieznanego typu uszkodzeń macicy. Około połowa z przebadanych zwierząt miała zro−śnięty przynajmniej jeden róg macicy10. Obecnie takie uszkodzenia występują u ponad 60%samic nerpy. Zrośnięcie macicy uniemożliwia połączenie się plemnika i komórki jajowej, w wy−niku czego zwierzę staje się bezpłodne. Co więcej, stwierdzono wysoką częstość występowaniaraka macicy. U niektórych zwierząt pojawiają się uszkodzenia skóry przypominające ropnielub trądzik chlorowy występujące u ludzi zatrutych PCB i związkami pokrewnymi; ich pazuryczęsto są zdeformowane a w jelicie obserwuje się uszkodzenia na tle zapalnym. Ponadto poja−wiają się patologiczne zmiany w nerkach i nadnerczach, czasami także w szkielecie.Warunki panujące w Morzu Bałtyckim bardzo się zmieniły w ostatnich kilku dekadach. Opróczodpadów zawierających chlorowane związki organiczne wzrosło stężenie metali ciężkich i in−nych zanieczyszczeń. Jest zatem niemożliwe jednoznaczne określenie przyczyny lub przyczynwszystkich tych zaburzeń i dysfunkcji. Aby odpowiedzieć na to pytanie przeprowadzono eks−perymenty, używając norki amerykańskiej (Mustela vison) jako gatunku modelowego. Norka,podobnie jak foki, żywi się rybami i ma taki sam przebieg wczesnej ciąży z opóźnionym za−gnieżdżeniem się zapłodnionych jaj. Wyniki pokazują wyraźną zależność pomiędzy ilością mar−twych płodów w macicy a poziomem PCB w tkance tłuszczowej matki (Ryc. 13). Dokładniejszeeksperymenty wykazały, że najniższe stężenia PCB wywołujące opisaną zmianę (porównajED50) wynoszą w przybliżeniu 10 mg technicznie czystej substancji na kilogram tłuszczu matki.Jak dotąd eksperymenty potwierdzają pogląd, że PCB są główną przyczyną obniżonej płodności

Page 233: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

fok bałtyckich. Jednakże aniu norek ani u innych gatun−ków nie stwierdzono zrostóww macicy tak jak u fok. W isto−cie technicznie czysty PCB jestmieszaniną 60–70 różnych po−krewnych związków, różnią−cych się nieco właściwościami.W celu ustalenia względnegozagrożenia każdego z nich mie−szaninę tę rozdzielono na kil−kanaście grup obejmującychściśle spokrewnione związki,po czym badano efekty każdejz nich. Żadna z tych grup po−dawana osobno nie wywieraławpływu na norki, nawet jeśliw danej grupie były tak toksyczne składniki jak dwubenzofurany (zob. Ryc. 3), które są za−nieczyszczeniami technicznych preparatów PCB. Jednakże, gdy podawano je razem lub łączonodwie grupy, wyniki były takie same jak przy działaniu czystego technicznie PCB.

3.7. Wrażliwym stadium u ptaków jest jajoW 1967 zaobserwowano, że skorupki jaj niektórych gatunków ptaków są cieńsze niż w latachpoprzednich (Ryc. 14). Zmniejszenie grubości, u wszystkich przebadanych gatunkówprzekraczało 10%. Może się wydawać nieistotne czy grubość skorupki wynosi 0,5 czy 0,35 mm.Jednak taka zmiana oznacza, że jest ona bardziej krucha i zwiększa się ryzyko, że jaja ulegnązniszczeniu zanim wylęgną się z nich pisklęta. Wysunięto przypuszczenie, że przyczyną tegojest DDT. Ponieważ skorupki jaj zbieranych we wcześniejszych latach są przechowywanew muzeach przyrodniczych można było dokonać pomiarów porównawczych ich grubości naprzestrzeni lat. Pierwsze obja−wy ścienienia zaobserwowanow 1947 kiedy to wprowadzonoDDT. Skorupki ptasich jaj zbu−dowane są z węglanu wapnia,a ich wytwarzanie przebiegapod kontrolą hormonów płcio−wych samicy. Przypuszczanozatem, że to obniżony poziomhormonów u ptaków zatru−wanych DDT jest powodemzmniejszonej grubości sko−rupki. Okazało się jednak, żeproblem jest bardziej skompli−kowany. Bezpośrednią przy−czyną wydaje się być niedo−stateczna absorpcja wapniaz krwi przez gruczoł wytwa−rzający skorupkę, oraz jegowydzielanie do jaja. Proces tenregulowany jest przez kilkahormonów, nie tylko hormony

Ryc. 13. Śmiertelność płodowa u norki (w % martwych płodów) wy−wołana przez PCB podane ciężarnym samicom [Jensen i in., 1977].

0,6

0,5

0,1

0,2

0,3

0,4

-17%

-11%

-14%

-13%

przed 1947 r.

po 1947 r.

Orze³ bielik Jastrz¹b B³otniakstawowy

Alkakrzywonosa

Gru

bo�æ s

koru

pki ja

ja (m

m)

Ryc. 14. Zmniejszenie grubości skorupek u niektórych gatun−ków ptaków w zależności od poziomu DDT w środowisku, wy−rażone grubością skorupki przed i po roku 1947, kiedy to DDTzostał wprowadzony jako biocyd [Johnels i Odsjö, 1972].

Page 234: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

płciowe. Wykazano również, że to nie DDT lecz jeden z produktów jego degradacji zwany DDE(patrz Ryc. 3) odpowiada za ścienienie skorupek. Różne gatunki wykazują oczywiście odmiennąwrażliwość na ten związek. Sokół wędrowny jest wyjątkowo wrażliwy, natomiast kura domowajest praktycznie niewrażliwa.Stosunkowo niedawno zaobserwowano odmienny typ ścienienia skorupek ptasich jaj. Wrazz zakwaszeniem gleby i wody rośnie rozpuszczalność wielu metali, m.in. aluminium. Wysokiedawki tego metalu wpływają na wytwarzanie zmineralizowanych tkanek takich jak skorupkijaj, muszle ślimaków i szkielety kręgowców. Badając muchołówkę żałobną, żywiącą się wodnymiowadami zamieszkującymi zakwaszone wody jeziora, stwierdzono, że istnieje wyraźny związekpomiędzy stężeniem aluminium w ciele samic a grubością skorupek w składanych przez niejajach. Co więcej, skorupki nie tylko były cieńsze ale także bardziej porowate niż w jajach nie−uszkodzonych11. Porowata skorupka umożliwia zwiększone parowanie wody z jaja, skutkiemczego zarodki giną zarówno z odwodnienia jak i pękania skorupek.

3.8. Ryby w jeziorach są zagrożone przez metale ciężkieZwiększony poziom metali w wodzie prowadzi także do innych poważnych konsekwencji.W wielu jeziorach regionu bałtyckiego, zwłaszcza w oligotroficznych zbiornikach na obszarachleśnych, zakwaszenie wody doprowadziło do wzrostu zawartości rtęci w rybach czyniąc je nie−przydatnymi do celów konsumpcyjnych. Innym skutkiem zwiększonego poziomu metali ciężkichw jeziorach i rzekach są uszkodzenia skrzel u ryb. Przy wysokich stężeniach aluminium złożonezwiązki metali osiadają na ich powierzchni co utrudnia pobieranie tlenu z otaczającej wody.Ponadto aluminium, podobnie jak kadm, tytan i miedź, mogą być pobierane przez komórkiskrzeli. Na silnie zanieczyszczonych obszarach Morza Bałtyckiego kadm spowodował uszko−dzenia kręgów u ryb.W celu prawidłowego oszacowania jakie zagrożenia niesie ze sobą zanieczyszczenie metalamiciężkimi, bardzo ważna jest znajomość dostępności biologicznej różnych związków tych metali.Co najmniej kilkanaście metali ciężkich jest łatwiej dostępnych w postaci związków organicz−nych, np. dwumetylortęci czy czteroetylenku ołowiu niż jako jony nieorganiczne. Tym samymu wielu gatunków ryb pobieranie nieorganicznych soli metali jest ograniczone.

Page 235: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

4.ODDZIAŁYWANIE

NA EKOSYSTEMY

4.1. Zanieczyszczenia wywołująefekty łańcuchowe w ekosystemach

Zanieczyszczenia mogą powodować rozległe i nieoczekiwane skutki w całych ekosystemach.Częściowo wymyślony przykład może posłużyć do zilustrowania tych procesów. Myszołów jestptakiem żywiącym się głównie małymi gryzoniami. Przypuśćmy, że na obszarze gdzie żyje sporomyszołowów ktoś rozsypał rodentycyd, który z definicji jest najbardziej szkodliwy dla gryzoni12,a względnie nieszkodliwy dla innych gatunków. W krótkim czasie liczba gryzoni gwałtowniespadnie. Zmusi to myszołowy do uzupełniania diety wężami, żabami, dżdżownicami, ślimakamiitp. wskutek czego ich liczebność także się zmniejszy. W tej sytuacji nasuwa się wniosek, żetakże węże, żaby itd. zostały zatrute a nie tylko gryzonie. Ponadto istnieją gatunki, które kon−kurują z małymi gryzoniami o niektóre zasoby środowiska. Niektóre trzmiele i osy często pre−ferują porzucone nory nornic jako miejsce do budowy gniazda. Redukcja liczebności gryzonibędzie więc dla nich czynnikiem sprzyjającym i ich liczba najpewniej szybko wzrośnie. Nie mającpełnego rozeznania można w takiej sytuacji wyciągnąć fałszywy wniosek, że zaprzestano stoso−wania insektycydu na tym obszarze, podczas gdy w istocie zastosowano inny pestycyd – środekgryzoniobójczy.Zgromadzono wiele obserwacji w jaki sposób zanieczyszczenia środowiskowe pośrednio zmieniływarunki życia jakiegoś gatunku, pomimo braku bezpośredniego oddziaływania czynnika to−ksycznego. Brak niestety dobrze udokumentowanych przypadków tego typu z regionu Bałty−ku, kilkanaście znanych jest z obszaru USA i dwa z nich zostaną krótko omówione. W celu zwal−czenia komara malarycznego powierzchnie jezior, w których żyły larwy tych owadów, spryskanoDDT. Oprócz komarów, w większości jezior wytępiono tym sposobem także skorupiaki. Szopypracze, żywiące się głównie skorupiakami także zostały wyeliminowane, mimo że były prak−tycznie niewrażliwe na bezpośredni wpływ tego pestycydu. Szereg obserwacji ilustruje mody−fikujący wpływ konkurencji międzygatunkowej na spodziewane efekty substancji chemicznych.Dominującym szkodnikiem na dużych plantacjach kapusty w USA był owad. Na tych samychpolach występował także roztocz – również szkodnik ale o niewielkim znaczeniu. WprowadzającDDT farmerzy mieli nadzieję na pozbycie się owada, jako że środek ten okazał się bardzo sku−teczny właśnie przeciw owadom. Z kolei roztocza nie są nań szczególnie wrażliwe. Po spryskaniupól DDT owady wyginęły tak jak przypuszczano. Plony jednak nie wzrosły, gdyż pozbawionykonkurenta roztocz stał się szkodnikiem równie groźnym jak ten pierwszy.

4.2. Pomiary liczebnościŁatwo przyjąć, że zmniejszona liczba urodzonych młodych osobników, wywołana obecnością związ−ków zakłócających czynności rozrodcze musi oznaczać zmniejszoną liczbę dorosłych w kolejnympokoleniu. Niekoniecznie jednak musi tak być, co ilustrują poniższe dwa przykłady. Przypuśćmy,że w małym jeziorze zawierającym dostateczną ilość pożywienia urodziło się 1 000 sztuk narybku.Załóżmy dalej, że 900 spośród nich zostanie zjedzonych przez drapieżniki i jedynie 100 osobnikówprzeżyje. Jeśli rozrodczość dorosłych ryb obniży się o 10% to urodzi się tylko 900 rybek. Przy niezmienionej liczbie drapieżców wszystkie ofiary zostaną złapane i żadna nie pozostanie przy życiu.

Page 236: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

W tym teoretycznym przykładzie zmniejszenie zdolności rozrodczej o 10% wystarczyło do wyeli−minowania całego pokolenia. W drugim przykładzie ponownie załóżmy, że urodziło się 1 000rybek. Przypuśćmy dalej, że tym razem nie ma drapieżców a ilość pożywienia pozwoli przeżyćzaledwie 100 osobnikom. Załóżmy także, że rozrodczość dorosłych obniży się aż o 90%. Zatemurodzi się tylko 100 rybek i wszystkie przeżyją ze względu na dostateczną ilość pożywieniaoraz brak drapieżników. Podane przykłady są oczywiście skrajne i raczej nie mają miejsca w rze−czywistym świecie. Wskazują jednakże na fakt, że w ekosystemie ostateczne zmiany w roz−rodczości populacji są wypadkową współdziałania bardzo wielu czynników.

4.3. Przykład – ekosystem zmieniony przez zakwaszenieZakwaszenie jest wynikiem rozprzestrzeniania się dwutlenku siarki i tlenków azotu na dużychobszarach. Aktualne zakwaszenie wód śródlądowych spowodowało zubożenie fauny i flory w do−tkniętych nim jeziorach. Pierwsze objawy pojawiają się gdy pH obniży się do 5,5 – zanikająskorupiaki i obniża się rozrodczość łososia i płoci, które są najbardziej wrażliwymi gatunkamiryb. Przy pH w granicach 5,5–5,0 giną ślimaki i niektóre gatunki planktoniczne, a aktywnośćbakterii obniża się. Poniżej dolnej wartości tego przedziału spada rozrodczość golca, szczupakai okonia, a dno zbiornika porasta niemal wyłącznie mech torfowiec. W jeszcze niższym pH (po−niżej 4) maleje liczebność niektórych roślin naczyniowych, zagrożone są także dorosłe ryby,gdyż ich nerki nie są w stanie prawidłowo funkcjonować w tak niskim pH. Poniżej tej wartościryby giną, poczynając od łososia i gatunków pokrewnych, które są najbardziej wrażliwe.Zmniejszona rozrodczość wynika głównie z zaburzonego rozwoju zarodkowego. Przy pH<5,0jaja nie mogą utrzymać fizjologicznego stężenia jonów wodorowych, a w zakwaszonym środowi−sku wewnętrznym wzrost zarodków przebiega nieprawidłowo. Nawet przy nieco wyższym pHjaja nie pęcznieją wystarczająco. W konsekwencji, w obrębie jaja jest zbyt mała przestrzeń abynarybek rósł prawidłowo, skutkiem czego zagina się, co prowadzi ostatecznie do różnych jegozniekształceń. Dodatkową przyczyną obniżonej zdolności reprodukcyjnej jest zmniejszona ilośćlarw opuszczających jaja. Powodem tego jest zaburzenie funkcji enzymów, odpowiedzialnychza rozerwanie osłon jajowych podczas wylęgu, wywołane zakwaszeniem środowiska.Jak już wspomniano zakwaszenie zwiększa stężenie metali, zwłaszcza metali ciężkich, w wodziea tym samym również w organizmach. Tym samym dotknięte zostają nie tylko organizmy wodneale również te, które w wodzie szukają pożywienia. Skutki zakwaszenia jeziora będą się więcrozprzestrzeniały także na sąsiednie ekosystemy. W małym jeziorze Tjulträsk, położonymw szwedzkich górach, stwierdzono wysokie stężenia aluminium. Przy brzegach żyje mnóstwomuchołówek. Niektóre, gnieżdżące się blisko brzegu, żywią się wodnymi owadami i składająjaja otoczone bardzo cienką skorupką lub w ogóle jej pozbawione. Analizy wykazały, że ich szpikkostny zawiera wysokie stężenia aluminium. Z kolei ptaki, gnieżdżące się w pewnej odległościod brzegu i żywiące się głównie owadami lądowymi, składają normalne jaja. Widać więc jakaluminium obecne w wodzie rozprzestrzenia się na sąsiadujące tereny ekosystemów lądowych.

4.4. Zmiany w sąsiedztwie zakładów metalurgicznychSkutki działania zanieczyszczenia w ekosystemie, np. jonów wodorowych, jak w podanym wyżejprzykładzie, można podsumować jako spadek liczby gatunków, czyli zmniejszenie różnorodności,oraz zmniejszenie biomasy. Przedstawia to również Ryc. 15, prezentujący rezultaty badań orga−nizmów glebowych wokół huty miedzi w Walii. Z diagramu po prawej stronie wynika, że licz−ba gatunków maleje wraz ze wzrostem stężenia miedzi w glebie, co oznacza malejącą różno−rodność. Diagram po lewej przedstawia różne pośrednie i bezpośrednie pomiary biomasy jakofunkcje stężenia miedzi w glebie. Większość zmiennych obniża się liniowo wraz ze wzrostemstężenia metalu.Otoczenie huty w Rönnskär położonej na wybrzeżu w Zatoce Botnickiej (Szwecja) jest silniezanieczyszczone ołowiem, miedzią, cynkiem, arsenem i kadmem. Las rosnący w pobliżu huty

Page 237: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

przestał istnieć, muchołówki nie mogą się rozmnażać, wśród ryb częste są przypadki deformacjikręgosłupa itp. Podobna sytuacja z pewnością występuje na wielu innych silnie uprzemysło−wionych terenach w regionie Bałtyku.

Ryc. 15. Wpływ obecności miedzi na ekosystem gleby. Po lewej: całkowita biomasa grzybów, aktywnośćenzymu fosfatazy i zależna od grzybów mineralizacja maleje wraz ze wzrostem stężenia miedzi. Po prawej:liczba gatunków (bioróżnorodność) także się zmniejsza ze wzrostem poziomu metalu [Oparte na danych F.Moriarty].

2

4

6

10

15

020 50 100 200 500 1000 2000 5000 10000 20000

0

2

10,5

1,0

1,5 3

mied� [µg·g gleby]-1

Tem

po r

ozk

³adu

[mg·g

·d]

-1-1

Ca³k

ow

ita b

iom

asa

grz

ybów

[km

·g]

-1

Tem

po m

inera

liza

cji

azo

tu [

mm

ol·l

]-1

Akty

wno�æ

fosf

ata

zy

Rozk³ad

Mineralizacja

azotu

Aktywno�æ

fosfatazy

Biomasagrzybów

20 50 100 2000

500 1000 2000 5000 10000 20000

mied�[µg·g gleby]-1

40

30

20

10

Liczba taksonów

Pozosta³e grzyby

Grzyb

yo

wocn

ikowe

Mszaki

Ro�liny

naczyniowe

Porosty na so�nie

Sk¹poszczety

Porosty z r

odzajuCladonia

(Chrobotek)

Page 238: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

5.PRZYSZŁOŚĆ –

CZY PODJĘTE DZIAŁANIA

SĄ SKUTECZNE?

5.1. Pierwsze akcje – zakaz stosowania rtęci i DDTNa początku lat 60. szkodliwe skutki chemicz−nych zanieczyszczeń zaczęły być oczywiste dlawielu ludzi. Słynna książka Rachel Carson –„Milcząca wosna”, opublikowana w 1962 ro−ku rozpoczęła bardziej ogólną debatę na tematproblemów środowiska oraz stała się istotną za−chętą do podjęcia konkretnych działań dla wieluzatroskanych aktualnym stanem rzeczy ludzi.Znacznie wcześniej jednak sami naukowcyostrzegali przed skutkami działania różnychzwiązków wprowadzonych do środowiska. Naj−wcześniejsze prace ukazujące poważne skutkiwywołane przez DDT pojawiły się już około1950 r., a na przełomie lat 50. i 60. wykazanoszkodliwość pestycydów zawierających rtęć. Stądteż pomiędzy 1965 a 1972 r. wiele krajów wpro−wadziło zakaz stosowania większości tychzwiązków.Można zapytać co się działo w regionie Bałtykuw okresie mniej więcej 20 lat, które upłynęły odtamtego czasu. W 1966 w Szwecji zakazano sto−sowania organicznych związków rtęci jako zapra−wy do nasion. Spowodowało to obniżenie stężeniartęci u wielu organizmów, co zilustrowano naprzykładzie szpaków (Ryc. 16). Oczywiścieproces ten zachodził stopniowo. Najprawdopo−dobniej powodem tego był stosunkowo długiokres życia szpaków, który wynosi kilkanaścielat. Gwałtowne zmniejszenie poziomu rtęci mo−gło nastąpić dopiero po całkowitej wymianie po−koleń. Jednak już od początku lat 70. zawartośćmetalu w ciele tych ptaków pozostaje niska i nieulega większym zmianom. W środowisku wod−nym sytuacja jest nieco odmienna. Najczęstszymsposobem służącym do oceny stopnia skażenia je−ziora rtęcią jest ocena jej zawartości w cieleszczupaka. Niestety, okazuje się, że w wielu jezio−rach Szwecji poziom Hg nadal wzrasta. Przyczy−

0

50

100

0 1970 1975 1980 lata

Zawarto�æ Hg u szpakówz okolic Krankensjön

ng/g¿ywej wagi

Ryc. 16. Zmiana poziomu rtęci u szpaków po wpro−wadzeniu w 1966 r. zakazu stosowania zapraw na−siennych zawierających organiczną rtęć. [Monitor,1985].

50

40

30

20

10

0

Karlskrona

Ä ängsk rsklubb

[mg/kg]

1970 1972 1974 1976 1978 1980 Lata

Zawarto�æ DDTw miê�niach �ledzi

Ryc. 17. Zmiany poziomu DDT u śledzia bałtyckie−go po wprowadzeniu około 1970 r. zakazu jego stoso−wania. [Monitor, 1985].

Page 239: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

na tego nie jest całkiem jasna, choćjedną z możliwości jest zwiększonarozpuszczalność rtęci pod wpływemzakwaszania, co z kolei prowadzi donasilonego jej wymywania ze skałi gleby.Po wprowadzeniu, około 1970 r.,w wielu krajach zakazu stosowaniaDDT, stężenia tego związku orazproduktów jego degradacji, DDEi DDD, łącznie oznaczanych jakosDDT (co oznacza sumę substancjitypu DDT), gwałtownie spadły(Ryc. 17 i Ryc. 18). Ten znaczącoszybki spadek odzwierciedla fakt, żeDDT dostaje się do środowiska bez−pośrednio podczas jego stosowania.Poczynając od około 1972 r. stężenia tego związku rejestrowane u bałtyckich śledzi są stosunko−wo niskie (Ryc. 17). Rysunek ten wskazuje na jeszcze jeden istotny fakt. Po wprowadzeniuzakazu, stężenia DDT u śledzi łowionych w południowej części Bałtyku oscylowały wokół prze−działu 8–9 ppm (górny wykres). Jednak u ryb łapanych w Zatoce Botnickiej nie stwierdzonotakiego poziomu nawet przed wprowadzeniem zakazu. Ta obserwacja wskazuje, że istnieją róż−nice geograficzne w zawartości sDDT przy czym, ogólnie mówiąc, jest ona wyższa w południo−wych częściach Bałtyku. Gwałtowne obniżenie stężeń tych związków w organizmach żyjącychw tym regionie widoczne jest również na Ryc. 18, przedstawiającym zmiany poziomu sDDTjajach nurzyka podbielałego zbieranych na wyspie Stora Karlsö na zachód od Gotlandii.

5.2. Chlorowane dwufenyle (PCB) – długotrwały problemW warunkach przemysłowych PCB używano do izolacji przewodów elektrycznych, jako sub−stancje stabilizujące do farb, itp. Taki sposób ich wykorzystania pociąga za sobą fakt, że jakoskładniki innych materiałów PCB nie dostaną się do środowiska dopóki materiały te nie zostanązniszczone. Konsekwencje tego ilustruje Ryc. 18, przedstawiający stężenia wielochlorowanychdwufenyli w jajach nurzyka podbielałego zbieranych w okolicach Stora Karlsö. Zakaz stosowa−nia tych związków wprowadzono w wielu krajach około 1970 r. Jednakże ich poziom w jajachnurzyka obniżył się dopiero po kilkunastu latach. Opóźnienie to ilustruje średni odstęp czasowy,jaki upływa od powstania produktu zawierającego PCB do jego destrukcji, czemu towarzyszyuwalnianie tych toksyn.Odkrycie PCB jako zanieczyszczeń środowiskowych nastąpiło z powodu drastycznych skutkówprzez nie wywoływanych u drapieżników na szczycie łańcucha pokarmowego, w tym przypad−ku orła bielika. Znaleziony w 1966 r. na archipelagu Sztokholmskim martwy okaz bielika pod−dano analizie na obecność DDT, za pomocą kombinowanej chromatografii gazowej i spektro−metrii masowej, przeprowadzonej przez pracującego w Sztokholmie skandynawskiego chemikaSörena Jensena. Analiza wykazała obecność wielu innych chlorowanych węglowodorów. Poziomtych toksyn w tkance tłuszczowej orła był szokujący, przekraczał 10 000 ppm.

5.3. Ołów – przyczyny i zmianyZmiany stężenia ołowiu wskazują wyraźnie, że działania podjęte w celu zmniejszenia chemicz−nego zagrożenia w środowisku mogą być skuteczne. Na Ryc. 19 grubą linią oznaczono ilościołowiu użyte do produkcji benzyny ołowiowej w Stanach Zjednoczonych w okresie 1975–1980,a linią cienką średni poziom ołowiu we krwi mieszkańców w tym samym okresie. Bezpośrednia

Ryc. 18. Zmiany poziomu DDT i PCB w jajach nurzyka pod−bielałego po wprowadzeniu około 1970 r. zakazu ich stosowania[Monitor, 1985].

Page 240: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

korelacja tych parametrów wręcz rzucasię w oczy. Podobne pomiary przeprowa−dzono również w Szwecji (Ryc. 20) wy−kazując, że średnia zawartość ołowiu wekrwi dorosłych mieszkańców Sztokholmuobniżała się równolegle z przedsięwzię−ciami podejmowanymi przez władzew celu ograniczenia użycia benzyny oło−wiowej.A co z ołowiem w środowisku? Czy jegopoziom również się obniżył. Wierceniaw pokrywie lodowej na Grenlandii dostar−czyły szeregu długich rdzeni wiertni−czych. Jest możliwe określenie wieku róż−nych części tych rdzeni. Jak widać naRyc. 21 pierwszy gwałtowny wzrost za−wartości ołowiu w opadach osiadającegośniegu przekształcanego następnie w lódstwierdzono we wczesnym okresie uprze−mysłowienia, a wyraźne nasilenie tegoprocesu zaznacza się od momentu wpro−wadzenia, pod koniec lat 40., benzynyołowiowej. Zmniejszenie zużycia benzynyołowiowej z pewnością przyczyniło się dogwałtownego obniżenia poziomu ołowiuw lodzie, tworzącym się od lat 70. Możnazapytać czy te globalne zmiany zanie−czyszczenia ołowiem widoczne są takżew regionie Bałtyku? Ryc. 22 pokazujestężenia ołowiu w muzealnych okazachjednego z gatunków mchów zebranychw Szwecji, z których najstarszy pochodziłz 1868 r. Mchy nie mają prawdziwych ko−rzeni i nie pobierają mikroelementówi wody z gleby, natomiast bardzo łatwopobierają je z opadów atmosferycznych.Jak widać na rysunku, opad ołowiuz powietrza zwiększał się powoli mniejwięcej aż do okresu I wojny światowej, poczym – aż do roku 1947 kiedy to nastąpiłgwałtowny jego wzrost – nie ulegałwiększym zmianom. Podobnie jak w po−przednim przykładzie widać, że wprowa−dzenie benzyny ołowiowej stało się głów−ną przyczyną zwiększonego poziomu tegometalu w środowisku w okresie powojen−nym. Widać również, że ograniczeniezużycia ołowiu do produkcji benzyny, napoczątku lat 70. znalazło odzwierciedle−nie w odpowiednim zmniejszeniem jegostężenia w środowisku, także w regionieBałtyku.

60

80

100

140

120

100

1976 1977 1978 1979

[µg/l krwi]( )

[kilotony]( )

Zawarto�æ o³owiu

Ryc. 19. Zależność pomiędzy ilością ołowiu użytego doprodukcji benzyny w USA a średnim poziomem tego met−alu we krwi mieszkańców tego kraju [Hubendick, 1985].

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

80 81 82 84 86 88 8983 85 87

Zawarto�æ o³owiu we krwidoros³ych mieszkañców

Sztokholmu [µg Pb/l krwi]

zmniejszenieilo�ci o³owiudo produkcji

wprowadzeniebenzyny

bezo³owiowej

Ryc. 20. Obniżenie poziomu ołowiu we krwi mieszkań−ców Sztokholmu po wprowadzeniu ograniczeń w stosowa−niu Pb do produkcji benzyny.

Page 241: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

5.4. Model cykliczny –czy kiedyś zniknązanieczyszczenia?

Źródła zanieczyszczeń, ich transport,przemiany, skutki działania itp. zostałyjuż przedstawione jako elementy łańcu−cha zanieczyszczeń na Ryc. 2, który pod−sumowuje najważniejsze aspekty oma−wiane w tekście. Ostatnie ogniwo tegołańcucha oznacza rozkład. Po śmierciorganizmów zarówno roślinnych i zwie−rzęcych ich ciała ulegają rozkładowiwskutek działania mikroorganizmów. Za−tem przynajmniej niektóre z zanieczysz−czeń obecnych w ich tkankach dostaną sięponownie do środowiska. Tak więc mar−twe organizmy stanowią dodatkowe ichźródło. Oznacza to, że zanieczyszczeniabędą dotąd krążyły w obiegu materii do−póki nie zostaną całkowicie rozłożone dodwutlenku węgla i wody. Tym samymnajpoważniejsze zagrożenie wiąże sięz metalami, które jako pierwiastki sątrwałe i na zawsze już pozostaną w obie−gu. Z tego wniosek, że emisje toksycznychmetali muszą być utrzymywane na mo−żliwie najniższym poziomie w celuzmniejszenia zagrożenia dla środowiska.A co z gatunkami, które były zagrożone? Naprzełomie lat 50. i 60. często znajdywaliśmymartwe zwierzęta zabite przez zanieczysz−czenia. Wśród gatunków najbardziej dot−kniętych znalazły się bażant, trznadel, so−kół wędrowny i orzeł bielik, czyli ziarnojadyzatrute przez zaprawy nasienne zawiera−jące alkilortęć, oraz konsumenci ostatniegorzędu. W 1964 r obserwacje trznadli nale−żały do rzadkości. Jednak wkrótce powprowadzeniu zakazu stosowania rtęciw 1966 r. liczebność populacji wróciła donormy. Podobna sytuacja ma miejscew przypadku sokoła wędrownego i orła bie−lika. Około 1970 r. w Szwecji pozostały przyżyciu jedynie nieliczne osobniki. Obecnie,wskutek zakazu stosowania DDT oraz in−tensywnych działań na rzecz restytucji tychgatunków, ich liczebność rośnie. Odbudowasłabych populacji jest więc możliwa, ko−nieczne jest jednak podjęcie odpowiednichkroków administracyjnych i praktycznych.

Ryc. 21. Poziom ołowiu w rdzeniach wiertniczych pocho−dzących z pokrywy lodowej na Grenlandii.

200

100

2500p.n.e.

1750 1950 1970 1990

Benzyna

o³owiowa

Benzyna

bezo³owiowa

Czasyrzymskie

[pikogramy Pb/g]

Ryc. 22. Zawartość ołowiu u jednego z gatunków mchóww Szwecji w okresie 1868–1985 [Oparte na danych Szwedz−kiej Agencji Ochrony Środowiska].

1860 70 80 90 1900 10 20 30 40 50 60 70 80 85

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Lata

O³ów[mg/g]

Zawarto�æ o³owiu w mszakachz prowincji Skäne

w latach 1860-1985

Page 242: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

Podobne obserwacje poczynione zostały w środowisku morskim. Na przykład kilka lat temupasy morszczynu, rosnącego wokół wybrzeży Bałtyku, zostały w niektórych miejscach mocnoprzerzedzone. Aktualnie wiele populacji tego gatunku wróciło do normy, odzyskując pierwotnąliczebność. Zubożałe zbiorowiska morszczynu można obecnie znaleźć najczęściej u wylotówodprowadzających ścieki, np. z zakładów celulozowo–papierniczych, których wody są bardziejżyzne a jednocześnie zawierają trujące zanieczyszczenia.

5.5. Czy człowiek także jest zagrożony?Człowiek zajmuje miejsce na szczycie sieci pokarmowej stąd też istotne jest pytanie czy rów−nież i on jest zagrożony przez zanieczyszczenia środowiskowe. Odpowiedź na nie jest dośćzłożona.Z jednej strony człowiek nie jest typowym drapieżnikiem, gdyż spożywa bardzo różne rodzajepokarmów, natomiast wiele zwierząt jest bardziej ograniczonych w swej diecie. Jest bardziejprawdopodobne, że skutkiem stosowania diety urozmaiconej będzie niższy poziom zanieczy−szczeń niż w przypadku pobierania jednorodnego pokarmu. Większość zanieczyszczeń lądujeostatecznie w zbiorowiskach jezior i mórz, stąd też skrajni konsumenci ryb mogą należeć dogrupy ryzyka. Szwedzka Narodowa Agencja ds. Żywności wydała pewne zalecenia dotyczącespożycia ryb. I tak, ryb łowionych w Öresund13 oraz w okolicach Sztokholmu, Göteborgai Sundsvall nie należy spożywać częściej niż dwa razy w tygodniu, natomiast okonia, szczupaka,sandacza i miętusa – raz w tygodniu. Kobiety w ciąży nie powinny jeść żadnego z wymienionychgatunków z powodu wysokiej zawartości organicznych związków rtęci. Ktoś mógłby równieżzapytać, czy pozostałości pestycydów np. w warzywach są szkodliwe dla człowieka. Nie ma,jak na razie, dobrze udokumentowanego przypadku wywołania choroby u człowieka przez takiepozostałości.W sytuacjach skrajnych pojawiają się oczywiście szkodliwe skutki. Kilkanaście dobrzeudokumentowanych przypadków dotyczy wypadków, w których doszło do masowej emisji che−mikaliów. Pierwszy znany przypadek tego typu wydarzył się w miejscowości Minamataw Japonii w 1953 r., gdzie duże ilości organicznej rtęci zostały wypuszczone z fabryki i stałysię przyczyną śmierci wielu mieszkańców, żywiących się rybami łowionymi w pobliskiej zatoce14

Stosunkowo niedawny tragiczny wypadek w fabryce chemicznej w Bhopalu w Indiach w 1986 r.spowodował śmierć ponad 2 000 osób.Znaczna ekspozycja na związki chemiczne często ma także miejsce w warunkach pracyzawodowej. Dlatego pracownicy mający kontakt ze stężonymi roztworami np. biocydów w celuich rozpylenia na polach muszą zachować szczególną ostrożność aby nie zostać samemunarażonym na ich działanie. Skutkiem nieodpowiednich środków ostrożności były poważneobrażenia a nawet śmierć. Podobnie, niewłaściwe obchodzenie się z chemikaliami w fabrykachmoże pociągnąć za sobą choroby i śmierć. Zostało to dobrze udokumentowane przez ekspertyzymedyczne zarówno w Szwecji jak i innych krajach regionu bałtyckiego. Bardzo dokładnieprzebadany przypadek dotyczył zakładu metalurgicznego Rönnskärsverken położonego nadZatoką Botnicką. Najprawdopodobniej złe warunki pracy są przyczyną złego stanu zdrowiapracowników w wielu silnie uprzemysłowionych regionach Polski, takich jak regiony Śląskai Łodzi, gdzie zarówno spodziewana długość życia jak i śmiertelność są wyższe niż gdziekolwiekindziej w Europie (średnia śmiertelność w Katowicach wynosi 1 900 osób na 100 000, natomiastspodziewana długość życia mężczyzn wynosi 66 lat a kobiet 74; dane te należy porównaćz rokiem 1972 i 1978 dla Europy zachodniej – zob. Zeszyt 5 tej serii). Dzieci z tych regionówcierpią najbardziej mimo, że nie są aktywne zawodowo. Liczby dotyczące śmiertelności i zdrowiadzieci są alarmujące. Szkodliwy wpływ zanieczyszczonego środowiska jest tutaj wyraźniewidoczny.Na koniec musimy wspomnieć o wpływie czynników środowiskowych na nowotwory. Ogólniebiorąc, czynniki te są odpowiedzialne za około 75% wszystkich przypadków raka u ludzi. Bardzotrudno jest określić co to są za czynniki choć wiadomo, że znaczącą rolę odgrywa pokarm. Dobrze

Page 243: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

udokumentowanym czynnikiem jest oczywiście palenie papierosów będące przyczyną raka płuc.Innym, także dobrze znanym, jest promieniowanie spowodowane przez np. radon, obecnyw wielu materiałach budowlanych, czy też wpływ katastrofy w Czarnobylu na niektórychobszarach Ukrainy i Białorusi. Jasne jest także, że efekty łączone, inaczej synergizm, odgrywająistotną rolę, w wyniku czego palacze są bardziej wrażliwi na szereg innych zagrożeńzawodowych w swoim środowisku niż niepalący.Dobrze udokumentowane oddziaływania czynników środowiskowych na zdrowie człowiekanależy i można zmienić poprzez poprawę warunków pracy i życia, a przede wszystkim zdrowszystyl życia. Reszta świata ożywionego nie ma wyboru. Oto zadanie dla nas aby zmniejszyćszkodliwe wpływy w celu zachowania przy życiu biologicznej różnorodności populacji, gatunkówi całej przyrody ożywionej.

Page 244: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

6.PODSUMOWANIE

● Ekotoksykologia zajmuje się losem zanieczyszczeń chemicznych w środowisku,tak jak to zestawiono w łańcuchu zanieczyszczeń.

● Spośród wielu związków chemicznych uwalnianych do środowiska najbardziej za−grażające są te, które łączą w sobie trwałość z dostępnością biologiczną.

● Większość zagrażających substancji należy do trzech grup: chlorowcowanych węglo−wodorów, węglowodorów wielopierścieniowych oraz metali ciężkich i ich związków.

● Głównymi źródłami zanieczyszczeń są: produkcja energii, działalność przemysłui stosowanie pestycydów. Zanieczyszczenia są szeroko roznoszone w środowiskuabiotycznym za pośrednictwem wiatrów i wody. Podczas tego transportu niektórez nich ulegają częściowej lub całkowitej degradacji.

● Niektóre substancje są dostępne dla organizmów żywych i są przez nie pobierane.W ich ciałach niektóre z nich ulegają rozkładowi i wydaleniu. Inne mogą być groma−dzone w narządach, zwłaszcza tkance tłuszczowej.

● Zanieczyszczenia mogą być przenoszone z jednego osobnika do drugiego, zwłasz−cza od ofiary do drapieżcy w obrębie sieci pokarmowej. W tych przypadkach stężeniewzrasta na kolejnych poziomach sieci – zjawisko to nazywamy biomagnifikacją.

● Transfer między matką a dzieckiem może zachodzić za pośrednictwem łożyskau ssaków i przez jajo u ptaków i gadów. Z tego powodu młode mają takie samestężenia zanieczyszczeń jak matka już w momencie urodzenia.

● Istnieje ścisła zależność zwana zależnością dawka–reakcja pomiędzy ilością zwią−zku docierającą do organizmu a nasileniem skutków przez nią wywołanych. Za−leżność tą często określa się ilościowo wartością LD50.

● Najbardziej szkodliwymi ale nie powodującymi śmierci skutkami zanieczyszczeńjest zmniejszona produkcja u roślin {chodzi o produkcję pierwotną – przyp. tłum.}oraz zaburzenia w funkcjonowaniu mięśni, układu nerwowego i odpornościowegoa także czynnościach rozrodczych u zwierząt. Te ostatnie są często najbardziejpodatne na działanie zanieczyszczeń.

● Niektóre efekty wywołane u pojedynczych osobników mogą zagrozić istnieniu całychpopulacji. Przykładem jest populacja fok w Bałtyku znajdująca się na progu zagłady,podobnie jak populacje niektórych ptaków, z powodu niepowodzeń reprodukcji.

● Skutki działania zanieczyszczeń na poziomie całych ekosystemów można określićjako zmniejszenie ich bioróżnorodności i biomasy.

● Aktualne poziomy zanieczyszczeń w regionie Bałtyku wymagają rozwagi w dzia−łaniach w celu uniknięcia poważnych zagrożeń dla człowieka.

● Zakazy i ograniczenia, wprowadzone przez władze w różnych krajach wokół Mo−rza Bałtyckiego, zaowocowały zmniejszeniem stężeń niektórych zanieczyszczeń,jednak aktualny stan Bałtyku w dalszym ciągu wymaga podejmowania dodatko−wych działań.

Page 245: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

7.PIŚMIENNICTWO

1. Hubendick B., Människoekologi. Gidlunds, 1985.2. Jensen S., Kihlström J.E., Olsson M., Lundberg C. Örberg J., Ambio 6:239, 1977.3. Johnels A.G., Westermark T., Berg W., Persson P.I. Sjöstrand B., Oikos 18:323, 1967.4. Johnels, A.G. Odsjö T., Ambio Special Report Nr 1, 1972.5. Kihlström, J.E., Gifter i naturen. Liber, 1986.6. Monitor,1984, Langväga transport av luftföroreningar. Swedish Environmental Protection Agen−

cy, ss. 134.7. Monitor 1985,PMK: Pa vakt i naturen. Swedish Environmental Protection Agency, ss. 208.8. Olsson M., Jensen S., Rehnberg L., Ambio Special Report Nr 1, 1972.

Ze względu na niewielką dostępność dla Czytelnika polskiegowymienionych wyżej pozycji, poniżej podano wybrane piśmiennictwo

w języku polskim poszerzające problematykę toksykologiczną:

OPRACOWANIA OGÓLNE

1. Kulisz I., Kwaśne opady i ich wpływ na środowisko. Przegląd literatury światowej. Wyd. Geolog−iczne, Warszawa 1988.

2. Migula P., Kiedy metale ciężkie są szkodliwe. Fundacja Ekologiczna „Silesia”, Katowice1993.

3. Przeździecki Z., Biologiczne skutki chemizacji środowiska. PWN, Warszawa 1980.4. Umiński T., Ekologia, Środowisko, Przyroda. WSiP, Warszawa 1995.5. Zakrzewski S.F., Podstawy toksykologii środowiska. PWN, Warszawa 1995.

OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE

1. Ciszewska I. (red.), Międzynarodowy Monitoring Biologiczny Morza Bałtyckiego. Instytut OchronyŚrodowiska, Warszawa 1993.

2. Gumińska M. (red.), Chemiczne substancje toksyczne w środowisku i ich wpływ na zdrowie czło−wieka. Ossolineum, Wrocław 1990.

3. Praca zbiorowa, Życie drzew w skażonym środowisku. Seria: Nasze drzewa leśne. Tom 21. PWN,Warszawa–Poznań 1989.

4. Różański L., Przemiany pestycydów w organizmach żywych i środowisku. PWRiL, Warszawa1992.

Page 246: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Toksykologia – Wpływ Zanieczyszczeń na Środowisko

8.PRZYPISY

1 Ta „optymistyczna” sytuacja wywołana jest nie tyle faktem znacznego ograniczenia stosowania pesty−cydów, ile wprowadzeniem nowych generacji niezwykle silnych preparatów (np. syntetycznych py−retroidów) pozwalających na znaczne zmniejszenie ilości środka użytego do zabiegu (rzędu kilku–kilkunastu gramów substancji czynnej na hektar) przy zachowaniu wysokiej skuteczności. Te niewielkieilości są jednak toksyczne także dla organizmów nie będących szkodnikami – przyp. tłum.

2 W oryginale: „The solution of the pollution is dilution”. W żargonie toksykologów funkcjonuje równiezgrabna korekta tego stwierdzenia: „Dilution is not solution to pollution” co można przetłumaczyćjako: „rozcieńczenia nie rozwiązują problemu zanieczyszczenia” – przyp. tłum..

3 W języku angielskim oprócz terminu „biological availability” czyli dostępność biologiczna używanyjest skrót „bioavailability”, co można tłumaczyć jako biodostępność. Jednak określenie to nie funkcjo−nuje w polskiej terminologii stąd też nie będzie używane w niniejszym opracowaniu – przyp. tłum.

4 Stężenia zanieczyszczeń wyrażamy na jednostkę masy ciała lub narządu (zwykle suchej masy) nato−miast ich ilość określamy w przeliczeniu na osobnika, stąd przyrost masy ciała szybszy niż ilościzanieczyszczeń powoduje obniżenie ich stężenia. Nota bene opisana sytuacja może mieć miejsce wte−dy, gdy oprócz mleka młode pobierają także inny, mniej skażony pokarm – przyp. tłum.

5 Mówiąc o śmiertelności należy zawsze mieć na uwadze czas, w którym ją analizujemy. W praktyceLD50 określa się najczęściej dla 24 godzin ale mogą być stosowane i inne okresy zarówno dłuższe − np.48 godz., 72 godz. lub krótsze − np. 1 godz. – przyp. tłum.

6 Grzybnia oplatająca korzenie drzew pełni m.in. rolę rozbudowanej, dodatkowej „strefy włośnikowej”umożliwiającej lepsze pobieranie wody i soli mineralnych. Zanik grzybni prowadzi więc do znacznegoupośledzenia transportu tych substancji z gleby do korzeni – przyp. tłum.

7 Wydolność robocza mięśni (ang. working capacity) jest pochodną funkcjonowania aparatu kurczliwe−go (miofilamenty) oraz enzymatycznego, dostarczającego energii niezbędnej do skurczów (uzyskiwa−nej zarówno w procesach tlenowych jak i beztlenowych). Oznacza ona zatem zdolność mięśni do kon−tynuowania wysiłku przez pewien czas – przyp. tłum.

8 Myoxocephalus quadricornis − ryba z rodziny głowaczowatych żyjąca w wodach przybrzeżnych Morza Ar−ktycznego i niektórych wodach śródlądowych. W Bałtyku jest gatunkiem reliktowym.

9 Chodzi tu głównie o tak zwane oksydazy o funkcji mieszanej (lub monooksygenazy), metabolizująceróżne substraty zarówno endo− jak i egzogennego pochodzenia. Hormony płciowe są sterydami, pochod−nymi cholesterolu a więc nie są rozkładane przez „zwykłe” hydrolazy, działające w środowisku wod−nym komórki (a także jelita) – przyp. tłum.

10 U fok obie macice − przedłużenie parzystych jajowodów − łączą się ze sobą na pewnej długości tworzącw ten sposób macicę dwurożną z dwoma, częściowo połączonymi komorami, w których rozwijają sięzarodki. U naczelnych, z człowiekiem włącznie, połączenie to jest całkowite i powstaje macica poje−dyncza z jedną komorą – przyp. tłum.

11 Skorupka jaja zawiera mnóstwo maleńkich porów (np. w jaju kury jest ich ok. 7 000) umożliwiającychwymianę gazów między zarodkiem a otoczeniem. Ich ilość jest kompromisem pomiędzy koniecznościąoddychania a koniecznością ograniczenia strat wody – przyp. tłum.

12 Łacińska nazwa rzędu gryzoni brzmi Rodentia, (ang. rodents) stąd środki gryzoniobójcze to rodentycy−dy, podobnie dla owadów (łac. Insecta, ang. insects) będą to insektycydy, dla mięczaków (łac. Mollusca,ang. molluscs) − molluskocydy itp. Nazwa pestycydy pochodzi od ang. słowa pest oznaczającego szkodni−ka – przyp. tłum.

13 Cieśnina graniczna między Szwecją i Danią – przyp. tłum.14 W istocie związki rtęci obecne w ściekach przemysłowych ulegały metylacji do silnie toksycznych

pochodnych głównie w środowisku wodnym, pod wpływem bakterii obecnych w osadach dennych.Stamtąd dopiero trafiały one na wyższe poziomy sieci troficznej, w tym i do ludzi. W okresie kilku latzatruciu uległo kilka tysięcy ludzi, z czego ponad 100 zmarło. Z powodu neurotoksycznego i terato−gennego działania metylortęci wielu chorych – zwłaszcza dzieci – zostało kalekami – przyp. tłum.

Page 247: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

Ekonomia i prawo −Ochrona środowiskaw Regionie Bałtyckim

AutorzyIng–Marie Andréasson–Gren

Gabriel MichanekJonas Ebbesson

TłumaczeniePaweł Migula

Zeszyt 7

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 248: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

W tej części cyklu wprowadzamy w zagadnienia ekonomiki ekologiczneji prawa o środowisku w odniesieniu do regionu bałtyckiego, a w szczegól−ności do samego Bałtyku. Napisano go tak by treści były zrozumiałe nietylko dla studentów prawa i ekonomii.Wielu studentów może się zawieść dochodząc do wniosku, że jest jeszczedaleko do osiągnięcia idealnego gospodarowania środowiskiem Morza Bał−tyckiego. Jednakże główny powód niewłaściwego zarządzania tkwi w nie−świadomości samych polityków, którzy nie zważają ani na ekonomiczneskutki swoich decyzji ani na ograniczenia prawne i możliwości realizacji.W tej części przedstawimy szereg narzędzi ekonomicznych i prawnych, któresą niezbędne dla nadania biegu decyzjom i orzeczeniom. Wykażemy rów−nież, że aktualnie wykorzystywane instrumenty nie są wystarczające dlacelów ochrony. Dlatego przygnębiający stan zarządzania odczytujemy jakowezwanie, które musi doprowadzić do zmian!Nawet gdybyśmy przecenili znaczenie ekonomicznych i prawnych aspek−tów zarządzania środowiskiem nie dadzą one odpowiedzi na wszystkie ro−dzaje pytań. Jedno z nich to pytanie jak należy formułować cele środowi−skowe by uzyskały priorytetowe znaczenie u polityków? Nauki politycznepowinny dostarczyć nam właściwej wiedzy na ten temat. Ponadto, jak mo−żemy uzyskać zgodę na instrumenty prawne by zmniejszyć zakłócenia w śro−dowisku? Wśród innych specjalistów jest więc konieczny udział psycholo−gów, socjologów i filologów. Dla uwiarygodnienia oceny sytuacji oczywistyjest ponadto udział biologii, chemii i innych nauk przyrodniczych. Uważamy,że dla skutecznego wprowadzenia środków prowadzących do zrównoważeniaśrodowiska Morza Bałtyckiego niezbędna jest współpraca, nie tylko po−między różnymi państwami, lecz również między różnymi dyscyplinaminaukowymi.Wiele osób wniosło swój wkład w powstanie tej części cyklu. Rozdziały od 1do 4, o zagadnieniach ekonomicznych napisał Ing–Marie Andréasson–Grenz istotnym udziałem do Rozdziału 2 Prof. Per–Olof Johanssena ze Stock−holm School of Economics. Rozdziały 5 i 6 napisał Gabriel Michanek. W roz−działach wykorzystano dane dostarczone przez Prof. Zdzisława Brodeckiegoi dr Piotra Lewandowskiego z Katedry Prawa Morskiego, UniwersytetuGdańskiego a także Prof. Erkki Hollo z Helsinki University of Technologyw Espo, Finlandia. Rozdziały 7 i 8, o międzynarodowym prawie ochronyśrodowiska napisał Jonas Ebbesson. Donald Mac Queen z Uniwersytetuw Uppsali był odpowiedzialny za adjustację językową tekstu.

Sztokholm i Uppsala, luty 1992.Ing–Marie Andréasson–GrenGabriel MichanekJonas Ebbesson

Page 249: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA .................................................................................................... 2

1. WSTĘP ............................................................................................................ 51.1. Wspólne dziedzictwo .......................................................................................... 51.2. Równoważenie sprzecznych interesów ......................................................... 61.3. Instrumenty prawne i ekonomiczne ............................................................... 7

2. WARTOŚĆ NASZEGO ŚRODOWISKA ..................................................................... 82.1. Za co zgadzamy się płacić .................................................................................. 82.2. O całkowitej wartości zasobów środowiska ................................................. 92.3. Metody doświadczalne oceny wartości środowiska ................................. 10

3. KOSZT POPRAWY WARUNKÓW ŚRODOWISKA MORZA BAŁTYCKIEGO ................ 113.1. Znaczenie efektywności kosztów .................................................................. 113.2. Oszacowanie efektywności kosztów ............................................................. 113.3. Sposoby redukcji zanieczyszczeń i ich koszty ........................................... 133.4. Przykłady badań: Koszt redukcji azotu w Zatoce Laholm w Kattegacie

i w Archipelagu Sztokholmu ........................................................................... 14

4. EKONOMICZNE EFEKTY INSTRUMENTÓW POLITYKI ........................................ 174.1. Instrumenty polityki i kryteria dla porównań .......................................... 174.2. Koszty kontroli nawozów azotowych na Gotlandii .................................. 194.3. Dwa alternatywne rozumienia praw do środowiska ............................... 19

5. PAŃSTWOWE INSTRUMENTY PRAWNE ............................................................. 215.1. Różnice i podobieństwa między państwami bałtyckimi ......................... 215.2. Równoważenie interesów czy wymogi prawne ......................................... 225.3. Zezwolenia (koncesje) ...................................................................................... 235.4. Planowanie miejskie i regionalne ................................................................. 245.5. Ochrona przyrody ............................................................................................. 245.6. Standardy jakości środowiska (wartości dopuszczalne) ........................ 255.7. Prawne instrumenty ekonomiczne –

podatki, opłaty i subwencje ............................................................................ 25

6. WDRAŻANIE PRAWA O OCHRONIE ŚRODOWISKA ................................................ 306.1. Monitoring i sankcje ......................................................................................... 306.2. Uczestnictwo i prawo do zaskarżania .......................................................... 316.3. Oceny oddziaływań na środowisko ............................................................... 316.4. Liczne kłopoty w praktyce .............................................................................. 31

Page 250: Środowisko Morza Bałtyckiego

7. OCHRONA ŚRODOWISKA W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM ................................... 347.1. Co to jest prawo międzynarodowe? .............................................................. 347.2. Różne sfery prawne .......................................................................................... 357.3. Środki regulacji

w międzynarodowym prawie ochrony środowiska .................................. 367.4. Zależności między międzynarodowym

i państwowym prawem ochrony środowiska ............................................. 39

8. ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA A PRAWO MIĘDZYNARODOWE

W REGIONIE MORZA BAŁTYCKIEGO ................................................................ 408.1. Specyficzne problemy Morza Bałtyckiego .................................................. 408.2. Zanieczyszczenia ze źródeł lądowych .......................................................... 408.3. Zanieczyszczenia ze statków .......................................................................... 418.4. Zanieczyszczenie z eksploatacji dna morskiego ........................................ 458.5. Energia nuklearna i substancje radioaktywne ......................................... 458.6. Ochrona zagrożonych gatunków ................................................................... 458.7. Konwencja Bałtycka ......................................................................................... 458.8. Przyszłość: Jaki jest wkład międzynarodowego prawa

o ochronie środowiska do poprawy warunków w Morzu Bałtyckim? . 47

9. PODSUMOWANIE ............................................................................................. 49

10. UZUPEŁNIENIE (OD TŁUMACZA) ...................................................................... 51

11. PIŚMIENNICTWO ............................................................................................. 55

Page 251: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

1.WSTĘP

1.1. Wspólne dziedzictwoOd najwcześniejszych lat ludzie żyjący w wokół Morza Bałtyckiego zależą od jego wód. Bałtykto środek transportu i dostarczyciel żywności. Przez długie lata takie użytkowanie nie miałodla morza żadnych negatywnych skutków. Jednak w czasach nam bliższych, w wieku XX li−czebność społeczności zamieszkującej jego wybrzeża wzrosła wykładniczo, znacząco zmieniłysię technologie stosowane dla produkcji żywności i usługi transportowe. W szczególnościrybołówstwo stało się przemysłem, a Morze Bałtyckie zaczęło służyć jako zbiornik – odbiorcazanieczyszczeń produkowanych przez nasze społeczności.Ogólnie mówiąc firmy i gospodarstwa domowe muszą ponosić koszty nabycia praw doużytkowania jakichkolwiek dóbr materialnych lub usług. Jednak przez długi czas społeczeństwouważało, że korzystanie z Bałtyku nie wymaga opłat. W kontekście ekonomicznym stawkęzerowa uzasadnienia tylko nadmiar takich usług, to znaczy kiedy zasoby przewyższają popyt.Jednak nikt nie może pozostawać w nieświadomości, że możliwości wykorzystywania zasobówBałtyku są ograniczone. Alarmujące doniesienia o gwałtownym obniżeniu liczebności popula−cji ryb i fok świadczą, że limity te zostały już dawno osiągnięte. Co więcej, wody przybrzeżnesą silnie zeutrofizowane, a w wielu obszarach warstw dennych zanika życie biologiczne.Pierwsze doniesienia o złych warunkach w Morzu Bałtyckim ukazały się ponad 30 lat temu.Od tego czasu pogorszyła się jakość wód. Jak mogło się to zdarzyć? Ponieważ niepokoi nassytuacja Bałtyku, dla naszego własnego dobra powinniśmy oczekiwać, że raczej zrobimy cośdla polepszenia a nie pogarszania jego stanu. Jednym z wyjaśnień tego wydawało by sięirracjonalnego zachowania jest uznawanie Morza Bałtyckiego za wspólne dobro.Ekonomiści są zasadniczo zgodni, że jeśli dobra środowiskowe charakteryzujemy jako dobrawspólne to wolny rynek nie będzie ich racjonalnie wykorzystywać. Jeśli czynnie nie podejmiesię środków zaradczych to może nastąpić przeeksploatowanie środowiska i jego zanik, gdyżbrak jest odpowiednich bodźców do działania jednostkowego. Kosztów takich działań nie pokryjązapewne towarzyszące im zyski. Można to zilustrować na przykładzie.Załóżmy, że rybak może zwiększyć populację ryb, a przez czasowe ograniczenie połowówzwiększyć odłowy w przyszłości. Odpowiednim kosztem tego będzie czasowy spadek zysków,jako następstwo zmniejszonych odłowów. Powiedzmy, że jest on równy 10 000 jednostekmonetarnych. Jeśli w późniejszym okresie oszacuje się przyszłościowe wpływy z wzrastającejpopulacji ryb, powiedzmy na 40 000 jednostek, to powinien być z tego zysk. Jeśli jednakpopulacja ryb wzrośnie, to zyska na tym nie tylko nasz rybak, lecz także wielu innych. Jeślibędzie ich dziesięciu to zysk 40 000 musi być podzielony między każdego z nich i każdy uzyska400 jednostek. Zysk będzie oczywiście zbyt niski by ktokolwiek z rybaków pokrył straty rzędu10 000 jednostek.Z tego prostego przykładu jasno wynika, że żaden rybak z osobna nie zastosuje wymaganychśrodków dla zwiększenia populacji ryb. Wynika z tego również, że gdy wszyscy rybacy będąwspółpracować, to będą dzielić i koszty i zyski, co będzie z korzyścią dla wszystkich.Stąd nasze wnioski, że:● wolny rynek nigdy nie doprowadzi do niezbędnego polepszenia warunków życia Bałtyku● takie polepszenie można uzyskać jedynie przez wspólne gospodarowanie państw bałtyckich.

Page 252: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

1.2. Równoważenie sprzecznych interesówW przedstawionym wyżej przykładzie wszyscy rybacy powinni zyskać na działaniach prowa−dzących do poprawy populacji ryb. Lecz kiedy zmniejszymy zanieczyszczenie będzie także wieluinnych „wygranych”. Niektórych zadowoli otwarcie wcześniej skażonych plaż. Innych usatys−fakcjonuje to, że pozostawienia przyszłym pokoleniom biologicznie zrównoważony Bałtyk.Istnieją jednak trudności towarzyszące ocenie niektórych wartości środowiska. Wyczerpującyich opis wraz z oceną znajdzie Czytelnik w Rozdziale 2.Sprzeczność interesów pojawia się jednak, chociaż na krótko, w większości realnych sytuacji.Jeśli jakaś firma nie będzie już mogła wykorzystywać Bałtyku jako odbiorcy ich własnych od−padów bez wniesienia odpowiednich opłat, będzie zmuszona do pokrycia kosztów ich utylizacji.Innym przykład dotyczy sektora rolnictwa, który będzie musiał ograniczyć stosowanie nawozów.Zmniejszą się więc zbiory, a tym samym zyski. Wzrośnie również liczba bezrobotnych. Rze−czywiście koszty mogą być bardzo duże a cała gospodarka zaburzona. Różne grupy „przegra−nych” i ich koszty opisano w Rozdziale 3.Załóżmy, że posiadamy niezbędne informacje o wszystkich kosztach i korzyściach płynącychz poprawy Bałtyku. Jak owe koszty i zyski winny się równoważyć i jak winno się je rozłożyć?Jest to podstawowe pytanie dla takich dyscyplin jak ekonomia i prawo. Jednakże obie dyscy−pliny różnią się sposobami podejścia do tego pytania. Głównym celem ekonomii jest określeniedo jakich celów ma służyć środowisko. W następstwie pojawia się pytanie jakich należy użyćinstrumentów zarządzania dla wdrożenie określonych zadań. Nauki prawne rozpatrują celeśrodowiska jako przynależne społeczeństwu. Zasady prawne stosuje się następnie wykorzy−stywane dla zbadania możliwości osiągnięcia założonego poziomu. Uwaga skierowana jest głów−nie na zakłady produkcyjne.Nauki ekonomiczne i prawo należy dlatego traktować jako komplementarne. Zasadnicze różniceodnoszą się do skali obiektu badań – odpowiednio społeczeństwa i przedsiębiorstwa a takżedo samego punktu wyjściowego. Ekonomista rozpoczyna od określenia celu środowiska. Stu−dent prawa, znając cel środowiska, zaczyna od badania możliwości użycia prawnych instrumen−tów dla osiągnięcia tego celu.Ekonomiści często formułują cel środowiskaodpowiadając na pytanie: Jak dalece należypoprawić stan Bałtyku by maksymalizowaćdobro społeczne? Odpowiedź na tak posta−wione pytanie brzmi, że skrajna wartość po−prawy musi równać się krańcowym kosztom.Wartości skrajne mierzą wzrost wszystkichwartości odpowiadających obniżeniu o jednąjednostkę emisji zanieczyszczeń wprowadza−nych do Bałtyku. Koszt krańcowy to towarzy−sząca zmiana tych kosztów. Tak długo jakwartość skrajna przewyższa krańcowy kosztspołeczność zyskuje netto na dalszej obniżceemisji zanieczyszczeń. Gdy krańcowy kosztjest większy wtedy społeczeństwo traci i po−winno ograniczyć dalsze działania napraw−cze. Taką sytuację przedstawia wykres naRyc. 1 w warunkach, kiedy poziom emisjibędzie równy P*. Zauważ, że maksymaliza−cja dobrobytu nie oznacza koniecznie całko−witej redukcji emisji, gdyż przy wielkościachmniejszych od P* koszty ponoszone przezspołeczeństwo przekraczają ich wartość.

P*

Koszty redukcji[jednostki pieniê¿ne/wagowe]

Koszt krañcowy

Warto�æ krañcowa

Redukcja zanieczyszczeñ[jednostki wagowe]

Ryc. 1. Zmniejszając ilość zanieczyszczeń wzrastają krań−cowe koszty uzyskania redukcji, podczas gdy wzrastakrańcowa wartość uzyskania takiej redukcji. Dobrobytspołeczny skutkiem redukcji zanieczyszczenia uzyskujemaksymalną wartość w punkcie P*.

Page 253: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

W praktyce, nie bylibyśmy w stanie zmierzyć wszystkich wartości towarzyszących różnymzmniejszeniom uszkodzeń środowiska. Jedno z wyjątkowo trudnych zadań dotyczy traktowaniawartości należnych przyszłym pokoleniom. W ekonomii przyjmuje się często, że uzyskane dzisiajwartości są także wartościami preferowanymi w przyszłości. Stopę zysku, przyjętą jako nakładyczasowe, można by wtedy użyć dla zmniejszenia przyszłych wartości względem wartości bie−żących. Przez takie postępowanie przyszłe pokolenia będą zawsze ceteris paribus (tzn. jeśliwszystko inne pozostanie bez zmian), w gorszej pozycji aniżeli pokolenie dzisiejsze. Czasamicharakteryzujemy je jako dyktat współczesnego pokolenia. Jest to jeden z ważnych powodówdla których ostro dyskutuje się stosowanie ulg. Dlatego też sugeruje się wiele innych metod,które uwzględniają także prawa przyszłych pokoleń.Kiedy uświadomimy sobie, że cele środowiska, jak opisano wyżej, nie mogą być określane przezzbilansowanie kosztów i wartości, alternatywą jest tak zwane podejście efektywności kosztów.Odpowiadamy wtedy na pytanie: jak uzyskać określoną poprawę w środowisku przy minimal−nych nakładach? Zakres wymaganej poprawy mogą później określić na przykład politycy. Niesą wtedy potrzebne mierniki wartości środowiska i można uniknąć opisanych wyżej trudności.

1.3. Instrumenty prawne i ekonomiczneGdy określiliśmy już cel środowiska pozostaje nam wybrać najodpowiedniejszy instrumentpolityki, to znaczy środki dla wdrożenia wybranej przez nas polityki. mogą to być instrumentyekonomiczne, takie ja opłaty i subsydia lub instrumenty prawne, takie jak ustawy i zarządzenia.Dla większości przypadków w ekonomii zakłada się, że podmioty prawne winny przestrzegaćinstrumentów polityki i porównuje się je jedynie pod względem zróżnicowania rodzajów od−działywań ekonomicznych. Na przykład, różne instrumenty polityki mogą być mniej lub bar−dziej skuteczne we wdrażaniu, przy minimalnych kosztach, określonych ograniczeń emisji za−nieczyszczeń.W praktyce nie przestrzeganie przepisów jest raczej regułą niż wyjątkiem. Wynika to raczejz ignoranctwa lub niewłaściwej interpretacji bieżących uregulowań prawnych. Zwrócimy poniżejuwagę, że wstępnym warunkiem dla efektywnego wdrożenia muszą być klarowne przepisy.Często bez znaczenia jest, który z faktów odzwierciedla niski priorytet ochrony środowiska w po−równaniu z sprzecznymi interesami. Przy niejasno sformułowanych przepisach ich przestrze−ganie jest mało prawdopodobne, gdyż interpretacja przepisów nastręcza duże trudności.Może to być jednym z powodów dlaczego, w praktyce, bardzo mało podmiotów gospodarczychjest oskarżanych za przekroczenia przepisów o ochronie środowiska. Innym powodem jest praw−dopodobnie fakt, że wysokość przypuszczalnej kary jest niska. Oczekiwanym kosztem będzieprawdopodobieństwo wykrycia zwielokrotnione wysokością kary. Prawdopodobieństwo wykry−cia sprawcy warunkuje niska w praktyce skuteczność systemów monitorowania firm. Gdy praw−dopodobieństwo wykrycia jest bardzo niskie, spodziewany koszt ukarania będzie także niski,nawet jeśli wysokość samej kary będzie znacząca.Gdy nie są zadawalające szanse implementacji krajowych instrumentów prawnych, co dopie−ro z instrumentami na skalę międzynarodową? Warto pamiętać, że szereg państw wokół Mo−rza Bałtyckiego winno współpracować aby uzyskać zadawalającą poprawę środowiska przy−rodniczego. Jak można się było spodziewać, w skali międzynarodowej wdrażanie jest jeszczetrudniejsze. Jednym z ważnych ograniczeń jest brak chęci poszczególnych krajów do dzieleniawspólnej odpowiedzialności za szkodliwe działania. Głównym prawnym środkiem dla uzyskaniapoprawy środowiska jest więc związanie się wspólnymi umowami międzynarodowymi. Takiewiążące porozumienia mają jednak nikłą wartość, o ile nie wdroży się ich w danym państwie.Do Bałtyku stosuje się szereg międzynarodowych konwencji. Różne konwencje regulują różnerodzaje zanieczyszczeń, z najważniejszą wśród nich Konwencją Bałtycką (patrz uzupełnienia– na końcu). Jednakże, jedną z niedogodności tej konwencji jest niewystarczająca uregulowaniespraw związanych z lądowymi źródłami zanieczyszczeń. Brak jest zupełnie takich regulacjidla sektora rolnictwa, odpowiadającego za przynajmniej połowę obciążenia azotem.

Page 254: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

2.WARTOŚĆ

NASZEGO ŚRODOWISKA

2.1. Za co zgadzamy się płacićDecyzje o zmniejszeniu lub zwiększeniu stopnia uszkodzenia środowiska niosą ze sobą skutki,których nie można zaobserwować się na rynku. Większość działań na przez środowiska nie maokreślonej ceny i nie pojawia się zarówno w kosztach firm jak i osób prywatnych. Innymi słowy,skutkom dla środowiska osoba odpowiedzialna przypisuje wartość zerową, do czasu gdy nie maokreślonych opłat za powodowane skutki lub nie wpływają one negatywnie na opinię o danymprzedsiębiorstwie. Do tego punktu dochodzi ekonomista. Jej lub jego zadaniem jest próbaoszacowania, w jednostkach pieniężnych, jaki wpływ może mieć dana inwestycja na środowisko.Miarą tego jest więc tak zwana koncepcja „gotowości do poniesienia kosztów”. Dodanie tychwartości do dochodów i kosztów firmy idealnie wskaże zyski jakie przyniesie projekt dla całegospołeczeństwa bez uwzględniania innych odchyleń takich jak podatki i bezrobocie.Przez długi czas uważano powszechnie, że trudne a nawet niemożliwe jest empiryczne warto−ściowanie dobra lub „zła” powszechnego, za jakie uważa się zanieczyszczenia powietrza i wody.Klasyfikowano je często jako niemierzalne. Jednak w ostatnich dwóch dziesięcioleciach poczy−niono znaczny postęp odnośnie mierzenia tego, co wcześniej było niemierzalne.Podstawę koncepcji akceptacji do ponoszenia kosztów można zilustrować prostym przykładem.Przypuśćmy, że na określonym obszarze można poprawić jakość powietrza. Ponieważ wiążą sięz tym koszta, może na filtry lub inne urządzenia, powstaje pytanie: czy taka inwestycja wartajest ponoszonych nakładów. Innymi słowy, czy ludzie rzeczywiście są skłonni ponieść kosztawynikające z tej inwestycji. Przez ocenę całkowitej sumy, którą ludzie zgodzą się zapłacić uzys−kamy pieniężny ekwiwalent zysków, który możemy później porównać z kosztami inwestycji i w tensposób oszacować rentowność inwestycji. Zgodę danej osoby na poniesienie kosztów uznajemypo prostu za maksymalną sumę pieniędzy jaką zgodzi się ona zapłacić by zapewnić realizacjędanego projektu. Alternatywnie, chcemy się dowiedzieć jakiej minimalnej rekompensaty finan−sowej dana osoba oczekuje za dobrowolną zgodę na zaniechanie realizacji tego projektu. Ta sumapieniędzy powinna go zadawalać w takim samym stopniu jak gdyby projekt był realizowany, toznaczy kompensuje zaniechanie inwestycji. Sumując w poprzek wszystkie ograniczenia z za−kładanych korzyści poszczególnych osób – całkowitą lub skumulowaną rekompensatę, podob−nie jak sumowaliśmy zgodę każdego na poniesienie kosztów, otrzymamy globalną lub łącznązgodę na poniesienie kosztów. Te ogólne sumy pieniędzy możemy później porównywać z całko−witymi kosztami projektu i oszacować co na tym zyska społeczeństwo.Możliwa jest również alternatywna interpretacja koncepcji zgody na poniesienie kosztów, która jestw wygodna w wielu sytuacjach. Interpretacja ta mieści się w zakresie referendum. Powróćmy po−nownie do rozważanych wyżej warunków poprawy jakości powietrza, przyjmując że ogłasza się naten temat referendum. Zapytujemy ludzi, czy są za lub przeciw projektowi, zakładając że będzie onkosztować powiedzmy 5 000 jednostek monetarnych na osobę. Jeśli większość zagłosuje na „tak”,możemy się spodziewać, że średnia gotowość do ponoszenia kosztów przewyższa wartość 5 000 jed−nostek. Taka interpretacja naświetla zarówno podstawową ideę koncepcji zgody na poniesienie kosz−tów jak i analizę zysków i strat. Prościej mówiąc, celem jest poznania jakie są preferencje ludzi od−nośnie różnych projektowanych działań lub zmian w planach działania. Nie będziemy w tym miejscudyskutować, czy istotną rolę w procesie decyzyjnym pewien odgrywać wybór dokonany przez ludziwinien odgrywać w wyborze alternatywnych rozwiązań danego zadania.

Page 255: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

2.2. O całkowitej wartości zasobów środowiskaCharakterystyczną cechą wielu zasobów środowiska jest fakt dostarczania wielu odmiennychwartości. Przede wszystkim, występują konsumenci tych wartości, np. wędkarstwo i myślistwo.Po wtóre, niektóre zasoby nie mają charakteru wartości konsumpcyjnych. Na przykład niektó−rych ludzi cieszy samo obserwowanie ptaków, innych satysfakcjonuje obserwacja natury. Potrzecie, zasoby mogą służyć również pośrednio, przez książki, obrazy filmowe, programy tele−wizyjne i inne. W końcu, ludzie czerpią radość z prostego faktu istnienia danych siedlisk czyteż gatunków. Zmiana jakości środowiska przez, powiedzmy jego zanieczyszczenie, może za−burzać wartość każdego z tych dóbr.Grupując różne możliwości, wartość całkowita (w skrócie WC), zasobów środowiska wyrażasię sumą wszystkich użytych wartości, usług pośrednich i wartości wynikającej z samej jegoobecności. Wszystkie te składowe można wyrazić w jednostkach pieniężnych. WC jest mini−malną sumą pieniędzy, których oczekuje użytkownik dla rekompensaty swoich odczuć przybraku wymienionych zasobów lub wartości do poziomu odpowiadającego ich obecności.Alternatywnie, WC interpretuje się jako maksymalna zgoda użytkownika do zapłaty za zde−finiowane wyżej dobra.Zauważ, że nie można zdefiniować całkowitej wartości danego zasobu jeśli uznaje się go zazbędny. Jeśli jego obecność jest niezbędna dla życia, również nie ma sensu mówić o jego wartościcałkowitej; strata jest bowiem niemierzalna albo nieskończenie wielka. Kiedy zauważymy, że„zasoby” obejmują powietrze do oddychania, warstwy ozonu, krążenie węgla, funkcjonowanieoceanu, itp., stwierdzenie, że zasoby są niepotrzebne ma zbyt restrykcyjny charakter. Przecież,gdybyśmy ograniczyli się do „rzeczywiście niewielkich” zmian w „jakości” możemy zdefiniowaćpełny zakres skali finansowej dla każdego rodzaju „zasobów”.Wiele z zasobów środowiska wymaga dalszej uwagi. Nawet jeśli ktoś sam nie korzysta z roz−ważanych wyżej zasobów środowiska, może być nadal zainteresowany ich jakością lub utrzy−maniem tych wartości. Na przykład może cieszyć się z faktu ich dostępności dla innych ludzi,teraz i w przyszłości. Podobnie, ktoś może uważać, że każde siedlisko czy gatunek ma prawodo istnienia. Dlatego, i tylko z tego powodu, może czerpać z tego satysfakcję i zgadzać się naopłaty za działania podejmowane dla ochrony zagrożonych gatunków.W piśmiennictwie sugeruje się pięć altruistycznych, nieegoistycznych motywacji dla tego comożemy nazwać wartościami egzystencjalnymi:1. Motyw spuścizny. Wydaje się całkiem racjonalne życzenie przekazania naszym spadko−

biercom powabów natury, podobnie jak własności prywatnej i pieniędzy. Fakt, że przyszłepokolenia wymienia się tak często w dyskusjach o zasobach naturalnych wskazuje, że za−pewnienie im dobrobytu, włącznie z przekazaniem im zasobów naturalnych, jest poważnietraktowane przez część dzisiejszego społeczeństwa.

2. Ofiarność dla krewnych i przyjaciół. Dawanie prezentów przyjaciołom i krewnym jestczęstsze niż przekazywanie im praw własności. Dlaczego takiego postępowania nie rozsze−rzyć na udostępnienie zasobów naturalnych?

3. Współczucie dla ludzi i zwierząt. Nawet gdy ktoś sam nie planuje czerpania przyjemno−ści z określonych wartości lub czyni to dla przyjaciół lub krewnych, może wciąż współczućludziom, których dotknęły zniszczenia środowiska i zechce im pomóc. Współczucie, szczegól−nie w odniesieniu do istot żywych, może sięgać ponad ludzkie wymiary. Te same emocje,które powodują, że opiekujemy się pisklęciem ptaka lub zatrzymujemy się by pomóc przeje−chanemu psu lub kotu, mogą być dla nas wystarczającym bodźcem dla ponoszenia pewnychkosztów dla utrzymania populacji zwierząt i ekosystemów.

4. Powiązania środowiskowe. Można by znaleźć prawdopodobnie lepsze określenie. To cochcemy tutaj wyrazić, to nasza wiara, że chociaż nie dotyczą nas bezpośrednio szczególnezaburzenia środowiska, takie jak eutrofizacja, jest to oznaką oddziaływania szerszych sił,które musimy zatrzymać zanim nie zostaną zaburzone zasoby o bezpośrednim znaczeniu.

Page 256: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Odzwierciedla to do pewnych rozmiarów prostą filozofię: „powinniśmy ich gdziekolwiekpowstrzymać”. Może to także odzwierciedlić pogląd, że jeśli „my” pomożemy „im” w utrzy−maniu środowiska „oni” pomogą nam.

5. Odpowiedzialność za środowisko. Pogląd, że ten kto niszczy środowisko powinien po−nosić koszty poprawy lub zapobieganie przyszłym zniszczeniom. W przypadku eutrofiza−cji przeważa odczucie, że jeśli „moje” sposoby działania mogą gdziekolwiek prowadzić douszkodzenia czegokolwiek w ekosystemach, to „ja” ponoszę część kosztów na zmniejszenietego uszkodzenia. Jeśli nawet ktoś nie zgadza się z wszystkim czego się domaga i argu−mentuje w tej sprawie, przytacza niektóre zasadnicze argumenty, których używa się dlazweryfikowania koncepcji wartości bytowych w ekonomii.

2.3. Metody doświadczalne oceny wartości środowiskaWiele różnych metod stosuje się dla zmierzenia akceptacji na ponoszenie kosztów za poprawęjakości środowiska. Najprostszym sposobem jest po prostu zapytanie wybranej próby popula−cji o ich pieniężną wycenę określonej zmiany w środowisku. Jest to tak zwana metoda warto−ściowania warunkowego (contingent valuation method – CVM). Tylko w Stanach Zjednoczonychwykonano ponad 100 takich badań, które dotyczyły bieżącego planowania. Obecnie, wiele badańpodejmuje się w państwach Europy, np. w krajach skandynawskich i w Wielkiej Brytanii.Użytkowanie, powiedzmy miejsc rekreacyjnych nad bogatym w ryby potokiem kosztuje zazwy−czaj niewiele lub nic. Jednak każdy użytkownik płaci cenę, wyrażoną kosztami podróży. Użyt−kownik musi więc uznać wycieczkę za celową, wartą przynajmniej kosztów jego podróży. Od−wrotnie rozumujemy odnośnie osób, którzy z takich walorów nie skorzystają.W Tab. 1 przedstawiamy wyniki badań przeprowadzonych w Szwecji badań. W celu określeniawielkości redukcji nawozów mineralnych stosowanych przez rolników zastosowano metody, zarównoCVM jak i kosztów podróżowania Metodą CV posłużono się by zapytać próbę populacji Szwedówile jest dla nich warta obniżka zawartości azotanów w wodach gruntowych. Metodę kosztówpodróżowania wykorzystano dla oceny wzrastającego znaczenia wędkarstwa sportowego.Wzrasta zainteresowanie przyjęcia wyceny wartości majątku jako źródła informacji o zyskach pły−nących z kontroli ewentualnego zmniejszenia walorów środowiska. Zasadą jest przyjęcie, że różnicaw jakości środowiska odzwierciedla się w cenach sprzedaży domów. Aby wziąć najprostszy z przy−kładów, załóżmy że rozpatrujemy dwa domy, które we wszystkich aspektach są identyczne, pozatym że tylko na jeden z nich oddziałują zanieczyszczenia powietrza. Stąd różnice w cenie rynkowejwinny odzwierciedlić chęć zapłaty za lepszą jakość powietrza. Ogólniej, cena jednostki mieszkaniowejmoże odzwierciedlać funkcje wielu czynników, takich jak parametry struktury zamieszkania,zmienne dotyczące sąsiedztwa, zmienne dostępności do dóbr i zmienne dotyczące środowiska na−turalnego. Koszty ukryte lub atrakcyjność dla każdego z tych atrybutów może być określona poprzezceny zamieszkania i związane z nim wartości. Dlatego możemy oszacować to co zyska konsumentna zróżnicowaniu dotyczącym np. jakości środowiska.

Tab. 1. Wartości pełnej redukcji stosowania przez rolników nawozówazotowych w mln koron szwedzkich (SEK) na rok w 1989 roku. Sumy testanowią łącznie mniej niż 0,5% produktu narodowego brutto.

Wartość zredukowanej ilości azotu 2 034Poprawa warunków dla wędkarstwa sportowego 1 321

Page 257: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

3.KOSZT POPRAWY

WARUNKÓW ŚRODOWISKA

MORZA BAŁTYCKIEGO

3.1. Znaczenie efektywności kosztówWażne pytanie, które pojawia się w tej części to: Jak uzyskać efektywną kosztowo poprawębiologicznych warunków życia Bałtyku? Dla uzyskania odpowiedzi musimy najpierw wyjaśnić,co uważa się za wydajność kosztów i jak szacuje się rozwiązywanie efektywności kosztów. Napodstawie tej prostej analizy stanie się jasne, że informacje o kosztach musimy uzyskać dlawszystkich rodzajów działań, we wszystkich państwach. Stwierdzimy również, że dla całko−witych kosztów kontroli znaczenie ma lokalizacja danej działalności.Rozwiązanie jak zminimalizowania koszty określonego działania pokazuje rozkład ogranicze−nia zanieczyszczeń we wszystkich sposobach działań w różnych państwach. Rozkład efektyw−nych kosztowo redukcji emisji biogenów może się wyraźnie różnić się między krajami i regio−nami. Przedstawimy to w oparciu o kalkulację kosztów zmniejszenia zanieczyszczenia azotemdla dwóch drenażowych basenów w Szwecji, Zatoki Laholm w zachodnim wybrzeżu Kattegatui archipelagu Sztokholmu na wschodnim wybrzeżu.

3.2. Oszacowanie efektywności kosztówEfektywność kosztów definiujemy jako minimalny koszt niezbędny dla uzyskania określonegocelu, który w tym przypadku odpowiada częściej redukcji obciążenia zanieczyszczeniami Bał−tyku. Warunkiem dla efektywności kosztów jest by skrajne koszty były takie same dla wszyst−kich działań. Jak wspomnieliśmy wyżej, krańcowy koszt jest miarą wzrostu kosztów ogólnych,w sytuacji kiedy obciążenie danym zanieczyszczeniem zmaleje o pewną niewielką jednostkę,powiedzmy 1 kg. Warunki dla efektywności kosztów zilustrujemy przykładem.Załóżmy, że mamy dwa sektory– rolniczy i oczyszczalnie ścieków oraz jeden czynnik zanieczysz−czający – azot. Niech marginalny koszt zmniejszenia obciążenia azotem będzie równy 30jednostkom monetarnym dla rolnictwa i 50 jednostkom dla oczyszczalni ścieków. W rzeczywi−stości skrajne koszty nie są równe, co wskazuje, że ten sam stopień redukcji zanieczyszczeniaazotem możemy uzyskać przy niższych nakładach. Dokonamy tego podwyższając poziom ocze−kiwanej redukcji zanieczyszczenia w rolnictwie o jedną jednostkę, co kosztuje 30 jednostek mo−netarnych. Dla utrzymania redukcji na takim samym poziomie oczyszczalnie ścieków zwiększąobciążenie środowiska azotem o 1 kg, z czego wynika, że zaoszczędzą 50 jednostek. Z powoduobniżki kosztów (50 zyskanych jednostek jest wzrost kosztów o 30) społeczeństwo zyska netto20 jednostek. Dlatego do czasu kiedy skrajne koszty nie zostaną zrównane możemy zawszerealokować obniżenie zanieczyszczenia azotem, tak by obniżyć całkowity koszt wyznaczonegopoziomu redukcji zanieczyszczenia tym pierwiastkiem.Koszty skrajne dla danej metody użytej w celu redukcji zanieczyszczenia zazwyczaj rosną, coprzedstawia Ryc. 2. Powodem tego jest fakt, że koszty początkowej redukcji obciążenia zanie−czyszczeniami są niższe aniżeli koszty ostatnich jednostek tej redukcji. Na przykład, mniejkosztowne jest zwiększenie szybkości usuwania azotu w oczyszczalni ścieków w bieżącym prze−dziale od 25% do 50%, aniżeli w zakresie od 50% do 75%.

Page 258: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Innym ważnym czynnikiem, od którego zależyobniżka kosztów redukcji, jest lokalizacjaźródła zanieczyszczeń. Im bliżej Morza Bałtyc−kiego tym niższy będzie krańcowy koszt. Przy−czyną jest retencja zanieczyszczeń w czasie ichtransportu od źródła powstawania do wódprzybrzeżnych. Oznacza to, że bliżej morzaefekty zmniejszenia ładunku zanieczyszczeńo określoną wielkość są większe aniżeli takasama redukcja wprowadzona z dala od wy−brzeża. Dlatego, zmniejszenie zanieczyszczeńw morzu o 1 kg wymaga większej redukcji za−nieczyszczenia z źródeł odległych aniżeli z źró−deł blisko od morza. Krzywe kosztów krańco−wych dla źródeł blisko Morza Bałtyckiego i dlaźródeł odległych od morza ilustruje Ryc. 3.Dysponując danymi o wszystkich możliwychśrodkach umożliwiających zmniejszenie za−nieczyszczeń i ich kosztów marginalnych, mo−żemy obliczyć całkowity minimalny koszt dlaokreślonego poziomu redukcji, tak zwaną i–funkcję kosztowo–kontrolną. Ponieważwzrastają koszty skrajne dla wszystkichrodzajów działań, wzrośnie także całkowitykoszt kontroli, tzn. wzrost całkowitych kosztówdla zwiększonej skali redukcji. Typową zależ−ność kontroli kosztów przedstawiono naRyc. 4. Na podstawie przedstawionej tam za−leżności możemy dowiedzieć się jakie są mini−malne nakłady potrzebne do zredukowania ła−dunku zanieczyszczeń, powiedzmy o 50%. Mo−żemy także dysponować pewnymi środkami,powiedzmy 1 miliardem (umownym), zapytu−jąc jakiej możemy spodziewać się maksymalnejredukcji zanieczyszczeń.Aby wyliczyć minimalne koszty różnych rodza−jów redukcji obciążeń zanieczyszczeniami mu−simy poznać:● wszystkie możliwe sposoby redukcji

i ich skrajne koszty● lokalizację każdego źródła emisji● poziom retencji zanieczyszczeń

od źródła do Morza Bałtyckiego

Zauważmy, że musimy dysponować informa−cjami odnośnie wszystkich redukcji w każdymz państw otaczających morze. Ponadto zwróćuwagę, że niezbędne informacje możemyotrzymać jedynie we współpracy ekonomistów,technologów, hydrologów, biologów chemików.

Koszt krañcowy dzia³ania

Koszty redukcji[jednostki pieniê¿ne/wagowe]

Redukcja zanieczyszczeñ[jednostki wagowe]

Ryc. 2. Krańcowy koszt dla określonej metody reduk−cji zazwyczaj wzrasta.

Koszty redukcji[jednostki pieniê¿ne/wagowe]

Redukcja zanieczyszczeñ[jednostki wagowe]

Koszt krañcowy�ród³o odleg³e

Koszt krañcowy�ród³o bliskie

Ryc. 3. Krzywe krańcowych kosztów redukcji zanie−czyszczenia z źródeł położonych blisko i daleko od Mo−rza Bałtyckiego zazwyczaj się różnią. Taniej jest obniżyćzanieczyszczenia z źródeł dalekich.

1 2 3 4 5 6 7 8

100

200

300

400

500

600

ZatokaLaholm Archipelag

Sztokholmski

Redukcja azotu [tys. ton]

Ca³kowity koszt redukcji[mln koron szwedzkich/rok]

Ryc. 4. Porównanie krzywych dla minimalnych kosz−tów w celu obniżenia poziomu azotu w rejonie Archi−pelagu Sztokholmskiego w północnej części Bałtykuwłaściwego z Zatoką Laholm w Kattegacie.

Page 259: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

3.3. Sposoby redukcji zanieczyszczeń i ich kosztyWażnym punktem startowym do identyfikacji działań prowadzących do redukcji zanieczyszczeńi oceny ich kosztów jest aktualny rozkład ich emisji. Emisje z różnych źródeł jednegoz ważniejszych zanieczyszczeń – azotu, w różnych krajach przedstawiono na Ryc. 5. Zauważ,że 45% całkowitej emisji azotu pochodzi z sektora rolnictwa. Z wszystkich lądowych źródełpochodzi 65% całkowitej emisji. Jest więc oczywiste, że ważne są działania na rzecz redukcjiazotu właśnie z tych źródeł emisji. Technologie, które prowadzą do zmniejszenia obciążeniabiogenami Morza Bałtyckiego z różnych źródeł emisji można zaklasyfikować do trzech grup:1. Rozwiązania na końcu rury,

zmniejszające emisje u same−go źródła, np. przez instalacjęfiltrów na kominach

2. Zmiany procesów, tj. alter−natywne technologie produk−cji dóbr

3. Metody inżynierii ekologic−znej mogą doprowadzać dozmniejszenia ładunku azotuw Bałtyku przez przyspie−szenie jego retencji w czasieprzemieszczania się od źró−deł.

Koszt całkowity dla każdegoz rozwiązań to suma kosztówbezpośrednich, kosztów pośred−nich i kosztów alternatywnych.Nakłady bezpośrednie obejmująkoszty, które ponosi dana firmaredukująca emisję, złożone z wy−datków poniesionych na inwe−stycje w nowe technologie redu−kujące emisje lub/albo zmniejszo−ne zyski firmy w wyniku obniżkiprodukcji. Takie są generalne ko−szty w rozwiązaniach na tzw.końcu rury. Koszty pośrednie towszystkie rodzaje wydatkówtowarzyszące pośrednim skut−kom w innych sektorach produk−cji i dla konsumentów, np. wzrostcen dla konsumentów i możli−wość bezrobocia. Obniżka obcią−żenia biogenami, wywołującaprocesy zmian, może mieć dużepośrednie znaczenie ekonomiczne. Wreszcie alternatywne koszty wyznaczają najwyższe zyski, któremożna osiągnąć inwestując w określoną produkcję. Przykładem jest odbudowa obszarów wodno–błotnych, gdzie koszty odpowiadają wartości plonów, które można by stamtąd zebrać, gdyby wyko−rzystać te obszary dla celów rolniczych.Opiszemy poniżej omówione rodzaje kosztów w działaniach możliwych w rolnictwie, oczyszczal−niach ścieków, ruchu komunikacyjnym, stałych źródłach spalania oraz na terenach wodno–błot−nych.

Ryc. 5. Emisje jednego z ważniejszych zanieczyszczeń – azotu – z różnychkrajów rejonu bałtyckiego. Kolumny naniesione na mapę morza przed−stawiają udział azotu z atmosfery. Udział sektora rolnictwa wynosi 45%całkowitej emisji azotu.

Page 260: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

3.4. Przykłady badań: Koszt redukcji azotu w Zatoce Laholmw Kattegacie i w Archipelagu Sztokholmu

Zlewnia Archipelagu Sztokholmu w północnej części Bałtyku właściwego i Zatoka Laholm naszwedzkim wybrzeżu południowego Kattegatu to regiony całkowicie odmienne. ZlewniaSztokholmu obejmuje obszar około 28 000 km2. Całkowite obciążenie azotem wód przybrzeżnychz obszaru zlewni odpowiada 11 000 ton. Słabo zaludniony obszar zlewni Laholm to około 10 000km2. Do Zatoki Laholm przedostaje się 5 400 ton azotu.Wyliczenie minimalnych kosztów dlaróżnych redukcji ładunku azotu wy−maga poznania krańcowych kosztówdla różnych przedsięwzięć. Kosztyskrajne wyznaczają wzrost kosztówcałkowitych, gdy obciążenie azotemzmniejszy się o 1 kg. W Tab. 2 podanokoszty skrajne dla działań w różnychsektorach prowadzących do zreduko−wania zanieczyszczenia azotem w oburegionach.Jak wynika z Tab. 2, koszty odtwo−rzenia terenów wodno–błotnychw obu regionach są niskie. Nakładydla restauracji środowisk podmo−kłych wyraża cena odpowiednichobszarów rolnych, co oznacza, że rol−nicy muszą otrzymać zapłatę kompensującą mniejsze zyski z powodu zmniejszenia plonów.Aby uzyskać wydajniejsze kosztowo zmniejszenie obciążenia azotu działania powinno się, gdzietylko możliwe, prowadzić działania o niskich kosztach. Gdy jednak wymagana jest większaredukcja, może to nie wystarczać i konieczne jest zastosowanie bardziej kosztownychprzedsięwzięć. Na Ryc. 4 pokazano minimalne koszty dla różnych redukcji poziomu azotu dlaregionu Sztokholmu i Zatoki Laholm.Każda wartość na krzywych z Ryc. 4 odpowiada minimalnym kosztom uzyskania odpowiednie−go poziomu redukcji zanieczyszczenia. Na przykład, minimalny koszt zmniejszenia o 50%wycieku azotu do Zatoki Laholm, tzn. 2 700 ton, wynosi około 175 mln szwedzkich koron (SEK),a podobny koszt dla Archipelagu Sztokholmskiego to około 372 mln SEK. Możemy równieżzapytać o ile możemy zredukować azot, wiedząc, że budżet dla sfinansowania tej redukcjiwynosi, powiedzmy 300 mln SEK. Maksymalne obniżenie ładunku azotu dla Zatoki Laholmwyniesie 3 000 ton a maksymalne zmniejszenie wyrzutu do Archipelagu Sztokholmu wyniesieokoło 6 000 ton.Przy większej redukcji azotu, udział poszczególnych źródeł całkowicie się różni między obuobszarami. Na Ryc. 5 przedstawiamy efektywne rozmieszczenie redukcji w warunkachcałkowitego obniżenia azotu o 50%, tzn. 2 700 ton dla Zatoki Laholm i 5 400 ton dla ArchipelaguSztokholmskiego.Największy udział w całkowitym zmniejszeniu zanieczyszczenia azotem Zatoki Laholm masektor rolnictwa. W regionie Sztokholmu w obniżce poziomu azotu dominują działaniaprowadzone w oczyszczalniach ścieków.

Tab. 2. Koszty krańcowe alternatywnych rozwiązań dla obniżeniawycieku azotu w dwóch zlewniach, Zatoce Laholm w Kattegaciei w Archipelagu Sztokholmskim, na zachodnim wybrzeżu Szwec−ji północnej części Bałtyku właściwego. Wartości podanow koronach szwedzkich (SEK) na kg azotu (według Andréasson–Gren, 1989; 1991)

Archipelag ZatokaSztokholmski Laholm

Rolnictwo 25–6 200 20–1 950Odbudowa środowisk 20–64 4

wodno–błotnychOczyszczalnie ścieków 33–310 20–1 600

Inne 65–2 400 190–1600

Page 261: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

KOSZTY ZMNIEJSZENIA

WYCIEKU BIOGENÓW

Rożne sektory społeczne

RolnictwoRolnicy mogą zmniejszyć wyciek zanieczyszczeń z obszarów uprawowych zmniejszając stosowanie azotui fosforu. towarzyszące temu koszty to obniżenie zysków z powodu zmniejszonych zbiorów. Jeśli zmniej−szenie plonów spowoduje podwyższenie cen dla konsumentów dodatkowym kosztem będzie zmniejsze−nie dobrobytu konsumenta. Dalej, jeśli obniżka plonów spowoduje wzrost bezrobocia w sektorze rolnic−twa lub sektorach pokrewnych, powiedzmy w sektorze przetwórstwa spożywczego, koszty socjalne tegobezrobocia muszą być także wykalkulowane.Część wyciekającego azotu powoduje rozrzucanie obornika na polach. Wyciek azotu można więc ogra−niczyć przez zmniejszenie ilości zwierząt domowych. Koszt takiej redukcji jest taki sam jak zmniejsze−nie nakładów, np. maleje przychód rolników, konsumenci mają wyższe ceny produktów żywnościowychi mogą pojawiać się również ograniczenia w zatrudnieniu.Trzecim sposobem obniżenia wycieku azotu i fosforu jest zamiast wyrzucać obornik w okresie jesiennymi zimowym jego gromadzenie, kiedy na polach nie ma upraw, które mogły by je związać. Koszty takiejdziałalności to zainwestowanie w sprzęt do magazynowania. Pozytywne skutki mogą się też pojawićw sektorach dostarczających odpowiedni sprzęt, gdyż wzrasta ich produkcja, co również należyuwzględnić w kalkulacjach.W końcu, wyciek zanieczyszczeń można ograniczyć przez całoroczne uprawianie ziemi. Takie uprawynazywamy uprawami wychwytującymi lub są to lasy z przeznaczeniem drewna na opał. Kosztytowarzyszące takim uprawom obejmują wydatki na nasiona i możliwą redukcję plonów. Koszty lasówprzeznaczonych na opał to zyski pomniejszone o koszta poniesione za rośliny i zyski, których nieosiągnięto z powodu zamiany uprawy. Zauważ, że produkcja lasów dla celów energetycznych możewpłynąć na cenę energii. Jeśli to nastąpi, musimy uwzględnić towarzyszące zmiany poprawy warun−ków konsumenta i pośredni wpływ na inne sektory ekonomiczne.

ŚciekiŚcieki, które przedostały się do Bałtyku można zredukować budując oczyszczalnie ścieków lub roz−szerzając wydajność istniejących oczyszczalni. Towarzyszy temu koszt inwestycji pomniejszony o możliwepozytywne skutki dla tych sektorów ekonomicznych, na których produkty jest zwiększonezapotrzebowanie rynku. Jeśli cena jakiegokolwiek produktu wzrośnie do tego stopnia, że wpłynienegatywnie na inne przedsiębiorstwa lub konsumentów, także takie koszty muszą być uwzględnione.

KomunikacjaInstalacja katalizatorów spalin we wszystkich samochodach może obniżyć poziom zanieczyszcze−nia azotem aż o 90%. Koszty odpowiadają wydatkom inwestycyjnym ponoszonym na wszystkietowarzyszące koszty pośrednie. W Szwecji wymagane jest by wszystkie nowe samochody byływyposażone w katalizatory spalin.Innym rozwiązaniem prowadzącym do obniżenia emisji zanieczyszczeń w sektorze komunikacji jestograniczenie dozwolonej szybkości, szczególnie na drogach szybkiego ruchu, gdzie dozwolone szyb−kości są relatywnie wysokie. Koszty obejmują wartość dodatkowego czasu spędzonego na przejazdokreślonej odległości. Jednakże, koszt ten redukują pozytywne zjawiska, takie jak zmniejszenieliczby wypadków samochodowych. W końcu musimy uwzględnić zmiany na wielką skalę, takie jakprzejście z obecnego systemu transportu na rozwiązania alternatywne. Powinno to wywołać zmia−

Page 262: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

ny w prawie wszystkich sektorach ekonomicznych. W celu oszacowania kosztów netto wszystkichskutków bezpośrednich i pośrednich potrzebny jest globalny model ekonomiczny.

Stacjonarne źródła spalaniaEmisja z stacjonarnych źródeł spalania obniża się przez rozwiązania „na końcu rury”, np. filtry nakominach. Bezpośrednie koszty to wydatki na inwestycje. Innym sposobem jest zredukowanie surowcówpowodujących zanieczyszczenia, np. produktów olejowych itp. Związane z tym koszty to zmniejszeniezysków przedsiębiorstwa wraz z skutkami pośrednimi dla innych producentów i konsumentów. Przejściedo systemu alternatywnego w oparciu o odnawialne źródła energii może także obniżyć emisję zanieczy−szczeń. Koszty z tym związane będą prawdopodobnie wysokie, co najmniej w początkowym okresie,i wpłyną na całą gospodarkę.

Odbudowa środowisk wodno–błotnychPoszukiwanie środków umożliwiających redukcję zanieczyszczeń zaczyna się od zakładów przemysłowychlub gospodarstw domowych. Jest to najczęściej stosowane podejście zarówno w działaniach praktycznychjak i prowadzonych badaniach. Możemy również uwzględniać inne środki zmniejszające negatywneoddziaływanie zanieczyszczeń na Morze Bałtyckie. Możemy to uzyskać tworząc naturalne „bariery” dlazanieczyszczeń, podczas ich przemieszczania od źródła emisji do Bałtyku. Takie technologie wykorzystująsztukę inżynierii ekologicznej. Opierają się na założeniu, że przyroda jest żywym tworem, który możnaw pewnym zakresie wykorzystać dla dobra społecznego. Jedną z takich technologii jest odtwarzanieśrodowisk wodno–błotnych, gdzie wykorzystywana jest zdolność do samooczyszczania z substancjibiogennych. Gdy odtworzy się wzdłuż wybrzeży mokradła, wtedy zatrzyma się tam transportowana częśćazotu i innych zanieczyszczeń i nigdy nie dotrze do Bałtyku. Koszty odtworzenia mokradeł mają charakteralternatywny, tzn. odpowiadają zyskom, które towarzyszą innemu wykorzystaniu tego terenu. Zależnieod typu środowiska mogą również pojawić się koszty robocizny. Sumę tych kosztów winno się zredukowaćo wszystkie zyski z odtworzonych środowisk podmokłych, takie jak poprawa zdolności buforujących wódgruntowych.

Ryc. 6. Alokacja wydajnych kosztowo redukcji azotu w dwóch obszarach, ArchipelaguSztokholmu, regionie północnej części Bałtyku właściwego i w Zatoce Laholm, Kattegat.Rozkład obniżek jest całkowicie różny, z 60% udziałem rolnictwa w Zatoce Laholm i 70%udziałem oczyszczalni ścieków w rejonie Archipelagu Sztokholmskiego.

10

20

30

40

50

60

70

[%]

Rolnictwo Obszarywodno-b³otne

Oczyszczanie�cieków

Inne

Zatoka Laholm

Archipelag Sztokholmski

Page 263: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

4.EKONOMICZNE EFEKTY

INSTRUMENTÓW POLITYKI

4.1. Instrumenty polityki i kryteria dla porównańW staraniach o częściową poprawę stanu środowiska jest prawdopodobne, że różne dostępneinstrumenty polityki wiązać się będą z bardzo różnymi kosztami. Dlatego efektywność kosz−tów ma szerokie zastosowanie jako kryterium porównawcze. Inne ważne kryteria to finansoweobciążenie podmiotów i pewność, że zostaną osiągnięte cele środowiskowe. Przeanalizujemyponiżej pozytywy i negatywy różnych instrumentów polityki. Gdy stosujemy wiele kryteriówjest mało prawdopodobne, by bez doświadczalnego sprawdzenia wybranego kryterium uznać,że jest to instrument „najlepszy”. Ilustrują to skutki różnych działań prowadzących do ogra−niczenia stosowania nawozów azotowych.Porównując różne instrumenty przyjmujemy zazwyczaj, że każdy ma prawo do czystego śro−dowiska. Taki punkt widzenia wskazuje, że podmioty naruszające to prawo muszą ponosić ko−szty zredukowania swoich emisji zanieczyszczeń. Mogą być również inne możliwości. Ekono−miczne uzasadnienie dla alternatywnego przyznania praw do korzystania z środowiska omó−wimy w końcowej części tej sekcji.

Różne instrumenty działania w ekonomii klasyfikujemy zazwyczaj w czterech różnych grupach:Nakaz i kontrola. W takim układzie polecenia wydaje władza nadrzędna, np. zgodę na wpro−wadzenie określonego ładunku emisji dla każdego podmiotu. Do tego typu instrumentów zali−czamy również planowanie regionalne i miejskie. W Rozdziale 5 Czytelnik znajdzie dokładniej−szy opis regulacji charakteryzujących system nakazowo–kontrolny.Instrumenty ekonomiczne. Poziom emisji zanieczyszczeń zmienia się bodźcami ekonomicz−nymi albo zwiększając koszty za zanieczyszczanie, tzn. przez opłaty albo finansowanie reduk−cji zanieczyszczeń, tzn. przez subsydia.„Jednostki emisji” lub rynek dla nabywania praw do zanieczyszczania. Wielkość cał−kowitego dopuszczalnego zanieczyszczenia dla danego regionu wyznaczają władze centralne.Każdy zainteresowany podmiot uzyskuje zgodę na emisję zanieczyszczeń. Nabyte prawa doemisji zanieczyszczeń („jednostki emisji”) mogą być przedmiotem obrotu handlowego międzypodmiotami. Jeśli znana jest wartość dla nabytych praw, ustala się dla nich rynek sprzedaży.Presja moralna. Przez np. kampanie informacyjne przeciw działalności powodującej zabu−rzenia w środowisku zmienić się może postępowanie firm. Doświadczenia z kampanii informa−cyjnych są zarówno pozytywne jak i negatywne. Doświadczenia z czasów kryzysu energetycz−nego lat 1970. wykazały, jak bardzo trudno jest zmienić zachowanie ludzi jedynie przez samąinformację. Z drugiej strony, kampania przeciwko stosowaniu chloru do wybielania papierudoprowadziła do przestawienia produkcji na papier nie wybielany.Informacja i presja moralna to ważne uzupełnienie trzech wymienionych wyżej instrumentówpolityki. Tylko te trzy narzędzia można porównywać w odniesieniu do takich kryteriów jak:efektywność kosztów, skutki rozdziału przychodów, zachęty technologiczne, pewnośćw osiągnięciu poziomu docelowego i skutki fiskalne.

Efektywność kosztów. Wśród ekonomistów jest to bardzo ważny argument na korzyść systemuopłat za nabycie praw do zanieczyszczania środowiska i ich obrotu rynkowego. W zasadzie, in−strumenty ekonomiczne i obrót prawami do emisji generują pewną poprawę jakości środowi−

Page 264: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

ska przy najmniejszych kosztach, podczas gdy koszty systemu nakazowo–kontrolnego są wy−sokie. Wynika to z faktu, że podmioty mogą dostosowywać koszty w ramach systemu ekono−micznego lub obrotu prawem do emisji. Nie ma tej możliwości w systemie nakazowo–kontrol−nym, gdyż dyrektywy wydawane są przez władze centralne. Dlatego w tym systemie pojawia−ją się tak zwane straty efektywności, które definiuje się jako całkowite koszty w warunkachsystemu nakazowo–kontrolnego pomniejszone o koszty minimalne.Skutki rozdziału przychodów odpowiadają rozdziałowi obciążeń finansowych pomiędzy pod−mioty gospodarcze. Poważnym argumentem popierającym system nakazowo–kontrolny jestfakt, że w ramach tego systemu dla danego podmiotu koszt jest najniższy. W systemie opłatfirmy mają dwa rodzaje związanych z tym wydatków: koszt zredukowania emisji i kosztów po−noszonych za sam wyrzut zanieczyszczeń. W systemie nakazowo–kontrolnym podmiot opłacatylko pierwszy rodzaj kosztów. W systemach opłat i „obrotu prawami do emisji” koszty dla firmsą takie same, jeśli dokonuje się wstępnego rozdysponowania praw do emisji zanieczyszczeńpo ustalonych, równych cenach.Bodźce do adaptacji technologicznych. To kryterium wiąże się ściśle z skutkami rozdziałuprzychodów. Mówiąc ogólnie im większe są koszty dla podmiotu gospodarczego dla obniżeniaemisji przy danej technologii, tym silniejsze są bodźce do poszukiwania nowszych rozwiązań,w celu ich obniżenia. Dlatego instrumenty ekonomiczne i system obrotu prawami do emisjimają przewagę nad systemami nakazowo–kontrolnymi.Pewność uzyskania celów środowiska. Ponieważ cele określają zarówno systemy nakazo−wo–kontrolny jak i zezwoleń na obrót emisjami, można je osiągnąć zakładając, że wszystkiepodmioty podporządkują się określonym wymogom. Jednakże w systemie opłat zazanieczyszczanie ich wielkość jest określona, co zwrotnie spowoduje określone skutki w śro−dowisku. Jeśli na przykład opłaty są zbyt niskie, zamierzona poprawa środowiska nie zostanieosiągnięta.Skutki fiskalne, tj. zmiany przychodów państwa. Wpływy do budżetu są najwyższe w sy−stemie opłat za zanieczyszczanie. W systemie nakazowo–kontrolnym nie ma wpływów do bud−żetu, gdyż podmioty gospodarcze nie płacą nic za swoją emisję zanieczyszczeń.Podsumowanie rankingu dla narzędzi decyzyjnych przedstawia Tab. 3. Wynika z niej, że prak−tycznie brak jest takich instrumentów polityki, które są zawsze najlepsze. Jednak wśród poli−tyków skutki rozdziału przychodów pozostawały długo ważnym argumentem na korzyść sy−stemu nakazowo–kontrolnego. W ostatnich latach takie stanowisko polityków uległo zmianie.Jednym z powodów mogło być nowe źródło wpływów do budżetu, to znaczy argument fiskalny.Obecnie w Europie instrumenty ekonomiczne wdrażane są w odniesieniu do wielu rodzajówzanieczyszczeń. W USA system „handlu jednostkami emisji” jest skutecznie stosowany przezostatnie 20 lat.

Tab. 3. Porównanie efektywności ekonomicznej alternatywnych narzędzi polityki dla obniżeniapoziomu zanieczyszczeń. Narzędzia oceniono w skali: (1) najlepszy; (2) umiarkowany; (3) naj−gorszy (sprzedaż oznacza wolnorynkowy obrót prawami do emisji zanieczyszczeń)

Nakaz Opłata Sprzedaż*

Wydajność kosztów 2 1 1Skutki rozkładu wpływów 1 3 2

Pewność uzyskania poprawy środowiska 3 1 2Skutki finansowe 2 1 1

Page 265: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Idealnie, gdyby podejmując decyzję w sprawie wyboru instrumentu politycznego można byłodysponować odpowiednimi wyliczeniami dla każdego z systemów. Praktycznie, jest to niezmier−nie trudne do realizacji. W najlepszym przypadku nieco więcej wiemy o niektórych z wymie−nionych wyżej kryteriów. Przedstawimy dalej przykład, gdzie wydajność kosztów i skutki roz−działu przychodów wyliczono dla instrumentów polityki podjętych w celu obniżenia stosowa−nia nawozów azotowych na Gotlandii, wyspie na Morzu Bałtyckim.

4.2. Koszty kontroli nawozów azotowych na GotlandiiStężenia azotanów w wodzie pitnej są na Gotlandii zbyt wysokie, gdyż rolnicy stosują w nad−miarze nawozy azotowe. Aby uzyskać akceptowalną jakość wody pitnej konieczne jest przynaj−mniej 50% obniżenie stosowania nawozów azotowych. Jednakże rolnicy są potrzebni dla go−spodarki Gotlandii. Sektor rolniczy uczestniczy, pośrednio lub bezpośrednio w 25% globalnejwartości produkcji. Dlatego należało wyliczyć efektywność kosztów i skutki rozmieszczenia przy−chodów z systemów opłat, dopuszczalnych ilości zanieczyszczeń i praw do zbywania jednostekzanieczyszczeńW systemach limitowania zanieczyszczenia i zbywania praw do zanieczyszczenia każdy rolnikotrzymuje odpowiednio określony limit zanieczyszczenia i wstępne zezwolenie na wykorzystanie50% ilości nawozów, stosowanych przed wprowadzeniem ograniczenia. W systemie „handluzezwoleniami” zgoda na zanieczyszczenie może być przedmiotem obrotu handlowego międzyrolnikami i wtedy ustala się ich cena. Przy bardzo dobrze funkcjonującym rynku cena zezwo−lenia może pokrywać się z wysokością opłat, co w tym przypadku odpowiada wzrostowi cenynawozu azotowego o 130%. W Tab. 4 przedstawiono efektywność kosztów, obniżenie zyskówz plonów oszacowanych na podstawie cen na rynku światowym i rozdział przychodów z trzechodmiennych instrumentów.Warto zanotować, że początkowy przydział ilościowy w systemie „handlu prawami do za−nieczyszczenia” jest wolny od opłat. Wyjaśnia to dlaczego skutek rozdziału przychodów jestw tych warunkach stosunkowo niski. Z Tab. 4 możemy również wywnioskować, że całkowitestraty zysków z upraw w tym systemie przewyższają te wielkości o około 30% przy użyciu innychinstrumentów polityki, co wynika z mniejszej efektywności w warunkach ilościowego przydziałupraw do zanieczyszczenia.

4.3. Dwa alternatywne rozumienia praw do środowiskaDo tego momentu nie dyskutowaliśmy rozdziału praw do nieskażonego środowiska. W zasadzieistnieją dwa alternatywne podejścia. Zgodnie z pierwszym poglądem każdy ma prawo doczystego środowiska: do picia dobrej jakościowo wody, do oddychania świeżym powietrzem, itd.Wynika z tego, że podmioty emitujące zanieczyszczenia naruszają to prawo i dlatego powinnyczęściowo zapłacić poszkodowanym osobom za spowodowane straty. Tak zwana zasada ktozanieczyszcza ten płaci jest powszechnie stosowana i zaakceptowana również przez Komisję EU.

Tab. 4. Porównanie trzech odmiennych narzędzi ekonomicznych dla kontroli zmniejszenia o 50%stosowania nawozów azotowych w Gotlandii. Trzy narzędzia porównano względem wydajnościkosztów i skutków rozkładu wpływów wyrażone w mln SEK/rok

Narzędzie ekonomiczne Limit Opłata Sprzedaż

Efektywność kosztów (mln SEK/rok) 19 14 14Skutki rozdziału wpływów (mln SEK/rok) 24 33 16

% całkowitych wpływów 10 13 6

Page 266: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Alternatywnym podejściem jest zasada, że poszkodowani również płacą pewną sumę by za−nieczyszczający mógł zredukować swoją emisję. W porównaniu z zasadą „zanieczyszczający pła−ci” jest to więc odwrócenie przyznania prawa do środowiska. Taki pogląd jest przykry dla wielu,większość z nas utożsamia się bowiem z przedstawionym wyżej poglądem, iż każdy ma prawodo czystego środowiska. W przypadku tak zwanej zasady ofiara płaci jest pewna racjonalnośćekonomiczna. Załóżmy, że Szwecja może uzyskać poprawę środowiska po mniejszych kosztachpłacąc za to Polsce, zamiast podejmowania działań naprawczych w własnym kraju. Szwecjamoże w ten sposób zmniejszyć koszty kontroli w swoim środowisku, przez skompensowaniepolskim firmom ich działań na rzecz zmniejszenia emisji zanieczyszczeń. Faktycznie, niektórekraje bałtyckie zgodziły się na wprowadzenie takiego systemu rekompensat (Ronneby Agree−ment).

Ryc. 7. Na wielu obszarach podmokłe tereny wydają się stanowić najbardziejwydajną drogę do redukcji azotu. Przedstawiony na fotografii rycyk, typowyptak dla rozległych podmokłych terenów w całym rejonie Bałtyku, aż dopołudniowej Finlandii został znaleziony na łąkach Voms Meadows na wschódod Lund w południowej Szwecji. [Foto. Olof Rydén].

Page 267: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

5.PAŃSTWOWE

INSTRUMENTY PRAWNE

5.1. Różnice i podobieństwa między państwami bałtyckimiProwadzenie państwowej polityki ekologicznej, np. ochrony wód przed zanieczyszczeniem, umo−żliwiają różne narzędzia prawne – ustawy, rozporządzenia itp. Podobne instrumenty stosujesię również dla wprowadzania w danym państwie konwencji międzynarodowych, np. KonwencjiBałtyckiej. Omówimy w tym rozdziale instrumenty prawne, lecz zanim zaczniemy warto zwrócićuwagę na trzy okoliczności.Po pierwsze, jeśli porównamy różne kraje dookoła Morza Bałtyckiego okaże się, że tradycjeprawne i struktura administracji są mniej lub bardziej różne. Niemniej ważne jest, że np.w Niemczech władza legislacyjna jest w większości jest zdecentralizowana i spoczywa na kra−jach federacji. Nie będziemy dokładniej analizować tych problemów, lecz Czytelnik musi wziąćpod uwagę, że wywierają one określony wpływ na wdrażanie polityki ekologicznej. W załączo−nym zestawieniu faktograficznym przedstawiono szereg przykładów specyficznych instrumen−tów prawnych stosowanych w państwach bałtyckich.Poniżej zajmiemy się tylko prawem o ochronie środowiska jako takim. Z tego punktu widzeniaprzekonamy się, że różne kraje stosują w znacznym stopniu te same instrumenty prawne i na−potykają na podobne problemy we wdrażaniu przepisów. Naturalnie, odmienności istnieją i po−damy także ich przykłady.Po wtóre, we wschodniej Europie bardzo szybko zmieniają się przepisy prawne, zmieniającsystemy prawne oparte o prywatną własność ziemi i zasobów naturalnych. W konsekwencjizmienia się także prawo ochrony środowiska. Jednakże, ostatnie wprowadzone zmiany nie zo−stały uwzględnione.Po trzecie, istnieją różnice między państwami. Krajowe systemy prawne zawierają wiele ustawdotyczących ochrony środowiska, które nie zawsze są zharmonizowane. Systemy prawne sądlatego częściowo niespójne. Na przykład w Szwecji niektóre aspekty przepisów prawnychdotyczących przemysłu jądrowego nie idą ta daleko jak przepisy odnośnie innychniebezpiecznych działań (np. fabryki czy elektrownie węglowe).Dwie ważne zasady prawne zostały przyjęte w szeregu ustaw: zasada zanieczyszczający płacii zasada nakazów. Zasadniczą kwestią jest bez wątpienia: kto powinien ponosić koszty ochro−ny środowiska? Chociaż większość państw basenu Morza Bałtyckiego akceptuje własnośćprywatną, w wielu przypadkach przepisy prawne ochrony środowiska zawierają daleko idąceograniczenia a nawet zakazy dotyczące użytkowania ziemi, wody a także fabryk i innych in−westycji bez rekompensat dla właściciela. Ponadto przedsiębiorstwa itp., zanieczyszczające śro−dowisko jest czasami prawnie zobligowane do dokonywania opłat i podatków a także kompen−sowania innym poniesionych strat.Na zasadzie zanieczyszczający płaci opierają się przepisy prawne jak: koszty zapobiegania,unikania lub rekompensowania oddziaływań na środowisko powinny ponosić osoby (lub przed−siębiorstwa itp.), które są odpowiedzialne za powstałe szkody. Zasadę stosuje się najbardziejw dwóch sytuacjach: po pierwsze, gdy wyrzut zanieczyszczeń oddziałuje na obszary lądowe lubwodne, których właścicielem nie jest podmiot zanieczyszczający i po wtóre, w sytuacji zagrożeniazdrowia. W innych przypadkach dla ochrony wymagane są często środki ekonomiczne krajowelub komunalne. Przykładem jest tworzenie rezerwatu na terenie prywatnym (lub obszarze

Page 268: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

wodnym) dla ochrony wartości ekologicznych tego obszaru. Ograniczenia w użytkowaniu zie−mi są często tytułem rekompensat dla właściciela.Innym ważnym problemem jest jak należy traktować ryzyko oddziaływań na środowisko.Niektóre przepisy zawierają polecenia nakazowe i mogą nawet zahamować daną działalność,mimo, że nie można z pewnością stwierdzić wystąpienia szkód. Niektóre przypisy idą jeszczedalej: samego wykonawcę obciąża udowodnienie czy istnieje ryzyko czy też nie.Zasada zapobiegania jest przyjęta w części przepisów prawnych: tak długo jak nie jesteśmypewni, że nie wystąpi szkoda, nie dopuszcza się do takich działań, przynajmniej jeśli nie po−dejmie się środków zaradczych (np. oczyszczania)

5.2. Równoważenie interesów czy wymogi prawneCodziennie podejmowane są decyzje dotyczące działalności szkodliwej dla środowiska, np.wyrzut zanieczyszczeń z fabryk, budowa dróg z ubytkami zasobów naturalnych. Ochrona śro−dowiska jest konfrontowana z innymi interesami, jak np. możliwości miejsc pracy, szybka ko−munikacja i zapotrzebowanie na energię. Jest to typowa sytuacja dla decydentów, nie tylkodla władz wydających zezwolenia (porównaj ze stroną faktów i Przykładem Sądowym I).Niektóre przepisy wymagają bezwzględnie, żeochrona środowiska musi być równoważnaz innymi przeciwstawnymi interesami.Formułowanie takich przepisów jest istotne;można by powiedzieć, że odzwierciedla topolityczne ambicje dla realizacji ochrony środo−wiska. Powstają tutaj dwa pytania. Pierwsze –czy dane środowisko jest warte tyle co sprzeczneinteresy? Drugie – czy zasady są jasne? Im bar−dziej nieprecyzyjne są przepisy tym trudniejprzewidzieć właściwą decyzję i w konsekwencjipowodzenie jej wdrożenia.Szukając równowagi istotne jak interesy ekono−miczne odnieść do ochrony środowiska. W wą−skiej perspektywie można postrzegać jako od−wrotność z problematyką ochrony, np. oczyszcza−nie wód wymaga drogiego sprzętu. Jednakpośrednio, ochrona środowiska przynosi takżepozytywne skutki ekonomiczne. Stosując bo−wiem aparaturę do oczyszczania poniesiemymniejsze koszty, np. na późniejszą odbudowęobszaru wodnego. Tak szeroko pojmowana per−spektywa ekonomiczna została obecnie zaakcep−towana w niektórych aktach prawnych i wyko−rzystana jako przykłady sądowe.Regulacje oparte na równoważeniu interesów wykorzystano np. w szwedzkim i duńskimprawodawstwie ochrony środowiska. Wiele z tych przepisów jest mało precyzyjnych.W niektórych aktach prawnych równoważenie interesów musi być podstawą regulacjiprawnych.Wymogi prawne, to, z drugiej strony, precyzyjne ograniczenia lub zakazy. Przykłady funkcjo−nujących w większości państw wymogów prawnych to zakazy stosowania PCB i DDT (pozawyjątkowymi przypadkami), zrzucania ścieków ze statków do morza, wylewania olejów lubpewnych innych substancji chemicznych z okrętów. Ogólnie, istnieje wiele precyzyjnychograniczeń dotyczących użytkowania (transport itp.) materiałów niebezpiecznych. Jednakże,w niektórych sytuacjach brakuje bardziej szczegółowych regulacji odnośnie wykorzystywania

Ryc. 8. W tradycji prawnej Bogini Justicia równo−waży dowody za i przeciw osobie oskarżonej o prze−stępstwo. W dzisiejszym prawodawstwie ochrony śro−dowiska zamiast tego musi ona zbyt częstorównoważyć koszty i zyski z dopuszczenia do zatruwa−nia środowiska.

Page 269: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

związków chemicznych. Jednym z ważniejszych przykładów jest stosowanie nawozóww rolnictwie, działalność, która istotnie wpływa na eutrofizację Morza Bałtyckiego.W niektórych państwach wymagany jest recykling zużytych materiałów i energii, lecz przynaj−mniej w większości państw te wymogi nie są efektywnie wprowadzane do szczegółowych re−gulacji prawnych i zarządzeń niższej rangi.Specyficzną formą wymogów prawnych są limity na emisję. Określone fragmenty przepisówprawnych precyzują limity na wyrzut danych zanieczyszczeń, np. siarki uwalnianej doatmosfery z fabryk i elektrowni i ołowiu ze spalin samochodowych. Inną z metod wykorzysty−wanych przez prawo jest określenie wartości dopuszczalnych dla niektórych substancji zanie−czyszczających zawartych w paliwach.Gdy wymogi prawne są jasno sformułowane, decydent nie musi zazwyczaj równoważyć ochro−ny środowiska z innymi interesami. Podjęcie decyzji można z jednej strony łatwo przewidzieć,z drugiej jest zbyt usztywnione w przypadkach szczegółowych. Lecz znów, odnalezienie równo−wagi jest nieodzowne w takich regulacjach, dla których wymogi prawne wydają się być jasnookreślone.

5.3. Zezwolenia (koncesje)Fabryki, oczyszczalnie ścieków i elektrownie to przykłady zakładów zlokalizowanych w jednymspecyficznym miejscu. Takie zakłady nazywamy „źródłami punktowymi”. Źródła punktowe mająrelatywnie duży wpływ na środowisko naturalne. Dlatego zezwolenia (koncesje) muszą byćprzyznane zanim powstanie nowe, punktowe źródło emisji, a także zanim istniejące źródło pun−ktowe rozszerzy lub zmieni zakres swojej produkcji.Jak wspomniano, zasady oparte na równoważeniu interesów często są stosowane w sytuacjikiedy ustala się czy należy wydać zgodę, czy działalność jako taka jest dozwolona, jakie ograni−czenia należy dołączyć do wydawanej zgody, wyrażone np. limitem ilościowym ładunkuzanieczyszczeń. Zgody wydaje się często, mimo, że wyrzucane zanieczyszczenia są szkodliwedla środowiska naturalnego.W miarę upływu czasu rozwijają się nowe techniki dla oczyszczania itp. Może również tak być,że pogorszy się bardziej oddziaływanie na środowisko aniżeli spodziewano się tego w momenciewydawania zezwolenia. Ważnym staje się więc pytanie, czy udzieloną zgodę powinno się po−nownie rozpatrywać. Niektóre przepisy prawne przewidują ponowne ustalanie warunków ze−zwoleń, jednak nie jest to często stosowane w praktyce.W każdym kraju do pewnego stopnia prowadzi się kontrolę przestrzegania limitów dopusz−czalnych emisji zanieczyszczeń przez źródła punktowe. W odróżnieniu od nich limity nie obo−wiązują źródeł nie punktowych” (np. ruch samochodowy lub stosowanie nawozów i pestycydóww rolnictwie i leśnictwie). Oczywiste jest więc, że przynajmniej w krajach nordyckich, zanie−czyszczenia z źródeł nie punktowych mają obecnie większy udział w produkcji niektórych ro−dzajów zanieczyszczeń (np. składników mineralnych) aniżeli 20 lat temu. Jednym z powodówjest sprawniejsza kontrola zanieczyszczeń z źródeł punktowych.W końcu, dzisiejsze systemy kontroli dopuszczalnych limitów mają podstawowy mankament:nie ma systemowego podejścia do problematyki środowiska naturalnego. Władze udzielającezezwoleń uwzględniają jedynie oddziaływania na środowisko i inne fakty odnoszące się do jednejokreślonej działalności. Ma to znaczenie w dwóch sprawach: Po pierwsze, prawo ochrony śro−dowiska niewystarczająco uwzględnia oddziaływania na różnych etapach cyklu produkcyjnegolub energetycznego, innymi słowy „od kołyski do grobu”. Jeśli np. firma poszukiwawcza złożywniosek o zezwolenie na wydobycie ropy, władze udzielające zezwoleń uwzględnią ryzyko za−nieczyszczenia i inne oddziaływania w powiązaniu z wydobyciem, lecz nie oddziaływania w póź−niejszych etapach, np. zanieczyszczenie wynikające z transportu, rafinacji, produkcji energiii utylizacji odpadów.Po wtóre, nie uwzględnia się zazwyczaj możliwości rozwiązań alternatywnych, dostępnych w in−nych podmiotach (fabryki itp.) które nie są własnością wnioskodawcy. Przypuśćmy, że przed−

Page 270: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

siębiorstwo energetyczne zabiega o uzyskanie zgody na zwiększenie produkcji w elektrowniwęglowej. Spowoduje to zwiększenie wyrzutu siarki i metali ciężkich we wrażliwym obszarzewodnym. Władze udzielające zezwolenia nie mogą nie uwzględniać możliwości uzupełnieniabraków energetycznych z innych lepiej zlokalizowanych zakładów (których właścicielem niejest wnioskodawca), ani możliwości zmniejszenia zużycia energii, np. przez poprawę ocieple−nia budynków i recykling w fabrykach, do których kierowana jest energia z elektrowni węglo−wej. Nie ma znaczenia czy takie alternatywne rozwiązania są przyjazne z punktu widzeniaśrodowiska (porównaj z faktami i II przykładem sądowym).

5.4. Planowanie miejskie i regionalneUżytkowanie terenu i wody to proces ciągły. Nowe fabryki buduje się w miejscach zamieszkałychprzez ludzi i odwrotnie. Dla poprawy komunikacji buduje się drogi, porty, lotniska, liniekolejowe, przynajmniej w obrębie i między miastami. Nowe elektrownie węglowe itd. budowanesą w celu zaspokojenia potrzeb energetycznych w miastach. Różnorodne formy wykorzysta−nia ziemi i wody są, innymi słowy, wzajemnie powiązane i uzależnione; tworzą one częśćsystemu.Rozwój użytkowania lądu bez uregulowań prawnych mógłby doprowadzić do złego funkcjono−wania systemów, z problemami nie tylko natury socjalnej, lecz również środowiskowej, np. wy−rażonych stężeniem zanieczyszczeń i ilością odpadów w określonych miejscach. Nawet kontrolaindywidualnych zezwoleń (porównaj Rozdział 5.3.) nie może skutecznie zapobiec problemom,gdyż to narzędzie prawne skupia się w danym okresie na jednym pojedynczym źródle.Instrumentem prawnym winno być zamiast tego planowanie miejskie i regionalne. Proceduraplanowania oznacza w zasadzie, że przyszły rozwój danego obszaru geograficznego jest najpierwanalizowany pod względem interesów narodowych i lokalnych i dopiero później sformułowanyw postaci dokumentacji planu.Planowanie miejskie i regionalne nie stanowi jednak gwarancji dla proekologicznego rozwo−ju. Władze planistyczne, często samorządowe, muszą zrównoważyć ryzyko, np. uszkodzeń eko−logicznych, problemów zdrowotnych i potrzeby obszarów rekreacyjnych z tak sprzecznymiinteresami jak np. zapotrzebowanie na energię, zabezpieczenie miejsc pracy i dobrze funkcjo−nującą komunikację. Przepisy prawne w planowaniu prowadzi się zgodnie z „zasadami rów−noważenia”. Są one często zbyt ogólne; nie dają pierwszeństwa ochronie środowiska jeśli po−zostają w sprzeczności z innymi przeciwstawnymi interesami.Ważne jest ponadto rozróżnienie między prawnie spójnymi i prawnie niespójnymi planami.Jeśli prawnie umocowany plan rezerwuje dany obszar, np. na budownictwo, nie może w tymmiejscu powstać fabryka (prawnie umocowane plany stosuje się zazwyczaj tylko dla obsza−rów, gdzie spodziewana jest działalność budowlana lub gdzie można się jej spodziewać). Jeślizamiast tego plan nie jest prawnie uzgodniony jest możliwe dopuszczenie fabryki do budowy,innymi słowy, do zignorowania planu. Plan staje się niczym więcej jak przewodnikiem do po−dejmowania decyzji przyszłościowych.Oprócz planowania miejskiego i regionalnego istnieją także inne uregulowane prawnie formyplanowania w niektórych sektorach, np. w użytkowaniu energii i utylizacji odpadów.

5.5. Ochrona przyrodyOchronę gatunkową (fauny i flory), biotopów, różnorodności biologicznej, ochronę krajobrazuitp. do pewnego stopnia obejmują wspomniane wyżej instrumenty prawne. Dodatkowo istniejąrównież szczególne instrumenty ochrony przyrody.Jednym z instrumentów są obszary chronione. Są one podobne do omawianych wyżej planóww tym sensie, że ograniczają one użytkowanie ziemi lub wody w obrębie określonego obszaru.Parki narodowe i rezerwaty przyrody są formami obszarów chronionych, gdzie prawnie do−zwolone jest stosowanie daleko idących ograniczeń. To, czy dany obszar podlega znaczącej

Page 271: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

ochronie czy też nie zależy od tego moc prawna będzie faktycznie respektowana. W praktyce,rezerwaty przyrody znacznie się różnią, zależnie od miejsca.Innym instrumentem jest ochrona zagrożonych gatunków. Zabrania on takich form aktywnościjak polowania, zrywanie roślin i wchodzenie na wyspy w okresie rozrodu fok. Jednak, przynaj−mniej w niektórych państwach ten instrument nie wystarczają do ochrony gatunków przedwpływem leśnictwa lub innych form eksploatacji.Ochrona biotopów jest narzędziem używanym w Szwecji i Danii. W specyficznych biotopach,takich jak obszary wodno–błotne i pewne rodzaje zbiorowisk brzegowych, szkodząca działalnośćjest zabroniona lub ograniczana.Instrumenty ochrony przyrody mają istotne niedostatki. Ukierunkowane są jedynie na wartościi aktywność w obrębie określonych obszarów geograficznych. Nie ma możliwości ochrony re−zerwatu przyrody przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z odległych źródeł. Nie można takżezakazać eksploatacji środowisk podmokłych, nie dla samej ich ochrony, lecz dla utrzymanianaturalnego „filtru” względem biogenów, wyciekających np. z obszarów rolniczych regionui w ten sposób chronić Morze Bałtyckie przed eutrofizacją.

5.6. Standardy jakości środowiska (wartości dopuszczalne)Omówione wyżej instrumenty prawne nie prowadzą do zabezpieczenia ochrony środowiska.Po pierwsze, decydent musi często równoważyć ochronę względem konkurencyjnych interesów.Po wtóre, instrumenty nakierowane są na działania (np. zanieczyszczająca fabryka) a nie bez−pośrednio na zachowanie stanu środowiska naturalnego.Zupełnie odmiennym podejściem prawnym jest użycie tak zwanych standardów jakości środo−wiska. Punktem wyjściowym dla tego instrumentu jest nie zagrażająca działalność, lecz spo−dziewana jakość wody, powietrza lub innych części środowiska. Oczekiwaną jakość określamyjako „standard”, tj. dokładny limit odnoszący się do maksymalnych zawartości metali ciężkich,składników odżywczych lub innych emisji, względnie minimalna ilość tlenu w wodzie itp. Stan−dardy (wielkości dopuszczalne; limity) są z czasem stopniowo zmniejszane, zgodnie z projektamiprzyszłościowymi.W różnych zagrażających działaniach niebezpiecznych standardy muszą być przestrzegane (jeślimają prawne umocowanie). Jeśli np. wyrzut zanieczyszczeń z nowej fabryki planowanejw obszarze Morza Bałtyckiego przekroczy dopuszczalny poziom, inwestor nie uzyska zezwole−nia na budowę do czasu kiedy albo nie zgodzi się na zastosowanie bardziej czystych technolo−gii albo nie dojdzie do porozumienia z innymi producentami, aby oni zredukowali poziom swoichzanieczyszczeń. Limity nie mogą być przekroczone, niezależnie od tego jak ważna będzie fabrykadla nowych miejsc pracy itp.Oznacza to w zasadzie, że jeśli polityka środowiskowa jest klarowna, np. nie będzie dalszejdegradacji Morza Bałtyckiego, najskuteczniejszym zabiegiem prawnym dla wdrożenia tej po−lityki będzie zastosowanie standardów jakości środowiska. Stosowanie standardów jakości śro−dowiska najbardziej są zaawansowane w Stanach Zjednoczonych, gdzie wprowadzono je wewczesnych latach 1970. Stan darty jakości stosuje się także w Europie wschodniej, np. w byłymZwiązku Radzieckim i w Polsce. W ostatnich latach zostały „ostrożnie wprowadzone” w nie−których krajach EU, np. w Danii i Niemczech.

5.7. Prawne instrumenty ekonomiczne –podatki, opłaty i subwencje

Prawne instrumenty ekonomiczne mogą być różnego rodzaju. Podatki, opłaty i zazwyczajsubsydia określają przepisy prawne. Celem nie jest przymus, lecz stymulowanie przedsię−biorstw, rolników, konsumentów itp. do wyboru mniej szkodliwej alternatywy (np. paliwa lubnawozy) względnie do obniżenia zanieczyszczenia przez oczyszczanie, recykling odpadów itp.

Page 272: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Innym instrumentem ekonomicznym jest rynkowy obrót emisjami. Uwarunkowania dla takiegohandlu regulują przepisy prawne w USA. Jak dotychczas kraje europejskie są oporne na wpro−wadzenie tego systemu.Jednym z instrumentów prawnych, który często określamy jako „ekonomiczno–prawny”, jestprawo domagania się rekompensaty za zniszczenia. Zadaniem jest nie tylko rekompensata dlaosoby, która ucierpiała lub której ziemia, woda lub inna własność została skażona. Instrumentten funkcjonuje również w praktyce, przynajmniej w pewnym zakresie jako bodziec do unikaniaoddziaływań na środowisko, czego wynikiem będą żądania rekompensaty w przyszłości. Ryzykoto wzrasta jeśli, jak dzieje się to w wielu krajach, w przepisach prawa przyjęto zasadę „bezpo−średniej odpowiedzialności”; zanieczyszczający itp. musi płacić rekompensaty nawet jeśli niejest do tego przymuszany (porównaj zasadę „zanieczyszczający płaci”, Rozdział 5.1.).W wielu sytuacjach jest wyjątkowo trudno wskazać na indywidualnego sprawcę określonegozniszczenia. Czy śmierć ryb jest np. wynikiem naturalnej eutrofizacji czy też zanieczyszcze−nia pochodzą z jednej lub z wielu fabryk i/lub zakładów rolniczych? W zasadzie, ciężar udo−wodnienia spoczywa na osobie, która występuje z roszczeniami, że doszło do zniszczenia.

Ryc. 9. Wiele gałęzi przemysłowych uzyskuje zezwolenia na emisję określo−nych ilości zanieczyszczeń. Zezwolenia te zazwyczaj równoważą interes ochro−ny środowiska i kosztów koniecznych do zmniejszenia zanieczyszczeń. Lep−szy system dostarczają standardy jakości środowiska (EQS), które wychodzącod wymogów środowiskowych, określają najwyższe stężenia danego związkudopuszczalne np. w wodzie i powietrzu określonego obszaru.

Page 273: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

PRZYKŁADY PROCESÓW SĄDOWYCH

Przykład sądowy I

Rönnskärsverken (Huta metali, Szwecja)» Równowaga interesów «

W roku 1975 wydano zgodę hucie metali Rönnskärsverken, położony w pobliżu Skellefteana wybrzeżu Bałtyku. Zakład uwalniał do środowiska duże ilości różnych zanieczyszczeń.Przykłady (w tonach/miesiąc): miedź 4,4 do wody i 20 do powietrza; ołów 2,0 do wody i 36do atmosfery, kadm 0,85 do wody i 1,1 do powietrza; arsen 114,1 do wody i 5,3 do powietrzai rtęć 0,11 do wody i 0,13 do powietrza.Przykład jest stary, lecz taka sama decyzja mogła by zostać wydana obecnie, gdyż ustawao Ochronie Środowiska nie zmieniła się w swojej zasadniczej części od 1975 roku (zasadyrównoważenia – patrz Rozdział 5.3)Państwowa Komisja Licencyjna a później rząd podkreślały wysokie ryzyko, jakie powodujązrzuty zanieczyszczeń dla środowiska, nawet jeśli osiągało się wymagane ograniczenie po−ziomu zanieczyszczeń. Mimo to wydało zezwolenie, ponieważ Rönnskärsverken ma istotneznaczenie jako miejsce pracy, producent towarów i zakład przemysłowy dla całej północnejSzwecji.W swojej decyzji Państwowa Komisja Licencyjna widziała Morze Bałtyckie jako duży zbiornikna odpady. Było to korzystne z punktu widzenia lokalnych warunków środowiskowych, popierwsze Rönnskärsverken był zlokalizowany w miejscu, gdzie zanieczyszczenia mogły siędobrze rozcieńczać w wodzie, a po wtóre, zanieczyszczenia mogły być uwalniane z wysokichkominów. Komisja deklarowała, że brała pod uwagę Konwencję dla Morza Bałtyckiego (!)podpisaną w 1974 roku.

Przykład sądowy II

Elektrociepłownia węglowa w Lund (południowa Szwecja)» Nie uwzględniono możliwości rozwiązań alternatywnych «

Na podstawie Ustawy o Ochronie Środowiska przedsiębiorstwo wystąpiło o zgodę na zbu−dowanie elektrociepłowni węglowej w mieście Lund, na południu Szwecji. Agencja Ochro−ny Środowiska domagała się by zapotrzebowanie na energię w Lund, zamiast budować elek−trociepłownię, pokrywać korzystając z ogrzanych wód odpadowych z pobliskiej elektrownijądrowej Barsebak. Wtedy nie było by dodatkowych zanieczyszczeń. Państwowa KomisjaLicencyjna nie uwzględniła propozycji, gdyż wnioskodawca nie był właścicielem elektrownijądrowej.

Przykład sądowy III

Tereny wodno–błotne Gullshögsfloarna (południowa Szwecja)» Bezprawne „polityczne” podjęcie decyzji «

Przedsiębiorstwo energetyczne wystąpiło o zgodę na wydobycie torfu z mokradeł. Rada kan−tonalna stwierdziła, że mokradła są ważne w skali narodowych interesów ochrony przyrody,uznając że eksploatacja może znacząco zaburzyć warunki ekologiczne. Państwowa KomisjaLicencyjna wydała jednak zezwolenie, głównie z powodu konieczności zabezpieczenia miejscpracy w regionie. Przepisy prawa (Ustawa o Ochronie Środowiska) są pod tym względembardzo klarowne; nie dopuszczają uznawania sprzecznych interesów.

Page 274: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

INSTRUMENTY PRAWNE

W KRAJACH REGIONU BAŁTYCKIEGO –PRZYKŁADY

Uwzględniono również niektóre instrumenty prawnestosowane w byłym Związku Radzieckim.

Nie sprawdzaliśmy do jakiego stopnia zostały unieważnionelub zastąpione innymi instrumentami prawnymi w nowych republikach.

„Reguły równoważenia”Bardzo nieprecyzyjny jest Rozdział 2, cz. 1 w Ustawie o Ochronie Przyrody Szwecji: „Obszary lądowe i wodnewinny być wykorzystywane dla takich lub innych celów, którym najlepiej będą służyć. Pierwszeństwo na−leży przyznać takiemu ich wykorzystaniu, które prowadzi do właściwego gospodarowania zasobaminaturalnymi z publicznego punktu widzenia”.Prawodawstwo, w którym z istoty rzeczy wymagane jest zachowanie równowagi jest polska Ustawao Ochronie Środowiska i fińska Ustawa o Ochronie Zdrowia.

Wymogi prawneWiększość państw stosuje szczegółowe a czasami dalekosiężne wymogi prawne (większość w rozporządze−nia i zarządzeniach) odnośnie wykorzystywania niektórych związków chemicznych, np. PCB i DDT i gos−podarki odpadami. Polska nie ma jednakże prawnych regulacji dotyczących zrzutu odpadów do morza, mimo,że Polska jest stroną w zarówno Londyńskiej Konwencji Odpadów i Konwencji Morza Bałtyckiego, a obiezawierają daleko idące ograniczenia odnośnie zrzucania odpadów.Wymogi odnośnie oszczędności energii i recyklingu materiałów istnieją np. w Polsce, Szwecji i Danii, leczwydaje się, że nie są ani precyzyjne ani skutecznie wdrażane w praktyce.Częste jest stosowanie norm dopuszczalnej emisji. Zgodnie z niemiecką Ustawą o Wodach, różne rządy landóww federacji mogą ustalać minimalne wartości dla zanieczyszczeń w wodach odpadowych Limity odpowiadajątemu, czego można oczekiwać stosując powszechnie akceptowane technologie oczyszczania. Inne przykładyto zapisy legislacyjne o ochronie powietrza w Finlandii i byłym Związku Radzieckim, a także Ustawao Spalinach Samochodowych w Szwecji dotycząca np. azotu i węglowodorów. Szwedzka Ustawao Zasiarczeniu odnosi się do elektrowni i wymaga albo stosowania olejów zawierających nie więcej jak 0,8%wagowych siarki albo, jeśli paliwa są bardziej zasiarczone, ich wyrzut do atmosfery nie może zawierać więcejniż 0,19 g siarki na MJ paliwa.

Zgody (Koncesje)Uzyskanie zgody najczęściej dotyczy punktowych źródeł zanieczyszczeń. Kilka przykładów: szwedzkie, pol−skie i duńskie Ustawy o Ochronie Środowiska, fińska Ustawa o Ochronie Zdrowia, Ustawa wodna byłegoZSRR i niemiecka Ustawa o Gospodarowaniu Zasobami Wodnymi.Zezwolenia nie są zazwyczaj wymagane od źródeł ogólnych. Ważnym przykładem jest rolnictwo. W Finlan−dii zgoda jest wymagana, lecz jedynie dla dużych gospodarstw. W Szwecji, zgody wymaga się dla niektó−rych wielkich instalacji wykorzystywanych w rolnictwie (np. do magazynowania nawozów) lecz nie dla innegotypu działalności rolniczej (np. stosowanie nawozów i pestycydów). Odnośnie leśnictwa, wydaje się iżw żadnym państwie nie wymaga się uzyskania zgody związanej z ryzykiem zanieczyszczenia wód luboddziaływań na środowisko.Postanowienia prawne prowadzące do zrewidowania udzielonych zezwoleń w np. Szwecji i byłych krajachZSRR nie zostały skutecznie zastosowane w praktyce.

Planowanie miejskie i regionalneW większości państw stosowane jest planowanie miejskie i regionalne. Ochronę środowiska uwzględnia sięw tych planach w różnym stopniu.We wschodnich krajach europejskich istotną część stanowią plany ekonomiczne. Obejmują różne sektoryspołeczne, np. ochronę środowiska. Przynajmniej w byłym Związku Radzieckim plany te były spójne podwzględem prawnym.

Page 275: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Planowanie w działach stosuje się np. w Szwecji. Lokalne plany oszczędzania energii lub gospodarki odpa−dami są stale dostosowywane przez poszczególne rejony miejskie. W Szwecji nie prowadzi się kontroli państwanad tymi planami. Nie są również spójne prawnie z decyzjami na przyszłość. Innymi słowy, brak jest in−strumentów prawnych dla wdrożenia planowania. W praktyce takie planowanie, jak dotąd było nieskuteczne.

Ochrona przyrodyWiększość z państw ma podstawy prawne dla tworzenia parków narodowych, rezerwatów przyrody i in−nych obszarów chronionych. W byłym ZSRR „programy związkowe” (nie legislacyjne) włączały także takieobszary. W okresie 1980–1989 całkowity obszar rezerwatów w ZSRR powiększył się o ponad 100% (46 no−wych obszarów chronionych).Ochrona biotopów, a szczególnie lasów, jest tradycją Danii. Obecnie wiele rodzajów biotopów podlega ochronie,np. wrzosowiska i słone łąki (> 5ha) oraz słone błota (>3 ha). Wymagana jest zgoda na uprawianie lub innądziałalność, np. stosowanie związków chemicznych. Ochrona biotopów została wprowadzona w SzwecjiUstawą o Ochronie Przyrody w 1991 roku. Działania przynoszące szkodę w obrębie niektórych biotopów sązakazane. Jednakże, ochrona tego typu nie została jeszcze wprowadzona do praktyki. W niektórychprzypadkach konieczne będą źródła finansowania na rekompensaty dla właścicieli. Ochrona biotopów nieistnieje w Finlandii i w byłym ZSRR. W Polsce proponowane jest wprowadzenie oficjalnej ochrony tzw.„użytków ekologicznych” (zostało to ujęte przepisami Ustawy o Ochronie Przyrody z 1991 – przyp. tłum.).

Standardy jakości środowiskaStandardy jakości środowiska przez dziesiątki lat stosowano w państwach Europy wschodniej (nie ocenia−liśmy jakości tych standardów ani jakie istniejące instrumenty prawne pozwalają na ich zastosowanie, anijak są one kontrolowane w praktyce). Jednym z przykładów jest polska Ustawa o Wodach. Inny dotyczyUstawy o Ochronie Powietrza byłego ZSRR, która obejmuje wartości dopuszczalne jakości powietrza (takzwane PDK: Predelno Dopustimaja Koncentratsja). Limity te nie są prawnie spójne (zalecane).W Skandynawii standardy stosuje się tylko w Danii (Ustawa o Ochronie Środowiska). Nie są one prawniespójne.

Nadzór i sankcjeNadzorowanie i sankcje są stosowane prawdopodobnie we wszystkich państwach. Ustawy przewidują in−spekcje, dają władzom prawo wydawania poleceń itp. Wiele bezprawnych działań traktowanych jest jakoprzestępstwa kryminalne. W niektórych krajach stosuje się specjalne kary, np. w Szwecji i w byłym ZSRR,kiedy wyrzut zanieczyszczeń przekracza dopuszczalny poziom.W praktyce nadzór jest w wielu miejscach nieskuteczny. Dysponujemy wielu przykładami tolerowania wy−sokiego niedopuszczalnego zanieczyszczenia a nawet poparcia ze strony nadzorujących władz. W Niemczechtaką osobę pociągnięto by do odpowiedzialności za przestępstwo wobec środowiska.

Ocena oddziaływań na środowisko (EIA)Minimalne wymogi krajów EU względem EIA są bardzo łagodne, lecz EU domaga się od swoich państwczłonkowskich wprowadzenia bardziej daleko idących ograniczeń niż faktycznie ma to miejsce w niektó−rych państwach. W roku 1991 Szwecja szeroko wprowadziła system EIA w regulacje prawne, zgodnie z mini−malnymi wymogami dla krajów EU. W państwach Europy wschodniej EIA nie jest praktycznie wymagany,lecz istnieją podobne, nie idące zbyt daleko, wymogi związane z procedurami uzyskania zezwoleń (np.w Polsce). W Finlandii jest propozycja do „zalecania” EIA, lecz nie obowiązuje w podejmowaniu decyzjiodnośnie działań prowadzących do zanieczyszczania wód itp., zgodnie z Ustawą o Wodach (!).

Prawne instrumenty ekonomiczne – podatki, opłaty i subsydiaIstnieje szereg różnych prawnych bodźców ekonomicznych. Opłaty i podatki często stosuje się w celustymulowania obniżki zanieczyszczeń lub poprzez wykorzystanie rozwiązań korzystniejszych dla środowi−ska, np. użycie biomasy jako paliwa. Przykłady: Ustawa o Opłatach za Wody Odpadowe w Niemczech, róż−ne podatki za energię (za oleje itp.) w Szwecji i Ustawa o Ochronie Środowiska w Polsce. Opłaty za ochronęwód i ochronę ryb stosuje się zgodnie z ustawą o Wodach w Finlandii. Mają one wymusić naprawę szkódwyrządzonych środowisku, lecz prawdopodobnie mają one również pewne, pośrednie znaczeniezapobiegawcze.Wszystkie państwa mają podstawy prawne dla rekompensat w przypadku szkód w środowisku. W większościsystemów prawnych stosowana jest zasada „pełnej wiarygodności”.

Page 276: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

6.WDRAŻANIE PRAWA

O OCHRONIE ŚRODOWISKA

6.1. Monitoring i sankcjeDyskutowane wyżej narzędzia prawne są uznawane za podstawowe w systemie prawnych in−strumentów ochrony środowiska. Prawodawca musi także odnieść się do ich praktycznego wdro−żenia; musi dostarczyć narzędzi dla sytuacji, kiedy brak jest spójności prawnej. Wtedy jakoprawne instrumenty wykorzysta monitoring i sankcje.Prowadzenie monitoringu jest zazwyczaj obowiązkiem władz lokalnych. Ich powinnością jestsprawdzanie wyrzutu zanieczyszczeń przez fabryki itp., reagowanie w przypadku przekroczenialimitów lub innych ograniczeń wyrażonych w koncesjach, a także kiedy podejmowana jest dzia−łalność bez wymaganych zezwoleń prawnych. W przypadku kiedy zezwolenia nie są potrzebne,jak jest to zazwyczaj w rolnictwie i dotyczy innych nie punktowych źródeł, obowiązkiem służbkontrolujących jest sprawdzenie, czy podjęta działalność jest prowadzona w zgodzie z wymogamiuregulowań prawnych.Jednym z zadań monitoringu jest uzyskanie informacji jaką faktycznie działalność prowadzinp. fabryka. Ustawodawstwo ochrony środowiska daje zazwyczaj władzom kontrolnym prawodomagania się informacji, względnie udostępnienie określonego obszaru w zakładzie dla prze−prowadzenia własnych pomiarów. W niektórych państwach podmioty są zobligowane do przed−kładania rocznych sprawozdań np. o łącznej produkcji zanieczyszczeń.Gdy władze nadzorujące stwierdzają, że wymogi nie zostały spełnione, mogą, zgodnie z wię−kszością aktów prawnych, wydać przedsiębiorstwu polecenie by wprowadziło określone technikioczyszczania itp. Mandaty – te mogą być utrzymywane na raczej wysokim poziomie wydatkówpieniężnych – czasami stosuje się jako „ostrzeżenia”; jeśli zalecenie jest nie zrealizowane karamusi być zapłacona.Podejrzenie, że działalność (lub jej brak) ma charakter kryminalny osoba odpowiedzialna możebyć oskarżona i zasądza się jej karę pieniężną lub karę więzienia. Alternatywną sankcją, sto−sowaną w niektórych krajach, jest grzywna ekonomiczna. Podmiot gospodarczy musi wsteczniezapłacić za nielegalne zyski, które uzyskał ni zgodne z przepisami prawnymi. Grzywny nakładasię nie na odpowiedzialne za to osoby prywatne, lecz bezpośrednio na zakład.W praktyce, nie wszystkie sprawy kryminalne trafiają do sądu. Jest ku temu wiele powodów.Po pierwsze, podobnie jak w każdym przypadku kryminalnym, oskarżyciel musi dowieść „ponadwszelką wątpliwość”, że przestępstwo zostało dokonane, co może okazać się zbyt trudne a nawetniemożliwe. Po wtóre, naruszenia nie zawsze są wykrywane przez służby monitoringowe. Potrzecie, wielu oskarżycielom brak jest doświadczenia w konkretnych przypadkach stosowaniaprawa o środowisku. dotyczy to nie tylko aspektów prawnych, lecz także uwarunkowań tech−nicznych i tym podobnych, które nie leżą w ich kompetencjach i powodują, że niechętnie na−ciskają na sprawę. Po czwarte, w niektórych przypadkach trudno jest znaleźć właściwą osobędo oskarżenia.Ponadto, gdy przestępstwa zostaną udowodnione często ferowane są łagodne wyroki. W Szwecji,dotychczas tylko jedna osoba została ukarana więzieniem, a i w tym przypadku zasądzona zainne przestępstwa niż przeciwko środowisku. Zazwyczaj wyrokiem jest umiarkowana kara;przestępstwo przeciwko środowisku nie jest traktowane bardziej serio niż okradanie sklepów.

Page 277: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

6.2. Uczestnictwo i prawo do zaskarżaniaPrawo uczestnictwa każdej osoby prywatnej lub organizacji w różnorodnych procedurachlegislacyjnych jest nie tylko kwestią demokracji. Jest także formą dla doskonalenia podstawowejwiedzy władz udzielających zezwoleń i odpowiedzialnych za planowanie a także innych grupdecyzyjnych. Wiele organizacji środowiskowych uczestniczy w znacznym stopniu w kompeten−tnych ekspertyzach w takich dziedzinach jak biologia, technologia i prawo o środowisku.Większość państw gwarantuje takie uczestnictwo, lecz jego zakres może się różnić. Sąsiad,którego tereny lub wody mogą być narażone np. na zanieczyszczenia ma zazwyczaj nie tylkoprawo do udziału, lecz również jest stroną w podejmowaniu decyzji prawnych. Może sięodwoływać, jeśli nie jest zadowolony z planów lub wydanych zezwoleń. W niektórych sytuacjachmoże również wystąpić z oskarżenia prywatnego do sądu cywilnego. Jest jednak regułą że drzwisądu cywilnego są zamknięte dla oskarżeń prywatnych jeśli zezwolenie na prowadzenieniebezpiecznej działalności zostało już wcześniej wydane. Innymi słowy, celem tych regulacjiprawnych jest nie tylko ochrona środowiska; chronią one również zakłady produkcyjne. Wartoto odnotować, szczególnie gdy, jak w Szwecji, stare koncesje rzadko są ponownie rozpatrywane.Prawa udziału organizacji i osób prywatnych, których nie dotykają bezpośrednio takie działa−nia są bardziej ograniczone. Mają oni prawo do informacji a także do argumentacjisprzeciwiającej się udzielanym zezwoleniom lub procedurom planistycznym. Jednak rzadkomają prawo do wnoszenia oskarżenia prywatnego lub odwoływania się. Rozszerzenie praw doudziału osób prywatnych i organizacji bezpośrednio nie narażonych jest obecnie przedmiotemdyskusji w Szwecji i w Polsce. (W Polsce takie prawo przysługuje w świetle artykułu 100 Ustawyo Ochronie Środowiska wielu organizacjom; co szerzej rozwinięto w Uzupełnieniu – Roz−dział 10. – na końcu zeszytu – przyp. tłum.).

6.3. Oceny oddziaływań na środowiskoOczywiście, lepiej oceniać raczej sytuację wyjściową aniżeli stan po zniszczeniu środowiska.Dlatego jeden z instrumentów prawnych, specjalnie opracowany dla uzyskania niezbędnychinformacji przy nowych planowanych inwestycjach eksploatujących środowisko (droga, fabryka,elektrownia jądrowa itp.) zyskał pewne poparcie w praktyce legislacyjnej ochrony środowiska.Jest nim ocena oddziaływania na środowisko (z ang. EIA). W zasadzie, inwestor jest zobligowanydo zbadania, przeanalizowania i opracowania możliwych oddziaływań inwestycji na środowiskoi innych skutków. W niektórych państwach EIA musi obowiązkowo zawierać propozycje innych,możliwych rozwiązań dla planowanej działalności eksploatacyjnej, np. innych możliwych lo−kalizacji.EIA wprowadzono po raz pierwszy w USA w roku 1969. W Ameryce procedury z tym związanesą daleko zaawansowane, zapewniając prawa udziału osób prywatnych i organizacji w podej−mowaniu decyzji a nawet do zaskarżania EIA w sądzie. Inwestor ma obowiązek przedstawieniaalternatywnych rozwiązań. Prace nad EIA muszą być podjęte we wczesnych etapachplanowania przedsięwzięcia.EIA jest obecnie stosowany w wielu krajach, w tym również Bałtyckich, lecz różni się podwzględem formy.

6.4. Liczne kłopoty w praktyceW Rozdziałach 5 i 6 wskazano na szereg braków w systemie prawa o środowisku:● Wiele decyzji odnośnie działalności szkodliwej dla środowiska opiera się nieprecyzyjnych

przepisach wymagających zachowanie równowagi między ochroną środowiska i innymi inte−resami.

● Zazwyczaj nie są wymagane zezwolenia dla nie punktowych źródeł zanieczyszczeń (np.rolnictwo); ich kontrola jest mało skuteczna i podejmowana zazwyczaj zbyt późno.

Page 278: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

● Kontrola zezwoleń koncentruje się zazwyczaj na działaniach, których dotyczy uzyskanezezwolenie. Skutki oddziaływania dalszych etapów produkcji lub cyklu energetycznegow przyszłości nie są uwzględniane. Nie jest także możliwe wybieranie rozwiązań alterna−tywnych bardziej przyjaznych dla środowiska w innych jednostkach systemu (np. inne elek−trownie), o ile nie są one własnością wnioskodawcy.

● Istnieje możliwość wydzielenia w planach miejskich lub regionalnych obszarów szczególnejochrony przed działaniami szkodliwymi. Jednakże, w większości planów brak jest prawnejspójności i dlatego nie dają one gwarancji przed eksploatacją itp.

● Instrumenty przewidziane dla ochrony przyrody nie zabezpieczają w wystarczającym stop−niu ochrony gatunków, biotopów, i bioróżnorodności.

● Wymogi prawne dla oceny oddziaływań na środowisko nie są zbyt daleko idące, o ile w ogóleistnieją.

● Trudno jest określić rekompensatę za zniszczenie środowiska, ponieważ zależność międzyszkodą a sprawcą jest trudna do udowodnienia.

● Sankcje są łagodne● Uczestnictwo w podejmowaniu decyzji dotyczących działań zagrażających środowisku jest

ograniczone, nie tylko w odniesieniu do organizacji zajmujących się środowiskiem.● Wszystkie wymienione niedostatki są ściśle związane z regulacjami prawnymi, jako taki−

mi. Lecz to nie wszystko. Niekiedy z przepisów prawa jednoznacznie wynika obowiązekochrony, lecz prawo nie jest stosowane w praktyce. Jest ku temu szereg powodów. Przedysku−tujemy niektóre z najważniejszych.

Systemy prawne wszystkich państw tworzy wiele aktów prawnych, rozporządzeń i przepisów.Systemy prawne nie są w wystarczającym stopniu zharmonizowane. Część przepisówz jednej strony pokrywa się, gdyż szereg ustaw dotyczy podobnego zakresu działań. Z drugiejzaś, stosowane instrumenty prawa; są różne; w niektórych grupach regulacji prawnych wię−cej jest dalekosiężnych instrumentów aniżeli w innych. Dlatego służby kontrolujące,oskarżyciele, inni decydenci a przynajmniej osoby prywatne (np. rolnicy), odpowiedzialnebezpośrednio za działania szkodliwe mają trudności w zapoznaniu się z wszystkimi,różnorodnymi aktami prawnymi i ich narzędziami. W konsekwencji, istnieje duże ryzyko, że„ciasne” przepisy nie zawsze znajdą zastosowanie w praktyce.W różnych sytuacjach często decyduje brak środków ekonomicznych, nie tylko w przed−stawianych powyżej. Służby nadzorcze dysponują odpowiednimi narzędziami prawnymi, leczczasami brak środków (kadry) w praktyce uniemożliwia przeprowadzenie kontroli. Sąsiadującyz zanieczyszczającymi fabrykami mogą dochodzić swoich praw do rekompensat za swoje szkodyprzed sądem, lecz ryzyko kosztów sądowych w razie przegranej powstrzymuje wielu przedwnoszeniem skargi.Wzmiankowaną wyżej zasadą prawa jest obowiązek państwa lub władz komunalnych dowypłacenia rekompensat właścicielom, w sytuacji tworzenia parków narodowych lubrezerwatów przyrody na ich terenie. Taka zasada istnieje w szeregu krajów. Nie będziemypolemizować czy jest to słuszne, czy też nie. Jednakże, dostępność środków ekonomicznych napokrycie tych wydatków jest zazwyczaj ograniczona i w efekcie brak jest skutecznościw egzekwowaniu ochrony przyrody.Kto powinien podejmować decyzje prawne? To pytanie można rozbić na dwa. Pytaniepierwsze, czy odpowiedzialne za ochronę środowiska powinny być władze centralne czy lokalne?W niektórych państwach jest wyraźna tendencja do decentralizacji ośrodków decyzyjnych.Szwecja jest jednym z przykładów, gdzie planowanie miejskie i regionalne wraz z nadzoremdziałalnością niebezpiecznej spoczywa w rękach 284 okręgów.Jednym z argumentów za decentralizacją jest fakt, że władze lokalne znają najlepiej warunkina swoim terenie. Decyzje podejmowane są tam, gdzie są ludzie zaangażowani w danej spra−wie. Podnoszą się również głosy przeciwko zbyt daleko idącej decentralizacji. Prawdopodob−nie wielu władzom lokalnym trudno jest podejmować niepopularne decyzje, np. nakaz ograni−czenia produkcji dla lokalnej fabryki produkującej zanieczyszczenia i tym samym pozbawienie

Page 279: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

ludzi miejsc pracy. Ponadto, na szczeblu lokalnym trudne jest wdrażanie narodowej politykiochrony środowiska na poziomie lokalnym, co utrudnia obecność wielu, przypuszczalnie setek,władz lokalnych o odmiennych ambicjach, kompetencjach i możliwościach.Pytanie drugie: czy politycy, a więc osoby reprezentujące partie polityczne, uzyskujący mandatswoich wyborców powinni uczestniczyć w procesach decyzyjnych? Tak jest w mniejszym lubwiększym stopniu w każdym państwie, zarówno na poziomie lokalnym jak i centralnym.Politycy są szkoleni w zakresie godzenia sprzecznych interesów, gdy tworzą nowe przepisyprawne, programy itp. Jednakże, decyzje w odniesieniu do monitoringu i wydawania zezwoleńnie mają charakteru politycznego, lecz prawny. Prawo nie zawsze zezwala na równoważenieinteresów. Gdy tak się dzieje, jest ono w mniejszym lub większym stopniu ograniczone i zawartetreścią przepisów prawnych. Przynajmniej w Szwecji od czasu do czasu podejmowane sąnieprawne decyzje, kiedy decydent uwzględnia inne sprawy niż dopuszczone prawem (porównajFakty i Przykład Sądowy III).

Page 280: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

7.OCHRONA ŚRODOWISKA

W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM

7.1. Co to jest prawo międzynarodowe?Dzisiejsze problemy środowiska naturalnego są w szerokim znaczeniu sprawami między−narodowymi, wymagającymi rozwiązań międzynarodowych: działalność podejmowanaw jednym państwie skutkuje zanieczyszczeniami, które pojawiają się poza jego granicami; albow innym państwie albo na obszarach poza granicami jurysdykcji któregokolwiek państwa.Problem dotyczyć może np. transgranicznego zanieczyszczenia powietrza, w postaci „kwaśnychopadów”, transgranicznego zanieczyszczenia morza, czym w przypadku Morza Bałtyckiegomoże być zanikanie zagrożonych gatunków i ich siedlisk a także eksploatacja morskich zaso−bów naturalnych w strefach pełnomorskich. Dzisiejsze główne zagrożenia – zmniejszaniewarstwy ozonowej i zmiany klimatyczne – są z pewnością międzynarodowymi, globalnymiproblemami. Nie mogą być rozwiązane jedynie na poziomie jednego państwa.Pogłębienie naszej wiedzy o zagrożeniach dla środowiska doprowadziło do wielu międzyna−rodowych porozumień w zakresie ochrony środowiska. Obliczono, że istnieje przynajmniej 300wielostronnych (globalnych, regionalnych i subregionalnych) traktatów i około 900 traktatówdwustronnych.Mówiąc dokładniej, międzynarodowe prawo dotyczy stosunków międzynarodowych i rokowańmiędzynarodowych, podczas gdy prawo krajowe odnosi się do stosunków i relacji wewnętrznych.Na polu międzynarodowym można wyróżnić międzynarodowe prawo publiczne i międzynaro−dowe prawo prywatne. Pierwsze odnosi się do stosunków między suwerennymi państwami,drugie zaś dotyczy relacji między osobami w różnych krajach. Międzynarodowe prawo ochro−ny środowiska zawiera zarówno publiczne jak i prywatne prawo międzynarodowe, z dominacjąprawa publicznego. Jednak prawo publiczne międzynarodowe może także dotyczyć prawi obowiązków poszczególnych osób. Jest tak w przypadku gdy dane państwo zgodnie z umowąmiędzynarodową zakazuje lub w inny sposób zabezpiecza przed zanieczyszczeniami. Spełnienietakich postanowień wymaga państwowych regulacji indywidualnych praw i zobowiązań.(porównaj Rozdział 7.4.)Spory prawne prowadzi się między państwami jak i między osobami, lecz konflikty prawnemiędzy państwami są znacznie mniejsze. Istnieją różne drogi prowadzenia sporów międzydwoma krajami, np. poprzez:● arbitraż● negocjacje● rozstrzygnięcia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości

Nie rzadko w konwencjach zalecane są niektóre drogi prowadzenia spornych ustaleńdotyczących interpretacji lub zastosowania określonej konwencji. Lecz rozbieżności nie zawszedotyczą danej konwencji i nie wszystkie konwencje odnoszą się do określonych ustaleń spornych.Podczas gdy w prawie państwowym jedna z stron może wnieść sprawę do sądu bez zgody stronydrugiej, jurysdykcja trybunału w prawie międzynarodowym zależy od zgody obu stron. Jestto konsekwencja suwerenności i równości wszystkich państw.Inną tego konsekwencją jest delikatna sprawa odpowiedzialności. Państwa niechętnie biorąodpowiedzialność za np. działalność zagrażającą środowisku na ich obszarze, które powodujązakłócenia również w innych państwach. Właśnie ze względu na ową niechęć i z powodu in−

Page 281: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

nych problemów wynikających z odpowiedzialności i praworządności, przyjęto inne środki dlauregulowania spraw międzynarodowych w zakresie ochrony środowiska (patrz poniżej 7.3).Międzynarodowe prawo ochrony środowiska bazuje w szerokim zakresie na potwierdzonychmiędzypaństwowych uzgodnieniach (w tekście takie terminy jak „uzgodnienie”, „traktat” i „kon−wencja” będą oznaczać zatwierdzone narzędzia prawne). Specyficzne problemy dotyczące tychspraw mogą pojawić się gdy, tak jak jest obecnie w regionie bałtyckim, dane państwo podzielisię na nowe suwerenne państwa już po ratyfikacji danej konwencji. Należy zapytać, czy nowopowstałe państwa związane są starą konwencją? Kraje Bałtyckie nie czują się zobowiązanedo przestrzegania którejkolwiek z konwencji dotyczących środowiska podpisanych przez byłyZwiązek Radziecki. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że będą przystępować do niektórychz nich, np. do Konwencji Bałtyckiej (patrz Uzupełnienie – Rozdział 10.).Oprócz uzgodnień istnieją również bardziej ogólne zasady wiążące każde państwo, niezależnieczy podpisało dany traktat czy też nie. Te ogólne zasady wywodzą się od zwyczajów, np.zachowania danego państwa (na arenie międzynarodowej), i międzynarodowych dokumentówprawnych.Najlepiej poznaną i chyba najbardziej dyskutowaną zasadą jest zasada dobrego sąsiedztwa.Ta ogólna zasada wywodzi się od rzymskiej maksymy “sic utere tuo ut alienum non laedas”(„używaj swojej własności w taki sposób byś nie uszkodził innej”) Zasada dobrosąsiedztwa, którąmusi się odnosić do zachowania się danego Państwa w praktyce, rzadko oznacza całkowity zakazdziałań prowadzących do transgranicznych zakłóceń. W sprzeczności z dzisiejszą, ogromnąróżnorodnością ponad granicznych zaburzeń środowiska naturalnego, wydaje się że państwaakceptują je do pewnego stopnia. Dlatego bardziej realistyczną interpretacją tej zasady jestprzyjęcie, że produkcja zanieczyszczeń/zaburzeń transgranicznych powyżej pewnego (niesprecyzowanego) poziomu nie powinna mieć miejsca.Inną ważną zasadą, która uwidacznia się coraz bardziej, jest zasada działań zapobiegawczych.Według tej zasady działania winy być podejmowane jeśli istnieje powód do przypuszczenia, żedziałalność człowieka może prawdopodobnie doprowadzić do pewnych uszkodzeń lubniekorzystnych skutków dla środowiska, nawet jeśli nie mamy wystarczających dowodównaukowych potwierdzających związki przyczynowo–skutkowe.

7.2. Różne sfery prawneMiędzynarodowe prawo ochrony środowiska dotyczy spraw, w których działalność danegopaństwa powoduje skutki środowiskowe poza terytorium danego państwa. Z tego powodu wartoprzedstawić w paru słowach problematykę różnego statusu prawnego wód morskich. Ogólniemówiąc są takie obszary na świecie, które podlegają jurysdykcji państwowej i takie którewykraczają poza nią. Obszary ponad państwową jurysdykcją, to np. strefy pełnomorskiei Antarktyda. Lecz jurysdykcja państwowa nie jest wszystkim. Morza międzynarodowe, takiejak Morze Bałtyckie, podzielone są na różne strefy prawne: wody wewnętrzne, wody terytorialnei strefa pełnomorska (wody pozaterytorialne). Prawa i obowiązki danego państwa zależą odstatusu prawnego danych wód.W odniesieniu do wód wewnętrznych (porty, przystanie, rzeki, wody od strony lądu do liniibrzegowej wyznaczającej strefę od której mierzy się szerokość wód terytorialnych) państwoma pełną niezależność, z ograniczeniami wyznaczanymi przez traktaty. Poza linią brzegowąrozciąga się strefa wód terytorialnych danego państwa, co również stanowi jego terytorium,lecz niezależność jest tutaj ograniczona w różny sposób. Różne państwa domagają się różnychszerokości tych stref (na przykład Szwecja domaga się 12 mil morskich, około 22 km). Pozawodami terytorialnymi rozciąga się pełne morze, które nie należy do żadnego państwa. Jed−nak państwa mają znów prawa do wyłączności, w niektórych przypadkach również poza wodamiterytorialnymi. Dotyczy to eksploracji i eksploatacji dna morskiego na szelfie kontynentalnym,co reguluje od 1958 roku Konwencja o Szelfie Kontynentalnym. Zgodnie z tą konwencją każdepaństwo ma prawo do użytkowania i wydobywania zasobów naturalnych na swoim szelfie

Page 282: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

kontynentalnym, to znaczy na obszarach podmorskich poza wodami terytorialnymi dogłębokości 200 m. Większość państw graniczących z Morzem Bałtyckim podpisało specjalnedwustronne porozumienia, na podstawie których Bałtyk podzielono na takie obszary.Działalność taką jak np. odwierty ropy naftowej prowadzi się zarówno w obrębie jak i pozawodami terytorialnymi. Obecnie coraz więcej państw domaga się stref ekonomicznej wyłączności,które obejmują nie tylko prawa do poszukiwań i wykorzystywania szelfu kontynentalnego, leczrównież połowu ryb i innych organizmów żywych w wodzie. Strefa ta może rozciągać się do200 mil morskich od linii brzegowej.

7.3. Środki regulacjiw międzynarodowym prawie ochrony środowiska

Międzynarodowa ochrona prawna środowiska może (i powinna) być realizowana w różny spo−sób. Formy do rozwiązania w tym znaczeniu to np. odpowiedzialność prawna, współpraca,powiadamianie, materialne i proceduralne narzędzia względem działalności szkodliwej dlaśrodowiska naturalnego i ochrona zagrożonych gatunków. Przedstawimy dalej różne„rozwiązania” prawne.Wspominaliśmy wyżej o braku zgody między państwami do przyjmowania odpowiedzialności.Częstym rozwiązaniem pozwalającej na obejście tego problemu jest ukierunkowanie odpo−wiedzialności, nie na państwo lecz na wykonawcę danego zadania lub właściciela inwestycji.Zostało to wprowadzone np. w zakresie energii nuklearnej. Odpowiedzialność za szkodypowodowane przez elektrownie jądrowe uwzględniają dwie międzynarodowe konwencje(wszystkie konwencje wymieniane w tym i w następnym rozdziale są krótko opisanew „Faktach” na dalszych stronach). Po wypadku w Czernobylu w roku 1986 powstał problemodpowiedzialności. Spowodował on bowiem wiele szkodliwych skutków (od substancjiradioaktywnych) w środowisku wokół Bałtyku. Jednakże Związek Radziecki nie podpisywałżadnej z dwóch konwencji w kwestii odpowiedzialności za działalność nuklearną. do tej porynie ustalono odpowiedzialności za wypadek w Czernobylu. Z problematyką odpowiedzialnościwobec prawa wiąże się również szereg innych zagadnień. Poza wyjątkiem jakim był wypadekw Czernobylu trudno jest zazwyczaj dowieść powiązań przyczynowo – skutkowych pomiędzyzaistniałym zniszczeniem środowiska a konkretną działalnością sąsiadującego państwa.Konstrukcja ustalenia odpowiedzialności jest również zawarta w Konwencji Krajów Nordyckicho Ochronie Środowiska (NEPC). W świetle tej konwencji osoba, która poszkodowana,spowodowaną działalnością przeciwko środowisku w sąsiadującym państwie, ma prawodomagać się rekompensaty przed sądem lub od władz administracyjnych tego państwa, gdziepodjęto taką działalność. Prawo do cywilnego oskarżenia przed sądem lub władzamiadministracyjnymi powinno być takie samo jak prawo jednostek prawnie do tego powołanychw państwie, które prowadziło szkodzącą działalność. Jednak problem pozostaje ten sam; bardzotrudno bowiem wykazać związek przyczynowy pomiędzy szkodą a określonym działaniem. Jakdotąd nie skorzystano z możliwości jaką daje NEPC by zaskarżyć wykonawcę takiej działalnościw sąsiednim państwie, chociaż konwencja obowiązuje od 15 lat (aktualnie ponad 20 lat –przyp. tłum.).Ze względu na problemy w kwestii odpowiedzialności prawnej, regulację winno uzupełniać po−rozuienie o współpracy i stosowaniu środków zapobiegawczych. W ramach sieci wielu regio−nalnych konwencji o zanieczyszczeniu morza powołano komisję, z członkami reprezentującymiwszystkie uczestniczące w kontrakcie państwa. Tak jest w Konwencji Bałtyckiej i KonwencjiParyskiej o zanieczyszczeniach pochodzenia lądowego w Morzu Północnym. Obowiązki komisjimogą polegać na nadzorowaniu wdrażania konwencji, formułowaniu zaleceń i/lub wiążącychdecyzji w grupie sygnatariuszy danej konwencji. Komisje można postrzegać jako współpracującemiędzynarodowe gremia.Inną formą współpracy jest pomoc w różnych wypadkach. Obligują do tego również przepisy,np. Konwencji Bałtyckiej i innych konwencji o zanieczyszczeniach morza. Po wypadku

Page 283: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

w Czernobylu w nadzwyczajnym pośpiechu podpisano konwencję o pomocy w sytuacji katastro−fy nuklearnej lub zagrożenia radiologicznego.W tym samym okresie podpisano konwencję o wczesnym powiadamianiu o wypadkachnuklearnych. Jest to narzędzie o znaczeniu nie tylko w sytuacji wypadkowej, lecz jest równieżśrodkiem współpracy na etapie planowania i podejmowania decyzji w sprawie działalnościszkodzącej środowisku naturalnemu. Powiadamianie oznacza, że jedno państwo informujedrugie o planowanej działalności, wypadkach itp. Zgodnie z NEPC służby kontrolnesprawdzające dopuszczalność działalności szkodliwej dla środowiska winny poinformowaćsąsiadujące państwo o ile stwierdzą, że działalność może spowodować istotne zakłóceniatransgraniczne. Sąsiadujące państwo może z kolei wyrazić swoją opinię w tej sprawie wobecdziałań innego państwa, przedsięwziąć kroki zaradcze itp.Procedurę powiadamiania przyjętą w NEPC zastosowano tylko w kilku przypadkach.Przypadek z roku 1988, w którym Szwedzki Komitet Licencyjny poinformował Finlandiędotyczył Mo och Domsjö AB. Przedsiębiorstwo leśne położone u wybrzeży Bałtyku północnejSzwecji wniosło o zezwolenie na rozszerzenie zakresu działalności i Komitet Licencyjnystwierdził, iż może to spowodować transgraniczne zagrożenia dla środowiska. Jednakże władzeFinlandii nigdy nie zareagowały w tej sprawie. Niestety i ten przykład powiadamiania jestwyjątkiem; konwencję wykorzystuje się w tym zakresie w zbyt małej liczbie przypadków.Obowiązek powiadamiania sąsiednich państw we wnioskowanej Konwencji o Ocenie Wpływuna Środowisko (EIA), dotyczy także kontekstu transgranicznego. Konwencja wskazuje takżenowy instrument w ujęciu międzynarodowym. Jest to narzędzie służące wyjaśnianiu, jakiekonsekwencje dla środowiska będzie miała zamierzona działalność zanim uzyska się pozwolenie.Lecz nie tylko to; procedury proponowane w EIA zabezpieczają także społeczny udział w procesiedecyzyjnym. Zgodnie z konwencją EIA takie oceny winno się podejmować przed wydaniem zgodyumożliwiającej podjęcie prac, które mogą prawdopodobnie spowodować znaczące, nieodwracalnetransgraniczne skutki. W konwencji zapisano jakie minimalne wymogi winien spełniaćdokument EIA. Wydaje się jednak, że udział społeczeństwa i dostępność prawa to kwestiepaństwowe. Faktycznie, takie narzędzia prawne mają również istotne znaczenie również w skalimiędzynarodowej.Procedury EIA to przykład stosowania narzędzi prewencji o charakterze formalnym. Innymprzykładem formalnego instrumentu jest nakazanie wcześniejszych uzgodnień; jest tostwierdzenie w konwencji, że działalność powodująca produkcję określonych zanieczyszczeńjest możliwa pod warunkiem uzyskania wcześniejszej zgody odpowiedzialnych władz krajowych.Jest to podstawowe narzędzie, które znajdziemy również w niektórych konwencjach dotyczącychMorza Bałtyckiego, np. Konwencja Bałtycka, Londyńska Konwencja o Składowaniu Odpadów(LDC).Rzeczywiste narzędzia prewencji to nakazy stwierdzające czy jest dozwolona i w jakich wa−runkach może być prowadzona działalność szkodliwa dla środowiska. Są one sformułowanew postaci normatywów (wartości dopuszczalne), takie jak standardy dla emisji, standardytechniczne i nakazy użycia najlepszej z dostępnych technologii, która jest realna ekonomicznie.Wyraźne nakazy występują również na polu międzynarodowym. Również w konwencjachuwzględniono do pewnego stopnia standardy, lecz częściej są one stosowane w zaleceniachkomisji, np. HELCOM i PARCOM (Komitet Helsiński i Komitet Paryski). Rzadsze (lecz obecne)są standardy jakości w ustawodawstwie międzynarodowym, podobnie jak i państwowym,określające minimalne i maksymalne wartości dopuszczalne dla określonych substancji nadanym obszarze. Ten instrument wykorzystano w dyrektywie Unii Europejskiej względemjakości wody w strefie szelfu, które ma zastosowanie dla Morza Bałtyckiego przez Danięi Niemcy.Problemy środowiska nie koncentrują się jedynie na zanieczyszczeniach, dotyczą takżeeksploatacji żywych i nieożywionych zasobów naturalnych. Międzynarodowe przepisyo rybołówstwie mogą nakazywać, np. całkowitą wielkość połowów, obszary połowowe i terminypołowów.

Page 284: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 38

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

W prawie o środowisku ważna jest również ochrona gatunków i siedlisk. Dla obszarów Bałtykubrak jest specjalnej konwencji w tym względzie. Jednakże niektóre porozumienia wielostronne od−noszą się również do tych obszarów. Niestety, większość przepisów w sprawie ochrony gatunkówjest mało precyzyjna, chociaż niektóre sformułowania dotyczą zakazów niszczenia.Nie wszystkie problemy międzynarodowego prawa o ochronie środowiska muszą być rozwiązywanemultilateralnie. Niekiedy wielostronne ustalenia uzupełniają porozumienia dwustronne, to znaczyporozumienia między dwoma państwami. Rzeki często tworzą naturalne granice między państwami.W obszarze bałtyckim rzeka Tornea dzieli Szwecję i Finlandię, a rzeka Odra płynie między Polskąi Niemcami. W roku 1971 ustanowiono Porozumienie o Rzece Granicznej między Szwecją a Fin−landią. Powołano komitet, w skład którego weszli członkowie z obu państw. Najważniejszą cechątego porozumienia jest fakt działania komitetu jako władzy oceniającej sprawy związane z zani−eczyszczeniem wody a jego decyzje są wiążące dla obu państw. Porozumienie wskazuje jak należyrównoważyć różne sprzeczne sprawy, kiedy komisja podejmuje określoną decyzje. Przypadek np.Outokumpu Chrome Oy och Oukumpu Polarit Oy z roku 1991, który to zakład wystąpił o zgodęna zrzuty zużytej wody przemysłowej i rozszerzenie produkcji. Komisja przyznała koncesję, leczokreśliła warunki, które należało spełnić. Dotyczyły one np. wielkości ładunku zanieczyszczeń, wy−posażenia technicznego, oczyszczania wody i programów kontroli.

Ryc. 10. Wiele gatunków flory i fauny Bałtyku, podobnie jak wiele obszarów jest chronione prawem. Tapiękna łąka z wielu rzadkimi storczykami w Roslagen, na północ od Sztokholmu jest jedną z nich [IlustracjaKarin Hallgren].

Page 285: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 39

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

7.4. Zależności między międzynarodowymi państwowym prawem ochrony środowiska

Na podstawie wcześniejszych części możemy wywnioskować, że prawo międzynarodowe i prawopaństwowe w zakresie ochrony środowiska w znacznej mierze dotyczy tych samych spraw i pro−blemów, lecz widzianych z różnej perspektywy. Zarówno prawo międzynarodowe jak i państwo−we musi zajmować się i regulować sprawy związane z różnymi rodzajami zanieczyszczeń i róż−nymi formami aktywności zanieczyszczającej środowisk, ochroną gatunków itp. Ponieważ pro−blemy są podobne w obu sferach prawnych, podobne będą również ich narzędzia. Wynika toz przedstawianych wyżej treści.Szansa uzyskania określonych międzynarodowych celów s sprawie środowiska z prawnego pun−ktu widzenia zależy od środków i narzędzi zawartych w uzgodnieniach międzynarodowych. Waż−na jest również wzajemna spójność międzynarodowego i państwowego systemu prawa. Umowymiędzynarodowe nie przedstawiają żadnej wartości do czasu kiedy nie zaczną obowiązywaćw danym państwie. Sam państwowy system legislacyjny nie wystarcza do rozwiązywania„współczesnych” problemów środowiska, takich jak zanieczyszczenia transgraniczne, zmniej−szanie warstwy ozonowej czy ginięcie migrujących gatunków. Spełnienie międzynarodowychobligacji nakłada na państwo obowiązek dostosowania własnych przepisów prawnych, tak byoba systemy były spójne. Ze względu na ochronę środowiska państwo może nawet ustanowićbardziej precyzyjne regulacje odnośnie działań przeciwko środowisku aniżeli ustalenia wyni−kające z konwencji. Na przykładzie pokażemy zależności między obu systemami.Załóżmy, że państwo, na podstawie umowy międzynarodowej, zakazuje zrzucania odpadów zestatków. W ten sposób państwo nakłada na siebie międzynarodową odpowiedzialność za podjęcieprawnych środków w systemie swojego prawa, tak by zagwarantować, że takiej działalnościnie będzie prowadzić jakikolwiek statek pływający pod jego banderą. Państwo pozostające stro−ną umowy musi zakazać takiej działalności swoim obywatelom i na swoim terytorium, to znaczyregulować prawa i obowiązki obywatela. Państwowe regulacje prawne stosowane przez sądypaństwowe i władze administracyjne muszą odpowiadać – lub nakładać ostrzejsze wymogi dlaochrony środowiska aniżeli wynikają z zobowiązań międzynarodowych. Inaczej nie osiągniesię celów zapisanych w porozumieniu międzynarodowym.Praktyka procedur zgodności prawa państwowego z wymogami międzynarodowymi różni sięmiędzy państwami. W niektórych, np. w Szwecji i Finlandii, część ustaw, lub poprawki do nich,muszą być dostosowane jeśli brak jest spójności prawa wewnętrznego z obligacjami między−narodowymi. W innych państwach ratyfikacja traktatów i terminy ich obowiązywaniawystarczają do ich wprowadzenia i stosowania w sferze prawa państwowego.

Page 286: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 40

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

8.ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA

A PRAWO MIĘDZYNARODOWE

W REGIONIE MORZA BAŁTYCKIEGO

8.1. Specyficzne problemy Morza BałtyckiegoMorze Bałtyckie jest jednym z najbardziej zagrożonych mórz w świecie. Zagrożenia powodująnp. eutrofizacja, różne rodzaje zanieczyszczeń i toksyn, zanikanie różnych gatunków. Źródłazanieczyszczenia są różne: działalność na lądzie, statki, prace na dnie morskim. Problememjest również nadmierny wyłów ryb. Warunki geofizyczne Morza Bałtyckiego wraz z gęstozamieszkałym i silnie uprzemysłowionym otoczeniem są powodem szczególnych problemów.W tym rozdziale przedstawimy jakie narzędzia prawne stosują się do Morza Bałtyckiego wobecróżnych form zagrożeń.Do obszarów Morza Bałtyckiego stosuje się szereg konwencji międzynarodowych, przy zmiennejliczbie państw uczestniczących w różnych konwencjach. Niektóre konwencje wiążą nawet niewszystkie państwa regionu bałtyckiego; zaś inne konwencje ratyfikowały także państwa niegraniczące z Bałtykiem. Dla środowiska danego regionu istotne znaczenie ma fakt istnieniakonwencji, które wiążą nie tylko państwa sąsiadujące z Bałtykiem, lecz również państwaz innych części świata. Wiele statków pływających po Morzu Bałtyckim należy do państw, którenie graniczą z Bałtykiem i dlatego nie są stronami Konwencji Bałtyckiej. Ich zadania mogąwynikać z innych konwencji, które także stosuje się do Morza Bałtyckiego.Będziemy odwoływać się do różnych konwencji opisanych dalej w „Faktach”. Jednaknajważniejszą z nich, Konwencję Bałtycką, przedstawimy nieco szerzej. W odróżnieniu od in−nych konwencji zajmujących się oddzielnymi sprawami, Konwencja Bałtycka ma szeroki zakres,obejmujący większość rodzajów zanieczyszczeń.

8.2. Zanieczyszczenia ze źródeł lądowychWyliczono, że najwięcej zanieczyszczeń w Morzu Bałtyckim pochodzi z źródeł lądowych.Wykazano jednak, iż regulacje w sprawie tych zanieczyszczeń są o wiele trudniejsze aniżelizanieczyszczeń pochodzących ze statków. Najważniejszą konwencją o lądowych zanieczyszcze−niach Bałtyku jest Konwencja Bałtycka. Zawarte w niej zobowiązania, dotyczące lądowychźródeł punktowych są ogólnikowe i mało precyzyjne i ignorują źródła nie punktowe. KonwencjaParyska, która odnosi się do Atlantyku, Morza Północnego i tylko w nieznacznej części MorzaBałtyckiego, także nie zajmuje się źródłami nie punktowymi, a regulacje względem źródełpunktowych są rozwiązywane dość podobnie jak w Konwencji Bałtyckiej. Obie konwencjewprowadzają szereg zaleceń i decyzji odnośnie zanieczyszczeń pochodzenia lądowego.Do zanieczyszczeń z stałych źródeł lądowych odnosi się również NEPC. Konwencja niewprowadza żadnych nakazów, lecz wskazuje zasadę nieuprzywilejowania, co oznacza, żepaństwo ratyfikujące konwencję musi, w ocenie dopuszczalności działań naruszających środo−wisko, traktować zakłócenia transgraniczne na równi z tymi, które mogą powstać w państwie,gdzie prowadzona będzie dana działalność.

Page 287: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 41

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Konwencja z roku 1979 o Transgranicznym Zanieczyszczeniu na Dalekie Odległości stosuje siędo źródeł punktowych i ogólnych. Zgodnie z Protokołem NOx (tlenki azotowe), ustalonymw ramach Konwencji z 1979 roku, państwa zobowiązały się do ograniczenia emisji Nox Takżekonwencja EIA w ostateczności uwzględnia źródła pochodzenia lądowego. Zajmują się tymprocedury EIA.

8.3. Zanieczyszczenia ze statkówNasilenie ruchu statków w Morzu Bałtyckim jest znaczne. Wyliczono, że rocznie operuje tamokoło 130 tysięcy statków. Dlatego, nawet jeśli główne zagrożenie pochodzi z zanieczyszczeńlądowych, skażenia ze statków stwarzają również poważne zagrożenie dla środowisk obsza−rów Bałtyku. Wyróżniamy dwa rodzaje zanieczyszczeń pochodzących ze statków: zrzucanieodpadów i zanieczyszczenia z tak zwanej „normalnej eksploatacji” statków. Zrzucanie odpadówto zatapianie odpadów usuwanych bezpośrednio do morza, gdzie są bezpośrednio składowane(zamiast np. składować je na lądzie). Zrzuty odpadów lub innych substancji nie są wynikiemnormalnej eksploatacji statków.Pierwsza wielostronna konwencja o zanieczyszczeniach ze statków, podpisana w roku 1954,dotyczy tylko zanieczyszczenia olejami z przepływających statków. Konwencja ma stale mocobowiązującą, lecz dzisiaj ważniejszy wydaje się Protokół MARPOL z lat 1973/1978. Dotyczynie tylko do zanieczyszczeń ropą naftową, lecz także do innych niebezpiecznych substancji.Jednak nie stosuje się do zrzutu zanieczyszczeń a jedynie tych, które powstały w „normalnejeksploatacji statków. Zgodnie z konwencją MARPOL, Morze Bałtyckie traktuje się jako obszarspecjalny, gdzie mają zastosowanie zaostrzone kryteria, niż w innych obszarach. Zakazany jestwyrzut ropy z tankowców i innych statków o masie powyżej 400 ton brutto. Niektóre, bardziejzaostrzone regulacje dla obszarów specjalnych, dotyczą również zanieczyszczeń objętościowymisubstancjami niebezpiecznymi i śmieciami.Zanieczyszczenia tego typu pochodzące ze statków reguluje również Konwencja Bałtycka;w znacznym zakresie podobnie jak regulacje MARPOL dla „obszarów specjalnych”. KonwencjaBałtycka przewiduje jednak pewne zabezpieczenia w miejscach odbioru. Wszystkie terminalewyładunkowe dla ropy naftowej i stocznie remontowe w Morzu Bałtyckim muszą byćodpowiednio wyposażone dla przyjmowania i oczyszczania zanieczyszczeń balastowych i wódz mycia zbiorników na tankowcach ropy naftowej. Zabezpieczenia w wyposażeniu dotyczą takżeobjętościowych substancji toksycznych, ścieków i śmieci. Jednakże nie rozwiązano jeszczeproblemów wdrożenia obowiązku posiadania odpowiedniego wyposażenia.W dwóch różnych konwencjach: Bałtyckiej i LDC, znajdziemy również nakazy odnośnie innegorodzaju zanieczyszczeń ze statków – zatapiania. Zakazy te są ostrzejsze w Konwencji Bałtyckiejaniżeli w LDC. W pierwszej z nich zakazane jest zatapianie jakichkolwiek substancji (zawyjątkiem rumoszu z bagrowania dna w określonych sytuacjach). W LDC sformułowano zakazzatapiania substancji, które są na tak zwanej „czarnej liście”, inne natomiast mogą byćzatapianie po wcześniejszym uzyskaniu szczególnego lub ogólnego zezwolenia.Istnieje także Konwencja o Odpowiedzialności Cywilnej za Szkody Spowodowane Zanieczy−szczeniem Olejami. Odpowiedzialność jest pełna, to znaczy niezależna od tego czy prowadzącystatek działał umyślnie czy też nie. Znamy jednakże kilka wyjątków od pełnej odpowiedzial−ności. Przypadek Tsesis jest przykładem zastosowania tej konwencji przed sądem szwedzkim.Tsesis był rosyjskim tankowcem, który osiadł na mieliźnie Archipelagu Sztokholmskiego w roku1977. Jedna z rozpraw dotyczyła tego, czy można zastosować wyjątek od pełnej odpowiedzial−ności za szkodę, z powodu niedbalstwa rządu lub władz odpowiedzialnych za stan środków donawigacji. Armator oskarżył Szwecję za niedopatrzenia, ponieważ dysponował mapą morską,której nie skorygowano zaznaczając znaną skałę. W tym przypadku Sąd Najwyższyzawyrokował, że Szwecja wykazała niedbalstwo i z tego powodu armatora nie uznano winnymspowodowanych zniszczeń.

Page 288: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 42

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

MIĘDZYNARODOWE KONWENCJE

DLA MORZA BAŁTYCKIEGO

(Informacja o państwach–stronach przedstawianych niżej konwencji odnosi się do okresupoprzedzającego uzyskanie niepodległości przez Estonię, Litwę i Łotwę).

A.Konwencja o Zapobieganiu Zanieczyszczenia Morzaze Źródeł Lądowych („Konwencja Paryska”)

Podpisana w 1974 roku. Obowiązuje od roku 1978. Strony: Szwecja, Dania, Niemcyi większość państw graniczących z północno–wschodnim Atlantykiem i Morzem Północ−nym (jednak ZSRR nie był stroną). Konwencję stosuje się do Morza Północnego i pół−nocno–wschodniej części Atlantyku, a także do wód między Danią a Szwecją. Materialnei proceduralne obowiązki w Konwencji Paryskiej są zbliżone do ustaleń w KonwencjiMorza Bałtyckiego. Jedną z ważniejszych różnic jest to, że Konwencja Paryska dotyczytylko zanieczyszczeń pochodzących z źródeł lądowych. W ramach konwencji powołanoKomisję (PARCOM). Komisja opracowuje zarówno zalecenia jak i wiążące decyzje.Niektóre strony w Konwencji Paryskiej (Szwecja, Dania, RFN) są również stronamiw Konwencji Morza Bałtyckiego. Zazwyczaj państwo ma te same przepisy wewnętrzneodnośnie zanieczyszczenia morza, niezależnie gdzie się to stanie na jego terytorium.Środki prawne podejmowane przez te państwa mogą mieć dlatego również pozytywnywpływ na środowisko Morza Bałtyckiego. Konwencja Paryska jest obecnie na etapiepoprawek (tak było w 1989 r; – przyp. red.).

B.1972 Konwencja Londyńska o Składowaniu Odpadów (LDC)

Podpisana w roku 1972. Obowiązuje od roku 1975. Strony: jest to światowa konwencjapodpisana przez blisko 60 państw (włączając wszystkie państwa graniczące z MorzemBałtyckim). Konwencję stosuje się na całym świecie, włączając Morze Bałtyckie. W od−różnieniu od Konwencji Bałtyckiej, która całkowicie zakazuje składowania (w pewnychwarunkach można składować rumosz skalny) LDC nie zakazuje wszystkich form skła−dowania. Substancje wymienione na tak zwanej „czarnej liście” (np. organiczne związkihalogenowe, rtęć, kadm, różne rodzaje olejów i odpady o wysokim stopniu radioaktyw−ności) nie mogą być w ogóle składowane, podczas gdy substancje z tak zwanej „szarejlisty” (np. arsen, ołów, organiczne związki silikonowe, cyjanki) można składować jeśliuzyska się wcześniej specjalną koncesję wydaną przez właściwe organy państwa. Do−zwolone jest składowanie substancji nie wymienionych na którejś z obu list po wcześ−niejszym uzyskaniu zgody.

Page 289: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 43

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

C.1973/1978 Konwencja MARPOL

Podpisana w roku 1973. Obowiązuje od roku 1983.Strony: porozumienie globalne, raty−fikowane przez blisko 50 państw (włączając wszystkie państwa graniczące z MorzemBałtyckim). Traktat nie dotyczy składowania, lecz zanieczyszczeń pochodzących z takzwanych „normalnych działań”. Stosuje się do zanieczyszczenia wód morskich ropąnaftową, objętościowych substancji toksycznych, opakowań po materiałach niebezpiecz−nych, ścieków i odpadków. Mimo, że traktat ma charakter ogólny, niektóre obszary, jaknp. Morza Bałtyckiego, uznawane są jako „obszary specjalne”. do takich obszarów stosujesię bardziej szczegółowe regulacje. Zakazany jest zrzut do wody olejów przez tankowcei inne statki o masie przekraczającej 400 ton. Niektóre bardziej szczegółowe regulacjerównież stosuje się na tych obszarach również do zanieczyszczenia przez objętościowesubstancje toksyczne i odpadki. W zakresie zapobiegania zanieczyszczeniompochodzącym ze statków regulacje przyjęte w Konwencji MARPOL są podobne jakw Konwencji Morza Bałtyckiego.

D.Nordycka Konwencja o Ochronie Środowiska (“NEPC”)

Podpisana w roku 1974. Wprowadzona od roku 1976. Strony: Dania, Finlandia, Szwec−ja i Norwegia. Podstawową ideą przyświecającą NEPC jest zasada braku uprzywilejo−wania. Kontrolując zezwolenie dopuszczające do działalności szkodliwej dla środowi−ska naturalnego (dotyczącej zarówno lądu jak i szelfu kontynentalnego), odpowiedzial−ne organy są zobligowane do porównywania zakłóceń transgranicznych i wiążącego sięz tym ryzyka z zaburzeniami, do których może dojść w kraju, gdzie podejmuje się danądziałalność. Gdy taka działalność może pociągać za sobą zakłócenia, które mogąwywierać istotne znaczenie w sąsiednim państwie, organy kontrolne winny to stwierdzići poinformować o tym władze zwierzchnie sąsiedniego państwa. Osoby poszkodowanew wyniku zakłóceń powodowanych działalnością na szkodę środowiska w państwiesąsiednim mają te same prawa do podejmowania kroków prawnych (dotyczące dopu−szczalności, działań zapobiegawczych i rekompensat) jak jego prawni reprezentanciw danym kraju.

E.Konwencja ECE o Ocenie Oddziaływań na Środowiskow Ujęciu Transgranicznym (EIA)

Podpisana w roku 1991. W czasie pisania artykułu (zima 1991/1992) jeszcze nie weszław życie. Strony: około 26 państw członkowskich Komisji Ekonomicznej Rady Europy.Procedury oceny oddziaływań na środowisko muszą poprzedzać podjęcie decyzjaodnośnie działalności, która może prowadzić do istotnych zaburzeń transgranicznych.Odnosi się do niektórych wyszczególnionych for aktywności, np. rafinerii ropy naftowej;elektrowni termicznych, spalarni, elektrowni jądrowych i inne rodzajów działalnościz radionuklidami, dróg szybkiego ruchu, śmietnisk, przetwórstwa papieru, kopalnictwa,nadbrzeżnej produkcji węglowodorów, wylesiania. Podjęto również pewne środkizapobiegawcze względem innych nie wyszczególnionych działań, które również mogąprzynosić negatywne skutki. Odbiorcy z państwa sąsiadującego, którzy potencjalniemogą być narażeni na taką działalność mają równe prawa do uczestnictwa w proce−durach oceniających stan środowiska wraz z mieszkańcami państwa, w którymprzewiduje się podjęcie takich działań.

Page 290: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 44

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

F. 1979 Konwencja w Sprawie TransgranicznegoZanieczyszczenia Powietrza na Dalekie Odległości

Podpisana w 1979 roku. Obowiązuje od roku 1983. Strony: Około 30 państw członkówpewne zabezpieczenia Komisji Ekonomicznej Rady Europy (włącznie z wszystkimi pań−stwami graniczącymi z Bałtykiem). Konwencja z wielostronnymi ustaleniami dotyczą−cymi obniżenia transgranicznego przenoszenia zanieczyszczeń. (szczególnie „kwaśnegodeszczu”). Do konwencji (która nie zawiera szczegółowych wymogów) dołączone są dwadokumenty o ograniczeniu emisji odpowiednio tlenków siarki i azotu (Nox). Protokół Noxpodpisano w roku 1988 i zaczął obowiązywać od 1991. Wszystkie państwa otaczająceBałtyk są stronami tego protokołu.

G.1973 Konwencja o Rybołówstwiei Ochronie Żywych Zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach.

Podpisana w roku 1973. Obowiązuje od roku 1974. Strony: wszystkie kraje graniczącez Morzem Bałtyckim. Strony winny współpracować w celu racjonalnej eksploatacji za−sobów żywych. Konwencja nie zawiera żadnych szczegółowych ustaleń. Zamiast tegopowołano Międzynarodową Komisję Rybołówstwa Morza Bałtyckiego, w którejkompetencjach jest wydawanie zaleceń o wymiarach ochronnych ryb, wyposażeniu dopołowów, ochronnych okresach i obszarach zamkniętych dla połowu, całkowitymwielkości nakładu połowowego ryb.

H.Konwencje o Działaniach Nuklearnych

wiele konwencji zajmuje się aktywnością nuklearną. W roku 1960 trójstronnaKonwencja o Odpowiedzialności w Zakresie Energii Nuklearnej nie została podpisanaprzez wszystkie państwa graniczące z Morzem Bałtyckim. Podobnie było w przypadkuKonwencji z roku 1986 o Wczesnym Ostrzeganiu o Awariach Nuklearnych lub Ostrze−ganiu Radiologicznym. Środki prewencji odnośnie działań nuklearnych pozostają w rę−kach Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (IAEA). Wiążące standardy bezpie−czeństwa nie zostały jednakże sformułowane w żadnej dotychczasowej konwencji.

I. Konwencje o ochronie zagrożonych gatunków

W ramach wzajemnej współpracy Konwencji Bałtyckiej opracowano zalecenia odnośnieochrony fok, chociaż jest ich stosunkowo niewiele. W Konwencji Bałtyckiej brakuje bar−dziej szczegółowych zabezpieczeń dla zagrożonych gatunków (w pierwotnej wersjikonwencji). W roku 1971 globalna Konwencja o Siedliskach Wodno–Błotnycho Znaczeniu Międzynarodowym, Szczególnie jako siedlisk ptactwa wodnego podpisałynp. wszystkie państwa otaczające Morze Bałtyckie. W roku 1979 m. in. Szwecja, DaniaZSRR i Finlandia (łącznie 25 państw) podpisały Konwencję o Ochronie EuropejskiejPrzyrody i Siedlisk Naturalnych. Zabezpieczenie ochrony siedlisk dla dzikich gatunkówroślin i zwierząt, szczególnie wymienionych na specjalnych listach wymaga podjęciaodpowiednich działań. W tym samym roku podpisano Konwencję o ochronie MigrującychGatunków Dzikich Zwierząt. Podpisały ja między innymi Szwecja, Dania Finlandiai Niemcy. Konwencja zawiera również listy różnych gatunków zwierząt.

Page 291: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 45

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

8.4. Zanieczyszczenie z eksploatacji dna morskiegoDziałalność na dnie morskim, jak wiercenia za ropą naftową lub wydobywanie gazu ziemnegoujęto w niektórych konwencjach. Niezbędne wymogi odnośnie tej działalności zawartew Konwencji Bałtyckiej są w znacznym stopniu podobne jak dla statków powyżej 400 tonażubrutto. Wyrzut oleju i jego mieszanin jest zakazany, za wyjątkiem kiedy jest poniżej określonegostężenia. Wprowadzono również nakazy dotyczące wyposażenia zabezpieczającego. Poza tymniejasno sprecyzowano warunki zabezpieczenia eksploracji i eksploatacji dna morskiego.HELCOM zarekomendował stronom konwencji przyjęcie procedur zawartych w EIA.NEPC stosuje się również do obszarów szelfu kontynentalnego stron kontraktu. W KonwencjiEIA znajdziemy nakazy obejmujące przybrzeżnych producentów gazu i ropy naftowej, w raziegdy pojawi się prawdopodobieństwo spowodowania szkodliwych oddziaływań transgranicznych.

8.5. Energia nuklearna i substancje radioaktywneWzdłuż wybrzeża Bałtyku zlokalizowanych jest wiele zakładów jądrowych i działalność jądrowajest także przedmiotem kilku regulacji. Zarówno Konwencja Bałtycka jak i Paryska obejmujesubstancje radioaktywne. Także PARCOM daje kilka zaleceń dotyczących tej działalności; leczbrak takich odnośników w HELCOM. Sporządzono ponadto kilka konwencji o powiadamianiui pomocy w przypadku awarii jądrowych. W końcu istnieje jedna z nielicznych spraw, co doktórych jest zgoda o odpowiedzialności. Także w tym kontekście odpowiedzialność jest po stroniepowodującej wypadek. Jak wspomnieliśmy wcześniej, ZSRR nie podpisał żadnej z wymienio−nych wcześniej konwencji. Podobnie Polska. Zarówno NEPC jak i Konwencja EIA stosuje siędo elektrowni jądrowych i instalacji do magazynowania substancji radioaktywnych.

8.6. Ochrona zagrożonych gatunkówOchronę gatunkową w rejonie bałtyckim rozwiązuje kilka porozumień. W dalszym ciągu tylkojedna konwencja w tej sprawie podpisały wszystkie państwa graniczące z Morzem Bałtyckim.Dotyczy ona środowisk wodno–błotnych. Strony Konwencji o Obszarach Wodno–Błotnych mająobowiązek wyznaczenia przynajmniej jednego krajowego obszaru na szczegółowej liście.Dodanie tego obszaru do listy obliguje Państwo do międzynarodowej odpowiedzialności za jegoochronę. Szwedzki przykład, Hollviken ilustruje że ochrona wyszczególnionego w liście obszarunie jest całkowita. Szwedzki Sąd Apelacyjny Praw Wodnych stwierdzając, że warunki konwencjinie zostały dostosowane do szwedzkiego prawa, uznał że nie może jej stosować. Sąd wydał zgodęna budowę drogi przez obszar, który podano do listy konwencyjnej. Przykład powyższy wskazujejak ważne jest wdrażanie traktatów.

8.7. Konwencja BałtyckaKonwencję Bałtycką (Konwencja o Ochronie Środowisk Morskich Obszaru Morza Bałtyckiegoz 1974r) wzmiankowano wcześniej w różnych sekcjach. W tym miejscu przedstawimyprzyjrzymy się jej bardziej krytycznie, szczególnie w odniesieniu do zanieczyszczeń pochodzą−cych z lądu. Konwencję, która stanowi najważniejsze międzynarodowe narzędzie ochrony śro−dowiska obszaru bałtyckiego zainicjował Rząd Finlandii w 1973 roku. Podpisały ją w roku 1974wszystkie państwa graniczące z Morzem Bałtyckim, lecz nie weszła w życie do 1980 roku.Jej geograficzny zasięg nie ogranicza się tylko do obszarów, które znamy jako Bałtyk właściwy,lecz również do Zatoki Botnickiej, Zatoki Fińskiej, Duńskich Bełt i wejścia do Bałtykupołączonego równolegle przez Skaw w Skagerraku, to znaczy z włączeniem Kattegatu. JednakżeKonwencja Bałtycka nie zajmuje się wodami wewnętrznymi, to znaczy wodami od lądowejstrony linii brzegowej. W tym ujęciu omawiana konwencja różni się od Konwencji Paryskiej.Przedmiotem obrad było określenie do jakiego stopnia konwencja będzie skuteczna. W opinii

Page 292: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 46

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

autora (Jonas Ebbeson) takie ustalenia są ponad potrzeby, o małym znaczeniu. Chociażkonwencja dotyczy wielu rodzajów zanieczyszczeń i działań przyczyniających się do zanieczysz−czenia, jest w wielu sprawach niewystarczająca. Obecnie jest na etapie rewizji.Główne zagrożenie zanieczyszczeniem obszarów Bałtyku pochodzi z źródeł lądowych. Nie jestwięc szczególnym rozwiązaniem fakt, że tylko w niewielkim stopniu konwencja zajmuje siętymi źródłami zanieczyszczeń. Konwencja, przeciwnie, koncentruje się na zanieczyszczeniachpochodzących ze statków. Zanieczyszczenia tego rodzaju podlegają globalnym ustaleniomkonwencji, które stosują się również do rejonu bałtyckiego i podpisały je wszystkie państwa,strony w Konwencji Bałtyckiej.Zabezpieczenia przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z lądu nie są ani konkretne aniprecyzyjne. Skupiają się jedynie na stacjonarnych źródłach punktowych, a pominięto tak ważneźródła jakimi są pojazdy silnikowe. W konwencji zawarto tak zwane zasady podstawowei obowiązki, wskazując na przykład, że „strony winny użyć wszelkich środków legislacyjnych,administracyjnych i innych w celu ochrony i wzbogacenia środowiska morskiego”. Odnosi sięto do wszystkich form aktywności. W tym również obowiązek przeciwdziałania wprowadzaniudo wód morskich DDT, PCB i innych związków pochodnych. Obowiązek prawny w zakresie DDTi PCB interpretuje się jako zakaz jakichkolwiek dalszych, które mogły by doprowadzić do ichprzedostania się do wód morskich.Zanieczyszczenie substancjami innymi niż DDT i PCB (takie jak rtęć, kadm, różne metale,fenole, cyjanki, trwałe halogenki węglowodorów i materiały radioaktywne) wyszczególnionew specjalnym załączniku, musi być także ściśle limitowane. Wprowadzanie znacznych ilościtych substancji nie jest dopuszczalne bez wcześniejszej specjalnej zgody. Oznacza to, żewprowadzanie takich substancji nie jest całkowicie zakazane. Inne zabezpieczenia dotyczącetych substancji są w mniejszym lub większym stopniu powtórzeniami (chociaż bardziejkonkretne) wzmiankowanej wcześniej zasady podstawowej. Wspólne dla wielu zobowiązań jestto, że obligują one państwa do podejmowania działań minimalizujących zanieczyszczanie.Oznacza to, że jeśli będą dwie możliwości, to wybrana zostanie ta, która po rozważeniu róż−nych interesów, będzie dla środowiska najmniej dotkliwa. Można opierać się o takie nakazyw wewnętrznych systemach prawnych. Jest to o wiele trudniejsze w prawie międzynarodowym.Zamiast tego pozostawia się pole do różnorodnych interpretacji. Ponieważ niewiele jest osądówprawnych w kontekście międzynarodowym dotyczącym środowiska, raczej trudno spotkać siębędzie z wzorcowym przykładem interpretacji takich zobowiązań. Może to zilustrować ogólnetrudności międzynarodowego prawa o środowisku.Poza wspomnianymi wyżej zobowiązaniami, zaproponowano również określone celowe działaniadla kontroli i zmniejszania zanieczyszczeń wód morskich pochodzących z lądu, do osiągnięciaktórych zmierzają dane państwa. Niektóre z nich formułują celowe zmiany jakości produktufinalnego, stwierdzając, że ścieki komunalne muszą być tak oczyszczane aby:● „ilość materii organicznej nie powodowała niekorzystnych zmian w zawartości tlenu”;● „ilość pierwiastków biogennych nie spowodowała szkodliwej eutrofizacji”;● „stan higieniczny, a w szczególności bezpieczeństwo epidemiologiczne i toksykologiczne,

danego obszaru morskiego utrzymywać na poziomie, który nie spowoduje zagrożenia dlazdrowia ludzi”;

● „w składzie ścieków nie było znaczących ilości niebezpiecznych substancji, które są wyszc−zególnione w załącznikach I i II, które proponuje obecnie Konwencja”.

Jednakże, państwa są tylko zobligowane aby „dążyć’ do osiągnięcia celów. Brak jestjednoznacznych norm jakości, nakazujących nie przekraczanie określonych wielkościmaksymalnych, zamiast tego jakie warunki winno spełniać środowisko Morza Bałtyckiego.wielkości normatywne stosuje się na skalę międzynarodową w odniesieniu do innych obsza−rów, lecz są one rzadkie.

Page 293: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 47

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

Inne cele w załączniku III dotyczą obciążenia odpadami przemysłowymi, produkcji odpadówi zrzutu wód chłodniczych. Jednakże, te cele nie mają charakteru zadań jakościowych, leczw mniejszym lub większym stopniu są powtórzeniami zasady podstawowej.Umowę międzynarodową musimy postrzegać jako wiążącą formę wspólnej woli politycznejpaństw, stron kontraktu. Mając to na uwadze możemy zobaczyć, że w niektórych istotnychsprawach dotyczących środowiska brakuje takiego wyrażenia woli; pominięto niektórez głównych traktatów dotyczących środowiska. Tymczasem niektóre z istniejących zobowiązańdotyczących zanieczyszczeń z lądu mają małe lub żadne znaczenie. Eutrofizacja jest obecniejednym z ważniejszych problemów środowiskowych. Jak dotąd jedyne zobowiązania odnoszącesię do eutrofizacji to wcześniej przytaczane działania nastawione na jakość końcowąw oczyszczaniu ścieków komunalnych. HELCOM zawiera niewiele (nie obowiązujących) za−leceń odnośnie eutrofizacji. Inne pominięte zagadnienia to nie punktowe źródła zanieczyszczeń,np. pojazdy samochodowe te sprawy ujęto jedynie w zasadach ogólnych.HELCOM – Komitet Helsiński – jest stałym ciałem pracującym w ramach konwencji.Utworzony z przedstawicieli wszystkich państw, które sygnowały umowę powinien organizowaćspotkania przynajmniej raz do roku. Funkcję przewodniczącego powierza się kolejnoprzedstawicielom państw uczestniczących w umowie.Zadania HELCOM to np. nadzór nad stosowaniem konwencji, przygotowywanie zaleceń dlaokreślonych zadań, definiowanie kryteriów zanieczyszczeń i celów jakościowych, promowanieprac badawczych i monitorowanie stopnia zanieczyszczenia. Formułowane rokrocznie nakazymają charakter zaleceń, a więc nie mają mocy wiążącej. W odróżnieniu do PARCOM KomitetHelsiński nie ma praw do wydawania decyzji wiążących. Mimo, że w stwierdzeniach oficjalnychprzedstawicieli różnych państw utrzymuje się, że zalecenia te są szeroko stosowane, ważnejest podkreślenie różnicy prawnej; w świetle prawa międzynarodowego państwa nie sązobligowane do ich wypełniania.

8.8. Przyszłość: Jaki jest wkładmiędzynarodowego prawa o ochronie środowiskado poprawy warunków w Morzu Bałtyckim?

Stan Morza Bałtyckiego jest wciąż alarmujący. Działania międzynarodowe (z których tylko częśćstanowią działania prawne) nie są wystarczające. Ponieważ samo środowisko nie funkcjonujezgodnie z regulacjami prawa, to unormowania prawne winny być dostosowywane do stanuśrodowiska.Następują obecnie zmiany we współpracy państw graniczących z Morzem Bałtyckim.W Deklaracji Ministrów (Deklaracja Bałtycka) uchwalonej w roku 1990 podczas konferencjiw Roneby, włączono zadania w kierunku ograniczenia o 50% ładunku substancji niebezpiecz−nych (toksycznych, stałych i akumulujących się w organizmach żywych, metali ciężkich,biogenów) w okresie 1987–1995. Deklaracja proponuje by wykorzystywać najlepszez dostępnych technologii we wszystkich państwach. Rewizję deklaracji przygotowywano do roku1992 (Podpisanie Deklaracji nastąpiło w 1992, wraz z zatwierdzeniem Konwencji Helsińskiejz 1974 roku – przyp. tłum.). Zgodnie z pierwotnymi ustaleniami znalazły się tam bardziejsprecyzowane zakazy. Jaśniej zdefiniowano tam narzędzia prawne – formalne i niezależne –w porównaniu z dotychczas używanymi. Rozwijana będzie koncepcja „najlepszej dostępnejtechnologii” i „najlepszego zastosowania w środowisku”. W rewidowanej deklaracjiuwzględniono również kryteria udzielania koncesji. Ma to istotne znaczenie, gdyż do tej porynie było wspólnych minimalnych wymogów w postępowaniu organów odpowiadających zaudzielanie koncesji.W końcu, ważne znaczenie ma również bardziej generalna dyskusja nad uregulowaniamiprawnymi. Wiele działań prawnych winno być uwzględnianych w regulacjach. Lecz do czegozmierzamy i który sposób rozwiązania winno się zachować? Ochrona środowiska jest jednym

Page 294: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 48

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

z wielu interesów, które należy rozważać w odniesieniu do innych. Takim interesem dla państwajest jego ekonomia, bezrobocie, polityka regionalna itp. Wspomniana koncepcja najlepszejdostępnej technologii zawiera w sobie również równoważenie odmiennych interesów. W odleglej−szej skali czasowej zachowanie właściwego środowiska jest także warunkiem wstępnym dlainnych spraw. W równoważeniu różnych interesów problemy środowiska będą najprawdopo−dobniej uwzględniane w większym stopniu. Co więc jeśli stwierdzimy, że nawet najlepszaz dostępnych technologii nie będzie wystarczać do zatrzymania określonego zanieczyszczenia?Czy będzie możliwe dalsze kontynuowanie danej działalności, czy też należy jej zakazać?Możliwości technologiczne czy wrażliwość środowiska będą wyznacznikami ludzkiego postę−powania? Międzynarodowe i krajowe narzędzia zależą od woli politycznej różnych państw.Dlatego taka wola jest potrzebna do zmian sposobu postępowania i wzmocnienia instrumen−tów ekologicznych. Ponieważ są to problemy międzynarodowe również rozwiązania muszą miećtaki charakter.

Page 295: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 49

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

9.PODSUMOWANIE

● Zasoby Bałtyku są własnością wspólną. Aby uzyskaćl konieczną poprawę je−go jakości konieczna jest współpraca wszystkich państw.

● Poprawę środowiska można uzyskać przez równoważenie zysków i strat● Zyski, lub wartości środowiska, można zaklasyfikować do dwóch grup: warto−

ści użytkowych bezpośrednich i pośrednich. Można je zmierzyć metodami po−średnimi, w których wartości uzyskują ludzie w trakcie normalnej aktywno−ści albo metodami bezpośrednimi, w których tworzy się hipotetyczne rynki.

● Możemy wyróżnić szereg rodzajów kosztów poprawy warunków środowiska.Bezpośrednie koszty odnoszą się do regulowanych wydatków przedsiębiorstw,na przykład na inwestycje w technologie sprzyjające środowisku. Pośredniekoszty pojawiają się w związanych z nimi sektorach ekonomicznych i obejmująmożliwe bezrobocie i wzrost cen dla konsumentów.

● Koszty uzyskania określonej jakości środowiska zależą od lokalizacji źródłazanieczyszczeń.

● W zasadzie dysponujemy dwoma instrumentami polityki ekologicznej: ekono−micznym i nakazowo–kontrolnym. Przykładami narzędzi ekonomicznych sąopłaty i subwencje. Kombinacją systemów opłat oraz nakazów i kontroli jesthandel zezwoleniami na zanieczyszczenia.

● Skuteczność instrumentów polityki można porównać względem różnych kryte−riów: efektywności kosztów, efektów rozdysponowania wpływów, adaptacji te−chnologicznych i pewności w uzyskaniu zakładanego poziomu poprawy.

● Nie ma jednego narzędzia, który by spełniał najlepiej wszystkie kryteria po−równawcze. Wybór instrumentu polityki musi więc wynikać z rozważenia róż−nych celów.

● Zazwyczaj stosuje się zasadę zanieczyszczający płaci, to znaczy że koszt zanie−czyszczenia spada na jego producenta.

● W ochronie środowiska stosuje się różne państwowe narzędzia prawne. Prawoochrony środowiska jest w fazie rozwoju, nie tylko w krajach Europy wschod−niej.

● Różne narzędzia prawne to zasada równoważenia interesów, wymogi, zezwole−nia (również nazywane koncesjami), planowanie miejskie i regionalne, przepisyochrony przyrody, standardy jakości środowiska (które są specyficzną formąograniczeń), i prawne instrumenty ekonomiczne – podatki, opłaty i subwencje

● Często w prawie o ochronie środowiska stosowana jest zasada równoważeniakosztów specyficznych miar, jak np. mniejszy dostęp do rynku pracy i inneinteresów sprzecznych z ochroną środowiska.

Page 296: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 50

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

● Standardy jakości środowiska to najskuteczniejsze podstawowe narzędzia pra−wa dla wdrażania polityki środowiskowej. Łączone limity determinują mini−malną jakość, np. wody.

● Generalnie, tylko w kilku przypadkach przestępstwa przeciwko środowiskubyły przedmiotem procesów sądowych, a te w których zapadły wyroki skazującebyły w większości przypadków łagodne, np. bez mocy prawnej.

● Obecna forma ochrony prawnej środowiska ma wiele braków, np. zasada rów−noważenia; zwraca się uwagę jedynie na jeden z aspektów określonej aktywno−ści, podczas gdy w rzeczywistości takie działania wiążą się z wielu innymi,takimi jak cykl produkcyjny; ekonomiczne środki dla ochrony są niewielkie.

● Międzynarodowy system prawny oferuje szeroki wachlarz narzędzi dla ochro−ny środowiska regionu Morza Bałtyckiego. Warunkiem wstępnym ich efekty−wności jest skuteczne wdrożenie zakazów w różne państwowe systemy prawne.Jak dotąd międzynarodowe narzędzia prawne i procedury wdrażania nie sąjeszcze wystarczające.

● Istnieje wiele międzynarodowych konwencji dotyczących specyficznych aspe−któw ochrony Morza Bałtyckiego.

● Konwencja Bałtycka jest najważniejszą wśród konwencji o środowisku MorzaBałtyckiego. Zajmuje się większością rodzajów zanieczyszczeń. Wkrótce sta−nie się nieskuteczna, gdyż jej instrumenty, szczególnie o zanieczyszczeniachpochodzących z lądu są mało precyzyjne.

● Uzyskanie wspólnego celu narzędziami prawnymi wymaga konkretnych stan−dardów i innych środków kontroli.

Page 297: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 51

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

10.UZUPEŁNIENIE

(od tłumacza)

Tekst niniejszej części przygotowano z początkiem 1992 roku. Od tego czasu wydarzyło się wielew ekonomii i prawie o ochronie środowiska. Przede wszystkim w czerwcu 1992r uchwalono Glo−balny Program Działań na Konferencji ONZ w Rio de Janeiro znany powszechnie jako „Agenda21” Ponadto materiały prezentowane w tej części odnoszą się znakomicie albo do spraw gene−ralnych albo w znacznej mierze do państw skandynawskich. Nic dziwnego, gdyż autorzy tejczęści korzystali głównie ze znanych sobie przykładów. Warto więc pokrótce wskazać jak w chwi−li obecnej problematyka prawno–ekonomiczna jest realizowana w Polsce i czy działania w sferzeochrony środowiska w skali międzynarodowej pozwalają nieco bardziej optymistycznie patrzećw przyszłość naszego środowiska naturalnego i przyszłość naszych przyszłych pokoleń.

Polityka ekologiczna państwaW roku 1991 rząd RP opracował dokument, zatwierdzony później jedynie uchwałą Sejmu RP,w którym przedstawił podstawowe założenia swojej polityki ekologicznej. Główną ideą jest eko−rozwój, który ma warunkować nie tylko wzrost realnych dochodów i poprawę naszych warun−ków zdrowotnych. Ma także zabezpieczać możliwość właściwego korzystania z zasobów natural−nych. Te szczytne założenia nie mogą jednak wejść w życie albowiem nie mają mocy prawnej.Jedynym pocieszeniem jest fakt znaczącego udziału problematyki ekologicznej w opracowy−wanej obecnie nowej konstytucji RP. Na szczęście te rozdziały, które dotyczyć będą problematykiekologicznej i miejsca człowieka w przyrodzie nie były obiektem poważniejszych rozbieżnościwśród członków Komisji Sejmowej reprezentujących różne opcje polityczne.Ekorozwój jest również podstawową zasadą współpracy z Unią Europejską. Polska w tym, za−kresie musi współdziałać z innymi państwami Unii i państwami stowarzyszonymi. Dotyczy tomiędzy innymi ograniczeń emisji zanieczyszczeń na duże odległości, problem odpadów, oczysz−czania ścieków przemysłowych i komunalnych, gospodarki zasobami leśnymi i kopalinami orazwielu innymi problemami związanymi pośrednio lub bezpośrednio z ochroną środowiska, któ−rych regulacje będą podstawą akceptacji naszej kandydatury na członka Unii Europejskiej.

Narzędzia ekonomiczne polityki ekonomicznej w PolsceW polityce ekologicznej stosowane są następujące instrumenty prawne:● zarządzenia (regulacje)● dyrektywy● decyzje● rekomendacje (zalecenia)

Zarządzenie jest aktem normatywnym i obowiązuje w każdym kraju, które jest stroną okre−ślonej konwencji międzynarodowejDyrektywa jest również narzędziem bezpośrednim i obowiązującym, lecz zakres ich realizacjizależy od wewnętrznych ustaleń danego państwa.Decyzja dotyczy tylko niektórych podmiotów ustaleń, a w związku z tym nie musi być w sposóbszczególny wprowadzana do prawa wewnętrznego danego państwaRekomendacja – jest instrumentem prawnym, który nie ma mocy wiążącej, gdyż jest prak−tycznie wykładnią innych instrumentów prawnych, np. zarządzeń.Mają one charakter bezpośredni i pośredni. Muszą w jasny sposób wiązać się z polityką ryn−kową, lecz wynikają również z działań nakazowo–kontrolnych, które nie zawsze muszą byćdziałaniami prorynkowymi. Bezpośredni charakter mają różnego typu zakazy i nakazy, które

Page 298: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 52

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

wynikają z odpowiednich regulacji ustawy o ochronie środowiska i wielu innych towarzyszącychjej dokumentów prawnych. Wiele form aktywności związanych z środowiskiem podlega opłatom(wprowadzanie zanieczyszczeń do powietrza, składowanie odpadów, usuwanie drzew i krze−wów). Wysokość opłat zależy głównie od szkodliwości, rodzaju lub toksyczności danego związku.Nalicza i pobiera opłaty wojewoda. Wysokość opłat w ostatnich latach uległa obniżeniu, co tłu−maczy się przede wszystkim recesją gospodarczą i koniecznością wzmocnienia mechanizmówstymulujących dostosowywanie naszej gospodarki do podobnych w krajach wysoko rozwinię−tych. Realizacja opłat – szczególnie przez zadłużone i nie restrukturyzowane duże przedsiębior−stwa państwowe nie jest właściwa. Zadłużone jednostki przemysłowe zalegają funduszom ochro−ny środowiska znaczące kwoty, sięgające obecnie kilku bilionów st. złotych.Oprócz opłat, które stosowane są za działania zgodne z prawem, stosowane są również kary,które są wynikiem nieprzestrzegania przepisów o ochronie środowiska. Kary mają spełniaćtrzy funkcje – represyjną, zapobiegawczą i kompensacyjną. Obecnie obowiązujący tryb wymie−rzania kar jest określony rozporządzeniem Rady Ministrów z 1995 rokuZgodnie z zasadami ekonomii zyski mogą być większe niż straty jeśli właściwie zainwestujesię w działania proekologiczne. Takie mechanizmy polityki ekologicznej również są stosowanei różne fundusze, a przede wszystkim Narodowy Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiskai Gospodarki Wodnej są kredytodawcami różnych proekologicznych działań na zasadzie pre−ferencji lub ulg. Ważne znaczenie dla Polski ma również „ekokonwersja” zadłużenia wobec in−nych państw, które w ten sposób przyczyniają się nie tylko do poprawy stanu środowiska w Pol−sce, ale pośrednio w bardziej efektywny sposób (porównaj z Ryc. 3) dbają przez to o własneśrodowisko.

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie i gmin−ne fundusze powołano w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska w 1980 roku a w obec−nym kształcie funkcjonują na podstawie nowelizacji ustawy z kwietnia 1993. dochodami Naro−dowego Funduszu oraz gminnych i wojewódzkich funduszy są wpływy z tytułu opłat i kar pie−niężnych, przedsięwzięć na rzecz ochrony środowiska, dobrowolnych wpłat przedsiębiorstw,darowizn, świadczeń rzeczowych, środków z fundacji, udziałów w spółkach, obligacji itp. Przy−kładowo za wprowadzanie zanieczyszczeń do powietrza dochód Narodowego Funduszu sięga40–90% całości, a w przypadku np. emisji tlenków azotu 100%. Podobnie jest w przypadku od−powiednich wymierzanych kar za przekraczanie ustawy. Zadania Narodowego Funduszu w za−kresie ochrony środowiska jasno precyzuje ustawa, która określa jakie grupy przedsięwzięćmogą być dofinansowywane i na co mogą przeznaczać posiadane środki

Znaczenie Konferencji „Środowisko i Rozwój’ – Rio de Janeiro 1992.Pojęcie polityka ochrony środowiska pojawiło się w materiałach Konferencji SztokholmskiejONZ z 1972 roku. Opracowano tam zbiór zasad dla tej polityki (Deklaracja Konferencji ONZw Sprawie Ochrony Środowiska). Niektóre z nich są tak ważne, iż znalazły się w zapisach kon−stytucji wielu krajów (w tym także Polski). W 20 lat później w Rio de Janeiro odbyła się najważ−niejsza z ostatnich konferencja poświęcona problemom proekologicznym – częściej nazywana„Szczytem Ziemi” niż oficjalną nazwą „Środowisko i Rozwój”. Globalny Program działań SzczytuZiemi również opiera się na zasadach przyjętych na konferencji w Sztokholmie. Jest to poro−zumienie aż 179 państw. Podstawową przesłanką tego programu jest podjęcie nowych formdziałań, na miarę 21 wieku,. gdzie rozwój jest równoważony z wymogami ochrony środowiska.Deklaracja z Rio zawiera 27 zasad dotyczących środowiska i rozwoju, wyznacza kierunki zrów−noważonego rozwoju i przedstawia Globalny Program Działań. Te ostatnie opracowano z po−daniem dokładnych terminów realizacji. W przyszłym roku ONZ ma dokonać oceny postępuich realizacji na specjalnym zgromadzeniu.Wśród najważniejszych z wielu problemów omawianych w Globalnym Programie Działań częśćpoświęcona jest bezpośrednio człowiekowi i jego środowisku (ochrona zdrowia, rozwój osiedli).Inne dotyczą szczegółowych problemów ochrony przed zanieczyszczeniami (powietrze, szczegól−nie w aspekcie globalnego ocieplenia, wykorzystywanie i gospodarowanie odpadów i toksycz−

Page 299: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 53

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

nych związków chemicznych) a także ochrony naszych naturalnych zasobów (wody śródlądowe,morza i oceany, bioróżnorodność, przeciwdziałanie pustynnieniu i suszom).Tak ujęte problemy mogą być rozwiązywane tylko z zastosowaniem najnowszych technologii(szczególnie technologii tzw. czystej produkcji) przy dobrym przepływie informacji i dobrej współ−pracy międzynarodowej. Zwraca się także uwagę na doniosłe znaczenie edukacji, jako podstawyświadomości społecznej sprawach ochrony środowiska.

Konwencja o różnorodności biologicznej powstała przy udziale wielu państw (w tym Polski)podczas konferencji w Rio. Utrzymanie bioróżnorodności jest podstawą utrzymania i właściwegofunkcjonowania naturalnych ekosystemów. Każde z państw, które podpisało konwencję zgodziłosię na:● ustanowienie systemu obszarów, które obejmuje ochrona oraz monitorowanie zagrożeń dla

bioróżnorodności● zachowanie gatunków rodzimych i ograniczenie introdukcji gatunków obcych, które mogą

zagrażać ekosystemom, siedliskom lub gatunkom● kontrolowanie organizmów zmienionych biotechnologicznie, by wprowadzane do natural−

nych siedlisk nie stanowiły zagrożeń w środowisku.

Ustawa o ochronie przyrody (1991)Podstawowym aktem prawnym regulującym ochronę przyrody w Polsce jest ustawa z paździer−nika 1991 roku o ochronie przyrody. Zastąpiła ona ustawę uchwaloną przeszło 40 lat temu.Przepisy, normy i instytucje prawne zawarte w ustawie o ochronie przyrody zabezpieczają re−alizację celów określonych w ustawie, a mianowicie:● utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;● zachowanie różnorodności gatunkowej;● zachowanie dziedzictwa geologicznego;● zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów;● kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody;● przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody.

Zgodnie z ustawa każdy obywatel ma obowiązek ochrony przyrody, podobnie jak organy pań−stwowe, organy samorządu terytorialnego, jednostki organizacyjne oraz osoby fizyczne i prawneprowadzące działalność wpływającą na przyrodę. Przepisy dotyczące właściwej relacji pomiędzyzakazami, nakazami oraz ograniczeniami wprowadzonymi na obszarach chronionych a usta−leniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego wprowadzono do w nowelizacjiustawy o zagospodarowaniu przestrzennym w lipcu 1994 roku. Ograniczenia i zakazy wpro−wadzone na obszarach chronionych stanowią integralną część miejscowych planów zagospo−darowania przestrzennego wprowadzonych przepisem gminnym i podlegać będą kontroli le−galności w takim samym zakresie jak i inne ustalenia planu zagospodarowania przestrzennego.Naczelnym organem ochrony przyrody został Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Natural−nych i Leśnictwa, który wykonuje swoje zadania przy pomocy Głównego Konserwatora Przy−rody. Organem opiniodawczo doradczym Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnychi Leśnictwa jest Państwowa Rada Ochrony Przyrody składająca się z przedstawicieli naukii praktyki działających na rzecz ochrony przyrody.Ograniczenia i zakazy wprowadzone wprost przepisami ustawy bądź aktami wykonawczymiw stosunku do przyrody ustanowione zostały w celu zabezpieczenia wartości przyrodniczej chro−nionego obszaru lub obiektu. Za naruszenie zakazów i ograniczeń grożą sankcje karne określonew przepisach karnych ustawy o ochronie przyrody i kodeksu wykroczeń. Wprowadzenie prze−pisów karnych do ustawy o ochronie przyrody daje służbom ochrony przyrody instrument dowyegzekwowania przestrzegania obowiązujących przepisów w stosunku do przedmiotówi obszarów objętych ochroną prawną. Nie jest to jednak podstawowy element ochrony. Należyprzywiązywać większą wagę do przyzwyczajania społeczeństwa do poszanowania przyrody i jej

Page 300: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 54

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

ochrony poprzez prowadzenie edukacji ekologicznej dla wszystkich grup wiekowych. Da toz pewnością lepsze rezultaty niż obawa przed karą.Dwoma rozporządzeniami wydanymi w roku 1995 Minister Ochrony Środowiska Zasobów Na−turalnych i Leśnictwa w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (z stycznia) i roślin (z kwietnia)znowelizował listy gatunków chronionych zgodnie z sytuacją i zagrożeniem zarówno dla roś−lin i zwierząt.

Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym (1994)Podstawy prawne dotyczące racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczegoi ich ochrony daje przede wszystkim ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym (1994) wrazz szczegółowymi rozporządzeniami Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leś−nictwa dotyczącymi m. innymi wymagań jakim winna odpowiadać prognoza skutków wpływuustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na środowisko przyrodnicze, ro−dzajów inwestycji szkodliwych dla środowiska i naszego zdrowia, a ostatnio wymagańdotyczących oddziaływań autostrad na środowisko.Ustawa określa zakres oraz sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na okre−ślone cele i zasad ich zagospodarowania, przyjmując ekorozwój jako ich podstawę. Określa takżezasady i sposoby rozwiązywania konfliktów między interesami obywateli, samorządów i pań−stwa w tej sprawie.

Ryc. 11. System obszarówchronionych w Polsce.

Page 301: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 55

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Ekonomia i prawo – Ochrona środowiska w Regionie Bałtyckim

11.PIŚMIENNICTWO

Rozdziały 1–4

1. Andréasson–Gren, Ing–Marie, Costs of controls on farmers` use a nitrogen. – A study applied toGotland. Stockholm School of Economics, 1989.

2. Daasgupta, Partha, The control of resources. Basil Blackwell, Oxford 1982.3. Folke, Carl, Evaluation of ecosystem life support. Department of systems Ecology, University of

Stockholm, 1990.4. Johansson, Per–Olov, The economic theory and measurement of environmental benefits. Cam−

bridge University pres, 1987.5. Tietenberg, tom, Environmental and natural resource economics. Scott, Foresman and Company,

Glenview, Illinois, 1988.

Rozdziały 5 i 6

1. European Environmental Yearbook. Institute for Environmental Studies. 2nd ed. DocTer, Lon−don, 1991.

2. Nature Conservation. European Parliament, directorate General for Research. (W:) Environ−mental Public Health and consumer protection Series No 17, Luxembourg, 1991.

Rozdziały 7 i 8

1. Akehurst, M., Modern introduction to International Law, London, 1991.2. Kiss, A., Shelton, D., International Environmental Law, New York and London, 1991.3. Hakapaa, K., Marine Pollution in International Law – Material obligations and jurisdictions,

Helsinki, 1981.

PIŚMIENNICTWO UZUPEŁNIAJĄCE

1. A. Wasilewski, Ustawa o ochronie środowiska. Wyd. Zakamycze. Kraków 19962. R. Paczuski, Prawo ochrony Środowiska. Of. Wyd. Branta. Bydgoszcz 1995.3. J. Sommer (red.), Ustawa o Ochronie i Kształtowaniu Środowiska. Komentarze Tow. Nauk. Prawa

Ochrony Środowiska 17. Wrocław 19954. K. Górka, B. Poskróbko, W. Radecki, Ochrona Środowiska. problemy społeczne, ekonomiczne

i prawne. PWE. Warszawa 1995.5. I. Ciszewska (red.), Monitoring Środowiska. Międzynarodowy Monitoring Biologiczny Morza

Bałtyckiego. Wyd. Instytutu Ochrony Środowiska. Warszawa 1993.

Page 302: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

Polityka ochrony środowiskai współpraca

w regionie Bałtyku

AutorzyGunnel W. Bergström

TłumaczenieMirosław Nakonieczny,

Andrzej Kędziorski

Zeszyt 8

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 303: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

Kolejna część opracowania poświęcona jest polityce ochrony środowiskai współpracy w tym zakresie w regionie Bałtyku. W dzisiejszych czasachnie budzi zdziwienia fakt, że zniszczenie środowiska jest przedmiotemmiędzynarodowej współpracy, nawet jeśli jest ono spowodowane przezpojedynczy kraj. Jeśli dobra wola polityków – jak również wola zwykłychludzi – będzie dostatecznie silna, Morze Bałtyckie może pewnego dniastać się tak czyste jakim było jeszcze w latach 50.

Wschód i Zachód muszą się wiele od siebie nauczyć z powodu wielkiejróżnicy w rozwoju politycznym. Europa Wschodnia obejmuje stosunkowobiedne kraje, w których technologia przemysłowa jest stara i bardzo uciąż−liwa dla środowiska. Dziedzictwo systemu sowieckiego jest tu wciąż obec−ne, poczynając od czasów gdy przywódcy sądzili, że zasoby naturalne sąniewyczerpalne i że człowiek może sobie podporządkować przyrodę. Z dru−giej strony, indywidualna konsumpcja dóbr jest niska i ludzie są przyzwy−czajeni do ponownego używania starych przedmiotów.

Kraje zachodnie mają lepsze i czystsze technologie. Jednak świadomośćzagrożeń środowiska wciąż jest zbyt niska. Można tu np. znaleźć hotele,które posyłają swoje białe obrusy do pralni w Europie Wschodniej z po−wodu przyjętych tam mniejszych ograniczeń odnośnie stosowania środ−ków chemicznych, chociaż odpady i tu i tam uwalniane docierają do tegosamego morza.

Indywidualna konsumpcja w zachodnich, bogatych społeczeństwach sta−nowi zagrożenie dla środowiska. Jak mówi Jürgen Salai, jeden ze współ−autorów tej części: „Nie należy zaniedbywać wpływu jaki na środowiskowywiera wzrastająca konsumpcja indywidualna.” Podwyższone standardyżycia oznaczają bowiem większe ilości ścieków, odpadów i większy ruchkomunikacyjny. Rocznie w rejonie Bałtyku powstaje około 40 milionówton odpadów komunalnych.

Klimat sprzyjający ochronie środowiska zależy od postawy zwykłego oby−watela. Niniejsze opracowanie może stanowić faktograficzną podstawęniezbędną do rozwinięcia własnych inicjatyw. Czy jesteś świadomy działańpodejmowanych w Polsce? Czy wiesz jak zorganizowana jest praca w za−kresie ochrony środowiska, jak szczegółowo zapisane są programy tejochrony. Przeprowadź wywiady z liderami rozmaitych przedsięwzięć, z po−litykami. Konwencja Bałtycka została ostatnio przedłużona, o czym tu−taj wspomniano. Jaki jest wpływ jej decyzji i zaleceń na to co się dziejew kraju? Uważnie obserwuj planowane konferencje dotyczące politykiinwestycyjnej i finansowej.

Page 304: Środowisko Morza Bałtyckiego

Oryginalny zarys tej części napisał Jürgen Salai z Katedry Studiów nadEuropą Wschodnią na Uniwersytecie w Uppsali. Ta część stanowi obec−nie podstawę rozdziału 1. Podjęto rozległe poszukiwania faktów i doku−mentów. Wiele osób i organizacji dostarczyło fakty, tekst i dobre rady.Szczególnie jesteśmy wdzięczni Jonasowi Ebbesson z Wydziału PrawaŚrodowiskowego Uniwersytetu w Uppsali; Ronnie Hjorth z Nauk Poli−tycznych Wydziału Badań Wody i Środowiska, Linköping University; Ör−jan Sjöberg ze stołecznego Instytutu Badań Radzieckich i Wschodnioeu−ropejskich w Sztokholmskiej Szkole Ekonomii i Thomasowi B.Johanssonowi z Wydziału Energii i Środowiska Uniwersytetu w Lund.Wiele organizacji dostarczyło materiał, szczególnie Komisja Helsińska,Rada Północy i Szwedzki Instytut Spraw Międzynarodowych.

Dodatkowe teksty zostały napisane i dokładnie opracowane przez LarsaRydéna i Marię Lagus z Sekretariatu Uniwersytetu Bałtyckiego, którarównież zestawiła te części w końcową wersję. Benny Kullinger i DonaldMacQueen wykonali skład i wersję angielską tekstu.

Sztokholm, kwiecień 1992.Gunnel Bergström

Page 305: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA ...................................................................................................... 2

1. WZRASTAJĄCE ZATROSKANIE O ŚRODOWISKO ........................................................ 51.1. Rozwój zainteresowania problemami środowiska .......................................... 51.2. Od Sztokholmu… ..................................................................................................... 7

… do Rio ..................................................................................................................... 81.3. Ruchy społeczne – ruchy zielonych i partie zielonych .................................. 81.4. Polityczne dylematy ............................................................................................. 11

2. KRAJE REGIONU BAŁTYCKIEGO ........................................................................ 132.1. Wschód spotyka się z Zachodem ........................................................................ 13

3. PROGRAMY POLITYKI OCHRONY ŚRODOWISKA .................................................... 143.1. Agencje i programy ............................................................................................... 143.2. Działania na rzecz ograniczenia zanieczyszczenia powietrza –

sektor transportu .................................................................................................. 153.3. Wprowadzenie gospodarki ściekami ................................................................. 163.4. Rolnictwo i leśnictwo ........................................................................................... 163.5. Polityka energetyczna i elektrownie jądrowe ................................................ 183.6. Ochrona przyrody ................................................................................................. 19

4. WSPÓŁPRACA W RAMACH KONWENCJI HELSIŃSKIEJ ......................................... 214.1. Konwencja Bałtycka i HELCOM 1974 i 1992 ................................................... 214.2. Deklaracje Bałtyckie ............................................................................................ 234.3. Grupa Specjalna i Długofalowy Wspólny Program ....................................... 244.4. Koszty i finansowanie programu ....................................................................... 26

5. OD ZORGANIZOWANEJ PRZYJAŹNI DO WSPÓŁPRACY RZĄDOWEJ ........................ 295.1. Dyplomacja obywatelska ..................................................................................... 295.2. Rządy – Rada Północy i współpraca w zakresie środowiska ...................... 295.3. Programy Narodów Zjednoczonych – UNEP i IUCN .................................... 305.4. Uniwersytety i Akademie – długa tradycja internacjonalizmu ................. 315.5. Organizacje pozarządowe – Fundusz Ochrony Dzikich Zwierząt,

Greenpeace i towarzystwa ochrony przyrody ................................................ 32

6. DŁUGOFALOWA PERSPEKTYWA .......................................................................... 346.1. Rozwój regionalny – Nowa Hansa? ................................................................... 346.2. Edukacja środowiskowa ...................................................................................... 346.3. „Nie ma darmowego obiadu” – rola jednostki ................................................ 35

7. PODSUMOWANIE ............................................................................................... 36

8. PIŚMIENNICTWO ............................................................................................... 38

9. ADRESY ORGANIZACJI ...................................................................................... 39

Page 306: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

1.WZRASTAJĄCE ZATROSKANIE

O ŚRODOWISKO

1.1. Rozwój zainteresowania problemami środowiskaSkutki działalności człowieka na środowisko nie są bynajmniej nowym zjawiskiem. Nadmiernaeksploatacja zasobów naturalnych miała już nieraz miejsce w historii naszej cywilizacji. Szkod−liwe konsekwencje, np. działalności wydobywczej na najbliższe otoczenie, były oczywiste jużna początkowych etapach. W szcze−gólności skutki zdrowotne u pra−cowników silnie zanieczyszcza−jących fabryk były ewidentne już wewczesnym okresie rozwoju prze−mysłu. Jednakże efekty na dużąskalę notowane są dopiero od nie−dawna. Szkody jakie wśród ptakówspowodowały pestycydy i zaprawynasienne obserwowane są w wielukrajach zachodnich dopiero od lat50. naszego wieku.Z początkiem lat 60. zaczyna sięzmieniać podejście. Przełomowaksiążka amerykańskiej badaczkiRachel Carson pod tytułem MilczącaWiosna, opublikowana w 1962 roku,przyniosła ostrzeżenie o skutkachjakie w przyrodzie i wśród dzikichzwierząt powoduje stosowanie pes−tycydów. Rok 1962 był znamiennytakże z innego powodu, gdyż wtedywłaśnie po raz pierwszy rozpoznanokatastrofę ekologiczną (W rzeczywi−stości katastrofa miała miejsce w la−tach 50. – zob. Zeszyt 6 poświęconytoksykologii). W Japonii, w rejoniezatoki Minamata szereg osób zmarłoa znacznie więcej zachorowało pospożyciu ryb, zawierających orga−niczne związki rtęci, które zostaływypuszczone do zatoki przez zakła−dy przemysłowe. Jeszcze w tej samejdekadzie pojawiły się pierwsze za−kazy dotyczące stosowania pestycy−dów. Początkowo zakazem objętometylortęć, następnie DDT i kilka

Ryc. 1 Produkcja łupku naftowego w Kohtla–Järve w Estonii powo−duje znaczne zniszczenia w środowisku. „Ta produkcja jest skarbem,ale równocześnie i karą” mówi jeden z estońskich dziennikarzy. W po−bliżu tej „góry” bierze początek rzeka Purtse, najbardziej zanieczysz−czona rzeka w Estonii, która płynie bezpośrednio do Zatoki Fińskiej[Foto: Rein Välme].

Page 307: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

innych chlorowanych biocydów oraz związków stosowanych w przemyśle, takich jak PCB (wielo−chlorowane dwufenyle – przyp. tłum.).Regionalne skutki zanieczyszczeń dobrze rozpoznano dopiero w latach 70. Co prawda naukowcyobserwowali szkodliwy wpływ emisji dwutlenku siarki już w poprzedniej dekadzie. Był on wi−doczny w lasach oraz np. na pomnikach historii niszczejących szybko pod wpływem zakwaszeniawody deszczowej. W tym samym czasie nastąpiła również masowa eutrofizacja wielu jeziori obszarów przybrzeżnych.Około 1950 r. Bałtyk, chociaż z pewnością nie wolny od zanieczyszczeń, był wciąż uważany za„zdrowe środowisko”. Rozwijające się na dużą skalę uprzemysłowienie nie dotknęło jeszcze tegośrodowiska jako całości, pojazdy były stosunkowo nieliczne, a modernizacja rolnictwa dopierosię rozpoczynała. Czterdzieści lat później Morze Bałtyckie stało się jednym z najbardziej za−nieczyszczonych mórz na świecie. Jak mogło do tego dojść?W latach 50. i 60. wszystkie kraje w rejonie Morza Bałtyckiego przeżywały okres szybkiegorozwoju ekonomicznego. Produkcja przemysłowa szybko wzrastała; rozrastał się przemysł ciężki,podczas gdy nowe gałęzie przemysłu – jak np. wytwarzające rozmaite dobra konsumpcyjne –dopiero powstawały. Gwałtownie zwiększyła się wydajność i produkcja w rolnictwie dzięki me−chanizacji, wprowadzeniu nowoczesnych metod uprawy oraz użyciu nawozów i pestycydów.W wyniku tej modernizacji rolnictwa mniej pracowników znajdowało tu zatrudnienie dla siebie.Ludzie migrowali więc do miast, gdzie rozwijające się gałęzie przemysłu potrzebowały siły ro−boczej. Szybka urbanizacja wymagała budowy większej ilości domów a rosnący standard życiapociągnął za sobą wzrost konsumpcji różnych dóbr i usług, oraz rozwój transportu.Tak więc, podczas gdy Europa Zachodnia przeżywała rozległą strukturalną racjonalizację swojejgospodarki poczynając od roku 1975, gospodarki w krajach Europy Wschodniej pozostały prak−tycznie niezmienione (Chodzi tu o model gospodarki: na Zachodzie stracił na znaczeniu ener−gochłonny przemysł ciężki, rozwinęły się natomiast gałęzie bazujące na bardziej zaawansowa−nych technologiach wytwarzania dóbr konsumpcyjnych, na Wschodzie dominował nadal ra−dziecki model, wedle którego podstawą gospodarki kraju był przemysł ciężki bazujący nawydobyciu surowców naturalnych i niewielkim stopniu ich przetworzenia. Gospodarka byłapodporządkowana celom strategicznym – na wypadek wojny. Produkcja dóbr konsumpcyjnychmiała drugorzędne znaczenie – przyp. tłum.).W regionie Bałtyku zaangażowanie w sprawy środowiska zaczęło nabierać znaczenia w latach70. Zrozumienie transgranicznego charakteru zanieczyszczeń środowiska stało się impulsemdo zainicjowania międzynarodowej współpracy oraz podpisania porozumień prowadzących doograniczenia poziomów emisji szkodliwych substancji. Badania przeprowadzone przez Orga−nizację na rzecz Współpracy Gospodarczej i Rozwoju w 1972 r. (ang.: OECD – Organisationfor Economic Cooperation and Development. Organizacja ta zastąpiła w 1961 r. powstałą pozakończeniu drugiej wojny światowej Organizację na rzecz Europejskiej Współpracy Gospo−darczej zrzeszającą kraje Zachodniej Europy. OECD z siedzibą w Paryżu zrzesza 24 państwaw tym także pozaeuropejskie: Kanadę, USA, Japonię, Australię i Nową Zelandię – przyp. tłum.)potwierdziły, że związki siarki mogą być transportowane na dalekie odległości. Techniczna współ−praca rozpoczęła się w obrębie Europejskiej Komisji Gospodarczej (ang.: ECE – Economic Com−mission for Europe – przyp. tłum.), gdzie Szwecja i Norwegia domagały się zgody na zmniejszenieilości kwaśnych substancji, natomiast Zjednoczone Królestwo i Republika Federalna Niemiecostro się temu sprzeciwiały. Ostatecznie porozumienie podpisały wszystkie kraje europejskiew 1979 r.W Skandynawii i Niemczech Zachodnich kontrolę ochrony środowiska wprowadzono w życie;ustalono ostrzejsze normy emisji zanieczyszczeń powietrza, wprowadzono nowe systemy skła−dowania i utylizacji odpadów oraz wybudowano nowe oczyszczalnie ścieków.Również w Europie Wschodniej przedstawiono oficjalne programy na rzecz ochrony środowi−ska. Jednakże cele środowiskowe ustalone przez rządy tych państw w latach 70. nigdy nie zo−stały osiągnięte. Głównymi przyczynami tego stanu rzeczy były brak realnego nacisku

Page 308: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

politycznego wymuszającego popra−wę ochrony środowiska oraz pogar−szająca się w latach 80. sytuacja eko−nomiczna.Po dramatycznych latach 1989–1991podejście do gospodarowania środo−wiskiem w krajach Europy Wschod−niej zmieniło się. W kolejnych kam−paniach wyborczych ochrona środowi−ska znalazła się w programie prawiekażdej partii politycznej. Fakt, żenajbardziej zanieczyszczone regionyw Europie Wschodniej znalazły się nakrawędzi całkowitej klęski ekologicz−nej, w połączeniu z wymuszoną eko−nomicznie koniecznością zaniechania dominującego rozrzutnego wykorzystywania energiii zasobów naturalnych, uczynił kwestie środowiskowe istotnym argumentem politycznym. Cowięcej, etycznie niewybaczalne było przyzwolenie aby ludzie żyli w warunkach szkodzącychich zdrowiu i zagrażających przyszłości ich dzieci.

1.2. Od Sztokholmu…Światowa Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Ochrony Środowiska (ang.: The Uni−ted Nations World Conference on the Human Environment – przyp. tłum.), która odbyła sięw Sztokholmie w 1972 r. stanowiła punkt wyjścia dla szerokiej współpracy międzynarodowejw kwestiach środowiskowych. Uczestniczyło w niej ponad 100 krajów. 21 Zasada Deklaracjitej Konferencji stwierdza, że uczestniczące w niej kraje są zobowiązane zagwarantować, iż dzia−łania podejmowane na obszarze ich jurysdykcji lub kontroli nie spowodują zagrożenia dla środo−wiska w innych krajach.Konferencja próbowała połączyć dwa główne spojrzenia – wpływ człowieka na środowisko bio−fizyczne ze szczególnym uwzględnieniem zwalczania zanieczyszczeń i ochrony zasobów z jednejstrony – i społeczny i ekonomiczny rozwój z drugiej. W czasie jej trwania przyjęto ProgramOchrony Środowiska Narodów Zjednoczonych (ang.: UNEP – The United Nations Environ−ment Programme – przyp. tłum.). W konferencji uczestniczyli politycy i eksperci z wielu krajów.Jedynym krajem z Europy Wschodniej była Rumunia. Związek Radziecki i inne kraje blokuwschodniego odmówiły udziału na znak protestu wobec nie przyjęcia w poczet członków kon−ferencji Niemieckiej Republiki Demokratycznej.Lynton Keith Caldwell w swej książce „Emergence and Dimensions” dochodzi do wniosku, żekonferencja w Sztokholmie różniła się od innych tego typu konferencji. Zwraca on uwagę nafakt, że zamierzeniem konferencji – konsekwentnie realizowanym zarówno podczas przygoto−wań jak i jej przebiegu – było osiągnięcie konkretnych, pozytywnych rezultatów. Organizatorzyzarezerwowali dostatecznie dużo czasu aby umożliwić osiągnięcie uzgodnień i rozwiązanie naj−bardziej niebezpiecznych politycznych rozbieżności. Publiczne zainteresowanie i poparcie dlakonferencji umocniły przekonanie o jej niezbędności jak i kierunku podjętych przez nią działań.Wyjątkowo licznie uczestniczyli w niej przedstawiciele organizacji pozarządowych.W ślad za Konferencją Sztokholmską w latach 70. i 80. miały miejsce liczne międzynarodowespotkania, na których przyjęto kilkanaście konwencji poświęconych ochronie środowiska. Rów−nocześnie powstały organy dla międzynarodowej współpracy w zakresie środowiska. Jedną z ta−kich inicjatyw była ważna konferencja Narodów Zjednoczonych, która odbyła się w Genewiew 1979 r. Jej wynikiem była, podpisana przez większość krajów europejskich, Konwencja Eu−ropejskiej Komisji Gospodarczej o transgranicznym zanieczyszczeniu atmosfery (ang.: LTRAPConvention – Convention on Long Range Transboundary Air Pollution – przyp. tłum.).

Z deklaracji Konferencji Sztokholmskiej,Sztokholm 1972.

Zasada 21 „Kraje posiadają, w zgodności z Kartą NarodówZjednoczonych i zasadami prawa międzynarodowego, su−werenne prawo do eksploatacji swoich zasobów stosowniedo ich własnej polityki środowiskowej ale są również zobo−wiązane do zapewnienia, że działalność na terenach pod−legających ich jurysdykcji lub kontroli nie spowoduje za−grożenia środowiska innych Krajów lub obszarów pozagranicami jurysdykcji państwowej.

Page 309: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Kilka lat później powstała Komisja Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska i Rozwoju.(ang.: United World Commission on Environment and Development – przyp. tłum.) Przewod−niczącą komisji została Gro Harlem Brundtland, premier Norwegii. W 1987r. opublikowanyzostał raport końcowy – Nasza Wspólna Przyszłość, zwany także Raportem Brundtland.Jedno ze stwierdzeń tego raportu mówi, że rozwój zrównoważony (ang.: sustainable develop−ment – przyp. tłum.) (czyli zgodny z wymogami środowiska) zależy od przyszłej polityki we wszys−tkich krajach i we wszystkich dziedzinach. Od czasu opublikowania raport ten miał kluczoweznaczenie dla myślenia w kategoriach polityki ochrony środowiska.

… do RioRio de Janeiro w Brazylii gościło Konferencję Organizacji Narodów Zjednoczonych na tematOchrony Środowiska i Rozwoju (ang.: UNCED – United Nations Conference on the Environ−ment and Development. Oryginalny tekst powstał jeszcze przed rozpoczęciem Konferencji, stądteż cały akapit poświęcony tej Konferencji został zaktualizowany – przyp. tłum.) w czerwcu1992 roku. Konferencję nazwano Szczytem Ziemi (ang.: Earth Summit) i połączyła ona dwamiędzynarodowe programy – UNEP i UNDEP (ang.: United Nations Development Programme,czyli Program Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych – przyp. tłum.)„Naczelnym celem Szczytu było stworzenie fundamentów dla światowego partnerstwa pomiędzykrajami rozwijającymi się i krajami bardziej uprzemysłowionymi, opartego na wzajemnych po−trzebach i wspólnych interesach, w celu zapewnienia przyszłości naszej planety”, stwierdzaMorris Strong, Sekretarz Generalny Konferencji. W celu zachowania jakości środowiska i osią−gnięcia prawdziwie środowiskowego, zrównoważonego rozwoju we wszystkich krajach Konfe−rencja zwróciła uwagę na:● ochronę powietrza (zmiany klimatyczne, zubożenie warstwy ozonowej, transgraniczne zanie−

czyszczenia powietrza);● ochronę zasobów lądowych (zapobieganie wylesianiu terenów, degradacji gleb, pustynnie−

niu i suszom);● zachowanie różnorodności biologicznej;● ochronę zasobów wód słodkich;● ochronę oceanów, mórz i terenów przybrzeżnych oraz racjonalne wykorzystanie i rozwój

ich żywych zasobów;● zgodne z wymogami ochrony środowiska postępowanie w dziedzinie biotechnologii i gospo−

darki niebezpiecznymi odpadami (włącznie z substancjami toksycznymi);● zapobieganie nielegalnemu przewozowi produktów toksycznych i odpadów;● polepszenie jakości życia i zdrowia ludzkiego;● polepszenie warunków pracy i życia warstw ubogich poprzez zlikwidowanie ubóstwa i po−

wstrzymanie degradacji środowiska.

1.3. Ruchy społeczne –ruchy zielonych i partie zielonych

Jako konsekwencja wzrastającego międzynarodowego zatroskania sprawami środowiska podkoniec lat 70., wyłonił się na scenie politycznej ruch środowiskowy. Partie zielonych walcząceo miejsce w parlamencie powstały w wielu krajach. W Niemczech Zachodnich na czele znalazłasię zielona partia Die Grünen. Partia ta została założona w 1978 roku w Szlezwigu–Holsztyniena wybrzeżu Bałtyku. W marcu 1982 roku Zieloni z Szlezwigu–Holsztyna weszli do 11 rad miej−skich a rok później zostali wybrani do Niemieckiego Parlamentu. Także w Szwecji powstałazielona partia, Miljöpartiet. Partia ta weszła do Szwedzkiego Parlamentu (Riksdag) dopierow 1989 zajmując z 5,3% głosów 20 na 349 miejsc.Początek Ruchu Zielonych w Finlandii sięga wiosny 1979, kiedy to grupa aktywistów zapobiegłaosuszeniu jeziora Koijärvi, ostoi ptaków na południowym zachodzie Finlandii.

Page 310: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

We wschodniej części regionu Bał−tyku tworzenie się ruchu zielonychszło w parze razem z ruchami naro−dowej niepodległości. Na przykładna Łotwie zielone organizacje poza−rządowe (NGOs) (ang.: Non–Gov−ernmental Organisations – przyp.tłum) zaczęły funkcjonować w 1986roku a świadomość społeczna gwał−townie wzrosła pomiędzy 1986a 1990 rokiem. Za czasów ZwiązkuRadzieckiego istniała tylko jedna,bardzo formalna, wszechzwiązko−wa i finansowana przez rząd orga−nizacja publiczna – TowarzystwoOchrony Przyrody i DziedzictwaKultury. Miało ono tysiące człon−ków ale zaledwie nieliczni napraw−dę uczestniczyli w jego działaniach. Wczesne kampanie prasowe i działania publiczne przeciw−stawiające się oficjalnej polityce miały silne podłoże prośrodowiskowe, jak na przykład kampanieprzeciw budowie elektrowni wodnej w Daugavpils i metra w Rydze, które zostały wstrzymane.W Estonii jeszcze bardziej tworzenie się ruchu zielonych skupione było wokół jednego dużegozagrożenia ekologicznego, planom budowy kopalni fosforytów w połnocno–wschodniej częścikraju. Protest przeciwko tym planom odbieranym jako katastrofa dla środowiska, był kluczowąsprawą jednoczącą ludzi i przyczyniającą się do powstania ruchów zielonych.Na Łotwie pierwszą prawdziwą organizacją pozarządową był Klub Ochrony Środowiska (VAK).Rozpoczął on swoją działalność w zakresie ochrony środowiska i kontynuował ją w 1987 roku bar−dziej na płaszczyźnie politycznej, skupiając się wokół najbardziej znanych „środowiskowych punktówzapalnych” (ang.: hot–spots) na Łotwie (jak fabryka papieru i celulozy w Sloka, port Venspils i za−kłady chemiczne w Olaine) lub pewnych wartości narodowych, kulturalnych i dziedzictwa histo−rycznego. Od 1989 roku rola Klubu w życiu politycznym zaczęła stopniowo maleć. Obecnie liczy onokoło 3500 członków. W styczniu 1990 roku powstała Zielona Partia Łotwy założona głównie przeznajbardziej aktywną politycznie część Klubu VAK. Dwa lata później łotewscy Zieloni mieli 7 członkóww Parlamencie.Polska Partia Zielonych została założona w grudniu 1988 roku jako pierwsza zielona partiaw Europie Wschodniej. Liczy ona około 10 000 członków. Partia zielonych w dawnej NiemieckiejRepublice Demokratycznej powstała jesienią 1989 roku – w tym samym czasie kiedy ruchyspołeczne, tj. „Neues Forum”, „Initiative Frieden und Menchenrechte” i „Demokratie Jetzt” roz−poczęły swoją działalność. W grudniu 1990 roku Zieloni (Die Grünen) ze wschodniej części krajui ruch społeczny „Bundnis 90” zjednoczyli się i obecnie mają 8 członków w Parlamencie. Zieloniz Mecklenburg–Vorpommern mają 300 członków i są reprezentowani w najważniejszych radachmiejskich.Świadomość złego stanu środowiska wśród mieszkańców Regionu Bałtyku dobrze ilustruje son−daż opinii publicznej przeprowadzony jesienią 1990 roku w Szwecji, Finlandii, Estonii i St. Pe−tersburgu. We wszystkich krajach większość respondentów, którzy odpowiedzieli na ankietęuważała ochronę środowiska za ważniejszą niż wzrost ekonomiczny. Ponad 90% Estończykówi Rosjan określiło zanieczyszczenie środowiska w ich krajach jako „poważne” i było zdania, żesytuacja uległa pogorszeniu w minionym dziesięcioleciu; 47% Estończyków i 67% respondentóww St. Petersburgu stwierdziło, że stan środowiska w ich krajach jest gorszy niż w Europie Za−chodniej. Zapytana, który kraj uważa za najgorszego truciciela Morza Bałtyckiego, większośćSzwedów wskazała na Polskę. Respondenci z Finlandii, Estonii i Rosji sądzili, że największymtrucicielem jest Związek Radziecki. Rezultaty badania opinii publicznej są wyraźną wskazówką,

Ryc. 2. „Morze Bałtyckie naszym wspólnym morzem” – demonstrac−ja w Tallinie, Estonia 1989 [Foto: ReinVälme].

Page 311: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

że ludzie po obu stronach Bałtyku troszczą się o środowisko. Jednakże na początku lat 90. za−angażowanie ludzi w sprawy środowiska jakby zmalało, zarówno w Europie Wschodniej jaki w wielu krajach Zachodu. W miarę trwania kryzysu ekonomicznego, szczególnie w EuropieWschodniej, ludzie koncentrują się przede wszystkim na sprawach życia codziennego. Dążeniedo wyższego standardu życia staje się silniejsze niż troszczenie się o sprawy środowiska.W konsekwencji tego stanu rzeczy partie Zielonych straciły wyraźnie swój wpływ i poparciewśród głosujących w latach 90. Die Grünen w Niemczech nie zdołał uzyskać wymaganych 5%głosów wyborach w 1990 roku. We wrześniu 1991 Szwedzka Partia Zielonych także straciłaswoją reprezentację w Parlamencie gdy nie uzyskała koniecznych 4% głosów. Są one jednakwciąż reprezentowane w wielu regionalnych i miejskich organach władzy. De Grřnne, partiazielonych w Danii jest reprezentowana w niektórych lokalnych parlamentach na przykład dwóchprzedstawicieli jest w Kopenhadze. Nie udało im się uzyskać wymaganych 2% aby dostać siędo duńskiego parlamentu.

PARTIE ZIELONYCH W REGIONIE BAŁTYKU

W marcu 1992 Partie Zielonych z kilkunastu krajów wokół basenu Morza Bałtyckiegospotkały się na konferencji w Kilonii w Niemczech aby podsumować aktualną sytuacjęoraz swoją politykę w zakresie ochrony środowiska dotyczącą regionu Bałtyku:

● W Danii partia chce opodatkować emisję CO2 ale na przeszkodzie stoją polityczne żądania

Prawicy aby zaczekać na jednolite ustalenia Unii Europejskiej, które jak ona sądzi będą bar−dziej tolerancyjne niż przepisy krajowe.

● W Estonii od 1989 roku pojawiły się dwie inicjatywy ze strony partii zielonych. W listopadzie1991 polityczna część Estońskich Zielonych i Estońskiej Partii Zielonych połączyły się tworzącjedną partię. Miała ona jednak słabo rozwinięta strukturę i brakowało je ważnych dobrzeznanych osobistości. Wielu wcześniejszych członków zmieniło swoją przynależność partyjnągdy tylko zostali wybrani do parlamentu. Tak więc Estońscy Zieloni nie są reprezentowaniw grupie parlamentarzystów a Ruch Zielonych zmniejszył się liczebnie i rozpadł na różne lokalnegrupy.

● W Finlandii w wyborach parlamentarnych w 1991 roku Zielona Liga zwiększyła swoją liczeb−ność w parlamencie do 10 członków (na 200).

● W Norwegii Miljöpartiet De Gronne uformował się jako partia narodowa w 1988 roku. Obecniemają oni lokalnych radnych w kilku małych miastach. Ponadto w wielu miejscach istnieją nie−zależne listy środowiskowe wspomagane przez Zielonych.

● Na Litwie Zielona Partia Litwy ma czterech członków w parlamencie. Oprócz niej istnieją LitewskiRuch Zielonych, Litewski Fundusz Przyrody i Towarzystwo Ochrony Przyrody.

● W Polsce Polski ruch ekologiczny jest w stanie rozpadu, co odzwierciedlają wybory parlamentarnepod koniec 1991 roku, w których Polska Partia Zielonych uzyskała pomiędzy 0,8 a 1,4% głosów.Ludzie zaangażowani w ruchy różnią się w podstawowych sprawach dotyczących ideologii i filozofiiśrodowiskowej jak i w metodach rozwiązywania problemów związanych ze środowiskiem. Doprowa−dziło to do niemożności stworzenia wspólnej płaszczyzny działania.

● W Rosji Partia Zielonych powstała na zjeździe założycielskim, który odbył się w maju 1991 rokuw St. Petersburgu. W kolejnych latach Ruch Zielonych w Rosji osłabł.

● W Szwecji partia straciła swoja reprezentację parlamentarną w 1991 roku ale zamierza pozo−stać aktywna w życiu publicznym. Ważnymi żądaniami są redukcja emisji azotu przez np. podat−ki od nawozów i usprawnienie oczyszczania ścieków, ponowne oszacowanie limitów dla prze−mysłu związanych z emisją toksycznych metali, całkowite usunięcie chloru przy wybielaniupapieru przez wprowadzenie odpowiednich podatków ekologicznych i powstrzymanie budowymostu nad cieśniną Öresund.

Page 312: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Instytucje rządowe dążą do przejmowania na siebie funkcji ruchów zielonych. Na Łotwie rządowainstytucja do spraw ochrony środowiska została powołana w 1987. W latach 1990–1991, kiedypojawiły się pierwsze oznaki gospodarki rynkowej, powstały prywatne firmy, spółki i fundacje,które wymieniały ochronę przyrody i środowiska jako jeden ze swoich priorytetów. Obecny stanprawny stwarza pewne korzyści dla tego typu działań. Na dorocznym spotkaniu EstońskiegoRuchu Zielonych w grudniu 1991 roku Ruch ten postanowił przekazać swoją aktywność jakopolityczna partia zielonych na Estońskich Zielonych i funkcjonować wyłącznie jako organizacjapozarządowa, zajmująca się sprawami środowiska.Obecnie w Polsce problemy środowiskowe wydają się być wpisane w program działań wszyst−kich partii politycznych, z czego prawdopodobnie wynikło, że Polska Partia Zielonych dostałatylko 1% głosów w wyborach w 1991 roku. Ilość „społecznie aktywnych ludzi” w Rosji zmniejszyłasię z 4% populacji do 0,5%. W rezultacie ruch Zielonych również osłabł. Wielu aktywnych ludziz Zielonych weszło w biznes po tym jak zmieniły się przepisy prawa gospodarczego. Spośródsporej liczby aktywnych grup zajmujących się sprawami środowiska w St. Petersburgu do dniadzisiejszego pracuje zaledwie kilka.

1.4. Polityczne dylematyNowo wybrane rządy w Europie Wschodniej stoją obecnie przed dylematem jak pogodzić troskęo środowisko z rozwojem ekonomicznym. Rozważając argumenty za reformami ekonomicznymi,nie można już dłużej nie uwzględniać środowiska. Rządy Europy Wschodniej uzyskały pełnymandat polityczny a równocześnie są one pod silnym ekonomicznym naciskiem podejmowaniadziałań mających na celu powstrzymanie degradacji środowiska.W Estonii ekologia nie jest już głównym hasłem publicznej debaty. Wiele innych politycznychkwestii stało się bardziej pilne. Dominującymi tematami politycznymi są kwestie obywatelstwa,granic z Rosją jak również problemy inflacji i przestępczości.Ważnym osiągnięciem jest ustanowienie środków masowego przekazu jako siły kontrolującejtrucicieli. Na przykład w Estonii zostały osiągnięte tą drogą konkretne rezultaty polegającena zamknięciu szeregu zakładów przemysłowych szczególnie szkodliwych dla środowiska.W Danii, Szwecji i Finlandii wysiłki koncentrują się na pewnych zasadniczych problemach.Jednym z nich jest zmniejszenie spływu substancji odżywczych z obszarów rolniczych do Bał−tyku w celu obniżenia narastającej eutrofizacji. Istotnym jest także zredukowanie wpływu jakiwywierają zanieczyszczenia powietrza pochodzące z transportu. W Finlandii i do pewnego stop−nia w Szwecji istnieje również dodatkowy problem zanieczyszczenia powodowanego przezprzemysł celulozowo–papierniczy. W Niemczech, obecnie ważnym zadaniem jest zwiększenieefektywności ochrony środowiska we wschodniej częściach do standardów istniejącychw zachodnich częściach kraju. Prawdopodobnie, pomijając zanieczyszczenia powietrza wywo−łane przez motoryzację, Niemcy nie są głównym trucicielem Morza Bałtyckiego w porównaniuz innymi krajami regionu.W Polsce możliwości usprawnienia ochrony środowiska są dziś lepsze niż jeszcze kilka lat temu.Działalność polskiego Ministerstwa Ochrony Środowiska jest wspierana przez większość gruppolitycznych. Ambicją jest przyjęcie takich standardów ochrony środowiska jakie istnieją w Eu−ropie Zachodniej do roku 2000. Wśród priorytetów ustalonych przez Ministerstwo znajdują sięnowe oczyszczalnie ścieków na wybrzeżu i ostrzejsze limity dopuszczalnych emisji siarki i in−nych zanieczyszczeń powietrza pochodzących z przemysłu i elektrowni. Polsce zaoferowano fi−nansowe wparcie z zagranicy przeznaczone docelowo na ochronę środowiska. W 1991 w ramachpomocy, kraje zachodnie przekazały Ministerstwu Ochrony Środowiska łącznie około 80 milio−nów dolarów amerykańskich.W Estonii, Łotwie i Litwie zanieczyszczenia powietrza, wody jak również i lądu są również zna−czne. We wszystkich trzech krajach priorytetem jest usprawnienie oczyszczania ścieków. Warun−ki ekonomiczne są tu jednakże gorsze w porównaniu z Polską. Ponieważ kraje te uzyskały nie−podległość w sierpniu 1991, to ich sytuacja ekonomiczna w dalszym ciągu pogorszyła się, w re−

Page 313: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

zultacie załamania się powiązań handlowych z innymi częściami byłego ZSRR. Estonia, Łotwai Litwa są wciąż w znacznym stopniu uzależnione od surowców i innych dóbr pochodzącychz dawnego ZSRR.Ochrona środowiska została tam znacząco wyeksponowana po deklaracji niepodległości w 1990 r.Troska o środowisko była podstawową siłą ruchach niepodległościowych w regionie Bałtyku.Rosyjska część zlewni Bałtyku, dystrykty St. Petersburga i Karelii mają największą koncen−trację przemysłu w całym regionie Bałtyku włączając w to także niektóre bardzo silnie zanie−czyszczające sektory takie przemysł budowy maszyn ciężkich, przemysł petrochemiczny i me−talurgiczny jak również przemysł celulozowo–papierniczy zlokalizowany w Karelii.W latach 80. została zbudowana długa na 25 km tama w poprzek Zatoki Fińskiej aby chronićSt. Petersburg od zalania przez morze. Na nieszczęście tama ta uniemożliwiła również mie−szanie się wód ujścia Newy z wodami Zatoki, przez co już zanieczyszczone wody poniżej St.Petersburga stają się jeszcze bardziej zanieczyszczone. Budowę tamy wstrzymano jesienią 1990roku gdy do wybudowania pozostało zaledwie 400 metrów i teraz są one kluczowym proble−mem dla nowych politycznych liderów miasta.

Page 314: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

2.KRAJE REGIONU BAŁTYCKIEGO

2.1. Wschód spotyka się z ZachodemAnalizując rozwój społeczeństw we wschodniej i zachodniej części regionu Bałtyku znajdziemytu zarówno podobieństwa jak i różnice.Model rozwoju w zachodniej Europie poczynając od lat 50. charakteryzuje się zawrotnym wzros−tem konsumpcji wymagającym ciągłego dostarczania surowców naturalnych i energii. Wzrostindywidualnej konsumpcji jest znaczący. Obecnie w Niemczech Zachodnich na 1 000 mieszkań−ców przypada 350 samochodów. Szwecja ma największą na świecie przeciętną przestrzeń ży−ciową na głowę mieszkańca. Dostatni styl życia wytwarza olbrzymie ilości odpadów.Zużycie energii wzrosło w przybliżeniu czterokrotnie w przeciągu ostatnich 40 lat. Oczywistymjest, że wzrost ten szedł w parze z narastającym zniszczeniem środowiska. Sposoby ograniczeniatej degradacji miały głównie charakter działań prawnych. Należy jednak pamiętać, że aktywnośćnajbardziej zanieczyszczająca środowisko jest całkowicie legalna.Uważa się, że mechanizmy rynkowe skierują zasoby tam gdzie zostaną one najlepiej wykorzy−stane. Jednakże mechanizmy te są krótkowzroczne i nie można ich stosować do „wspólnej włas−ności” jaką jest środowisko.W sektorze rolniczym dążenie do stworzenia gospodarstw rolnych tak zyskownych jak tylkojest możliwe doprowadziło do rozwoju jak największych jednostek produkcyjnych. W Szwecjii Danii małe gospodarstwa rodzinne w znacznym stopniu zniknęły. Rozwój w kierunku dużychzakładów zaznaczył się również w przemyśle. Jedynymi mechanizmami, które powstrzymująten rozwój jest prawodawstwo antytrustowe lub wspomaganie mniejszych jednostek co jestszczególnie widoczne w sektorze rolniczym.Wcześniejsza gospodarka planowa we wschodnich częściach regionu również faworyzowała roz−wój dużych jednostek produkcyjnych. W sektorze przemysłowym przemysł ciężki dominowałkosztem gałęzi produkujących na potrzeby konsumenta.Produkcja przemysłowa zużytkowuje znaczne ilości energii i surowców naturalnych. Zaopa−trzenie w surowce i czynniki produkcji zwykle są źle dopasowane co prowadzi do nieefektywnegowykorzystania zasobów. Brak części zamiennych i innych materiałów może prowadzić do złegostanu utrzymania sprzętu. Cieknące rury powodujące nadmierny wypływ wody, nieszczelneokna wymagające większego ogrzewania w domach, niedostatecznie wyregulowane silniki przezco zużywają więcej paliwa – to wszystko są przykłady nadmiernego zużycia zasobów ze szkodądla środowiska.Z drugiej strony indywidualna konsumpcja w Europie Wschodniej jest znacznie bardziej ograni−czona niż w części Zachodniej. Rodziny żyją tu w małych mieszkaniach, a niedostateczne za−opatrzenie w wiele dóbr konsumpcyjnych tworzy naturalną barierę ograniczającą spożycie. Po−nowne użycie i naprawy dóbr konsumpcyjnych jest znacznie powszechniejsze. Nadmierne uży−wanie materiałów do owijania i pakowania różnych wyrobów, które powoduje powstawanieproporcjonalnie dużej ilości odpadów w krajach zachodnich nie ma swojego odpowiednika nawschodzie.

Page 315: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

3.PROGRAMY POLITYKI

OCHRONY ŚRODOWISKA

3.1. Agencje i programyOd szeregu lat większość rządów w krajach nadbałtyckich posiada odpowiednie ministerstwaśrodowiska i zasobów naturalnych zajmujące się prowadzeniem polityki środowiskowej państwa.Ponadto istnieją również rządowe agencje ochrony środowiska i kompetentne laboratoria ba−dawcze odpowiedzialne za kontrolę i monitorowanie stanu środowiska. Z kolei w parlamentachsą komisje do spraw środowiska, które prowadzą swoją własną politykę. Poza tą podstawowąstrukturą kraje te różnią się znacznie w sposobie zorganizowania pracy na rzecz środowiska.Kraje w regionie Bałtyku posiadają mniej lub bardziej szczegółowe programy poprawy stanuśrodowiska. Różnią się one wyraźnie między sobą w zależności od tego jak dalece są one zbieżnez programami politycznymi i prawodawstwem w dziedzinie ochrony środowiska. Kwestia współ−pracy międzynarodowej jest niemal zawsze włączona w krajowe wysiłki na rzecz lepszego śro−dowiska. Kilka uwag na temat różnych krajów zamieszczone poniżej zilustruje bieżącą sytuacjęw wybranych dziedzinach i krajach.W zachodnich częściach regionu programy ochrony środowiska mają dłuższą tradycję i są oneforsowane od lat 60. naszego stulecia. Na przykład programy dotyczące zanieczyszczenia powie−trza i gospodarki ściekami funkcjonują od wielu lat. We wschodniej Europie nowe programyi agencje dopiero powstają. W Rosji ponad 20 regionów ma status „strefy klęski ekologicznej”.Najbardziej palącymi praktycznymi zagadnieniami według Rosyjskiej Zielonej Partii są jak za−pewnić funkcjonowanie prawa ekologicznego, jak chronić lasy przed wycinaniem i eksploatacją,jak znaleźć sposób powstrzymania importu toksycznych odpadów z innych krajów. Utworzononowe Ministerstwo Ekologii i Rozwoju Środowiska. Ukraina planowała przyjęcie pod koniec1992 „Narodowego Programu Ochrony Ekologicznej Ukrainy”.Na Litwie Fundusz Ochrony Przyrody był pierwszym niezależnym krokiem w zakresie politykiochrony środowiska, który pozwolił zgromadzić dodatkowe środki pozabudżetowe w celu uru−chomienia działań na rzecz środowiska. Fundusz sięga 2–3 milionów rubli i jest przeznaczanyna różne cele: opracowanie projektów w zakresie ochrony środowiska, budowanie kapitału, nau−kowe prace badawcze, zakup sprzętu i premie motywacyjne dla inspektorów. Przyjęto równieżprawodawstwo w zakresie podatków od zasobów naturalnych i zanieczyszczania środowiska.Aby wprowadzić w życie kryteria zarządzania, ustanowiono niezależny od rządu Wydział Ochro−ny Środowiska.Różne programy środowiskowe obejmują praktycznie wszystkie dziedziny życia społecznego.Niektóre z najważniejszych to:● planowanie miejskie ze szczególnym uwzględnieniem oczyszczania ścieków komunalnych● przemysł powodujący toksyczne emisje do atmosfery i wód● sektor transportu i komunikacji powodujący główne zanieczyszczenia powietrza● sektor energetyczny powodujący duże skutki w środowisku● rolnictwo powodujące spływ nawozów i rozprzestrzenianie biocydów● działania na rzecz ochrony przyrody

Wszystkie te sektory wpływają na dostęp do czystego powietrza, czystej wody i środowiska ży−cia, które są warunkami wstępnymi istnienia zdrowego i zrównoważonego społeczeństwa. Po−niżej niektóre z tych sektorów zostaną krótko omówione.

Page 316: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

3.2. Działania na rzecz ograniczenia zanieczyszczenia powietrza –sektor transportu

Związki siarki i azotu pochodzące z działalności przemysłowej, transportu i rolnictwa opadająz wodą deszczową na tereny rolnicze, leśne, na jeziora i morza daleko od źródeł emisji. Spośródnegatywnych skutków takiego opadu należy wymienić zakwaszenie, eutrofizację, korozjęi wpływ na zdrowie. Węglowodory pochodzące z rozpuszczalników i spalin samochodowych czy−nią powietrze nisko nad ziemią szkodliwe dla roślin, zwierząt i człowieka. Emitowane są rów−nież metale ciężkie, które ostatecznie lądują w glebie jako toksyczna bomba zegarowa. Jestoczywiste, że działania zmierzające do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza są pilną po−trzebą we wszystkich krajach.W Szwecji ograniczenie emisji dwutlenku siarki jest celem nadrzędnym. Rząd szwedzki za−proponował podatek na ropę i torf w wysokości 30 koron szwedzkich (około 4 ECU) (EuropeanCurrency Unit czyli Europejska Jednostka Monetarna wprowadzona do rozliczeń międzynaro−dowych w krajach Unii Europejskiej – przyp. tłum.) na kilogram wyemitowanej siarki.Szwedzkie Ministerstwo Ochrony Środowiska ma nadzieję na zmniejszenie o 80% emisji dwu−tlenku siarki w procesach przemysłowych pomiędzy 1980 a 2000 rokiem. Koszt redukcji na takąskalę szacuje się na 30 koron na kilogram siarki, co odpowiada zaproponowanemu przez rządpodatkowi na paliwa kopalne. Dodatkowo sugeruje ono działania ekonomiczne, włączając w toopłaty środowiskowe mające wymusić ograniczenie emisji SO2 przez żeglugę, oraz porozumieniekrajów Nordyckich zmierzające do ograniczenia zawartości siarki w składowanej ropie i ogra−niczenia emisji SO2 w procesach spalania w elektrowniach i ciepłowniach. Przemysł chemicznymógłby zmniejszyć emisję dwutlenku siarki z 13 000 ton w roku 1988 do 6 000 ton w roku 2000.Parlament Szwedzki założył powstrzymanie wzrostu emisji dwutlenku węgla z uwagi na jegowpływ na klimat. Zdecydowano się wprowadzić podatek środowiskowy w wysokości 0,25 koronyszwedzkiej za kilogram uwolnionego dwutlenku węgla. Ministrowie do spraw środowiska w ra−mach UE i EFTA (UE – Unia Europejska; EFTA – European Free Trade Association – Europej−skie Stowarzyszenie Wolnego Handlu – przyp. tłum.) przyjęli rezolucję, że emisje dwutlenkusiarki w roku 2000 w krajach wspólnot nie mogą przekroczyć poziomu z 1990 roku.Poczynając od lat 50. emisje tlenków azotu gwałtownie wzrosły wraz ze wzrostem liczby posia−daczy samochodów. Spaliny samochodowe i spalanie paliw kopalnych do produkcji energii dajeokoło 50% całkowitej ilości uwolnionego azotu. Szereg działań zalecono w sektorze rolniczym,który jest ważnym źródłem azotu, mających na celu zmniejszenie o połowę emisji amoniakudo roku 2000. Szwedzki parlament przyjął na początek za cel zmniejszenie do roku 1995 emisjiNOx o 30% w porównaniu z rokiem 1980.Wreszcie Szwecja przyjęła dalekosiężne działania dotyczące freonów (CFCs): do końca 1994roku miało nastąpić niemal całkowite ograniczenie użycia tych związków.Wielu ekspertów uważa za niemożliwe zamknięcie istniejących przedsiębiorstw we wschod−niej części regionu Bałtyku, nawet jeśli stosowane tam technologie są przestarzałe a ich stansanitarny nie spełnia niezbędnych wymagań pod względem ograniczenia SO2, NOx, CFCs itp.(ang.: CFCs – ChloroFluoroCarbons – przyp. tłum.). Zmiany przyjdą stopniowo. Od 1991 rokuLitwa wprowadziła weryfikowany corocznie przejściowy standard dopuszczalnego zanieczysz−czenia (ang.: TAP – Temporary Allowable Pollution) dla zanieczyszczeń powietrza i wody.Ruch komunikacyjny jest głównym i narastającym źródłem zanieczyszczenia powietrza. Ilośćposiadaczy samochodów w zachodniej Europie zwiększyła się ponad czterokrotnie w porównaniuz latami 50. Dzisiaj średnio na 1 000 mieszkańców przypada 350 samochodów. Średnia ilośćsamochodów we wschodniej Europie jest mniejsza niż 100 aut na 1 000 mieszkańców. Instru−menty ekonomiczne są ważnym sposobem uporania się z emisjami z tych ruchomych źródełzanieczyszczenia. W Szwecji zróżnicowanie podatków ze sprzedaży benzyny ołowiowej i bez−ołowiowej wprowadzono w 1986 roku. W roku 1987 i 1988 podatki od sprzedaży nowych samo−chodów odpowiadających standardom emisji na rok 1989 zostały obniżone w porównaniu z do−datkowym kosztem katalizatora. Nowe, lekkie autobusy i ciężarówki odpowiadające standardom

Page 317: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

dotyczącym emisji spalin na rok 1992 były już dotowane zanim jeszcze weszły do produkcji.Właściciele samochodów mieli możliwość otrzymania dotacji jeśli zamontowali w swoim samo−chodzie katalizator. Poczynając od roku 1989 dostępne są dotacje środowiskowe na pokryciepołowy kosztów odnowienia silników Diesla w ciężkich autobusach w celu zmniejszenia emisjispalin. Wzrósł podatek od benzyny oraz podatek od kilometra dla pojazdów z silnikiem Diesla.W roku 1991 nałożono opłatę na emisję dwutlenku węgla.Strategie służące zmniejszeniu skutków dla środowiska wywołanych przez sektor transportowyobejmują lepsze gospodarowanie zasobami energii, bardziej wydajne planowanie i szereg tzw.zabiegów technicznych. Obejmują one na przykład: czystsze paliwa, paliwa alternatywne (np. al−kohol do autobusów lokalnych i transportu towarów), bardziej wydajne systemy spalania w silni−kach i nową technologię silników (wykorzystujące biomasę jako paliwo, energię elektryczną itp.).

3.3. Wprowadzenie gospodarki ściekamiMorze Bałtyckie podobnie jak i wody przybrzeżne, jeziora i rzeki są dzisiaj zanieczyszczoneprzez nawozy i toksyczne zanieczyszczenia organiczne.Zakłady bielenia celulozy uwalniają szereg trwałych chlorowanych związków organicznych,które są szkodliwe dla ryb morskich i całych ekosystemów. Komisja Helsińska wezwała do ogra−niczenia ilości zrzutów o połowę pomiędzy 1987 a 1995 rokiem, ale nie jest to działanie wystar−czające. Na dłuższą metę wprowadzanie trwałych toksycznych związków organicznych do morzamusi być powstrzymane. W Szwecji celulozownie i producenci chemikaliów w różnych innychsektorach przemysłu są obecnie pod szczególnym nadzorem.W celu zmniejszenia problemu eutrofizacji Bałtyku niezbędne jest usunięcie z wód ściekowychzarówno fosforu jak i azotu. Fosfor można usunąć różnymi metodami z których najczęstsząjest metoda chemicznego strącania. Usunięcie azotu metodą biologicznej denitryfikacji jest aktu−alnie wprowadzane w oczyszczalniach ścieków. W Szwecji program zmniejszenia ilości azotuwchodzi do realizacji we wszystkich oczyszczalniach wzdłuż wybrzeża.W większości krajów zawartość fosforanów w detergentach nie jest regulowana przez oficjalnespecyfikacje chociaż istnieje wiele nieoficjalnych uzgodnień pomiędzy władzami i producentami.Odnośnie składników odżywczych w ściekach celem było ograniczenie ich ilości do poziomu z 1950roku najdalej do roku 1995. W omawianym regionie woda gruntowa jest stosunkowo dobrejjakości ale zakwaszenie, eutrofizacja i inne formy zanieczyszczeń nieustannie psują jakość wódpowierzchniowych.Usprawnione oczyszczanie ścieków w krótkim czasie przywróci czyste rzeki i plaże, jednak w nie−znacznym stopniu poprawi to stan Morza Bałtyckiego. Decydujące znaczenie będzie miało rów−nież zaopatrzenie w dobrej jakości wodę pitną wielu krajów w regionie Bałtyku. W całym tymregionie wprowadzane są duże programy budowy oczyszczalni ścieków. Na skalę regionalnąwysiłki te jak oszacowano będą kosztowały niemal 20 miliardów ECU w okresie 20 lat. Działaniate opisano poniżej pod programami HELCOM.

3.4. Rolnictwo i leśnictwoRolnictwo jest kluczowym sektorem w polityce ochrony środowiska ze względu na jego znaczeniew polityce zagospodarowania gruntów i ochrony przyrody oraz z powodu negatywnego wpływubiocydów i nadmiernej ilości substancji odżywczych. Dostawy wody słodkiej w całym regioniepogarszają się z powodu spływu owych substancji z terenów uprawnych do wód powierzchnio−wych. Polska ze swoim znacznym zużyciem wody jest prawdopodobnie najbardziej dotkniętatym problemem. Spływ azotu do wód gruntowych i studni stanowi także problem zdrowotnyna przykład w Danii i na Litwie. W latach 60. ponad 75% wszystkich nasion używanychw szwedzkim rolnictwie zaprawiano rtęcią a DDT był szeroko stosowany jako pestycyd. Po wy−kryciu pod koniec lat 60., że stosowanie DDT jest szkodliwe, w latach 70. wprowadzono zakazjego używania w Europie Zachodniej. Stosowano go nadal aż do końca lat 80. w NRD i w Związku

Page 318: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Radzieckim. Preparaty zawierające rtęć stosowane do zaprawy nasion zaprzestano używać jużw latach 60. a szereg chlorowanych węglowodorów służących zwalczaniu owadów, nieco później.Obecnie tak zwane biocydy nowej generacji, używane do zwalczania chwastów, ulegają biode−gradacji, nie zawierają chloru i są bardzo wydajne. Jednakże ich wyjątkowa toksyczność dlaroślin wciąż stanowi problem.Z powodu większej lub mniejszej, skrajnej specjalizacji we współczesnym rolnictwie, czy tow produkcji roślinnej, czy zwierzęcej, nawóz pochodzący z farm zwierzęcych nie może być wy−korzystany na polach uprawnych, gdzie preferowane są nawozy sztuczne. Rolnictwo tradycyjnew którym składniki odżywcze zawarte w nawozie i moczu zatrzymywane są w glebie i wyko−rzystywane, dając możliwość odejścia od rolnictwa chemicznego i powrotu do ekologicznej upra−wy i hodowli, nie zostało przyjęte. Zamiast tego azot i fosfor z pól przedostają się do otaczającegoje środowiska. W ten sposób rolnictwo odpowiada za więcej niż połowę składników odżywczychdocierających do Bałtyku.W Szwecji nałożono opłaty na nawozy sztuczne (10 centów/kg azotu i 20 centów/kg fosforu) i napestycydy. Te ekonomiczne instrumenty zmuszają użytkowników do poniesienia pewnych kosz−tów środowiskowych, do których prowadzi użycie tego rodzaju związków. Wpływy z tego tytułudostarczają funduszy do badań w dziedzinie rolnictwa i dotacji dla rolników za działania ekologicznena przykład zmniejszające zakwaszenie lub chroniące cenne krajobrazy i naturalne pastwiska.Norwegia wprowadziła zarówno opłaty regulacyjne na chemikalia jak i opłaty środowiskowe w ce−lu zmniejszenia zużycia nawozów sztucznych i pestycydów. Uzyskane tą drogą fundusze umożliwiająfinansowanie ulepszeń w rolnictwie służących poprawie stanu środowiska. Finlandia wprowadziłaopłaty na nawozy sztuczne, natomiast w Danii opłatą administracyjną objęte są pestycydy.Działania zmierzające do zmniejszenia spływu składników odżywczych z terenów rolniczychbyły szeroko dyskutowane przez odpowiednią grupę specjalną w ramach HELCOM (ang.:HELCOM – Helsinki Commission czyli Komisja Helsińska; dalsze objaśnienia w Rozdziale 4– przyp. tłum.) ale nie przedstawiła ona żadnych bezpośrednich zaleceń. Jednakże Szwecja jużpodjęła pewne działania na swoim zachodnim wybrzeżu z powodu eutrofizacji Cieśniny Katte−gat. Na obszarze tym wymagane jest stosowanie poplonu w czasie zimy w celu złagodzenia skut−ków ograniczonej uprawy roślin, rozbudowanej hodowli zwierząt i używania nawozów sztucz−nych. Poplon zatrzymuje składniki odżywcze w glebie pomiędzy sezonami wegetacyjnymi. Poczy−nając od 1995 farmy na tym obszarze nie powinny mieć więcej niż półtorej sztuk bydła na hektar.W wyniku tego wielu farmerów zostało zmuszonych do zmniejszenia pogłowia bydła niemalo 50%, co jest niezwykłe we współczesnym świecie.Zaledwie od niedawna w niektórych krajach funkcjonują przepisy odnośnie genetycznie mody−fikowanych roślin, zwierząt i mikroorganizmów. Jak dotąd ich wykorzystanie w rolnictwie jestograniczone. W Niemczech protesty przeciwko zastosowaniu nowoczesnej biotechnologii w ho−dowli zwierząt, poprzez na przykład użycie hormonów zwierzęcych, zostały szeroko nagłośnione.Dania, Polska i Litwa są silnie uzależnione od rolnictwa (zobacz zestawienia danych) produ−kującego na eksport, ale wszystkie kraje w regionie Bałtyku, włącznie z Finlandią, nie tylkosą samowystarczalne pod względem żywności ale produkują jej nadwyżki.Spośród wszystkich dziedzin gospodarki sektor rolniczy jest najbardziej kontrolowany, z uwagina skomplikowany system dotacji. Kompleksowe działania zmierzające do zniesienia kontrolipaństwowej nad rolnictwem są w toku, co szczególnie w wielu krajach UE jest źródłem protestówze strony rolników. W Polsce utrata tradycyjnego wsparcia ze strony państwa w procesie prze−chodzenia do gospodarki rynkowej również stwarza problemy. W Szwecji zniesienie opieki rzą−dowej prowadzi do poważnej zmiany a konsekwencją tego będzie fakt, że około 20% terenówrolniczych zostanie wykorzystanych do innych celów.Lasy w północnej części regionu Bałtyckiego stanowią kolejne źródło spływu substancji orga−nicznych do Morza Bałtyckiego, chociaż ma ono znacznie mniejsze znaczenie. Głównymi za−grożeniami dla lasów są wycinanie i zakwaszenie.

Page 319: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

3.5. Polityka energetyczna i elektrownie jądroweSpalanie paliw kopalnych, ropy importowanej ze Środkowego Wschodu lub z Morza Północnegoi węgla z południowej Polski i Wschodnich Niemiec stanowi główne źródło energii w regionieBałtyku. Stan ten z pewnością będzie trwał przez długi czas chociaż podjęto już wysiłki zmie−rzające do zmniejszenia zależności od paliw kopalnych.Istotne zmiany w polityce energetycznej nastąpią w najbliższych latach zwłaszcza w krajachwschodnich. Znaczny import ropy i gazu ziemnego z dawnego Związku Radzieckiego do Pol−ski, Estonii, Łotwy i Litwy już się zmniejszył i musi być jakoś zastąpiony. Najprawdopodobniejdoprowadzi to do zwiększenia importu ropy z innych źródeł a tym samym zwiększy ruch tan−kowców na Bałtyku.

Energia atomowa stanowi główne źródło elektryczności w tym regionie. Szwecja ma 12 reak−torów, Finlandia 4, okręg Petrsburski 4 (w Sosnowym Borze), Litwa 4 (Ignalino) i WschodnieNiemcy 4 (Greifswald). Na Ukrainie Czernobyl ze swoimi 3 czynnymi reaktorami znajduje sięw pobliżu regionu Bałtyku. Reaktory w Europie wschodniej należą do starszego i mniej bez−piecznego typu, większość z nich to reaktory typu RBMK jak te w Czarnobylu. Ponadto w Pal−diskach w północnej Estonii znajdują się wojskowe instalacje nuklearne dostarczające oczysz−czonego plutonu do broni jądrowych.W Szwecji 60% energii elektrycznej powstaje w elektrowniach jądrowych a na Litwie i w rejo−nie St. Petersburga 50% dostarczanej energii wytwarzane jest w elektrowni jądrowej. Jednakżeze względów bezpieczeństwa oraz trudnościami ze składowaniem odpadów pojawia się tendencjado odchodzenia od energetyki jądrowej.

Ryc. 3 Elektrownie atomowe (grubsze koła) na obszarze zlewni Bałtyku.Cieńsze koła oznaczają elektrownie konwencjonalne.

Page 320: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Szwecja przyjęła program zaprzestania korzystania z energii jądrowej do roku 2010. W 1991 r.władze niemieckie już zamknęły elektrownię w Greifswaldzie. Parlament Ukraiński zdecydowałzatrzymać wszystkie bloki elektrowni atomowej w Czernobylu do końca 1993 roku (W roku1996, kiedy powstało tłumaczenie powyższego tekstu wszystkie 3 reaktory w Czernobylu jesz−cze pracowały – przyp. tłum.). Działa tam specjalny program eliminujący skutki wypadkuw Czernobylu w 1986 roku. Aby jednak zamknąć reaktory zarówno w Szwecji jak i regioniewschodnim, konieczne jest oszczędzanie energii i/lub znalezienie alternatywnych jej źródeł.Kwestia bezpieczeństwa energii jądrowej jest obecnie organizowana na płaszczyźnie współ−pracy międzynarodowej. Szwedzki inspektorat energii jądrowej współpracuje z G–24 (grupauprzemysłowionych krajów zachodnich) i UE nad programem wspomagającym, którego celemjest uzyskanie pełnej informacji na temat produkcji energii, jej zużycia, środowiska i bezpie−czeństwa oraz udzielanie pomocy każdemu krajowi w podjęciu samodzielnej decyzji dotyczącejjego aktualnej sytuacji. Współpracuje również nad programami koordynacyjnymi dotyczącymioceny bezpieczeństwa różnych typów reaktorów. Te starania obejmują Ignalino na Litwiei Sosnowy Bór w St. Petersburgu. Pomiędzy elektrownią w Ignalinie i elektrownią w Barsebäckw południowej Szwecji została nawiązana specjalna współpraca.Czynione są starania w celu rozwinięcia władz sprawujących kontrolę oraz prawodawstwa abyw przedsiębiorstwach energetycznych wykształcić odpowiednią kulturę pracy opartą na kom−petencji i bezpieczeństwie a także wypracować zasady gospodarki odpadami jądrowymi, np.w pracach z rudami uranu w Sillamäe w Estonii. Grupa G–24 planuje również wspomóc finan−sowo najpilniejsze prace nad zabezpieczeniem elektrowni aby stworzyć warunki do zaplano−wania i wykonania w nich długoterminowych rozwiązań. Alternatywą są olbrzymie inwestycjena zabezpieczenia lub też zamknięcie elektrowni w celu zainwestowania w nowe zakłady wytwa−rzające energię.

Energia wodna stanowi istotne źródło energii w północnej Szwecji i Finlandii. Jednakże dużetamy i zbiorniki wodne wybudowane przy elektrowniach powodują zaburzenia naturalnego bie−gu rzek co prowadzi do negatywnych skutków dla środowiska. Z tego względu programy środo−wiskowe zrezygnowały z sugestii aby rozszerzyć wykorzystanie energii wodnej. Szwedzki par−lament zdecydował nie rozwijać sieci hydroelektrowni ze względu na ochronę przyrody.W Polsce na Wiśle istnieją dwie duże hydroelektrownie w Rożnowie i we Włocławku. Duży pro−gram stworzenia 18 hydroelektrowni wzdłuż całej Doliny Wisły aktualnie został w Polsce zam−knięty ze względu na ochronę przyrody. Sugestia władz radzieckich aby zbudować hydroelektro−wnię i dużą tamę na Daugawie (Zachodniej Dźwinie) na Łotwie została odrzucona w latach 80.Przedsięwzięcia służące oszczędzaniu energii w celu zachęcenia do bardziej wydajnego jej wy−korzystania są pilnie potrzebne we wszystkich krajach regionu. Polityka cenowa nie jest wy−starczająca, chociaż często sugeruje się, że jeśli ceny energii odzwierciedlać będą całkowite kosztyjej dostarczenia, doprowadzi to optymalnego poziomu inwestowania w poprawę wydajności jejwykorzystania. Badania w których porównano sektory mieszkaniowe Danii i Szwecji nie wyka−zały znaczącej różnicy w efektywności wykorzystania energii pomimo faktu, że od ponad 10 latceny elektryczności dla odbiorców indywidualnych w Danii są dwukrotnie wyższe niż w Szwecji.

3.6. Ochrona przyrodySzwedzka Agencja Ochrony Środowiska twierdzi, że najpoważniejsze zagrożenie dla przyrodyi biologicznej różnorodności stanowią zakwaszenie, osuszanie, eutrofizacja i zanieczyszczaniejezior, rzek i terenów podmokłych, a także zubożenie krajobrazów i zaniechanie tradycyjnychmetod uprawy i hodowli. Aby ochronić naturalne zasoby i różnorodność rozwój musi być zrówno−ważony, nie zakłócający zdolności regeneracyjnych tych zasobów. W leśnictwie hasłem na przy−szłość powinno być zarządzanie uwzględniające różne interesy i praktyki, które uwzględniająwarunki danego miejsca i większą uwagę poświęcają ochronie przyrody.Powinny istnieć ograniczenia dotyczące wykorzystania obcych gatunków i inżynierii genetyczneja melioracja powinna być zakazana w południowej i centralnej Szwecji. Należy usprawnić

Page 321: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

rejestrowanie utraty azotu z gleb leśnych a cenne kompleksy leśne i te które stanowią środowiskożycia gatunków zagrożonych wyginięciem powinny znaleźć się pod ochroną. Plan zakłada po−dobne reguły dla rolnictwa – ochronę siedlisk, ograniczenia melioracji i utraty azotu przywrócenieterenów podmokłych na osuszonych terenach rolniczych i dotacje zachęcające do tradycyjnegogospodarowania terenami rolniczymi.Ostatnio Dania przyjęła nowe prawo o ochronie przyrody i nowy plan dotyczący jakości wody.Na Litwie „Kompleksowy Program Ochrony Przyrody” został przyjęty w 1985 roku. Trwająprace nad Prawem Ochrony Środowiska. Głównymi zadaniami tego prawa jest zapewnieniew pełni ekologicznej odbudowy środowiska, ograniczenie ujemnych skutków aktywności czło−wieka, zagwarantowanie prawa obywateli do zdrowego, bezpiecznego i czystego środowiska,jak również zachowanie typowych litewskich krajobrazów, biologicznej różnorodności, wydzie−lonych obszarów i ekosystemów. Jest to konieczne aby osiągnąć następujące cele: system stan−dardów i ograniczeń uwzględniających ochronę środowiska, mechanizm ekonomiczny wykorzy−stania zasobów naturalnych i ochrony środowiska, systemy tworzenia prawodawstwa w za−kresie ochrony środowiska, jak również środki monitorowania i kontroli oraz strukturasterowania administracyjnego.Na Łotwie WWF (ang.: WorldWide Fund for Nature – Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody,dawniej World Wildlife Fund) współpracuje od roku 1990 z rządem i niezależnymi organiza−cjami ochrony przyrody (Litewski Fundusz Ochrony Przyrody, dawniej Gandra Fond) aby do−konać inwentaryzacji przyrody i ustalić plan ochrony przyrody na Łotwie. Obejmuje to np. cennelasy bagienne i inne tereny podmokłe, które powinny być chronione jako rezerwaty lub parkinarodowe. Ambicją rządu jest wyłączyć z eksploatacji nie mniej niż 15% powierzchni kraju.Pierwsza wersja prawa ochrony przyrody zawierała np. około 300 obszarów zasługujących naochronę, co zostało przedstawione łotewskiemu rządowi we wrześniu 1992 roku.

W październiku 1991 roku członkowie Parlamentów Europy spotkali się naMiędzynarodowej Konferencji Rady Północy w Osloi jednomyślnie zgodzili się na deklarację końcową.

Podkreślili w niej potrzebę m.in.:

● ściślejszej współpracy europejskiej we wszystkich aspektach polityki energetycznej;● kontynuacji bieżącej strategii energetycznej krajów europejskich, zmierzającej do osiągnięcia

większego stopnia niezależności od importowanej ropy, zmniejszenia emisji powodujących zmia−ny klimatyczne na skalę globalną i ograniczenia ilości oraz dalszego rozprzestrzeniania plutonupo świecie;

● przetestowania wszystkich strategii według kryterium ich długoterminowego zastosowania;● bardziej konkurencyjnego i efektywnego europejskiego rynku energii – szczególnie elektryczności

i gazu ziemnego;● podejścia zorientowanego na dostawę („supply oriented”) i końcowe wykorzystanie („end–use”)

przy rozstrzyganiu o wyborze strategii energetycznej;● technologicznej odnowy systemów energetycznych (wytwarzanie, przesyłanie, ostateczne wykorzy−

stanie) w całej Europie, szczególnie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, jako części istot−nego procesu ekonomicznej przebudowy i poprawy stanu środowiska;

● rozważenia konsekwencji jakie wystąpią w społeczeństwach oraz na rynkach pracy w wynikuekonomicznej i ekologicznej restrukturyzacji w całej Europie, a szczególnie w krajach EuropyŚrodkowej i Wschodniej;

● włączenia się wszystkich krajów europejskich w szybkie sfinalizowanie globalnej konwencji doty−czącej zmiany klimatu oraz ścisłej współpracy dla wprowadzenia jej w życie;

● dokładnego i pilnego wprowadzenia wszystkich regionalnych i globalnych porozumień dotyczącychwpływu energii na środowisko, oraz przyjęcia zasady efektywności kosztowej (ang.: principle ofcost–effectiveness) przy ustalaniu krajowych zobowiązań w przyszłych międzynarodowych porozu−mieniach w tej dziedzinie.

Page 322: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

4.WSPÓŁPRACA W RAMACH

KONWENCJI HELSIŃSKIEJ

4.1. Konwencja Bałtycka i HELCOM 1974 i 1992W 1974 roku Dania, Finlandia, Niemiecka Republika Demokratyczna, Republika FederalnaNiemiec, Polska, Szwecja i Związek Radziecki podpisały w Helsinkach Konwencję o OchronieŚrodowiska Morskiego Rejonu Bałtyku, zwaną też Konwencją Bałtycką (lub Helsińską)(ang.: The Convention on the Protection of the Marine Environment of the Baltic Sea Area).Konwencja ta nie była bynajmniej pierwszą jaką podpisano w tamtych latach. Jednak conajistotniejsze miała ona charakter regionalny i uwzględniała szereg różnych rodzajów zanieczy−szczeń. Od strony technicznej traktowała ona o zanieczyszczeniach pochodzenia lądowego,zanieczyszczeniu powodowanym przez statki, składowaniu odpadów, obejmowała takżezwalczanie zanieczyszczeń (oczyszczanie), kontrolę (monitoring) i ocenę stanu środowiska. Takawspółpraca pomiędzy Wschodem a Zachodem była, jak na tamte czasy, również niezwykła.Konwencja formalnie weszła w życie w maju 1980 r. Organem kierowniczym Konwencji jestKomisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku – inaczej Komisja Helsińska (w skrócieHELCOM). HELCOM jest organizacja międzyrządową. Poszczególne rządy wyznaczają swo−ich przedstawicieli do Komisji, przeważnie specjalistów z departamentów do spraw środowi−ska lub agencji ochrony środowiska, którzy spotykają się co roku w Helsinkach. Poczynając od1980 r. co cztery lata odbywają się spotkania na szczeblu ministerialnym. Sekretariat Komisjirezydujący w Helsinkach stanowi małą organizację, w skład której wchodzą sekretarz oddziału,sekretarz ds. środowiska i sekretarzgrupy specjalnej (ang.: Task Force)oraz ich asystenci. Sekretariat kolek−tywnie podlega krajom członkowskim.W obrębie Komisji znajdują się 4 komi−tety: ds. środowiska, ds. morskich, ds.zwalczania oraz ds. technologii.HELCOM niemal corocznie opracowujezalecenia dotyczące różnych zagrożeńśrodowiskowych. Zazwyczaj zalecenietakie przygotowywane jest przez takzwany kraj wiodący, który najczęściejjuż je wypełnił. Wszystkie rekomenda−cje HELCOM przyjmowane są jedno−myślnie przez wszystkie kraje, a nietylko przez większość z nich. Jedynymidokumentami potwierdzającymi ichrealizację są raporty rządowe. Nieistnieje prawo środowiskowe, które byweryfikowało przestrzeganie owychzaleceń a i one same mają jedynie cha−rakter doradczy i nie są prawnie obo−wiązujące.

EC EXPERTS

Komisja HelsiñskaHELCOM

GrupaspecjalnaHELCOM

�Task Force�

GRC

LEXOrganpomocniczy Organ

pomocniczy

Seminaria, sympozja, zebrania robocze, nieoficjalne spotkania specjalistów

BMCC

EC MORS

CC CHEM

Komitet d/s Zwalczania

Komitet d/s Technologii

Komitetd/s Morza

Komitet d/s �rodowiska

CCTC MCEC

EstoniaDania

FinlandiaNiemcyPolskaRosja

Szwecja

TC POINT

TC DIFFEC EGAP

MC REFAC

MC AIR

7 pañstw nadba³tyckich:

EC EXPERTS

Ryc. 4 Struktura organizacyjna Sekretariatu HELCOM.

Page 323: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Ważnym odcinkiem pracy HELCOM jest nadzorowanie sytuacji środowiska na obszarze zlewnibałtyckiej i sporządzanie raportów. Dzięki temu od uczestniczących krajów zebrano duże ilościdanych na temat sytuacji środowiska na tym obszarze. Informacja ta w postaci serii raportówzostała udostępniona wszystkim zainteresowanym stronom.W 1990 r. podjęto rewizję konwencji i w kwietniu 1992 r. strony podpisały nową jej wersję. NowaKonwencja bierze pod uwagę wszystkie wody w regionie Bałtyku, nawet wody wewnętrzne,które wcześniej nie znalazły się w polu zainteresowania Konwencji.W następstwie zmian zachodzących w Europie Wschodniej, do kwietnia 1992 nowe kraje stająsię sygnatariuszami Konwencji Bałtyckiej. Są to Rosja, Estonia i Litwa, podczas gdy NRDoczywiście przestało być sygnatariuszem. Wkrótce potem traktat podpisała również Łotwanatomiast Białoruś, Ukraina, Czechy i Słowacja, mimo że znajdują się na obszarze zlewni, nieczynią starań aby podpisać konwencję.Konwencja Bałtycka z kwietnia 1992 roku jest nieco dokładniejsza w porównaniu z tą z 1974 r.,gdyż na przykład zakłada wymóg stosowania najlepszych technologii jakie są dostępne, czyteż zaleca aby umawiające się strony stosowały zasadę ostrożności, tj. podejmowały środki pre−wencyjne tam, gdzie istnieje powód do przypuszczeń, że substancje lub energia wprowadzona,pośrednio lub bezpośrednio, do środowiska morskiego może stwarzać zagrożenie dla zdrowiaczłowieka, niszczyć żywe zasoby i ekosystemy morskie, niweczyć piękno lub wpływać na innewłaściwe wykorzystanie morza i jego zasobów, nawet jeśli nie ma rozstrzygającego dowodu naistnienie przyczynowego związku pomiędzy wprowadzonymi czynnikami a domniemanymiskutkami.

HELCOM W ZARYSIE

HELCOM Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku – Komisja HelsińskaKONWENCJA podpisana w 1974 r., wprowadzona w życie w 1980 r., Podpisana przez wszystkie sie−

dem nadbrzeżnych państw Morza Bałtyckiego: Danię, Finlandię, Niemiecką RepublikęDemokratyczną, Republikę Federalną Niemiec, Polskę, Szwecję i ZSRR.

CEL: Chronić Morze Bałtyckie przed zanieczyszczeniami pochodzącymi ze wszystkich możliwychźródeł

STRUKTURA ROBOCZA: Komisja: przewodniczący zmieniany co 2 lata;Komitety: ds. Środowiska, ds. Morskich, ds. Zwalczania oraz ds. Technologii,Grupy robocze – doraźnie zwoływane grupy ekspertów, spotkania nieformalne, seminaria,sympozja, działania w roli Kraju Wiodącego

SEKRETARIAT: Sekretarz Wykonawczy: Fleming Otzen;Pracownicy: Zawodowi Sekretarze (ds. Środowiska, Morskich, Technologii) i Asystenci.Mannerheimintie 12A, SF–00100 Helsinki, Finlandiatel.: # 358–0–602366, tlx: 125105, fax: # 358–0–644577

DECYZJE: Jednomyślne zalecenia HELCOM, Deklaracja Ministerialna w 1988PUBLIKACJE: Baltic Sea Environment Proceedings

BIBLIOGRAFIA: Bibliografia HELCOM (dane od 1970 r.), obsługa bezpośrednia (on–line): baza danych „BALTIC”w DAFA, Swedish Environment Protection Agency, Library and Documentation Section;S–17185 Solna, tel.: (#46 8) 7991000, fax: (#46 8) 292382, tlx: 11131 ENVIRON S

GROMADZENIE DANYCH: Dane Monitoringu Morza Bałtyckiego (od 1979 r.), dane o zanieczyszczeniach przeno−szonych powietrzem, emisjach, substancjach radioaktywnych, uwalnianiu zanieczysz−czeń, dane o zanieczyszczeniach pochodzących z obszarów miejskich, zakładów prze−mysłowych i przynoszonych wraz z wodami rzek; Analiza i ocena danych.

WSPÓŁPRACA Międzyrządowe organizacje o charakterze obserwatorów:MIĘDZYNARODOWA: CEC, ECE, IAEA, IBSFC, JCES, IMO, IOC, OSCOM/PARCOM, UNEP, WHO/EURO, WMO1,

pozarządowe organizacje obserwatorskie: Greenpeace International(CEC – Komisja Wspólnot Europejskich, ECE – Europejska Komisja Gospodarcza, IAEA – Międzynaro−dowa Agencja Energii Atomowej, IMO – Międzynarodowa Organizacja Morska, IOC – MiędzyrządowaKomisja Oceanograficzna, UNEP – Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych, WHO/EURO– Europejskie Biuro Regionalne Światowej Organizacji Zdrowia, WMO – Światowa Organizacja Meteoro−logiczna – przyp. tłum.).

Page 324: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Umawiające się strony przyjmują zasadę, że płaci ten, który zanieczyszcza, oraz zapewniająodpowiedni pod względem naukowym sposób pomiarów i obliczeń wielkości emisji do atmosferylub wody zarówno ze źródeł punktowych jak i rozproszonych. Posłuży to ocenie stanu środowiskana obszarze Bałtyku oraz sprawdzeniu czy realizowane są postanowienia Konwencji.Inne ważne zmiany znalazły się w artykule 15, traktującym o ochronie przyrody i różnorodno−ści biologicznej w oparciu o szerszą definicję aniżeli ta zamieszczona w starej Konwencji z 1974.Jako aneks do tej Konwencji zamieszczono również wykaz substancji i pestycydów szkodliwych,zagrażających i objętych zakazem stosowania. Nadal jednak najważniejszym zadaniem pozo−staje koordynowanie działań podejmowanych we wszystkich krajach zlewiska Bałtyku.

4.2. Deklaracje Bałtyckie„Witamy nowy klimat zrozumienia i współpracy pomiędzy krajami na obszarze Morza Bałtyc−kiego, stwarzający możliwość wykorzystania zasobów w celu ochrony środowiska Morza Bał−tyckiego, między innymi dzięki zmniejszonej potrzebie wydatków zbrojeniowych”.Powyższe zdanie jest cytatem pochodzącym z Deklaracji Bałtyckiej, podpisanej we wrześniu1990 r. w Ronneby (Szwecja) przez szefów rządów i wysokich przedstawicieli politycznych kra−jów Bałtyckich, Norwegii, Republik Czeskiej i Słowackiej oraz przedstawiciela Komisji WspólnotEuropejskich. Wspomniani prominenci w 19 paragrafach zadeklarowali swoje stanowcze zdecy−dowanie do podejmowania w przyszłości wysiłków na rzecz środowiska aby zapewnić takąodbudowę ekologiczną Bałtyku, która umożliwi samoodbudowę środowiska morskiego i zacho−wanie jego równowagi ekologicznej. W deklaracji stwierdza się, że program tej odbudowy opierasię na konkretnych planach narodowych, a pewne kluczowe elementy należy zacząć wprowadzaćjeszcze przed rokiem 1993:● Ograniczyć tak szybko jak tylko możliwe emisje szkodliwych substancji (związków toksycz−

nych, trwałych, ulegających bioakumulacji, metali ciężkich i substancji odżywczych (Cho−dzi oczywiście o substancje mineralne znajdujące się w nawozach sztucznych – przyp. tłum.)do poziomów, które pozostają w zgodzie z przywróconą równowagą ekologiczną, wprowadzającjako pierwszy krok istniejące zobowiązania umawiających się stron Konwencji aby w okresie1987–1995 zmniejszyć emisje tego typu związków o połowę;

● Wymagać stosowania najlepszych spośród dostępnych technologii we wszystkich istotnychgałęziach przemysłu (np. przemyśle chemicznym, celulozowo–papierniczym, produkującymnawozy sztuczne) i popierać budowę i usprawnianie oczyszczalni ścieków komunalnych;

● Obniżyć emisję zanieczyszczeń powietrza z pojazdów silnikowych, statków, zakładów prze−mysłowych itp.;

● Zintensyfikować współpracę w zakresie nauk o środowisku i sprzyjających środowisku technologii;● Zastosować zasadę ostrożności, tj. podjąć skuteczne działanie w celu uniknięcia potencjal−

nie szkodliwego oddziaływania substancji, które wykazują trwałość, toksyczność i łatwośćakumulowania się w organizmach żywych;

● Rozwinąć program w zakresie ochrony przyrody;● Popierać i ułatwiać rozwój kontaktów międzyludzkich w regionie Bałtyku na wszystkich płasz−

czyznach;● Współpracować w ulepszaniu instrumentów prawnych i norm technicznych dotyczących

systemów transportu;● Przygotować wspólną inicjatywę popierającą prace nad ogólnoświatowym porozumieniem

w sprawie nowych wymagań dotyczących rozwiązań konstrukcyjnych dla tankowców, któreograniczały by wycieki ropy powstające wskutek kolizji lub osiadania na mieliźnie;

● Zachęcać do wytężonej współpracy w zakresie nadzorowania powietrza;● Popierać przyszłe wielostronne i dwustronne współdziałania handlowe i finansowe;

W ostatnim punkcie zaleca się aby spotkania odbywały się na szczeblu ministerialnym w od−powiednich odstępach czasowych w celu sprawdzenia jak przebiega realizacja podjętych przezkomisję decyzji i zaleceń.

Page 325: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

4.3. Grupa Specjalna i Długofalowy Wspólny ProgramUczestnicy konferencji w Ronneby postanowili, że należy wypracować Wspólny Całościowy Pro−gram dla Morza Bałtyckiego w celu zachowania tego akwenu. Program ten powinien się opieraćna narodowych planach dostarczonych przez poszczególne kraje położone w obrębie zlewiskaBałtyku. W celu osiągnięcia maksymalnej skuteczności program ustali priorytety i poczyni re−komendacje odnośnie finansowania działań na obszarze zlewni jako całości i tym samymumożliwi skupienie wysiłków tam, gdzie są one najbardziej potrzebne. Uczestnicy zdecydowalinastępnie aby niezwłocznie utworzyć w obrębie Komisji Helsińskiej Grupę Specjalną (ang.: TaskForce) wysokiego szczebla w celu koordynacji i uzupełniania analiz prowadzonych dla różnychczęści Morza Bałtyckiego, oraz przygotowania wspólnego całościowego programu. Program tenbył gotów do zatwierdzenia przez ministrów w kwietniu 1992 r.Długofalowy Wspólny Program obejmuje, zgodnie z deklaracją, zarówno działania prewencyjne,promujące racjonalne korzystanie ze środowiska Bałtyku, jak i działania naprawcze korygującedziedzictwo środowiskowej degradacji. Program będzie również wspierał rozwój odpowiedniejpolityki środowiskowej oraz prawodawstwa, promował stosowanie bodźców ekonomicznychzachęcających do działań sprzyjających środowisku, wzmacniał możliwości instytucjonalne orazzasoby ludzkie i zwiększał lokalne możliwości finansowania działań na rzecz środowiska.

GRUPA SPECJALNA HELCOMCzłonkami Grupy Specjalnej HELCOM są wszystkie Umawiające się Strony Komisji Helsińskiej (Dania, Estonia,Finlandia, Niemcy, Polska, Rosja i Szwecja), Republiki Czeska i Słowacka, Łotwa, Litwa, Norwegia i KomisjeWspólnot Europejskich (CEC).Instytucje finansowe uczestniczące w Konferencji Morza Bałtyckiego, tj. Europejski Bank Rozbudowy i Rozwoju(EBRD), Europejski Bank Inwestycyjny (EIB), Północny Bank Inwestycyjny (NIB) i Bank Światowy zostały łączniezaproszone do grupy specjalnej aby analizować finansowe i inne wymagania oraz określać i przygotowywać pro−jekty inwestycyjne oraz działania towarzyszące dla różnych części Morza Bałtyckiego.Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa w Bałtyku uczestniczyła jako obserwator. Do grupy specjalnej należątakże organizacje pozarządowe. Greenpeace International, Światowy Fundusz na rzecz Przyrody (WWF) orazKoalicja Czysty Bałtyk (CCB) miały możliwość wyrażenia swoich opinii odnośnie wstępnej wersji studium przed−projektowego oraz wstępnej wersji Wspólnego Całościowego Programu Działań na Rzecz Środowiska (ang.: JointComprehensive Environmental Action Programme). WWF nadal prowadzi specjalne badania nad rolą podmokłychterenów w naturalnym oczyszczaniu zanieczyszczonych wód zanim dotrą one do Bałtyku.

WSTĘPNE STUDIA PRZEDPROJEKTOWE

Długofalowy Wspólny Program zawiera siedem takich studiów. Obejmują one:● Wpływ zanieczyszczeń pochodzących z Karelii, regionu St. Petersburga i Estonii na Zatokę Fińską. Studium

to zostało bezpośrednio zamówione i sfinansowane przez Fińskie Ministerstwo Środowiska razem z Pół−nocnym Bankiem Inwestycyjnym jako równoległą agencją wykonawczą,

● Zatoka Ryska i Dorzecze Daugawy oraz Wybrzeże Litewskie i Dorzecze Niemna. Te dwa projekty ufundowa−ły Dania i Szwecja wspólnie z Północnym Bankiem Inwestycyjnym jako agencją wykonawczą,

● Region Kaliningradu i Dorzecze Pregoły. Opiera się on na finansowaniu z Nordic Project Fund (NOPEF) zapośrednictwem Północnego Banku Inwestycyjnego jako agencji wykonawczej, oraz z Norwegii poprzez jejTrust Fund w Europejskim Banku Rozbudowy i Rozwoju,

● Dorzecze Wisły, które odprowadza wody z środkowej i wschodniej Polski, części Białorusi i Ukrainy orazpółnocnych części Słowacji. Finansowanie pochodzi z Danii i Szwecji wspólnie z Bankiem Światowym jakoagencją wykonawczą,

● Dorzecze Odry, które odprowadza wody z części Niemiec, Czech i zachodniej Polski. Finansowanie zapew−nia Komisja Wspólnot Europejskich a Europejski Bank Inwestycyjny jest agencją wykonawczą,

● Wybrzeże Bałtyku w Północnych Niemczech. To studium jest finansowane z funduszy państwowych i takisam sposób realizowane.

Page 326: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Przez pierwsze 5 lat badania fi−nansowane były z dotacji o łą−cznej wysokości ok. 5 milionówECU, udzielonych przez Wspól−notę Państw Europejskich, Da−nię, Niemcy, Nordycki ProjektFunduszu Eksportu (NoPEF),Norwegię, Szwecję i ŚwiatowyFundusz Przyrody (oddziałszwedzki).Prowadząc do 1992 r. studiaprzedprojektowe Program okreś−lił działania niezbędne do zwa−lczenia zanieczyszczeń w obrę−bie 132 „gorących punktów”(ang.: hot spots) czyli obiektówszczególnie uciążliwych dlaśrodowiska (zob. Ryc. 5). Spo−śród nich 47 oznaczono jako”gorące punkty pierwszorzęd−nego znaczenia” i na nich sku−piono przede wszystkim uwagępodczas realizacji pierwszejfazy programów inwestycyj−nych (lata 1993–1997).Z kolei Grupa Specjalna spo−śród wspomnianych 132 obiek−tów określiła 98 zadań w „klu−czowych gorących punktach”,z czego 47 dotyczy obiektówszczególnie uciążliwych, zloka−lizowanych w Rosji, Estonii,Łotwie, Litwie, Białorusi, Ukra−inie, Polsce oraz RepublikachCzeskiej i Słowackiej. Pozostałe34 zadania do realizacji dotycząobiektów położonych w Danii, Finlandii, Niemczech i Szwecji. Ich wykonania podjęły sięwspomniane kraje a ich koszt oszacowano na 1,5 mld ECU.Zwalczanie zanieczyszczeń uwalnianych ze źródeł punktowych dotyczyć będzie „gorących obsza−rów”, na których występują poważne problemy środowiskowe, gdzie zanieczyszczenie ma naj−większy wpływ na Morze Bałtyckie i obszar jego zlewiska i podjęte działania przyniosą naj−większą poprawę w stosunku do poniesionych nakładów inwestycyjnych.Skupienie określonych inwestycji i innych działań zmierzających do kontroli punktowych źródełzanieczyszczeń obejmuje:● racjonalizację zużycia wody i usprawnienie sieci wodnej;● oczyszczanie ścieków komunalnych i przemysłowych połączone z odpowiednim oczyszcza−

niem wstępnym ścieków przemysłowych w systemach kombinowanych;● środowiskowa kontrola obiektów przemysłowych o bezpośrednim zrzucie zanieczyszczeń

(np. produkcja papieru i celulozy, przemysł chemiczny, platerowanie);● kontrolę jakości powietrza w wybranych źródłach stacjonarnych;● gospodarkę stałymi i groźnymi dla środowiska odpadami, obejmującą także ich wytwarza−

nie i składowanie.

Ryc. 5 Rozmieszczenie „gorących plam” oznaczonych przez GrupęSpecjalną HELCOM.

Page 327: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Zwalczanie rozproszonych źródeł zanieczyszczeń, szczególnie pochodzących z rolnictwa, leś−nictwa, transportu oraz produktów zawierających substancje zagrażające środowisku, któremogą być składowane na składowiskach lub spalane w specjalnych piecach, będzie promowaneprzez bardziej skuteczną regulację, systemy zachęty i zwiększoną dostępność wydajnych i nisko−nakładowych technologii gospodarowania zasobami środowiska. W celu usprawnienia monito−ringu i lepszego zrozumienia zmian i oddziaływań zachodzących w regionie Bałtyku wspieranebędą wzmożone badania stosowane oraz wymiana informacji na temat środowiska fizycznego,chemicznego i biologicznego regionu.Wspomniany program będzie wspierał opracowanie całościowych projektów dla obszarów wraż−liwych na zakłócenia równowagi środowiskowej, włączając w to duże laguny przybrzeżne i ob−szary podmokłe. Jego celem będzie również rozwijanie szerokiego i samodzielnego zaplecza,wspierającego wprowadzanie w życie działań programu.W czasie pierwszej fazy programu inwestycyjnego obejmującego lata 1993–97 nakreślono czterynajważniejsze priorytety inwestycyjne:(a) systemy zagrożenia i pomocy. Natychmiastowe wsparcie jest niezbędne aby uporać się

z niedoborem odczynników chemicznych, części zamiennych i części zapasowych wymaga−nych dla nieprzerwanego funkcjonowania i utrzymania urządzeń zaopatrzenia i uzdatnia−nia wody oraz oczyszczalni ścieków na Białorusi, w Estonii, Łotwie, Litwie, Rosji i Ukrai−nie. Skuteczne systemy ostrzegania i działania na wypadek zagrożenia niezbędne są nagłównych rzekach i portach tego regionu.

(b) usprawnienia w kombinowanych systemach oczyszczania ścieków komunalnych i prze−mysłowych. Główną korzyścią tych przedsięwzięć jest zmniejszenie ilości organicznychzanieczyszczeń docierających do Bałtyku i wód przybrzeżnych.1. skompletować niedokończone i niesprawne urządzenia oczyszczające;2. zainstalować lub ulepszyć wstępne oczyszczanie w zakładach przemysłowych;3. zlikwidować niekontrolowane spływy ścieków do środowiska;4. rozszerzyć i usprawnić bezpieczne usuwanie osadów ściekowych

(c) racjonalna kontrola zanieczyszczeń przemysłowych. Zamiast rozwiązywać problemy przy−słowiowego końca rury lub komina każdy dział przemysłu należało by ocenić w celu wyło−nienia ekonomicznie konkurencyjnych i żywotnych przedsiębiorstw. Dalej należało by prze−prowadzić kontrolę środowiskową a następnie opracować dla każdego zakładu całościowąstrategię modernizacji produkcji i modernizacji pod kątem ochrony środowiska.

(d) zwalczanie zanieczyszczeń pochodzących z sektora rolniczego.

Wprowadzenie projektów adresowanych do 29 priorytetowych „gorących punktów” tak komu−nalnych jak i przemysłowych, dla których dostępne są odpowiednie dane, powinno – jak sięszacuje – zmniejszyć BZT1 o 300 000 ton rocznie, samego azotu o 33 500 ton, a fosforu o 8 200ton. Obejmowało by to szacunkową roczną redukcję z 19 takich „kluczowych gorących źródeł”,położonych w basenach Wisły i Odry, sięgającą do 160 000 ton, oraz redukcję z 10 „gorącychźródeł” znajdujących się w Rosji, Estonii, na Litwie i Łotwie o dodatkowe 140 000 ton BZT, 10 000ton azotu i 1 700 ton fosforu. Nie było możliwym dokładne obliczenie o ile łącznie zmniejszyłysię, w wyniku odpowiednich działań, spływy pochodzenia rolniczego.

4.4. Koszty i finansowanie programuPełna realizacja kompleksowego, długoterminowego Programu pochłonie, jak się szacuje, przy−najmniej 18 miliardów ECU w przeciągu 20 lat. Wspomniane 132 „gorące punkty” wymagająprzedsięwzięć, obejmujących punktowe i rozproszone źródła zanieczyszczeń na obszarzezlewiska Bałtyku, których koszt ocenia się na około 10 miliardów ECU.Niezbędne są także analizy realności wykonania najbardziej priorytetowych projektów w celudokonania uzgodnień finansowych. Wyliczono, że będą one kosztować co najmniej 30 milionówECU. Dalej, rządy odpowiednich krajów we wschodniej i południowej części regionu będą musiały

Page 328: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

ponieść znaczące koszty własne w postaciodpowiedniego zaplecza materialnego, usługi zaangażowania zasobów ludzkich w celurozwinięcia i przeprowadzenia właściwejpolityki i niezbędnych reform prawnych,zaplecza instytucjonalnego, planowania orazinicjatyw programowych.Implikacje odnośnie finansowania Programusą niepokojące. Centralnie planowane gospo−darki krajów Europy Środkowej i Wschodniejprzechodzą obecnie okres gwałtownej trans−formacji, który na krótką metę ograniczył ichzdolność kredytową oraz zmniejsza możliwo−ści wytwarzania dóbr i usług. Gwałtownypopyt na podstawowe towary takie jakenergia, żywność i leki niewątpliwie utrudnifinansowanie Programu przez pewien czas.Ponadto niektóre kraje, mogące być poten−cjalnymi sponsorami, przeżywają okresprzedłużonej recesji gospodarczej. Wrazz upływem czasu rozwijające się młode gos−podarki rynkowe powinny jednak być w sta−nie przejąć na siebie coraz większy udziałw finansowaniu Programu.Początkowo jednak istotne znaczenie ma jego finansowanie z różnorodnych źródeł obcych, w tymw dużej mierze w postaci pożyczek z międzynarodowych instytucji finansowych np. dwustronnegofinansowania przez kraje, które uznają za opłacalne wspieranie Programu, oraz przez sektor pry−watny w ramach wspólnych przedsięwzięć (joint ventures), które unowocześnią przemysł w EuropieŚrodkowej i Wschodniej oraz dostarczą sprzętu i usług niezbędnych dla oczyszczenia środowiska.Powodzenie Programu wymaga pozyskania nowych źródeł finansowych.

MORZE BAŁTYCKIE –WSPÓLNY RAPORT CAŁOŚCIOWY

Program Działań Środowiskowych

Podsumowanie szacunkowych nakładów inwestycyj−nych na „gorące punkty” przez poszczególne kraje

Kraj Koszty(miliony ECU)

1 Szwecja 451,02 Finlandia 424,73 Rosja 1 077,84 Estonia 1 555,05 Łotwa 427,36 Litwa 512,07 Rosja (obw. Kaliningradzki) 319,28 Białoruś (dane niepełne) 31,09 Polska 4 043,0

10 Czechy i Słowacja 113,611 Niemcy 360,012 Dania 312,513 Norwegia 0,0

Szacunkowy łączny koszt 9841,1

Page 329: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

CYTATY Z WYPOWIEDZI

SZEFÓW DELEGACJI I OBSERWATORÓW

(kwiecień 1992)

Poniższe cytaty wybrano z wypowiedzi udzielonych w czasie spotkaniaKomisji Helsińskiej w kwietniu 1992,

aby zilustrować cele oraz idee wyrażone przez uczestniczące kraje.

Czechosłowacja: To, jak szybko będziemy w stanie poprawić istniejącą sytuację w dużym stopniu zależy od uzyskanegowsparcia finansowego.Podzielamy troskę Krajów Nadbałtyckich o przywrócenie środowiska Bałtyku, nie tylko ze względu na ratowanie MorzaBałtyckiego ale w celu polepszenia zdrowia całej naszej Planety. Oto dlaczego naszym obowiązkiem jest włączenie sięw realizację postanowień Konwencji.

Dania: Dania intensywnie pracuje nad rozszerzeniem działania Konwencji na obszar całego zlewiska. Żałuję, że niebyło możliwe wprowadzenie w tekście Konwencji bardziej wyraźnego zapisu dotyczącego czystszej technologii. Prio−rytet i kolejność zastosowania różnych narzędzi zostały pominięte.

Finlandia: My w Finlandii uważnie przeanalizujemy potrzebę wzmocnienia naszego programu gospodarki wodneji ochrony wód i podejmiemy wszystkie dalsze kroki, do których wzywa Program Działań na rzecz Środowiska. Będzie−my również ściśle współpracować z naszymi sąsiadami.

Łotwa: Naukowcy i eksperci z Łotwy od samego początku aktywnie uczestniczą we wprowadzaniu w życie zadańKonwencji Bałtyckiej z 1974 r. Jednakże szereg bardzo istotnych kwestii, np. szkody wywołane przez oddziały armiiokupanta oraz wpływ na wody oraz tereny przybrzeżne, ograniczał nasz rzeczywisty udział.

Litwa: Sądzimy, że zasady tworzenia budżetu powinny zostać zrewidowane w niedalekiej przyszłości, poczynając odPNB lub niektórych innych reguł.Aktualnie sytuacja, w której wszystkie umawiające się strony wnoszą równy wkład do budżetu, jest zbyt dużym obcią−żeniem dla niepodległych od niedawna państw takich jak Łotwa, Estonia i Litwa.

Niemcy: Na skutek istnienia obszernego prawa federalnego dotyczącego ochrony środowiska oraz aktualnej realiza−cji 10–punktowego Programu Ochrony Morza Północnego i Bałtyku nam już udało się osiągnąć znaczne ograniczeniepoziomu zanieczyszczeń, szczególnie jeśli chodzi o ścieki komunalne pochodzące z obszaru Szlezwig–Holsztyna. RządFederalny już przyjął lub jest w trakcie zawierania umów dwustronnych, dotyczących ochrony środowiska, z wielomakrajami dawnego bloku wschodniego i wyraża chęć udostępnienia swoich ekspertyz w tej dziedzinie.

Norwegia: Chociaż Norwegia nie jest państwem nadbałtyckim, podzielamy troskę krajów najbardziej dotkniętychproblemami zanieczyszczeń, określonymi przez Program Działań, dostrzegamy ponadto pozytywne skutki jakie dlaMorza Północnego mają przedsięwzięcia wprowadzone na obszarze Bałtyku.

Polska: Od szeregu lat Polska czyni nieustanne wysiłki w celu powstrzymania zanieczyszczeń kierowanych początkowodo rzek, a następnie, wraz z nimi do Bałtyku.

Pomimo tych działań oszacowano, że potrzeba około 15 lat aby zmniejszyć ilości tych zanieczyszczeń, kierowanychobecnie do Bałtyku z obszaru Polski, o 50% w odniesieniu do wskaźnika BZT5

1, azotu i fosforu.

Szwecja: W ubiegłym roku parlament szwedzki przyjął za cel ograniczyć do roku dwutysięcznego wydzielanie zanie−czyszczeń przemysłowych do tego stopnia aby nie powodowały one żadnej szkody dla środowiska. Obecnie rząd dysku−tuje nad różnymi działaniami ekonomicznymi aby zmniejszyć zużycie chloru.Żaden z nas nie może ignorować faktu, że poważnym zagrożeniem dla środowiska Bałtyku są odpady wojskowe.Szwecja zaleca aby rządy poszczególnych państw upewniły się, że ich władze wojskowe przestrzegają ścisłych normśrodowiskowych podczas przeróbki niebezpiecznych odpadów.

Europejska Wspólnota Gospodarcza: Nadal będziemy nadawać duże znaczenie naszemu udziałowi w ważnej dzia−łalności Grupy Specjalnej oraz Długofalowym Wspólnym Programie dla Morza Bałtyckiego.Europejski Bank Rozbudowy i Rozwoju:Z punktu widzenia zarówno ograniczenia zanieczyszczenia i ilości substancjiodżywczych jak również obniżenia kosztów i zwiększenia efektywności w stosunku do poniesionych nakładów przyinwestycjach służących kształtowaniu środowiska, musimy przestawić nasze spojrzenie z wylotu rury lub komina nasamo źródło odpadów.

Europejski Bank Inwestycyjny: Obecnie wyzwaniem jest zamiana dobrze przeprowadzonej pracy na konkretnedecyzje i działania. Mogą w tym pomóc eksperci i organizacje międzynarodowe ale ich rola będzie ograniczona. Niemogą oni zastąpić ostatecznej odpowiedzialności, jaka spoczywa na poszczególnych krajach ani zobowiązań ich rządówdo podjęcia i wprowadzenia w życie niezbędnych działań instytucjonalnych lub finansowych.

Bank Światowy: Bank Światowy wierzy, że głównymi kryteriami przy ustalaniu priorytetów politycznych i inwesty−cyjnych powinny być ludzkie zdrowie, skutki ekologiczne oraz żywotność ekonomiczna. Rządy współpracujących państwstaną przed trudnymi wyborami właściwego zagospodarowania skąpych zasobów finansowych oraz koniecznością roz−ważnego ustalenia wyraźnych priorytetów w oparciu o te kryteria.1 Biochemiczne Zapotrzebowanie Tlenu – wskaźnik ogólnego zanieczyszczenia środowiska wodnego łatwo rozkładającą się materią organiczną,określający ilość tlenu (w ml/l wody lub ścieków) zużywanego w procesie mineralizacji tej materii. Czas inkubacji jest różny ale najczęściejwynosi 5 dni (120 godzin), stąd wskaźnik BZT5. Dla wód naturalnych jego wartość nie powinna przekraczać kilku ml/l wody, natomiast dlaścieków może przekraczać nawet kilkaset ml O2 (przyp. tłum.).

Page 330: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

5.OD ZORGANIZOWANEJ PRZYJAŹNI

DO WSPÓŁPRACY RZĄDOWEJ

5.1. Dyplomacja obywatelskaW następstwie zmian, jakie zaszły w Europie Wschodniej znacząco wzrosły możliwościwspółpracy i zawiązywania więzów przyjaźni wzdłuż i wszerz Bałtyku. Nawiązane zostałykontakty pomiędzy różnymi ludźmi, grupami, organizacjami, włącznie z pozarządowymi, orazrządami państw. Szereg spośród tych organizacji stawia sobie jako główny cel środowisko i jegoochronę. Pozostałe także włączają kwestie środowiskowe do swoich programów gdy omawiająróżne rodzaje współpracy odnośnie Morza Bałtyckiego. Do nich należą związki zawodowe,kościoły, organizacje religijne, różnorodne sieci i kluby jak np. Rotary Club, Lions Club itp.Nowo otwarte linie promowe, które łączą kraje po różnych stronach Bałtyku, przewożą rzeszeturystów, ciekawych zobaczenia krajów, które przez długi czas były niedostępne.Wiele miast i miejscowości nawiązuje ścisłą współpracę międzynarodową w ramach tzw. „miastbliźniaczych” (ang.: „sister towns”) Taki związek ma oczywiście różny charakter, w zależnościod potrzeb i kompetencji zaangażowanych miast. Czasem polega on jedynie na wymianiekulturalnej, ale są przykłady bardzo konkretnej współpracy technicznej, np. dotyczącejoczyszczania ścieków, lub wymiany doświadczeń w dziedzinie zarządzania.Jako konkretny przykład współpracy można podać ochotniczą pracę nurków na rzecz środowi−ska Bałtyku, prowadzoną w 15 stacjach nadbrzeżnych. Ich praca jest zorganizowana w ramachFunduszu Öresund z Południowej Szwecji i polega na filmowaniu dna morskiego, pomiarachzawartości tlenu w strefach dennych wód przybrzeżnych itp. Istnieje również ścisła współpracaz uniwersytetami w Gdańsku i Szczecinie a planuje się dalsze jej rozszerzenie. Te działaniawspierane są przez Uniwersytet w Lund i szwedzkie oddziały Klubu Rotary.W tej części opracowania można znaleźć przykłady różnorodnej współpracy na wielu poziomach,poczynając od formalnych porozumień pomiędzy rządami przez wszystkie szczeble w dół (lubw górę!) aż do pojedynczego człowieka. Znalezienie środków na ten cel jest kwestią silnej wolii pewnej wyobraźni. Poniżej przedstawione zostaną różne formy tej współpracy. ProgramUniwersytetu Bałtyckiego, w którym i ty już uczestniczysz, jest jedną z nich. Ten projekt jestpionierską pracą na rzecz konkretnej edukacji w zakresie środowiska ale miejmy nadzieję, żeprzyczyni się on również do lepszego zrozumienia pomiędzy ludźmi.

5.2. Rządy – Rada Północyi współpraca w zakresie środowiska

Główną organizacją współpracy na szczeblu rządowym w obrębie Morza Bałtyckiego jestKomisja Helsińska, opisana w jednym z poprzednich rozdziałów. Istnieją także możliwościwspółpracy na innym forum, jak np. Rada Północy. Ponadto część bałtyckich krajów zachodnichstworzyło organizacje, które z własnych środków budżetowych wspierają finansowo projektyna rzecz ochrony środowiska w Europie Wschodniej. Niektóre z tych funduszy są znacznei sięgają 200 milionów ECU rocznie.Rada Północy została założona w 1952 r. aby promować współpracę pomiędzy parlamentamii rządami Danii, Islandii, Norwegii i Szwecji. W 1955 przyłączyła się do niej Finlandia. Delegacjez Wysp Owczych, Grenlandii i Wysp Alandzkich wchodzą w skład delegacji duńskiej i fińskiej.

Page 331: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Rada składa się z 87 wybiera−nych członków. Rada Północypodejmuje inicjatywy, działaw sferze doradczej, pobudzawspółpracę pomiędzy krajamiczłonkowskimi i śledzi jej prze−bieg. Organami Rady Północysą Zjazd Plenarny, Prezydiumi stałe komitety.Rada Północy Ministrów zosta−ła założona w 1971 r. jako orga−nizacja dla współpracy pomię−dzy rządami krajów północnych.Rada Ministrów przedkładawnioski na sesjach Rady Półno−cy, przeprowadza zalecenia Ra−dy, przedstawia jej raporty do−tyczące wyników współpracyi posiada wyłączną odpowie−dzialność za pracę w różnychsektorach. W zależności od poruszanych spraw Rada Ministrów spotyka się w różnym składzie.Zainteresowanie przystąpieniem do Rady Północy wyraziły rządy Estonii, Łotwy i Litwy. Ucze−stniczyły one, w charakterze obserwatorów, w spotkaniach, które odbyły się w 1991 i 1992r.Program Środowiskowy Krajów Północy dotyczy problemów zmian klimatycznych, zanieczy−szczeń przenoszonych drogą powietrzną, zanieczyszczeń morza, odpadów stałych i procesówodzysku, chemikaliów i ochrony przyrody. Program zajmuje się również wypracowywaniemkierunków działań oraz badaniami i rozwojem. Na początku lat 90. Rada Północy Ministrówzachęciła badaczy do wysłania listów intencyjnych do Środowiskowego Programu BadawczegoKrajów Północnych 1993–1997 (ang.: Nordic Environmental Research Program – przyp. tłum.),dysponującego 25 milionami duńskich koron rocznie. Na program składają się trzy części: ba−dania zmian klimatycznych, współpraca badawcza w regionie Bałtyku w zakresie środowiskaoraz warunki społeczne niezbędne dla realizacji polityki środowiskowej.

5.3. Programy Narodów Zjednoczonych – UNEP i IUCNONZ od czasu swego powstania w 1945 r. stanowi ważne forum międzynarodowe dla współpracyw zakresie ochrony środowiska. Ten aspekt pracy ONZ nabrał znaczenia w 1972 r. po Konfe−rencji w Sztokholmie. Zapoczątkowano wtedy UNEP czyli Program Środowiskowy NarodówZjednoczonych (ang.: United Nations Environmental Program).Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych (ang.: IUCN, czyli Interna−tional Union for Conservation of Nature and Natural Resources) została założona w 1948 r.przez UNESCO. Jest to unia suwerennych państw, agencji rządowych i organizacji pozarzą−dowych skupiająca się na inicjowaniu i promocji, opartych na naukowych podstawach, działań,które zapewnią zachowanie naturalnego środowiska człowieka. Jest to niezależna, międzyna−rodowa organizacja posiadająca status doradczy z ECOSOC (ang.: Economic and Social Councilczyli Rada Gospodarcza i Społeczna ONZ – przyp. tłum.) i szeregiem innych specjalistycznychagencji ONZ. Współpracuje ściśle z wieloma międzyrządowymi organizacjami, szczególnieUNESCO, FAO i UNEP, z którymi tworzy „Grupę Ochrony Ekosystemów” (ang.: „EcosystemsConservation Group”). Utrzymuje także ścisłą współpracę w WWF, Światowym FunduszemPrzyrody (ang.: World Wide Fund for Nature). WWF wyodrębnił się z IUCN kilkanaście latwcześniej.

Ryc. 6. Uczestnicy północno–bałtyckiego interdyscyplinarnego kursu His−toria Środowiska Bałtyku. Badania terenowe w Tuiu na wyspie Saare−maa, Estonia [Foto: Rein Välme].

Page 332: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

5.4. Uniwersytety i Akademie –długa tradycja internacjonalizmu

Współpraca międzynarodowa jest głównym zobowiązaniem uniwersytetów i akademii nauko−wych na całym świecie. Pomimo poważnych trudności, istniała ona pomiędzy zachodnima wschodnim regionem Bałtyku także w czasach komunistycznych,. Obecnie powiązania nauko−we znacznie się rozszerzyły a Uniwersytet Bałtycki jest tego dobrym przykładem. Wiele spo−śród zainicjowanych ostatnio projektów dotyczy zagadnień środowiskowych. W ramach tychprojektów mieszczą się sympozja, międzynarodowe programy badawcze oraz działania eduka−cyjne. Na przykład Szwedzka Akademia Nauk zorganizowała w 1991 r. sympozjum na tematśrodowiska i zdrowia w regionie Bałtyku.Wspólnota Europejska wspiera te wysiłki poprzez obszerny program edukacyjny, pod nazwąTEMPUS, który od 1989 r. finansuje współpracę pomiędzy uniwersytetami krajów Wspólnotyi Polski, a od 1991 także Rosji, Estonii, Łotwy i Litwy. TEMPUS wspomaga programy wymianystudentów w ramach wielu dyscyplin naukowych.Konferencja Rektorów z Krajów Bałtyckich (ang.: The Baltic Rectors’ Conference) została utwo−rzona w 1989 r. w celu ożywienia współpracy pomiędzy uniwersytetami w tym regionie. Obecnieuczestniczy w niej około 50 uczelni. Zjazdy organizowane są corocznie. W 1991 r. konferencjęw Gotlandii zorganizował Uniwersytet w Lund. Ważnymi zagadnieniami były współpraca w za−kresie ustawodawstwa na rzecz środowiska, edukacji w dziedzinie ekologii i usprawnienia ko−munikacji w regionie.Dużym programem współpracy, stworzonym przez Konferencję Rektorów Uniwersytetów Eu−ropejskich, która odbyła się w Warszawie w 1988 r., jest Copernicus – Zespołowy Program w Eu−ropie dla Badań Przyrody i Przemysłu poprzez Zespołowe Badania Uniwersyteckie(ang.: COoperative Program in Europe for Research on Nature and Industry through Coopera−tive University Studies – przyp. tłum.). Jest to niezależny projekt współpracy dla uniwersytetówz krajów europejskich. W ramach programu Copernicus istnieje pilotażowy projekt o nazwieBaltic Copernicus, nastawiony na wyższą edukację i badania w trzech dziedzinach: gospodarkaekologiczna, prawo ochrony środowiska, oraz środowisko a zdrowie. Celem tego projektu jest,aby wszystkie instytucje akademickie w regionie Bałtyku zaangażowały się w prace ogranicza−jące zagrożenia dla środowiska. Dotychczas przeprowadzono kurs dla badaczy w zakresie gos−podarki ekologicznej. Projektem kieruje Morskie Centrum Uniwersytetu Sztokholmskiego.Istnieje spora liczba programów badawczych, w których uczestniczy kilkanaście uniwersytetówregionu Bałtyku. Jednym z przykładów jest PACT (Techniki fizyczne, chemiczne, matematycznei biologiczne stosowane w archeologii) oraz jego interdyscyplinarny północno–bałtycki kurs po−dyplomowy „Historia Środowiska w Regionie Bałtyku”, wspierany przez Uniwersytet Sztok−holmski, Estońską Akademię Nauk i Radę Sieci Naukowych Europy. W programie tym badasię procesy paleoekologiczne, zachodzące w przyrodzie, z wykorzystaniem pyłku, igieł drzewszpilkowych i glonów krzemionkowych. Aktualnie istnieje także intensywna współpraca z Litwąi innymi krajami północnymi: Norwegią, Finlandią i Danią. Od rozpoczęcia kursu we wrześniu1991 r. uczestnicy spotkali się na kursach terenowych i praktycznych zarówno w Estonii jaki w Szwecji. W 1993 r. współpraca objęła także Łotwę, rejon St. Petersburga, północną częśćPolski i Niemiec. Celem tego kursu jest umożliwienie młodym pokoleniom naukowców–przy−rodników i socjologów oraz humanistom znalezienia wspólnego języka podczas pracy terenowej,intensywnych kursów, warsztatów, wyjazdów szkoleniowych, stypendiów podyplomowych. Pier−wsza publikacja ukazała się jako PACT – Rada Europy i jej program Dziedzictwa Przyrody i Śro−dowiska w Regionie Bałtyku – tom 37: „Estonia: Przyroda, Człowiek i Dziedzictwo Kulturowe”,który stanowi wprowadzenie do takiego interdyscyplinarnego podejścia w Estonii.

Page 333: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

5.5. Organizacje pozarządowe – Fundusz Ochrony DzikichZwierząt, Greenpeace i towarzystwa ochrony przyrody

Organizacja pozarządowa powinna posiadać jakieś oficjalne uznanie, np. status obserwatoraw ONZ lub innych organizacjach rządowych.WWF czyli Światowy Fundusz na rzecz Przyrody rozrósł się do rangi głównej organizacji podej−mującej działania na rzecz ochrony przyrody na świecie. Od kilkunastu lat WWF prowadzitakże duży program w regionie Bałtyku.● W Estonii WWF od 1990 r. współpracuje z Estońskim Funduszem Ochrony Przyrody (Ees−

timaa Looduse Fond, w skrócie ELF) wspierając rozwój tej organizacji (pracownicy, sprzęt,itp.) oraz inicjując projekty terenowe, mające na celu rozpoznanie obszarów cennychz przyrodniczego punktu widzenia i tym samym wartych ochrony, na przykład obszarówpodmokłych. WWF opracowuje również plan ochrony przyrody w Estonii, pomagając rozwinąćnowe ustawodawstwo dla ochrony przyrody, inwentaryzując bagna i plany oczyszczenia dla„alvar” – regionów na wyspie Sarema.

● Na Łotwie WWF współpracuje od 1990 roku z rządem i z niezależnymi organizacjami ochronyprzyrody (Łotewski Fundusz Ochrony Przyrody, dawniej Gandra Fond) w celu przeprow−adzenia inwentaryzacji przyrody i ustalenia planu jej ochrony na Łotwie. Obejmuje ona np.cenne lasy bagienne i inne tereny podmokłe, które powinny być chronione jako rezerwatylub parki narodowe.

● Na Litwie WWF współpracuje z Litewskim Funduszem Ochrony Przyrody (LGF). Współpracata dotyczy pomocy organizacyjnej, inwentaryzacji zamkniętych dawniej terenów wojskowychi badanie delikatnych zbiorowisk twardego dna morskiego poza litewskim wybrzeżem.

● W Polsce WWF włączył się już w roku 1989 w ochronę kompleksu bagien w dolinie Biebrzy,około 200 km na północny–wschód od Warszawy. We współpracy z polskimi władzamii organizacjami pozarządowymi opracowano plan dla tego regionu w celu ochrony prawdz−iwych skarbów przyrodniczych doliny. Plany przewidują, że region ten stanie się parkiemnarodowym (Biebrzański Park Narodowy powstał w 1993 roku – przyp. tłum.).

● W Finlandii WWF oraz rząd fiński podjęły inicjatywę aby tymczasowo powstrzymać wyci−nanie pierwotnego „Rosyjskiego Lasu” w Karelii. Zamiast tego Finlandia, Rosja i fiński oddziałWWF inwentaryzują regiony wzdłuż granicy fińsko–rosyjskiej.

WWF wraz z innymi organizacjami środowiskowymi jest aktywny w Coastwatch EuropeNetwork czyli Europejskiej Sieci Obserwacji Wybrzeży. Jej celem jest podniesienie świadomościpublicznej odnośnie zasobów przybrzeżnych, zwrócenie uwagi na zagrożenia dla wybrzeża,badanie i doradztwo w zakresie prac rekultywacyjnych i ochronnych. Celem jest również po−moc społecznościom wybrzeża w aktywnym zaangażowaniu się na rzecz ochrony swojego śro−dowiska, zebranie możliwie dużej ilości podstawowych danych o stanie europejskiej liniibrzegowej pozwalających na bezpośrednie porównywania pomiędzy krajami, przechowywaniei analiza tych danych w celu ich wykorzystania w racjonalnym gospodarowaniu zasobamiprzybrzeżnymi i ustalaniu kierunków monitoringu, a także wspomaganie interdyscyplinarnejedukacji środowiskowej zarówno w szkołach jak i poza nimi. Wspomniana sieć szczególniechętnie widzi w swoich szeregach w charakterze inspektorów przedstawicieli społeczności lo−kalnych.Koalicja Czysty Bałtyk (Coalition Clean Baltic – CCB) stanowi sieć pozarządowych organizacjiśrodowiskowych na obrzeżach Morza Bałtyckiego. Nowa świadomość powagi i między−narodowego charakteru problemów środowiskowych, jak również otwarcie krajów EuropyWschodniej stworzyły nowe podstawy dla współpracy pomiędzy organizacjami środowiskowymiw tym regionie. W 1990 Towarzystwa Ochrony Przyrody w Finlandii i Szwecji podjęły wspólnąinicjatywę zwołania różnych grup w celu omówienia strategii rozwoju i zacieśnienia współpracypomiędzy organizacjami pozarządowymi. W jej następstwie utworzono w Helsinkach sieć CCB,w skład której wchodzi 15 organizacji członkowskich.

Page 334: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

Koalicja Czysty Bałtyk stawia so−bie następujące cele:● Zbieranie i rozprowadzanie in−

formacji o problemach środowi−skowych w regionie Bałtyku

● Zbieranie i rozprowadzanie in−formacji o spotkaniach i konfe−rencjach

● Wspieranie bezpośrednich kon−taktów pomiędzy grupami i poje−dynczymi osobami

● Organizacyjne i finansowe wspie−ranie pozarządowych organiza−cji w Europie Wschodniej

● Wspieranie projektów na prośbęgrup członkowskich

● Obserwacja organizacji między−rządowych w regionie Bałtyku,ich współpracy i rozwoju orazprezentowanie propozycji i żą−dań ze strony organizacji poza−rządowych.

Ruch Greenpeace (co znaczy „zielonypokój” – przyp. tłum.) istnieje od ponad20 lat. Posiada on status obserwatoraw Komisji Helsińskiej, Radzie Północy,Międzynarodowej Komisji Wieloryb−nictwa i szeregu organizacji w ramachONZ. Ma też specjalne biuro w Bruk−seli w Belgii do obserwacji działań śro−dowiskowych w krajach WspólnegoRynku, w których Greenpeace ma stałykontakt z politykami i przedstawicie−lami sektora prywatnego. Ruch ten jestpolitycznie niezależny a jego działania są finansowane przez członkostwo wspierające oraz darowizny.W 25 krajach Greenpeace posiada ponad 4 miliony członków wspierających.Do ważnych zadań Greenpeace należy np. zwalczanie eksportu odpadów oraz sprzedaży starych, niebez−piecznych technologii krajom trzeciego świata, a także międzynarodowa kampania przeciwko stosowaniuchloru oraz ryzyku związanemu z odpadami radioaktywnymi. W regionie Bałtyku Greenpeace prowadziswoistą kampanię pod nazwą „Morze Bałtyckie – żyj lub pozwól umrzeć”.Greenkids (czyli „zielone dzieciaki” – przyp. tłum.) to młodzieżowa organizacja, która powstała w 1989 r.Jest ona zaangażowana w zbieranie faktów, rozprowadzanie informacji oraz kierowanie, poprzez rozmaitedziałania, uwagi ludzi na sprawy środowiska.

Bibliograficzna baza danych BALTIC obejmuje Morze Bałtyckie tj. wszystkie obszary morskie odZatoki Fińskiej i Botnickiej na wschodzie i północy po Bełt i Kattegat na zachodzie. BALTIC zawierareferencje dotyczące raportów (wliczając w to ‘szarą literaturę’), artykułów prasowych, książek,materiałów konferencyjnych, rozpraw itp. Uwzględnia wszystkie aspekty środowiska morskiegoregionu Bałtyku, na przykład ekologię, faunę i florę, rybołówstwo, hydrografię, zanieczyszczenia,wpływ na środowisko, badania, planowanie oraz działania administracyjne. BALTIC powstał podauspicjami HELCOM z udziałów przygotowanych przez siedem państw członkowskich.

Łącząc się w sieci PRZEZ1 Morze Bałtyckie

ACROSS zapewnia komunikację pomiędzy organizacjami poza−rządowymi a mieszkańcami w regionie Bałtyku. Komunikacjata często przebiega za pomocą telefonów, modemów i kompu−terów osobistych. Dostarcza połączenia do poczty elektronicz−nej i możliwości konferowania pomiędzy mieszkańcami i sto−warzyszeniami w krajach wokół Morza Bałtyckiego. ACROSSjest włączony w NordNet, która jest jedną z kilkunastu wzajem−nie połączonych, niedochodowych sieci komputerowych, stwo−rzonych przez organizacje pozarządowe na całym świecie. Otokilka przykładowych komunikatów, pojawiających się w tej sieci:● Załoga ekologicznej łodzi rybackiej „Anton” z Aarhus informu−

je o planowanej podróży po Bałtyku latem 1992.● Przedstawiciel Greenpeace USA udziela jak i prosi o więcej

informacji o kampaniach przeciwko planowanej budowiemostu samochodowego nad cieśniną pomiędzy Szwecją a Da−nią, o czym donoszono w konferencjach NordNetu.

● Organizator bałtyckiego spotkania Zielonych ogłasza natych−miastowe wydawanie prasy za pośrednictwem poczty elek−tronicznej oraz faksów pracujących w sieci.

Aby w tym uczestniczyć potrzebujesz linii telefonicznej, kompu−tera i modemu. W broszurze informacyjnej pisze, że prawiekażdy komputer i modem nadają się do tego celu. Ludzie nieużywający modemów mogą przysyłać teksty na dyskietce.Z krajów północnych oraz Niemiec NordNet jest dostępny przezzwykłe linie telefoniczne lub sieci danych publicznych takie jakDatapak. Połączenia z Rosji i republik bałtyckich początkowoprzebiegały za pośrednictwem Goodwin BBS w Tallinie. Podję−to również specjalne działania w celu ustanowienia połączeńz Polski. Dla różnych krajów różne są koszty ponoszone przezuczestników.1 W oryginale występuje gra słów: ACROSS to nazwa organizacji

a równocześnie może oznaczać: w poprzek, przez, na przełaj (przyp. tłum.).

Page 335: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

6.DŁUGOFALOWA PERSPEKTYWA

6.1. Rozwój regionalny – Nowa Hansa?Od najdawniejszych czasów Morze Bałtyckie stanowiło pomost pomiędzy ludźmi zamieszku−jącymi jego obrzeża. Przykładem wczesnej współpracy jest Hansa – związek miast kupieckichzałożony w XIII w., który istniał ponad 300 lat. Stracił na znaczeniu dopiero w XVI wieku, gdyumocniły się państwa narodowościowe.W czasie minionych 50 lat region był podzielony i Bałtyk stanowił raczej linię podziału międzyjego częścią zachodnią a wschodnią. Obecnie w społeczeństwach po obu stronach zachodzą ważneprzemiany. W obrębie Wspólnoty Europejskiej umacnia się idea rozwoju regionalnego. Z tej per−spektywy państwo ponownie staje się mniej znaczące. Równocześnie zachodzi przebudowapaństw narodowościowych i nasilenie nacjonalizmu wśród ponownie ustanowionych państw wewschodniej części regionu.Nowa Hansa jest obecnie używana jako przenośnia. Region Bałtyku stwarza obecnie szerokiemożliwości współpracy. Na początek realia gospodarcze i kulturowe stanowić będą podstawędla realizacji długoterminowych inwestycji między innymi w infrastrukturze służącej komu−nikacji i tym samym umocnieniu współpracy regionalnej. Sieć miast bałtyckich w istocie jużsię tworzy obejmując między innymi Kalmar w Szwecji, Rygę na Łotwie i Turku w Finlandiijako aktywnych jej uczestników.Ochrona środowiska Bałtyku jest pilnym i ważnym zadaniem, w którym współpraca regionalnajest nieodzowna. Kolejną taką dziedziną jest rozwój handlu. Liberalizacja i przejście do gospo−darki rynkowej byłych krajów socjalistycznych otwarły nowe możliwości współpracy i handlu.Kraje Europy Wschodniej stały się obiektem zainteresowania ze strony zachodnich przedsię−biorców, chętnych do stworzenia np. spółek typu joint venture. Pomyślny rozwój kontaktówhandlowych wymaga wymiany doświadczeń nie tylko w celu przezwyciężenia różnic istniejącychw kulturach zbiorowych.

6.2. Edukacja środowiskowaW wielu krajach regionu edukacja środowiskowa staje się głównym przedmiotem uwagi. Nie tylkouniwersytety zwiększają swe wysiłki aby zaoferować kształcenie w tym zakresie. Także szkołyi telewizje edukacyjne przeznaczone dla szerszej publiczności poszerzają swoje programy w tymzakresie. Kształcenie dla dziennikarstwa środowiskowego jest przykładem kluczowego efektu natym polu. Może ono obejmować na przykład biologię, ekologię, chemię, statystykę (pokazującą jakpowiązać ze sobą fakty dotyczące zdrowia i zanieczyszczenia), ekonomię, prawo w zakresie ochro−ny środowiska, historię środowiska. W byłym bloku wschodnim dopiero przez ostatnie lata dzien−nikarze mogą mówić i pisać prawdę o zniszczeniu środowiska. Z tego względu nawet zawodowi dzien−nikarze powinni przejść specjalne przeszkolenie w tym zakresie. Nauczycielami powinni być nau−kowcy i doświadczeni dziennikarze zarówno z danego kraju jak i z zagranicy.Niektóre z omówionych działań obejmują współpracę międzynarodową. Związany z UNESCOprojekt dla szkół stanowi tego przykład. Projekt Bałtycki (ang.: Baltic Sea Project, BSP) służyzmniejszeniu zagrożenia dla środowiska Bałtyku poprzez rozbudowę sieci szkół, kadry nauczy−cieli i instytucji edukacyjnych na obszarze zlewiska Bałtyku, przez stworzenie i rozwój wspól−nych programów dla celów kształcenia w zakresie ochrony środowiska, organizowanie wspól−nych działań i przedsięwzięć, publikowanie sprawozdań z Projektu (BSP Newsletter) i innych

Page 336: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

informacji. W jednym z takich sprawozdań przedstawiono litewską szkołę wyższą im. K.Donelaitisa z Kłajpedy. Szkoła prowadzi edukację środowiskową i wielu jej wychowanków kon−tynuuje studia mając ambicje zostania biologami, ekologami, fizykami i nauczycielami w za−kresie zagadnień środowiskowych.Projekt Bałtycki uwzględnia fakt, że edukacja środowiskowa jest procesem długotrwałym, którypowinien być obecny we wszystkich formach kształcenia i wszystkich dziedzinach. Jest onainterdyscyplinarna, zorientowana na rozwiązanie problemu i powinna skupić się początkowona lokalnym środowisku. Kroki jakie należy podjąć są następujące: Wiedza, Wgląd (w problem– przyp. tłum.), Podejście, Zmiana postępowania, Działanie!

6.3. „Nie ma darmowego obiadu” – rola jednostkiKtoś powiedział: „Nie ma pa−sażerów na statku zwanymZiemią, tylko załoga.” Innestwierdzenie mówi: „Nie maczegoś takiego jak darmowyobiad”, co oznacza, że wszystkoma swoją cenę, którą ktoś lubkiedyś będzie musiał zapłacić.Zbyt często cenę płaci środo−wisko. Takie stwierdzenie na−prowadza nas na rolę jednostki– w jaki sposób pojedynczykonsument może wpływać narozwój ekologiczny?Na to pytanie odpowiada CarlFolke, ekonomista handlowy,który połączył swoje studiaz biologią i uzyskał doktoratz ekologii systemów na Uni−wersytecie Sztokholmskim: „Mogę wybierać produkty, które chcę kupić, na przykład uniknąćzbędnych opakowań i zbyt silnego chemicznego proszku do prania. Mogę również próbowaćprzekonać polityków w miejscu mojego zamieszkania aby lepiej zorganizowali system usuwaniaśmieci.Jeśli chodzi o wybór produktów, to nadal istnieje dotkliwy brak wiedzy w tym względzie. Naprzykład nie jest możliwe dokładne wyliczenie ekologicznych kosztów pasty do zębów dopókinie uwzględnisz zużytej energii i surowców oraz zniszczeń w środowisku spowodowanych pod−czas produkcji pasty i zbędnego pojemnika, oraz tego co dzieje się kiedy wypluwasz pastę doumywalki (Chodzi o aktywne chemicznie składniki pasty, które nie ulegają zużyciu podczasmycia zębów i wraz z całą kanalizacją docierają w końcu do środowiska – przyp. tłum.).Nową koncepcję „od kołyski aż po grób” (zobacz Część 5 tego cyklu – przyp. tłum.) wprowadziłyniektóre przedsiębiorstwa, w których oblicza się cały proces produkcji. Innym ważnym zada−niem dla ekonomistów i ekologów jest rozważenie skutków dla środowiska przy obliczaniu pro−duktu narodowego. Produkt narodowy brutto dla danego kraju traktował do tej pory kosztybudowy szpitali czy oczyszczalni ścieków jako pozytywne, gdy tymczasem są one w istocie re−zultatem degradacji środowiska i jako takie są skutkami negatywnymi.Musimy na nowo odwołać się do intuicji, które mieliśmy, zanim jeszcze nauczyliśmy się wyko−rzystywać kopalne paliwa – węgiel i ropę. Carl Folke szczerze obawia się, że dopóki nie wyostrzysię ogólna świadomość zwykłych ludzi całe planowanie wezmą na siebie eksperci. Tymczasemto właśnie sumaryczny efekt wyborów dokonanych przez wszystkich „zwyczajnych” ludzi w os−tateczności ukształtuje przyszłość naszego Bałtyckiego domu.

Ryc. 7. Przez kompostowanie domowych odpadów a następnie ich wyko−rzystanie do uprawy np. pomidorów składniki odżywcze ponownie włączanesą w obieg a ilości odpadów znacznie maleją. Jest to przykład w jaki spo−sób środowisko zyskuje dzięki osobistemu wyborowi stylu życia [Foto: ThordNilsson, Luleå].

Page 337: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

7.PODSUMOWANIE

● W latach 70. Wprowadzono zaostrzone limity dla emisji zanieczyszczeń powie−trza w regionie Bałtyku. Skonstruowano nowe systemy usuwania i obróbkiodpadów oraz nowe oczyszczalnie ścieków. Ruch na rzecz środowiska zaistniałna scenie politycznej. Kraje zachodnie mają lepszą i czystszą technologię. Pod−wyższone standardy życia oznaczają jednakże więcej ścieków, odpadów i zwię−kszony ruch komunikacyjny. Świadomość publiczna praktycznie nierozwinię−ta.

● W Europie Wschodniej oficjalne programy ochrony środowiska przyjęto naprzełomie lat 80. i 90. Jednak centralnie planowana gospodarka, połączona zestrachem przed otwartą krytyką, uniemożliwiła powiedzenie przed końcem lat80. prawdy o zanieczyszczeniu, szczególnie tym, które powodował przemysłradziecki. We wschodniej części regionu Bałtyku tworzenie się ruchów zielo−nych szło ręka w rękę z tworzeniem się ruchów narodowej niepodległości. Kon−sumpcja indywidualna jest niska a zwykli ludzie wiedzą jak powtórnie wykorzy−stywać przedmioty.

● Zasoby energii są głównym przedmiotem troski w wielu krajach, szczególniew dawnym bloku radzieckim, gdzie wiele starych i niebezpiecznych elektrownijądrowych jest ważnym dostawcą energii elektrycznej.

● W 1974 r. Konwencja o Ochronie Środowiska Morskiego Morza Bałtyckiego(Konwencja Bałtycka lub Helsińska) została podpisana przez szereg krajówleżących w obrębie Bałtyku. Konwencja miała charakter regionalny i obejmo−wała kilkanaście rodzajów zanieczyszczeń. Agencją kierującą Konwencji jestKomisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku – Komisja Helsińska, w skró−cie HELCOM. Jej zalecenia dotyczące zagrożeń środowiskowych mają jedyniecharakter doradczy.

● Deklaracja Morza Bałtyckiego została podpisana w 1990 r. w Ronneby (Szwec−ja) i jednym z jej celów było na przykład zredukowanie emisji substancji szkod−liwych w okresie 1987–1995 o około 50% oraz zastosowanie najlepszych wzglę−dem środowiska dostępnych technologii we wszystkich ważnych gałęziachprzemysłu.

● Zadecydowano także aby w trybie pilnym przygotować Długofalowy WspólnyProgram w celu przywrócenia Morza Bałtyckiego do stanu głębokiej równowa−gi ekologicznej. Program koordynuje Grupa Specjalna wysokiego szczebla.Oprócz zainteresowanych krajów uczestniczą w nim instytucje finansowe ta−kie jak Europejski Bank Rozbudowy i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyj−ny, Północny Bank Inwestycyjny i Bank Światowy.

Page 338: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

● Poprawiona Konwencja Helsińska oraz Deklaracja zawierająca dokładniej okre−ślone i szersze cele została podpisana w kwietniu 1992 r. Nowa Konwencjauwzględnia także, wykluczone wcześniej, wody śródlądowe.

● Siedem studiów przedprojektowych przeprowadzonych w obrębie DługofalowegoWspólnego Programu wyznaczyło 132 „gorące punkty” w rejonie zlewni Bałty−ku. Obejmują one działania, których koszt oszacowano na około 10 miliardówECU. Wprowadzenie całego długoterminowego programu ma kosztować co naj−mniej 18 miliardów ECU na przestrzeni 20 lat.

● W następstwie politycznych zmian w Europie Wschodniej znacznie wzrosłymożliwości współpracy wzdłuż i wszerz Bałtyku. Obejmują one pojedynczychludzi, turystów, szkoły i organizacje, wliczając w to związki zawodowe, organi−zacje religijne i tak zwane organizacje pozarządowe. Specjalne porozumieniapodpisane zostały pomiędzy rządami, „miastami bliźniaczymi” i przedsiębior−stwami.

● W wielu krajach regionu edukacja środowiskowa staje się przedmiotem szcze−gólnej troski na różnych poziomach, nie tylko w szkołach. Kroki jakie należypodjąć są następujące: Wiedza, Wgląd w problem (Intuicja), Podejście, ZmianaPostępowania, Działanie!

Page 339: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 38

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

8.PIŚMIENNICTWO

1. Ambio, (Special issue on the Current Status of the Baltic Sea), 1990;7.2. A Survey of Investment Plans and Needs in the Three Baltic Countries, Nordic Investment Bank, Novem−

ber 1991.3. Background Document for the Baltic Sea Environment Declaration, 1992 Helsinki Commission, April 1992.4. Baltic Sea Declaration. HELCOM 1990.5. The Baltic Sea Comprehensive Programme. Interim Report of the HELCOM Ad Hoc High Level Task

Force. HELCOM 1991.6. The Baltic Sea Joint Comprehensive Programme, (Interim report of the HELCOM ad hoc level task

force), HELCOM, August, 1991.7. The Baltic States – a survey for further industrial cooperation. Nord 1991:35. Nordic Council of Minis−

ters, Copenhagen 1991.8. Caldwell L.., Emergence and Dimensions. Duke Press Policy Studies, Durham, North Carolina USA 1984.9. Convention on the Protection of the Marine Environment of the Baltic Sea Area, 1974.10. Current Status of the Baltic Sea. AMBIO. A Journal of the Human Environment, special report number

7, 1990. ISSN 0044–7447.11. Energy for Europe – Resources, Economy, Cooperation. Report from a Nordic Council seminar in Oslo

October 1991. Report NORD 1991: 53.12. Enviro. Magazine of Transboundary Pollution. No 10/1990: Putting a price on the environment and No

12/91; New Swedish action plans on Environment.13. Folke C., Evaluation of Ecosystem Life–Support in relation to Salmon and Wetland Exploitation. De−

partment for Systems Ecology, Stockholm University 1990.14. Helsinki Convention 1992. Helsinki Commission 1992.15. Johnson B., International Environmental Law. Liber Förlag Stockholm 1976.16. Loftsson E.R., The Nordic Environmental Cooperation–aims, organisation and possibilities. IX Nordic

Congress of Political Science. Reykyavik, 1990. Department of Water and Environmental Studies,Linköping University, Sweden.

17. Lovelock J., The Ages of GAIA, Biography of our living Earth, Oxford University Press 1988.18. The New Hansa. Framtider (Futures) International 1991. Institute for Future Studies, Stockholm 1991.19. Odum E.P., Ecology and Our Endangered Life–Support Systems, Sinauer Association. Holt–Saunders.

New York 1975.20. Parliamentary Conference on Cooperation in the Baltic Sea Area. Helsinki, 7–9 January 1991. Valtion

Painatuskeskus, Kampin Valtimo Helsinki 1991.21. Perspectives of Sustainable Development. Some Critical Issues Related to the Brundtland Report. Stock−

holm Studies in Natural Resources Management No 1, Stockholm University of Lund Sweden.22. Solar Energy: A Strategy in Support of Environment and Development. A comprehensive analytical

study on renewable sources of energy. The United Nations Solar Energy Group for Environment andDevelopment. November 1991. A/AC.218/1992/5/REV1

23. Statements by heads of delegations and observers. Helsinki Commission 1992.24. Russel J., Energy and Environmental Conflicts in East/Central Europe – The Case of Power Generation,

London, Royal Institute of International Affairs, 1991.25. Salay J., Östeuropas miljö–Problem och framtidsutsikter (Eastern Europe‘s Environment–Problems and

Outlook for the Future), Stockholm, Naturia, 1991.26. Salay J., „Environment and Energy in the Baltic Countries”, in Economic Policies for Sustainable Devel−

opment, Sterner T. (ed.) (forthcoming at North Holland in 1992).27. The State of the Environment in Poland – Damage and Remedy, Warsaw, Ministry of Environmental

Protection, Natural Resources and Forestry, 1991.28. Towards an Ecologically Sustainable Economy. Swedish Council for Coordination and Planning of Re−

search, Stockholm 1990:6.29. Who knows where the money goes? A survey of investments in Central and Eastern Europe, WWF,

March 1991.30. Wirdheim, Anders: Vad händer med Östersjön? (What’s happening with the Baltic Sea?), Stockholm,

SNF, 1989.

Page 340: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 39

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Polityka ochrony środowiska i współpraca w regionie Bałtyku

9.ADRESY ORGANIZACJI

The ACROSS support staff:Mikael Böök (e−mail: [email protected]) &Samuel Reuter (e−mail: [email protected]),Folkets bildningsförbund, Tallbergsg. 1 C 5/39, SF–00180 Helsinki, Finlandia.Tel.: (#358 0) 6947730; fax: (#358 0) 6941997;dane: (#358 0) 6948610; telex: 19205441;

Coastwatch Europe8 Belgrave Square, Monkstown, Co. Dublin, Irlandia.Współpraca międzynarodowa: Karin Dubskytel.: (#353 1) 2802501,fax: (#353 1) 2802191

Greenpeace :Szwecja: Box 7188, S–402 34 Gothenburg, Szwecja, tel.: (#46–31) 176500.Dania: Thomas Laubs Gade 11–13, DK–2100 Copenhagen O,

tel.: (#45 31) 185444.Finlandia: Pl 177, SF–00171 Helsinki, tel.: (#358 9) 0 661992.Rosja: Box 60. 121002 Moscow.Niemcy: Vorsetzen 53, D–2000 Hamburg11, tel.: (#49 40) 311860.

International Society for Ecological EconomicsDr Robert Constanza, P.O.Box 1589, Solomins, MD 20688, USA,fax: (410) 326 6342,tel.: (410) 326 0794.

The Nordic CouncilP.O.Box 19506, S–10432 Stockholm,tel.: (#46 8) 143420

Nordic Minister CouncilStore Strandstraede 18, DK, 1255 Kopenhagen K, Daniatel./fax: (#45 33) 114711

IUCNAvenue du Mont–Blanc, CH–1196 Gland, Szwajcariatel.: (#22) 6471 81,fax: (#22) 6446 25,telex: 419605 iucn ch

WWFUlriksdal’s Castle, S–17171 Solna, Szwecja,tel.: (#46 8) 85 01 20

Page 341: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

Gospodarkawodno–ściekowa

w regionie Bałtyku

AutorzyBengt Hultman

Królewski Instytut Technologicznyw Sztokholmie

TłumaczenieEdyta Dąbrowska

Zeszyt 9

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 342: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

W broszurze tej opisane zostały zasady oraz działania praktyczne wykorzysty−wane w gospodarce wodno–ściekowej. Zasady te mogą być stosowane na całymświecie. Praktykę zarządzania ściekami w regionie Morza Bałtyckiegozilustrowano na przykładzie Estonii, Polski i Szwecji.Historia systemów oczyszczania i zagospodarowania ścieków jest długa. Tech−nologia służąca rozwiązywaniu różnych problemów związanych ze złą jakościąwody, doprowadziła do powstania na terenach miejskich złożonej infrastruktu−ry technicznej, obejmującej zakłady uzdatniania wody, wodociągi, systemykanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków oraz uproszczonych struktur na obsza−rach wiejskich. Konieczność wydajnego oczyszczania ścieków była przez dłu−gi okres czasu niedostrzegana. Obecnie, w celu wdrożenia zaawansowanychmetod usuwanka związków biogennych z oczyszczanych ścieków oraz kon−troli zanieczyszczeń toksycznych w regionie Morza Bałtyckiego, zostały zawar−te umowy międzynarodowe.Patrząc z perspektywy czasu, gospodarka ściekowa skoncentrowała się naproblemie specyficznego zanieczyszczenia wody oraz na podjęciu różnych prze−ciwdziałań mcjących na celu jego rozwiązanie. W dniu dzisiejszym, gospo−darka ściekowa jest dyscypliną kompleksową, w której problemy związanez jakością wody rozwiązuje się poprzez wprowadzenie monitoringu związkówchemicznych, zmiany w technologii prodwkcyjnej, użycie metod zmierzającychdo oszczędności wody, optymalizację pracy oczyszczalni ścieków,energooszczędność oraz recykling materiałów. Chociaż na sprecyzowaniewszystkich tych wymagań potrzeba było wielu lat, to obecne stopniowe pog−arszanie się jakości wody (deterioracja) w Morzu Bałtyckim wskazuje napotrzebę przeniesienia do praktyki zasad gospodarki ściekowej. Wdrożenietych zasad to jednak nie tylko problem natury technicznej, ale również prob−lem związany z takimi aspektami, jak: stan świadomości społecznej, admin−istracja, prawo i ekonomia.Główny udział w powstaniu tej broszury mieli Elżbieta Płaza, Fred Nybergi Lars Rydén. Gospodarka ściekowa w Estonii została opisana przez AinLääne, Rein Munter i Heino Mölder, a w Polsce przez Elżbiętę Płazę, Stani−sława Rybickiego oraz Józefa Trelę. Peter Sandström i Janusz Niemczynowiczzamieścili materiały na temat ulepszenia istniejących infrastrukturi recyklingu materiałów. Oleg Savchuk z Uniwersytetu w St. Petersburguzałączył informację o mieście St. Petersburg. Duży wpływ na ogólny zarysoraz zawartość tej broszury miało wsparcie ze strony Swedish Water andWaste Water Works Association, dyskusje z Laszlo Somlyody, Prezesem grupyzadaniowej IAWPRC Water Pollution Control AD 2000 oraz pracownikamize Stockholm Royal Institute of Technology. Benny Kullinger, Donald Mac−Queen i Anne–Marie Halldin byli kolejno odpowiedzialni za układ, korektęjęzykową oraz rysunki.

Sztokholm, Marzec 1992Bengt Hultman

Page 343: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA .............................................................................................................. 21. WPROWADZENIE ......................................................................................................... 4

1.1. Woda – zagrożone bogactwo naturalne człowieka .............................................. 41.2. Konsumpcyjny obieg wody ........................................................................................ 51.3. Geneza gospodarki ściekowej ................................................................................... 61.4. Choroby przenoszone przez wodę ........................................................................... 71.5. Gospodarka ściekowa a zanieczyszczenie mórz .................................................. 8

2. PRZEPŁYW WODY W GOSPODARCE CZŁOWIEKA ......................................................... 102.1. Spożycie wody przez człowieka ............................................................................. 102.2. Woda pitna ................................................................................................................... 112.3. Gospodarka ściekowa ............................................................................................... 122.4. Systemy odbierające i transportujące ścieki ...................................................... 132.5. Gospodarka ściekowa na terenach nie skanalizowanych ............................... 14

3. PRAKTYKA OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW ......................................................................... 153.1. Jak natura obchodzi się ze ściekami .................................................................... 153.2. Zadania techniczne ................................................................................................... 163.3. Oczyszczanie biologiczne ......................................................................................... 183.4. Oczyszczanie chemiczne .......................................................................................... 193.5. Zagospodarowanie osadu ściekowego .................................................................. 193.6. Systemy naturalne ..................................................................................................... 20

4. USUWANIE ZWIĄZKÓW BIOGENNYCH ZE ŚCIEKÓW ....................................................... 224.1. Informacje ogólne ...................................................................................................... 224.2. Usuwanie fosforu ....................................................................................................... 224.3. Usuwanie azotu .......................................................................................................... 244.4. Zintegrowane usuwanie fosforu i azotu ............................................................... 26

5. OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW PRZEMYSŁOWYCH ................................................................ 275.1. Problemy związane ze ściekami przemysłowymi .............................................. 275.2. Usuwanie metali ciężkich i drobnych zanieczyszczeń organicznych ........... 285.3. Przemysł celulozowo–papierniczy ......................................................................... 305.4. Zasolone wody kopalniane – specyficzny problem Polski .............................. 30

6. ANALIZA TRZECH KONKRETNYCH PRZYPADKÓW – ESTONIA, POLSKA I SZWECJA ...... 326.1. Estonia .......................................................................................................................... 326.2. Polska ........................................................................................................................... 336.3. Przyszłe cele ochrony środowiska w Polsce ....................................................... 356.4. Szwecja ......................................................................................................................... 366.5. Aktualna sytuacja w Szwecji .................................................................................. 37

7. PRZYSZŁE TENDENCJE .............................................................................................. 397.1. Doświadczenia z lat ubiegłych ............................................................................... 397.2. Metody ekologiczne ................................................................................................... 407.3. Rozdzielanie ścieków w gospodarstwach domowych ....................................... 407.4. Czyste technologie ..................................................................................................... 407.5. Udoskonalenia w zagospodarowaniu ścieków ................................................... 40

8. PODSUMOWANIE ....................................................................................................... 439. PIŚMIENNICTWO ....................................................................................................... 45

Page 344: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 4

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

1.WPROWADZENIE

1.1. Woda – zagrożone bogactwo naturalne człowiekaWoda jest zasadniczym składnikiem naszej planety, niezastąpionym w życiu i gospodarce czło−wieka. Mimo to, w wielu miejscach na Ziemi zasoby wody są bardzo ograniczone i zagrożone.Woda, którą używamy – woda słodka, tj. część wód podziemnych, wody jeziorne i rzeczne,stanowi tylko małą część, około 0,6% ogólnej ilości wody na świecie, a w dodatku jej zasoby sąrozmieszczone bardzo nierównomiernie. Wskutek dynamicznego wzrostu zużycia wody przezczłowieka oraz stale zwiększającego się zanieczyszczenia źródeł poboru wody słodkiej,a w szczególności rzek, stale pogarsza się sytuacja wodna w wielu częściach świata. W krajachrozwijających się przynajmniej 1/5 mieszkańców miast i 3/4 ludności wiejskiej nie ma dostępudo w miarę dobrej jakości wody pitnej. W dniu dzisiejszym zanieczyszczenie zasobów wodysłodkiej stwarza coraz większe zagrożenie dla ludzkiego dobrobytu i zdrowia.Ilość słodkiej wody przypadającej na statystycznego mieszkańca w regionie Morza Bałtyckiegojest stosunkowo wysoka. Jednak zasoby wodne charakteryzują się znacznym zróżnicowaniemregionalnym; obszary północne są o wiele lepiej zaopatrzone w wodę, niż obszary południowe.Ponadto, zanieczyszczenie środowiska w zlewisku Morza Bałtyckiego pogorszyło jakość wodydo wymiaru, w którym zaopatrzenie w wodę pitną na wielu terenach stało się problememkrytycznym.Problem ten można zilustro−wać na przykładzie najwięk−szego miasta w regionie, St.Petersburga o prawie 5 mlnliczbie mieszkańców. RzekaNewa przepływająca przezmiasto, prowadzi od 70 do 75km3 na rok wód spływającychz Jeziora Ładoga, zanieczysz−czonych przez np. liczne zakła−dy przemysłu celulozowo–pa−pierniczego. Ilość wód pobiera−nych z rzeki do miasta przezzakłady wodociągowe, zakładyprzemysłowe oraz wód do pro−dukcji energii, tj. całkowitespożycie wody w St. Petersbur−gu, wynosi 1,5–2,5% całkowitejilości wód przepływającychprzez Newę lub w przeliczeniuna 1 mieszkańca w ciągu dobyjakieś 600 litrów. Woda dostar−czana do gospodarstw domo−wych w zasadzie nie nadaje siędo picia; w tym celu przed jejspożyciem konieczne jest prze−

Ryc. 1. Oczyszczalnia ścieków “Himmerfjärd” jest zlokalizowanaw południowo–zachodniej części Sztokholmu. Obsługuje 230 000 miesz−kańców tego miasta. Ścieki z oczyszczalni odprowadzane są do ZatokiHimmer (Himmerfjärden), jednej z zatok Morza Bałtyckiego. Obiekt jestwyposażony w instalacje do oczyszczania mechanicznego, biologicznegoi chemicznego, a wkrótce zostaną również przeprowadzone inwestycje dlawprowadzenia filtracyjnego etapu oczyszczania.

Page 345: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

gotowanie. Spośród wód odprowadzanych z miasta do rzeki tylko około 2/3 jest poddawanychoczyszczaniu. To prowadzi do ciężkiego zanieczyszczenia wód Zatoki Fińskiej oraz MorzaBałtyckiego. W Warszawie, która jest drugim co do wielkości miastem regionu MorzaBałtyckiego, rzeka Wisła zanim uchodzi do Bałtyku pełni również podwójną rolę, tzn. jestzarówno źródłem zaopatrzenia miasta w słodką wodę, jak i odbiornikiem jego ścieków.

1.2. Konsumpcyjnyobieg wody

W naturalnym cyklu obiegu wo−dy w przyrodzie (Ryc. 2) wodaparuje z powierzchni Ziemi doatmosfery, gdzie tworzą się chmu−ry, poczym ponownie powraca naZiemię w postaci opadu atmosfe−rycznego; na lądzie woda spływaprzez wody gruntowe, na po−wierzchni strumieniami i rzeka−mi spływa do jezior, a ostateczniedo morza.Człowiek czerpie wodę z zasobówwód podziemnych (studni, wódźródlanych) oraz wód powierz−chniowych (rzek, jezior). Po uz−datnieniu w zakładach wodocią−gowych woda dostarczana jestodbiorcy (ludność, przemysł, celeogólne, itp.). W dalszym ciągu, po zużyciu wody przez użytkownika odbierane są – czasamipoddawane oczyszczaniu – ścieki, które są następnie odprowadzane do ich odbiornika, tj. rzekilub jeziora. Jest to konsumpcyjny obieg wody (Ryc. 3). W jego trakcie do wody wprowadzanesą różne substancje, jak zanieczyszczenia, czyniąc ścieki potencjalnie niebezpiecznymi dla śro−dowiska i człowieka.W przypadku minimalnego zuży−cia wody, powstające ścieki niewpływają na jakość wody słod−kiej spożywanej przez człowieka.Wody ściekowe, w wyniku natu−ralnych procesów zachodzącychw odbiorniku, są bowiem fak−tycznie oczyszczane. Jednakżewzrost spożycia wody, proces ur−banizacji oraz przyrost ludnościprowadzi do skrócenia cykluobiegu wody. W wodzie pobieranejprzez zakłady wodociągowe corazwiększy będzie udział ścieków.Jest kilka możliwości pośrednie−go lub bezpośredniego ponowne−go wykorzystania ścieków. Mimoto, intensywne spożycie wodyzwiększa ryzyko akumulacji za−nieczyszczeń w wodzie, a to wy−

Parowanie

Jeziora

Ocean

Wody powierzchniowe

Opady atmosferyczne

Naturalny cykl obiegu wody w przyrodzie

Ponowne u¿ycie wody (po�rednie)

Ponowne wykorzystanie wody(bezpo�rednie)

Wody podziemne

Uzdatnianie wody

Oczyszczenie �cieków

Zu¿ycie wody miejskiej

Ogólny cykl obiegu wody w mie�cie

Ryc. 2. Naturalny cykl obiegu wody w przyrodzie. Większy obieg przed−stawia procesy naturalne, gdy woda przechodzi przez stadium chmur,opadu atmosferycznego, potoków, rzek, jezior oraz wód podziemnych,uchodząc następnie do morza. Mniejszy obieg ilustruje, jak wzrost spo−życia wody przez człowieka coraz bardziej skraca cykl hydrologiczny,wskazując tym samym na konieczność zwiększenia efektywności pracyoczyszczalni.

�ród³opoboru wody

Ponowne wykorzystanie wody

w �rodowisku(po�rednie)

Zrzut �cieków

Zu¿ycie wodyprzez u¿ytkownika

Dostawa wodydo u¿ytkownika

Uzdatnianiewody

Odbiór �cieków

Oczyszczanie�cieków

Ryc. 3. Konsumpcyjny cykl obiegu wody

Page 346: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

musza potrzebę zastosowania udoskonalonych metod oczyszczania, aby zapobiec procesowi po−garszania jakości wody (deterioracji). St. Petersburg i Warszawa są przykładami ilustrującymiskrócone obiegi wody również w naszym regionie, aczkolwiek przewiduje się, że zjawisko to,jak i bezpośrednie ponowne wykorzystanie ścieków będzie nieuniknione dla wielu innych dużychmiast w najbliższej przyszłości.

1.3. Geneza gospodarki ściekowejNa obszarach o dużej gęstości zaludnienia koniecznością jest usuwanie powstających odpadów.Jednym ze sposobów stosowanym w starożytnych miastach, Jerozolimie i Atenach, było wy−korzystywanie ścieków kanalizacyjnych do celów rolniczych. Najbardziej współczesny przykładtakiego postępowania pochodzi z miasta Norynberga w Niemczech, gdzie jeszcze w 2 połowieXIX wieku praktykowane było zbieranie fekaliów od 260 000 mieszkańców i wywożenie ichwozami asenizacyjnymi do środowisk wiejskich jako nawóz naturalny.Drugim sposobem usuwania odpadów jest wykorzystanie wód bieżących do ich transportu. Sta−rożytne pałace, jak pałac Knossosa na Krecie, a zwłaszcza te w klasycznym Rzymie, wyposażonebyły w kanały ściekowe. Rzymskie kloaki służyły do wspólnego odbierania ścieków i wód desz−czowych oraz ich odprowadzania bezpośrednio do Tybru, co powodowało zanieczyszczenie jegowód, wykorzystywanych przez człowieka nie tylko do kąpieli, ale również do celów konsump−cyjnych.Wymyślny system antydatujący te systemy został odnaleziony w wykopaliskach liczącego 4 000lat miasta Mohenjo–Daro nad rzeką Indus, ocenianego na około 40 000 mieszkańców. Systemten obejmował zarówno studnie do składowania, jak i kanały ściekowe do transportu materiałuodpadowego.Przedstawione powyżej dwa sposoby odprowadzania ścieków mogą być postrzegane jako ko−rzenie współczesnej praktyki usuwania odpadów ciekłych, jeden zorientowany w kierunku roz−

Plan Wspólnoty Europejskiejoczyszczenia ścieków:

1. Wszystkie państwa członkowskie powinny do końca 1992 roku przedstawić narodowy plan budowy systemówodbierających i oczyszczających ścieki. W tym samym czasie powinny zostać zidentyfikowane obszary wrażliweekologicznie.

2. Wszystkie aglomeracje miejskie o liczbie mieszkańców powyżej 15 000 powinny oczyścić swoje ścieki do 2000roku. Miasta o liczbie mieszkańców pomiędzy 2 000 a 15 000 na spełnienie tych wymagań mają dodatkowepięć lat.

3. Miasta zlokalizowane na obszarach wrażliwych powinny być wyposażone w oczyszczalnie ścieków prowadząceproces redukcji zawartości azotu i fosforu.

4. Ogólnie, oczyszczanie ścieków przy użyciu metod mechanicznych i biologicznych jest wymagane w następującychwarunkach:

Zrzut do wód słodkich i ujść rzek: >2 000 p.e.*Zrzut do wód przybrzeżnych: >15 000 p.e.*

* p.e. (person equivalent – równoważnik przeliczony na osobę)

Wymagania dla zrzutów:Dzienne maksymalne procentowa

stężenie średnie redukcja

BZT5 £ 25 mg/l 70–90%ChZT £ 30 mg/l ³ 75%

5. Dla zrzutów na terenach wrażliwych zalecenia te uzupełniono o parametry dla redukcji fosforu i/lub azotu(średnie stężenia roczne i redukcja procentowa):

Całkowity P £ 1 mg/l ³ 80%Całkowity N £ 10 mg/l ³ 80%

Page 347: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

wiązań ekologicznych, a drugi w kierunku rozwiązań wzmocnionych i kontrolowanych tech−nicznie. Umiejętność gospodarowania ściekami w świecie starożytnym została utracona w ciągunastępnych stuleci. Jednak, około lat 50. XVIII wieku w Anglii zaczęto systematycznie i nau−kowo oszacowywać zagospodarowanie ścieków. Za przykładem Anglii poszły inne kraje euro−pejskie, Stany Zjednoczone oraz Południowa Afryka. Opracowane wtedy cele były takie same,jak w dniu dzisiejszym:● Natychmiastowe usunięcie ścieków z sąsiedztwa mieszkań;● Dążenie do powstrzymania procesu zanieczyszczania wód odbierających ścieki poprzez za−

stosowanie wydajnych metod usuwania ścieków;● Opłacalne składowanie i wykorzystanie ścieków.

1.4. Choroby przenoszone przez wodęWspółzależność pomiędzy zanieczy−szczeniem wód a chorobami przeno−szonymi przez wodę mogła być wy−snuta na podstawie rejestracji zgo−nów już w dziewiętnastym wieku.W 1854 roku angielski lekarz, JohnSnow, odkrył, że źródłem wybuchuepidemii cholery w Londynie byłamocno zanieczyszczona surowymiściekami Tamiza (Ryc. 4). Chociażwpływ jakości wody pitnej na ludz−kie zdrowie został poznany dośćwcześnie, to brudna woda jest wciążjedną z największych przyczyn pow−stawania chorób na świecie. Ponad1/3 ludności świata nie ma dostępudo wody zdatnej do picia. Szacuje się,że na świecie każdego dnia na cho−roby związane ze złą jakością wodypitnej umiera około 25 000 ludzi.W celu kontrolowania chorób prze−noszonych drogą wodną, koniecz−nym jest oddzielanie ścieków od do−staw wody pitnej. Ilustruje to ścisłazależność pomiędzy spadkiem śmier−telności wskutek chorób przenoszo−nych przez wodę a wzrostem spożycia wody z sieci wodociągowej w Sztokholmie (Ryc. 5) w XIXwieku. W tym czasie rozdzielanie ścieków i wody pitnej nie było procesem sprawnym. Choro−by związane ze złą jakością wody są wciąż problemem niektórych obszarów regionu Morza Bał−tyckiego i w wielu miastach zalecane jest przegotowanie wody przed jej spożyciem przez czło−wieka. W kilku wypadkach, gdy w wyniku błędów technicznych doszło do przecieku ścieków bez−pośrednio do sieci wodociągowej, dostarczającej wodę pitną do gospodarstw domowych,odnotowano wystąpienie groźnych zachorowań u dużej grupy ludzi.Nawadnianie pól uprawnych ściekami lub składowanie osadu ściekowego na terenach rolni−czych może również prowadzić do chorób przenoszonych przez wodę. Po drugiej wojnie świato−wej w kilku niemieckich miastach 90–100% populacji było zarażone glistą ludzką, prawdopodob−nie z powodu nawadniania płodów rolnych ściekami.W czasach obecnych, do podobnej sytuacji doszło w wyniku zrzucania niedostatecznie oczysz−czonych lub w ogóle nie oczyszczonych ścieków bezpośrednio na nadbrzeża morskie wykorzys−

Ryc. 4. Powyższa granitowa tablica pamiątkowa znajdująca sięw Londynie, uwiecznia odkrycie dr Johna Snow z 1854 roku, żecholera jest chorobą przenoszoną przez wodę.

Page 348: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

tywane do celów rekreacyjnych. W tenna przykład sposób plaże w zatoceGdańskiej i Zatoce Ryskiej zostałyzamknięte na kilka lat z powodu ska−żenia bakteriologicznego. W innychmiejscach wokół Bałtyku, np. na za−chodnim wybrzeżu Gotlandii, plaże za−mykane są w sezonie letnim, w szcze−gólności w miesiącu sierpniu, z powodumasowego rozwoju glonów wywołanegoeutrofizacją. Duże skupienia sinic wy−twarzają toksynę groźną dla człowieka,która może być również śmiertelna, np.dla psów pijących wodę.

1.5. Gospodarka ściekowa a zanieczyszczenie mórzPrzed dwudziestu laty głównym sposo−bem efektywnego oczyszczania ściekówbyło wykorzystanie zdolności lokalnychodbiorników ścieków do samooczyszcza−nia i asymilacji. Rozcieńczanie zanieczy−szczeń było ważnym celem wyrażonymw sloganie: „Rozcieńczenia rozwiązująproblem zanieczyszczenia” (ang. “The so−lution for pollution is dilution”). Z tech−nicznego punktu widzenia unieszkodli−wianie ścieków metodą rozcieńczeń możebyć zrealizowane poprzez przetranspor−towanie nie oczyszczonych lub tylko czę−ściowo oczyszczonych ścieków do dużychodbiorników lub wykorzystanie podmor−skich wylotów kanałów ściekowych. Nie−zrealizowany plan utworzenia regional−nego systemu usuwania ścieków do Bał−tyku za pomocą podmorskich wylotówkolektorów ściekowych, który został opra−cowany w 1969 roku dla obszaru miastaSztokholm, obrazuje jak kiedyś przecenia−na była zdolność do samooczyszczaniai asymilacji środowiska morskiego (Ryc. 6).W dniu dzisiejszym, pogorszenie jakości wody środowiska morskiego w związku z eutrofizacjąi zanieczyszczeniem związkami toksycznymi, wskazało na konieczność zreformowania gospo−darki ściekowej. Cele oczyszczania powinny nie tylko spełniać oczekiwania co do jakości wody

Ryc. 6. Sugestia z 1969 roku kierowania ścieków ze śródmieś−cia Sztokholmu do Morza Bałtyckiego za pośrednictwem pod−morskich wylotów kolektorów ściekowych. Plan ten – ilustru−jący wcześniejszy pogląd, że Bałtyk może odbierać ścieki,a nawet czerpać z tego korzyści – nie został zrealizowany [Cron−ström, 1986].

Ryc. 5. Ścisła zależność pomiędzy spadkiem śmiertelnościwskutek chorób przenoszonych drogą wodną a wzrostem spożyciawody z sieci wodociągowej w Sztoholmie [Cronström, 1986].

Page 349: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

dostarczanej lokalnemu odbiorcy, ale również powinny brać pod uwagę oddziaływanie na jakośćwody morskiej. Dla osiągnięcia tych celów konieczne jest opracowanie udoskonalonych układówtechnologicznych, rozbudowanie istniejących oczyszczalni ścieków oraz rozwój nowych metodoczyszczania i zagospodarowania ścieków. Reasumując, w ciągu ostatniego stulecia nieprzywiązywano dużej wagi do efektywnego oczyszczania ścieków. Kolejno pojawiające się pro−blemy związane z jakością wody (Ryc. 7) doprowadziły w kilka dziesięcioleci później do wdro−żenia metod oczyszczania ścieków.

Obecnie szczególną uwagę zwrócono w kierunku:● Zaawansowanych metod oczyszczania ścieków, włącznie z usuwaniem związków biogen−

nych;● Możliwości zastosowania metod lokalnych i ekologicznych;● Zmiany stosowanych związków chemicznych, technologii produkcyjnej, recyrkulacja, itp.

(„czysta technologia”).

Powyższe ukierunkowania miały również swój oddźwięk polityczny. Na mocy ostatniej dyrek−tywy wydanej przez Ministrów Wspólnoty Europejskiej, miastom europejskim nakazano do końcatego wieku oczyszczenie swoich ścieków. Plan oczyszczenia ścieków opracowany przez WE przed−stawiono w materiale źródłowym po prawej stronie. Podobne przedsięwzięcia zostały podjęteprzez Komisję Helsińską, której wytyczne dla oczyszczania ścieków zostały przedstawionew Rozdziale 6.

1950 1960 1970 1980 1990

Poja

wie

nie

siê

i p

ost

rzeganie

pro

ble

mu

Bilans tlenowy

Eutrofizacja

Metale ciê¿kieZakwaszenie, bardzo drobne

zanieczyszczenia organiczne,

azotany Ska¿enia wód

gruntowych?

?

Ryc. 7. Sukcesywne pojawianie się i postrzeganie groźnych problemów zanieczyszczenia wód w Europie [Meybecki in., 1989].

Page 350: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

2.PRZEPŁYW WODY

W GOSPODARCE CZŁOWIEKA

2.1. Spożycie wody przez człowiekaWoda wykorzystywana jest do różnych celów, w tym dla potrzeb ludności miejskiej, zaopatrzeniaw wodę wsi zarówno w celach gospodarczo–bytowych, jak i hodowlanych, do nawodnieńrolniczych, produkcji energii oraz do innych celów przemysłowych. W 1979 roku bilans wodnydla RFN wskazał, że około 15% całkowitego przepływu wody jest zużywane przez człowieka.Z tego, 60% przypada na przemysł energetyczny, 29% na inne duże sektory przemysłowe orazgospodarstwa domowe i 11% na przemysł drobny. Ogromne objętości zużywane przez przemysłenergetyczny wynikają z konieczności wykorzystywania wody do celów chłodniczych.Spożycie wody w różnych częściach świata wykazuje jednakże duże różnice. Szacuje się, żenajwiększy udział w globalnym zapotrzebowaniu na wodę, tj. ok. 65% ma rolnictwoi nawadnianie pól, następnie przemysł, 24%, potrzeby komunalne, 7%, i zbiorniki wodne, 4%.W basenie Morza bałtyckiego, ze względu na stosunkowo łatwy do niej dostęp, struktura zużyciawody jest zupełnie inna. Za przykład może posłużyć Szwecja, aczkolwiek różne części regionuwykazują duże różnice. Zużycie wody w Szwecji w 1975 r. przedstawiało się następująco: miasta,w tym przemysł miejski, 30%, przemysł, 65%, wieś, 3% i nawodnienia rolnicze, 2%. Obecnie,

Ryc. 8. Przepływ wody w gospodarce człowieka. Rysunek przedstawia zakład wodociągowy (z lewej) zawracającywodę z rzeki, którą po uzdatnieniu przepompowuje do wieży ciśnień znajdującej się w pewnej odległości odmiasta. następnie, woda jest zużywana przez gospodarstwa domowe i przemysł. Powstające ścieki odbieranesą przez system kanałów ściekowych i doprowadzane do oczyszczalni ścieków, z której po ich wcześniejszejobróbce odprowadzane są ostatecznie do rzeki (na prawo). Woda wykorzystywana w rolnictwie do nawadnia−nia pól uprawnych oraz w przemyśle do celów chłodniczych jest pobierana bezpośrednio z rzeki.

Page 351: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

zapotrzebowanie przemysłu na wodę jest coraz mniejsze, co jest wynikiem ulepszonych tech−nologii produkcyjnych i różnych metod oszczędzania wody.Ogólny pobór wody w Szwecji w roku 1975 wyniósł 3 200 mln m3/r, co stanowi ok. 2%całkowitych zasobów wodnych, liczących 175 000 mln m3. Wartość ta wskazuje na znacznyspadek w porównaniu z maksymalnym spożyciem wody w tym kraju, wynoszącym 4 300 mlnm3 a odnotowanym w połowie lat 60 dwudziestego wieku.Wykorzystanie wody przez człowieka zostało przedstawione w ogólnym zarysie na Ryc. 8.

2.2. Woda pitnaWoda surowa, z której po uzdatnie−niu otrzymuje się wodę pitną, uzys−kiwana jest z wód powierzchnio−wych i podziemnych. W szwecji oko−ło 50% wód surowych pochodziz wód powierzchniowych, a 25%z wód podziemnych. na pozostałe25% składa się woda powierzchnio−wa infiltrująca w głąb ziemi.Większość z wód, zanim będzie jąmożna wykorzystać do celów kon−sumpcyjnych, wymaga uzdatnienia.Nie ma właściwie wody, której niemożna by było oczyścić zgodniez wymaganiami określonymi dlawody pitnej, lecz niektóre wody su−rowe są tak złe, że zasługują naodrzucenie z powodu zbyt dużegoryzyka oraz kosztów z tym związa−nych. Uzdatnianie słodkiej wodyprzeprowadzane jest w zakładachwodociągowych i może obejmowaćtakie procesy, jak: oczyszczaniewstępne, mieszanie, koagulację, flo−kulację, sedymentację, filtracjęi dezynfekcję. Czasami w celu po−lepszenia jakości wody stosowanyjest węgiel aktywowany.Wraz z podnoszeniem się poziomużycia na terenach miejskich zaczęłowzrastać zużycie wody przez 1 miesz−kańca w ciągu doby. Jednakże w nie−których krajach, jak Szwecja, zaob−serwowano w ciągu ostatnich 20 latstagnację na poziomie ok. 380 l na1 osobę w ciągu doby. Wykorzysta−nie wody dla potrzeb komunalnychw Szwecji sumarycznie przedstawiono na Ryc. 9. Na terenach wiejskich zapotrzebowanie nawodę jest mniejsze i waha się w granicach 150–200 litrów na 1 mieszkańca i dobę.Ocenia się, że najwięcej wody w Szwecji zużywają gospodarstwa domowe, których udział w ogól−nym poborze wody wynosi 55%. Woda wykorzystywana w gospodarstwach domowych służy

Straty42l/dobê

Zak³adywodoci¹gowe15l/dobê

Celeogólne

46l/dobê

Przemys³miejski68l/dobê

Gospodarstwadomowe42l/dobê

11%4%

12%

18%55%

Ryc. 9. Zużycie wody przez miasta w Szwecji.

HigienaosobistaToalety

Pralnie

Zmywanienaczyñ

Jedzeniei picie

Innepotrzeby

33%18%

14%

18% 5%

12%

Ryc. 10. Woda w gospodarstwach domowych wykorzystywa−na jest do różnych celów. Dane pochodzą ze Szwecji.

Page 352: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

różnym celom (Ryc. 10). Mimo iż tylko niewielka część wody jest używana do przygotowywaniaposiłków i picia, około 5%, to właśnie ona wyznacza normy jakości wody.Dla porównania została przedstawiona sytuacja zużycia wody w St. Petersburgu. Całkowitespożycie wody w tym mieście wynosi 600 l na 1 osobę na dobę. Szacuje się, że ze wspólnejinstalacji wodociągowej w przeliczeniu na 1 mieszkańca w ciągu doby około 400 l zużywanychjest przez gospodarstwa domowe (kąpiele, pranie, gotowanie, itp.) oraz na usługi komunalne,a poniżej 200 l na cele przemysłowe. Jednak z powodu złego stanu technicznego sieciwodociągowej (stare rury, nieszczelność instalacji, niewłaściwe podłączenie do sieci) około 20–25% całkowitej ilości przetwarzanej wody tracone jest każdego dnia. Wartość ta może wydawaćsię wysoką, gdyby nie fakt, że nawet w krajach zachodnich przeciekanie wody oraz inne stratywody w sieci normalnie wynoszą 10–25% zużycia wody. Wykorzystanie wody w przemyśleopisano w Rozdziale 5.

2.3. Gospodarka ściekowaHistoria czynników chorobotwórczych w wodach Europy jest pierwszym klasycznym przykła−dem najpierw wystąpienia i rozpoznania, a następnie kontroli problemu zanieczyszczenia wody.W Europie sukcesywnie zaczęły pojawiać się jednak inne problemy jakości słodkiej wody(Ryc. 7). W szczególności te, związane z bilansem tlenowym, eutrofizacją, metalami ciężkimii bardzo drobnymi zanieczyszczeniami organicznymi mogą być związane z gospodarką ściekową,aczkolwiek inne źródła zanieczyszczeń mogą mieć również dużą lub nawet główną rolę w ichpojawianiu się.W 1925 roku Streeter i Phelps opracowali swój model gospodarki tlenowej dla rzek, czyniąctym samym pierwszy krok w kierunku modelowania jakości wody oraz modelowania ekologicz−nego. Udowodniono, że różne procesy (np. metoda osadu czynnego), w trakcie których dochodzido biologicznego utlenienia substancji organicznej, są efektywnymi, solidnymi i względnie ta−nimi technologiami dla przezwyciężenia problemu deficytu tlenowego w rzekach.W latach 60. stało się oczywiste, że usunięcie materii organicznej z odprowadzanych ściekówpowoduje usunięcie tlenu pierwotnego wymaganego do biodegradacji, ale nie zapobiega nad−miernemu rozwojowi glonów w jeziorach i zbiornikach wodnych oraz jego konsekwencjom.Wzrost glonów jest stymulowany obecnym w ściekach fosforem i azotem. Wprowadzenie w la−tach 50. syntetycznych detergentów zawierających fosforany, znacznie zwiększyło ładunek fos−foru zrzucanego do odbiorników ścieków.Fosfor był od dawna uznawany za czynnik ograniczający tempo wzrostu glonów. Główną metodąkontrolną służącą obniżaniu stężenia fosforu w ściekach było chemiczne wytrącanie, choć zo−stały również podjęte pewne kroki mające na celu zmniejszenie zawartości fosforanów w środ−kach piorących. W latach późniejszych zostały opracowane specjalne metody biologicznego usu−wania fosforu.W latach 70. dużą uwagę zwrócono na ekologiczne skutki powstawania coraz większej liczbyzwiązków chemicznych. Produkcja przemysłowa spowodowała wprowadzenie do środowiskanaturalnego, np.: metali ciężkich, syntetycznych związków chemicznych i bardzo drobnychzanieczyszczeń organicznych. W celu usuwania tych zanieczyszczeń opracowano wiele metodoczyszczania. Jednakże problemy związane ze składowaniem substancji toksycznych dopro−wadziły do powstania innych, niż oczyszczanie „na zewnątrz” metod kontrolnych, takich jakzakaz produkcji niektórych chemikaliów, kontrola u źródła, nowe technologie produkcyjne orazwewnętrzna recyrkulacja i obróbka strumienia technologicznego. ten typ kontroli zanieczy−szczeń często jest nazywany „czystą technologią”.W wielu krajach zachodniej części obszaru zlewiska Morza Bałtyckiego proces oczyszczaniaścieków nie został jeszcze wprowadzony na szeroką skalę. Przykładowo, pierwsza oczyszczalniaścieków w St. Petersburgu została oddana do użytku dopiero w roku 1978, i to jeszcze na bardzomałą skalę. W 1980 roku tylko 100 mln m3 w ciągu roku (280 000 m3 na dobę) ścieków z tegomiasta przechodziło proces oczyszczania biologicznego. Trudności z zaopatrzeniem w wodę

Page 353: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

i oczyszczaniem ścieków w St. Petersburgu stają się bardzo poważnym problemem nie tylkodnia codziennego oraz z powodu zagrożenia dla środowiska, ale również z powodów socjoeko−nomicznych, gdyż stanowią poważny czynnik ograniczający możliwości rozwoju miasta i za−budowy nowych terenów.

2.4. Systemy odbierające i transportujące ścieki.Zadaniem pierwszych instalacji kanalizacyjnych było odprowadzanie wód gromadzących sięw następstwie opadów atmosferycznych, tym samym zapobiegając powodziom lub innym szko−dom z tym związanych. Z chwilą rozwoju układów wodociągowych oraz rozpowszechnienia ubi−kacji w budynkach, koniecznością stało się odprowadzanie powstających ścieków zwanych ście−kami sanitarnymi. W Londynie przed rokiem 1815 spuszczanie odchodów ludzkich do kanałówściekowych było nielegalne. W latach późniejszych zezwolono na kanalizowanie budynkówmieszkalnych, a w roku 1847 było to już obowiązkowe.Ze względu na cel, dla którego zostały skonstruowane, wyróżnia się 2 główne systemy kanaliza−cyjne (Ryc. 11):● system kanalizacji ogólnospławnej, w obrębie którego ścieki sanitarne wraz z wodami opado−

wymi, tj. wodami zbierającymi się na powierzchni po deszczu lub roztopach, są odprowadzanedo wspólnego systemu kanałów ściekowych, kierującego je do oczyszczalni ścieków lubwylotu kanałów ściekowych.

● System kanalizacji rozdzielczej, w obrębie którego ścieki sanitarne spływają odrębnym syste−mem kanalizacji sanitarnej do oczyszczalni ścieków lub do punktu ich zrzutu, podczas gdywody powierzchniowe odprowadzane są licznymi systemami lokalnej kanalizacji deszczowejdo naturalnych cieków wodnych.

Przelew

Osad�ciekowy

Sk³adowanie

U¿y�nianiegleby

Kana³ �ciekowy

Osad�ciekowy

Sk³adowanie

U¿y�nianiegleby

Odbiornik

Ryc. 11. Dwa główne systemy kanalizacyjne. Wyżej – system kanalizacji ogólnospławnej, w obrębie któregowoda opadowa i ścieki sanitarne są odbierane przez wspólny system kanałów ściekowych. Niżej – systemkanalizacji rozdzielczej.

Page 354: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

Prawie wszystkie nowo powstałe miasta lub ostatnio dobudowane części miast starszych wy−posażone są w rozdzielcze systemy dla ścieków sanitarnych i wód opadowych. System kanali−zacji ogólnospławnej niesie za sobą pewne problemy hydrauliczne, wliczając w to zalewaniepiwnic, przelew nie oczyszczonej mieszaniny ścieków prosto do wód odbierających oraz udaroweprzeciążenie oczyszczalni ścieków. Intensywność tych problemów jest związana z natężeniemi czasem trwania opadów oraz konstrukcją samego systemu. Czasami dla ścieków sanitarnychmoże istnieć podwójny system kanalizacji. W systemie tym rozdzielana jest woda z ubikacji,zwana czarną wodą, od mniej zanieczyszczonej lecz powstającej w znaczne większych ilościach,tzw. szarej wody, pochodzącej z prania, czynności kuchennych, higieny osobistej, itp. Odrębnekanały ściekowe dla czarnej i szarej wody są jednak spotykane bardzo rzadko.Zakłady przemysłowe zrzucają swoje wody odpadowe do systemu kanalizacji ogólnospławnejlub do systemu kanalizacji rozdzielczej. Ścieki te mogą zawierać substancje toksyczne, któremogą kumulować się w osadzie ściekowym w oczyszczalniach ścieków. Z tego względu częstokonieczny jest proces wstępnej obróbki przemysłowych wód odpadowych.Wody opadowe są z reguły odpro−wadzane bezpośrednio do najbliż−szego zbiornika wodnego bez ja−kiegokolwiek oczyszczenia. Za−wartość zanieczyszczeń w wodzieburzowej zależy od takich czynni−ków, jak zanieczyszczenie atmo−sfery, rodzaj opadu wodnego i na−tężenie ruchu drogowego (Ryc. 12).Normalnie najlepszym sposobempostępowania z wodami opadowy−mi o małym stopniu zanieczysz−czenia jest ich obróbka lokalna.Różne jej metody obejmują syste−my naturalne wraz z miejscową in−filtracją oraz odpływem do rowówotwartych (system rozdzielczy).

2.5. Gospodarka ściekowa na terenach nie skanalizowanychSystemy unieszkodliwiania ścieków bezpośrednio na miejscu ich powstawania (ang. on site)były często uważane za rozwiązania tymczasowe przed zbudowaniem kanałów ściekowych.Jednak rozwiązania odpowiednie dla gospodarowania ściekami na terenach miejskich, częstonie nadają się do zastosowania w środowisku wiejskim, co jest związane ze zbyt rozległymobszarem do utrzymania. Jeżeli systemy unieszkodliwiania ścieków kanalizacyjnych typu “onsite” skonstruowane są prawidłowo i nie wymagają częstej konserwacji, to dostarczająniezawodnych i efektywnych środków technicznych do oczyszczania i usuwania ścieków przystosunkowo niskich nakładach finansowych. Gleba zapewnia efektywne środowisko dooczyszczania ścieków z gospodarstw domowych.Typowy system oczyszczania bezpośrednio na miejscu powstawania ścieków może składać sięz dołu gnilnego służącego do usuwania i przechowywania substancji stałych, po którymnastępuje infiltracja–filtracja w glebie, gdzie redukowane są substancje organiczne i fosfor.Przez zmodyfikowanie konstrukcji systemów infiltracyjnych można również z powodzeniemusuwać azot.

ZANIECZYSZCZENIEPOWIETRZA

ZANIECZYSZCZENIEZIEMI

geologia, topografia, klimat

Przemys³Ruch

drogowyKorozja Typ

osiedla

Zanie-czysz-czoneopady

Opada-j¹ce

drobiny

JAKO�Æ WODY BURZOWEJ

Ryc. 12. Czynniki wpływające na jakość wody opadowej, tj.spływającej wody powierzchniowej [Szwedzkie Ministerstwo ochronyŚrodowiska, PM 1153, 1979].

Page 355: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

3.PRAKTYKA

OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW

3.1. Jak natura obchodzi się ze ściekamiWody zanieczyszczone przez człowieka wprowadzane do ekosystemu, w normalnych warun−kach zostaną zmienione w wody czyste w procesie samooczyszczania się wód. Nad procesamizachodzącymi w wodach naturalnych rozprawiano prawie całe stulecie, tworząc fundamentydla koncepcji środowiska zrównoważonego (ang. sustainable environment).Wiele z tych procesów jest wykorzystywanych lub naśladowanych przez człowieka w zakładachoczyszczania ścieków. Niektóre z nich, wraz z ich zastosowaniem w skali technicznejw oczyszczalniach ścieków, zostały w skrócie przedstawione poniżej.Procesy biologiczne są procesami o największym znaczeniu. Substancje organicznewykorzystywane przez mikroorganizmy jako pokarm, ulegają przy ich udziale utlenieniui przetworzeniu w nową biomasę, w ten sposób zostając włączone do łańcuchów pokarmowychw ekosystemach. Ważnym składnikiem pokarmowym mikroorganizmów, glonów i roślin sąrównież związki chemiczne zawierające azot lub fosfor. Powyższe procesy biologiczne sąprzykładowo spotykane w basenach tlenowych, znajdujących się w oczyszczalniach ścieków.Cyklem wymiany azotu i fosforu bardziej szczegółowo zajmiemy się w Rozdziale 4.Reakcje chemiczne wraz z rozpuszczaniem lub wytrącaniem różnych substancji są naturalnymiprocesami obserwowanymi podczas samooczyszczania wód. Przykładowo, w warunkach anae−robowych, beztlenowych, z osadu dennego uwalniany jest jon żelazawy. bliżej powierzchnizbiornika, w warunkach tlenowych ulega on utlenieniu do jonu żelazowego i w takiej postaci możesię łączyć z fosforanem. Fosforan żelazowy formuje kłaczki, które osadzają się na dnie. Jon żelazowyrównież w oczyszczalniach ścieków jest wykorzystywany jako środek wytrącający fosforany.Światło, co więcej, światło ultrafioletowe, pełni ważną rolę w rozkładzie związków chemicznychw naturze. W szczególności niektóre bardzo drobne zanieczyszczenia organiczne ulegają utle−nieniu pod wpływem światła.Procesy rozdziału fizycznego, takie jak adsorpcja i filtrowanie mają również duże znaczenie.Wiele zanieczyszczeń adsorbuje się na powierzchni cząstek gleby i osadza w środowisku. Z tegopowodu zarówno rozpuszczalne w tłuszczach węglowodory aromatyczne, jak i metale ciężkie,są odnajdywane na cząstkach opadających na dno jezior, rzek i strefy przybrzeżnej mórz. Pro−cesy adsorpcji również znalazły zastosowanie w oczyszczalniach ścieków, np. w procesie wymia−ny jonowej. W przyrodzie woda filtrowana jest przez wiele zwierząt, np. omułki, chociaż nale−ży podkreślić, że organizmy te nie usuwają przefiltrowanych substancji, lecz tylko pobierająskładniki pokarmowe potrzebne do ich wzrostu. W wyniku filtrowania zachodzącego w proce−sach membranowych oczyszczalni ścieków, usuwane są zanieczyszczenia, które są ostatecznieodzyskiwane i poddawane dalszym zabiegom w innym miejscu zakładu.Proces samooczyszczania wymaga dużych objętości wody w odbiorniku i przebiega wolno, coilustruje pogarszanie się jakości wody Morza Bałtyckiego. Bliskie natury systemy oczyszczaniazbudowane przez człowieka, takie jak stawy tlenowe, tereny podmokłe i oczyszczanie ściekóww ziemi, zostały zaprojektowane w celu zintensyfikowania i lepszej kontroli procesów obser−wowanych w odbiornikach. Systemy te jednakże potrzebują dużych powierzchni i długiego czasuprzebywania ścieków, co znacznie ogranicza ich zastosowanie w praktyce oczyszczania ścieków.

Page 356: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

3.2. Zadania techniczneIstnieje kilka różnych sposobów podejścia do problemów gospodarki ściekowej. Główne zasady to:● Rozdzielanie ścieków i minimalizacja odpadów, tworzące podstawy tzw. „czystej technologii”;● Oczyszczanie ścieków przy użyciu metod technicznych;● Efektywne wykorzystanie naturalnej zdolności asymilacyjnej, dające podstawy dla ekolo−

gicznego podejścia technicznego;● Metody dla ulepszenia zdolności asymilacyjnych wód odbierających ścieki, takie jak: na−

powietrzanie, wapnowanie, dodawanie azotanów do osadu dennego, wprowadzanie chemic−znych związków wytrącających, usuwanie osadu, itd.

Różnorodne metody techniczne oczyszczania ścieków koncentrują się na możliwościach wzmoc−nienia biologicznych, chemicznych i fizycznych procesów rozdzielania, w celu zredukowania wy−maganej powierzchni oraz czasu przebywania ścieków. Metody te znalazły głównie zastosowanena terenach miejskich o dużej gęstości zaludnienia, gdzie procesy naturalne nie są wystarczającoskuteczne, aby poradzić sobie ze ściekami.Zależność między zanieczyszczeniami znajdującymi się w ściekach a jakością wody w ich od−biorniku została przedstawiona w Tab.1. Poniżej zajmiemy się z metodami technicznymi, na−tomiast sposoby ekologiczne zostaną omówione w Rozdziale 3.6, a „czysta technologia”w Rozdziale 7.Z projektowaniem rozwiązań technicznych związane są pewne problemy, jak np. koszty budowy,zużycie środków chemicznych i energii potrzebnych do pracy oczyszczalni oraz bezpieczne i przyjaznedla środowiska składowanie powstającego osadu ściekowego. Typowy system służącyzagospodarowaniu ścieków został pokazany na Ryc. 1 i Ryc. 8. Aby można było nim kierować należyprzeprowadzić kilka prac technicznych, co do takich elementów jak: źródło wytwarzania ścieków,kontrola u źródła, odbiór i przekazywanie ścieków, pompowanie, obróbka oraz składowaniei ponowne wykorzystanie (Tab. 2).Celem oczyszczania ścieków jest zredukowanie w nich stężenia różnych substancji zanieczysz−czających do poziomu, przy którym zrzut ścieków nie będzie wpływał negatywnie na środowisko.Metody oczyszczania można sklasyfikować na metody fizyczne, chemiczne i biologiczne:

Tab. 1. Źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych

Źródło zanieczyszczenia Podstawowy czynnik zanieczyszczający

Ścieki bytowo–gospodarcze Wysokie BZT i ChZT, zawiesiny,substancje biogenne i mikroorganizmy

Ścieki przemysłowe Duża różnorodność w zależności od przemysłu− hutnictwa stali, przemysłu rafineryjnego,chemicznego, papierniczego, spożywczego, itd.

Wytwarzanie energii Ciepło w wodach chłodniczych;z elektrowni jądrowych Możliwe skażenie radioaktywne

Górnictwo Zakwaszenie wód kopalnianych; sole

Transport morski Możliwość ciągłych wycieków ropy

Spływ komunalny Węglowodory (PAH) i metale ciężkie

Wypad zanieczyszczeń z atmosfery Kwaśne deszcze ze spalania

Źródła naturalne Substancje humusowe oraz iły

Katastrofy Rozlew chemikaliów, ropy naftoweji olejów, radiaktywność

Page 357: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

1. Metody fizyczne, polegające na zmianach dokonywanych w wyniku różnych procesów fizy−cznych, takich jak: przesiewanie, mieszanie, sedymentacja i filtracja.

2. Metody chemiczne, polegające na usuwaniu lub przeróbce substancji zanieczyszczających,w wyniku podawania środków chemicznych lub reakcji chemicznych, jak chemicznewytrącanie i dezynfekcja przy udziale chloru lub ozonu.

3. Metody biologiczne, polegają na usunięciu zanieczyszczeń w wyniku procesów biologic−znych, takich jak metoda osadu czynnego.

Tab. 2. Ważniejsze elementy systemów zarządzania ściekami i związane z nimi zadania techniczne [Tchob−anoglous, 1981].

Element Zadanie techniczne

Żródło powstania Oszacowanie ilości ścieków, ocena technik dla redukcji ścieków oraz okre−ślenie ich właściwości

Kontrola u źródła Zaprojektowanie systemów typu “on site” dla częściowego oczyszczaniaścieków przed skierowaniem ich do systemów odbierających ścieki (do−tyczy głównie zrzutów przemysłowych)

Odbiór i przekaz Zaprojektowanie kanałów dla odbierania ścieków z różnych źródeł po−wstawania i ich transportowania do instalacji oczyszczających lub in−nych miejsc ich obróbki

Przepompowywanie Zaprojektowanie stacji pomp i magistral tłoczących do piętrzenia i trans−portowania wody

Obróbka Selekcja, analiza i projektowanie (ścieków i osadu procesów i działańoczyszczania ściekowego) dla spełnienia okręslonych celów oczyszcza−nia związanych z usuwaniem zanieczyszczeń ze ścieków

Składowanie Projektowanie urządzeń do usuwania i ponownego wykorzystania oczysz−i ponowne czonych ścieków w środowisku wodnym i lądowym oraz składowanie

wykorzystanie i powtórne wykorzystanie osadu ściekowego na lądzie

Oczyszczaniewstêpne

Oczyszczanie I stopnia Oczyszczanie II stopnia Oczyszczanie III stopnia

Chemiczne Fizyczne

Sedymen-tacja

Dodaniesk³adników

chemicznychi koagulacja

Sedymen-tacja

Koagulacjai sedymen-

tacja

Filtracja

Osadczynny

Wp³yw Do odbiorcy

Lagunyosadowe

Z³o¿abiologicznezraszane,

z³o¿atarczowe

Przesiewanie

odcedzanie

U�rednianie�cieków

i ichgromadzenie

Rozpuszczone substancje organiczne

Usuwanie zawiesin

Ryc. 13. Ciąg technologiczny oczyszczania ścieków z różnymi możliwościami procesów alternatywnych.

Page 358: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

W celu usunięcia niektórych substancji zanieczyszczających występujących w ściekach, mogąbyć użyte różne operacje jednostkowe, procesy i systemy oczyszczania. Procesy oczyszczaniamogą być ze sobą łączone, tworząc ciągi technologiczne tj. schematy oczyszczania, w którychścieki dopływające są oczyszczane do koniecznego stopnia oczyszczenia ścieków. W przypadkuzaostrzenia wymagań w stosunku do jakości ścieków, konieczna jest integracja kilku procesów.Na Ryc. 13 przedstawiony został ukierunkowany na rozwiązanie techniczne schemat techno−logiczny zaawansowanego systemu oczyszczania ścieków. sześć głównych stopni wchodzącychw jego skład to:1. Oczyszczanie wstępne, mające na celu usunięcie grubszych zanieczyszczeń i piasku.2. Oczyszczanie fizyczne (często zwane mechanicznym lub pierwszego stopnia) dla usunięcia

zawiesin na drodze sedymentacji. Wydajność oczyszczania może być zwiększona poprzezpodawanie chemicznych środków wytrącających.

3. Oczyszczanie biologiczne (często zwane oczyszczaniem drugiego stopnia), którego celemjest usunięcie substancji organicznych. Poprzez zmodyfikowanie procesów oczyszczaniabiologicznego możliwe jest eliminowanie azotu i/lub fosforu.

4. Oczyszczanie uzupełniające (często zwane wygładzającym lub trzeciego stopnia), przy użyciuetapu chemicznego wytrącania lub etapu filtracyjnego. Innymi dopełniającymi metodamioczyszczania mogą być na przykład: użycie węgla aktywowanego, wymiana jonowa, odwró−cona osmoza i wykorzystanie terenów podmokłych lub systemów oczyszczania w ziemi.

5. Przeróbka osadu ściekowego w celu zredukowania jego ilości i dla stabilizacji.6. Składowanie osadu ściekowego.Niektóre z powyższych stopni oczyszczania zostaną omówione poniżej.

3.3. Oczyszczanie biologiczneOczyszczanie biologiczne ma na celu:● rozłożenie materiału organicznego do dwutlenku węgla i metanu;● usunięcie związków biogennych (azotu i fosforu);● koagulację koloidalnych ciał stałych w kłaczki;● przeniesienie jonów metali i bardzo drobnych zanieczyszczeń organicznych z fazy wodnej

do fazy osadu.Biologiczne oczyszczanie ścieków jest zarówno procesem oksydoredukcyjnym, jak i procesemseparacyjnym. Jeżeli substancje toksyczne są przerzucane do fazy osadu lub odpędzane do fazygazowej, wtedy konieczna jest dalsza obróbka tych faz.Procesy biologiczne stosowane w oczysz−czalniach można sklasyfikować na wielesposobów, jak np. na procesy aerobowe(prowadzone w warunkach tlenowych)i anaerobowe (w warunkach beztleno−wych) oraz na podstawie typu reaktoraużytego do procesu biologicznego. Metodaosadu czynnego i stawy tlenowe są przy−kładami bioreaktorów, w których mikro−organizmy rozkładające zanieczyszczeniautrzymywane są w stanie zawieszeniaw środowisku. W drugim typie reaktorówbiologicznych mikroorganizmy przytwier−dzone są do obojętnego nośnika, jak ziar−na mineralne lub specjalnie zaprojekto−wane kształtki i pakiety z mas plastycz−nych lub ceramiki, tworząc nalot zwanybłoną biologiczną. Przykładami takich

Z³o¿e biologiczne zraszane

Proces osadu czynnego

Proces z³ó¿ biologicznych

Komora napowietrzania

Osad recylkulowany

Basen sedymentacyjny

Basen sedymentacyjny

Ryc. 14. Biologiczne oczyszczanie ścieków.

Page 359: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

reaktorów są złoża biologiczne zraszane, złoża tarczowe i złoża fluidalne. Schemat technologicz−ny dla procesu osadu czynnego oraz złoża biologicznego zraszanego pokazano na Ryc. 14.Proces osadu czynnego został opracowany około roku 1914, w celu usuwania substancji zuży−wających tlen. W ciągu ostatnich kilku lat rozwinięto szereg modyfikacji i obecnie proces tenjest ważnym rozwiązaniem alternatywnym dla usuwania związków biogennych. W przypadkuusuwania substancji organicznych, część materiału jest utleniana do dwutlenku węgla i wody,a część jest usuwana jako osad nadmierny, który podlega dalszej obróbce. Funkcja złóż biolo−gicznych zraszanych i tarczowych jest podobna do procesu osadu czynnego. Złoża biologicznesą wykorzystywane do usuwania azotu, ale nie są stosowane w chwili obecnej do biologicznegousuwania fosforu. Oba typy bioreaktorów są używane do beztlenowego oczyszczania odpadóworganicznych o wysokim stężeniu. Powstający w czasie procesu metan gaz, może być wyko−rzystany do produkcji energii.

3.4. Oczyszczanie chemiczneChemiczne wytrącanie jest szeroko rozpowszechnionym procesem do usuwania, na przykład:● Fosforanów przez dodawanie soli żelaza i aluminium lub wapna;● Metali przez dodawanie wodorotlenków, węglanów lub siarczków;● Koloidów i koloru.Oczyszczanie ścieków na drodze chemicznego wytrącania obejmuje takie procesy, jak: mieszanie,flokulacja, separacja i zagospodarowanie osadu (Ryc. 15).Inną ważną technologią chemiczne−go oczyszczania ścieków jest stoso−wanie silnych substancji utleniają−cych (tj. chloru, ozonu, nadmanga−nianu, nadtlenku wodoru, itd.),czasami w połączeniu z traktowa−niem ciepłem lub napromieniowy−waniem. Jej celem może być dezyn−fekcja, chemiczne utlenianie orga−nicznych związków chemicznych dodwutlenku węgla i wody albo domniejszych cząsteczek ulegającychbiodegradacji lub łatwiej adsorbu−jących na węglu aktywowanym.Technologia ta jest szczególnieprzydatna w procesie powtórnegowykorzystania ścieków oraz dorozkładu bardzo drobnych zanieczy−szczeń organicznych, w przypadkuprzemysłowych wód odpadowych.

3.5. Zagospodarowanie osadu ściekowegoObecnie do przeróbki i unieszkodliwiania osadów otrzymywanych w procesach oczyszczaniaścieków stosuje się wiele różnych metod fizycznych, chemicznych i biologicznych. Cyklzagospodarowania osadu ściekowego został przedstawiony na Ryc. 16. Ogólnym celem tegostopnia oczyszczania jest zmniejszenie objętości osadów uzyskiwane przez zagęszczaniei odwadnianie, a w niektórych przypadkach przez suszenie lub palenie. W celu ułatwieniaprocesu odwadniania, osad jest kondycjonowany przez dodanie chemikaliów (zwyklepolielektrolitów). Kondycjonowanie prowadzi się również metodami termicznymi (podgrzewanie

Koagulacja Flokulacja Separacja

Polielektro

lity

ustawian

ie pH

Ryc. 15. Oczyszczanie ścieków z zastosowaniem chemicznegowytrącania. Proces obejmuje koagulację, flokulację i separację.

Page 360: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

lub oziębianie), aczkolwiek metody te są bardzo rzad−ko stosowane. Osad może być stabilizowany przy uży−ciu różnych metod:● Biologicznej stabilizacji za pomocą procesów tleno−

wej stabilizacji osadów ściekowych lub fermentacjimetanowej osadów czy przez kompostowanie;

● Stabilizacji chemicznej z wykorzystaniem wapna;● Stabilizacji termicznej z zastosowaniem osuszania

w wysokich temperaturach, mokrej oksydacji lubspalania.

Celem stabilizacji jest również uzyskanie osadu, któ−ry z czasem nie ulegnie zmianie, pozbawionego zapa−chu i obecności czynników chorobotwórczych. W pro−cesie fermentacji metanowej powstaje metan gaz.Metan ze względu na wysoką wartość opałową jestczęsto wykorzystywany w gospodarstwach domo−wych jako gaz lub gdzie indziej do produkcji energii.Kompost może służyć jako wartościowy nawóz ogrod−niczy i rolniczy.Na etap końcowego unieszkodliwiania osadów zwykleskładają się niektóre z form składowania na lądzie,jak rozścielanie na powierzchni ziemi, przetrzymy−wanie ścieków w lagunach (poletkach osadowych) czywypełnianie zagłębień terenowych.

3.6. Systemy naturalneWyróżnia się dwa główne typy schematów oczyszczania ścieków. Jeden z nich, zorientowanybardziej w kierunku metod technicznych, został omówiony powyżej. Ale możliwe jest równieżzastosowanie tzw. metod ekologicznych. Obejmują one, np.: stawy tlenowe, tereny podmokłe,oczyszczanie ścieków w ziemi. Metody ekologiczne naśladują naturalne reakcje samooczysz−czania na lądzie oraz w wodzie i jak one również potrzebują dużych powierzchni. Metody te sąprzeważnie wykorzystywane przez małe oczyszczalnie i są wrażliwe na warunki klimatyczne.Możliwe jest również łączenie metod zorientowanych technicznie z metodami zorientowanymiekologicznie w trzeci stopień oczyszczania.Do oczyszczania ścieków można użyć wiele bliskich naturze schematów technologicznych. Mo−żliwe jest podczyszczenie ścieków w osadniku gnilnym. Zasadniczo, jest to wodoszczelna komora,który służy jednocześnie jako odstojnik i odtłuszczacz oraz jako nie ogrzewana, bez mieszaniaosadu, komora fermentacyjna. Następnie ścieki są oczyszczane w systemie terenów podmokłych(Ryc. 17). Zamiast oczyszczania na terenach tego typu można wykorzystać proces szybkiej in−filtracji.Oczyszczanie w stawach tlenowych opiera się na naturalnych procesach oczyszczania biolo−gicznego, które można zaobserwować w jakimkolwiek naturalnym zbiorniku wodnym. Ogólniewyróżnia się 3 typy stawów – beztlenowe, fakultatywne i dojrzewania, z których każdy pełniinną funkcję. Przeważnie są one ułożone sekwencyjnie; w pierwszej kolejności występuje stawbeztlenowy, następnie fakultatywny, łączący się z jednym lub kilkoma stawami dojrzewania.W przypadku klimatu zimnego dodatek chemicznych związków wytrącających znacznie po−lepsza rezultaty oczyszczania. Reakcje biologiczne zachodzące w stawie fakultatywnym, przed−stawiono na Ryc. 18.Oczyszczanie ścieków w ziemi zachodzi przy udziale roślin i gruntów powierzchniowych orazskały macierzystej. Różne zastosowania tego procesu to: nawadnianie, np. lasów energetycz−nych; szybka infiltracja; infiltracja ścieków z dołów gnilnych; odpływ powierzchniowy i wyko−

Osad z procesów oczyszczania mechanicznego,biologicznego i chemicznego

Zagêszczanie osadu (grawitacyjne i flotacyjne)

Stabilizacja osadu(stabilizacja tlenowa

fermentacja metanowa

Odwadnianie (wirówki, filtry pró¿niowe i prasy filtracyjne

Stabilizacja(kompostowanie, dodawanie wapna,

obróbka termiczna

Sk³adowanieosadu

Sk³adowanieosadu

Ryc. 16. Cykl zagospodarowania osadu ście−kowego.

Page 361: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

rzystanie osadu ściekowego na lądzie. Mimo iż sposób oczyszczania ścieków w ziemi był pra−ktykowany przez wieki, to jego pełny potencjał został poznany zupełnie niedawno. Tereny pod−mokłe są ekosystemami, których cechą charakterystyczną są zarówno systemy naziemne, jaki wodne. Poziom wód gruntowych jest zwykle równy lub bliski powierzchni ziemi albo obszarlądowy pokrywa płytka woda. Przykładami naturalnych terenów podmokłych są bagna słod−kowodne i torfowiska. Zaprojektowane i wybudowane przez człowieka obszary tego typu, wy−korzystywane jako systemy oczyszczania ścieków, obejmują sztuczne bagna, stawy i rowy. Te−reny podmokłe są skutecznym środkiem do oczyszczania ścieków z kilku powodów:● Bakterii związanych z powierzchnią zanurzonych w wodzie korzeni i łodyg roślin wodnych;● sedymentacji w nieruchomej wodzie;● Adsorpcji i filtracji z udziałem korzeni i łodyg roślin wodnych;● Wymiany jonowej i sorpcji przez osady.

Ryc. 17. Tereny podmokłe ze spływem powierzchniowym ścieków. Mogą być naturalne lub sztuczne. Typowesystemy skonstruowane przez człowieka składają się z obsadzonych makrofitami rowów o wymiarach: 3–5 mszerokości i ponad 100 m długości [Brix i Schierup, 1989].

O2

Bakterie Glony

CO2 H2O N P

�wiat³os³oneczne

Nadmiar bakterii

Nadmiarglonów

Materiaorganiczna�cieków

Ryc. 18. Synergistyczne oddziaływania pomiędzy glonami i bakteriami w stawie fakultatywnym.

Page 362: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

4.USUWANIE

ZWIĄZKÓW BIOGENNYCH

ZE ŚCIEKÓW

4.1. Informacje ogólneZwiązki biogenne wprowadzane do wód odbierających ścieki w przeważającej większości po−chodzą ze spływu powierzchniowego wód z obszarów użytkowanych rolniczo, ścieków gospo−darczo–bytowych i przemysłowych oraz wypadów zanieczyszczeń z atmosfery. Ograniczeniespływów rolniczych i wypadu zanieczyszczeń z atmosfery jest problemem kompleksowym, wy−magającym kontroli źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery (przemysł energetyczny, ruchdrogowy, rolnictwo, itd.) oraz zmian w technologii produkcyjnej i praktyce rolniczej. Monitor−ing związków biogennych ma na celu ograniczenie zjawiska eutrofizacji w naturalnych jezio−rach i zbiornikach retencyjnych, a ostatnio także eutrofizacji mórz. Na zagadnieniu usuwaniafosforu i azotu w oczyszczalniach ścieków skoncentrowanych jest większość z aktualnie prowa−dzonych badań i opracowywanych projektów.

4.2. Usuwanie fosforuW regionach o dużej gęstości zaludnienia, największy ładunek fosforu dostaje się do wód od−bierających wraz ze ściekami komunalnymi. Najpoważniejszym jego źródłem są odchody ludzkieoraz detergenty. W prawodawstwie większości krajów brakuje norm określających dopuszczalnestężenie fosforanów w środkach piorących, choć w wielu państwach sprawa ta jest regulowanaza pomocą wielu nieoficjalnych porozumień między władzami a producentami. Zakazy dotyczącedetergentów zawierających fosforany zostały wydane tylko w niektórych krajach, jak np.w Szwajcarii odnośnie domowych proszków do prania. Przeprowadzone badania wskazują, żesame zakazy nie polepszą znacząco jakości wody, z wyjątkiem tych przypadków, gdy wysokazawartość procentowa fosforu dostającego się do wód odbierających pochodzi ze ścieków ko−munalnych, a źródłem jego zasadniczej frakcji są środki piorące.Usuwanie związków fosforu ze ścieków opiera się na metodach biologicznych, chemicznych i fi−zycznych oraz ich kombinacji, jak przedstawiono poniżej:● Biologiczne metody usuwania fosforu, polegające na wykorzystaniu mikroorganizmów, ma−

krofiltrów i roślin, które na drodze reakcji syntezy, procesów metabolicznych i adsorpcjiprowadzą do przyswajania fosforu przez ciała biologiczne.

● Metody chemiczne, przebiegające z udziałem reakcji strącania, koagulacji i flokulacji, w wy−niku których fosfor jest usuwany wraz z powstającym osadem chemicznym (Ryc. 15).

● Metody fizyczne, usuwające fosfor ze ścieków w wyniku takich procesów, jak adsorpcja,sedymentacja, flotacja i filtracja.

Ponieważ fosfor występuje w ściekach głównie w formie rozpuszczalnej, dlatego skuteczną me−todą defosfatacji jest wytrącanie fosforu przy użyciu chemicznych środków strącających, a na−stępnie usuwanie ze ścieków wytrąconego osadu za pomocą niektórych metod separacyjnych.Istotny wpływ na przebieg tego procesu ma wybór chemicznego związku wytrącającego (soleżelaza, sole aluminium i wapno), inicjalne warunki mieszania, ładunek powierzchniowy wy−

Page 363: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

trąconych cząstek (może być kontrolowany poprzez wartość pH) oraz wybór metody rozdziału(sedymentacja, flotacja i filtry głębokodenne).Konfiguracje procesów z chemicznym wytrącaniem mogą przebiegać z udziałem lub bez udziałuoczyszczania biologicznego ścieków. Główny schemat technologiczny wygląda następująco:● Wytrącanie bezpośrednie, bez udziału procesu oczyszczania biologicznego;● Wytrącanie wstępne, w którym związki chemiczne dodawane są przed etapem biologicznym;● Wytrącanie jednoczesne, w którym chemikalia dodaje się bezpośrednio do etapu biologicznego;● Wytrącanie następcze, w którym związki chemiczne dodawane są po zakończeniu etapu oczysz−

czania biologicznego.Wytrącanie bezpośrednie jest metodą powszechnie wykorzystywaną w Norwegii, z największąinstalacją do oczyszczania ścieków w Oslo. Wytrącanie wstępne z użyciem ałunu i soli żelazamoże być często stosowane przy niewielkim przeobrażeniu istniejących biologicznych oczysz−czalni ścieków z sedymentacją pierwszego stopnia oczyszczania. Wytrącanie jednoczesne możebyć wykorzystane przez większość już eksploatowanych obiektów pracujących metodą osaduczynnego. Wytrącanie następcze jest szeroko rozpowszechnionym procesem oczyszczania ście−ków w Szwecji.Typ oczyszczalni z włączonym blokiem chemicznego wytrącania fosforu działa już od ponaddwudziestu lat, a uzyskane doświadczenia praktyczne doprowadziły do powstania kilku mo−dyfikacji, jak np. dwupunktowego dodawania związków chemicznych. Wytrącanie chemicznemoże zostać również zintegrowane z prostymi procesami oczyszczającymi, takimi jak basenytlenowe.Na Ryc. 19 został przedstawiony jeden ze schematów procesu biologicznego usuwania fosforu.chociaż podwyższona biologiczna eliminacja fosforu ze ścieków jest stosowana przez wiele du−żych oczyszczalni (np. w Rydze), to jest to wciąż technologia rozwijająca się (zob. ramkę Biolo−giczna defosfatacja).Do usuwania fosforu można również wykorzystać procesy przebiegające z udziałem glonów lubroślin wyższych. Powszechnie wiadomo, że stawy tlenowe w okresie ciepłych pór roku mogądawać niskie wartości fosforu w strumieniu wypływającym, jednakże obecność glonów w takimstrumieniu, niska efektywność usuwania fosforu w porach zimowych na obszarach północnychoraz trudności z ich kontrolą ograniczają przydatność stawów w przypadku, gdy mają być uzys−

Procesbeztlenowy

Procestlenowy

Ryc. 19. Przykład schematu technologicznego dla podwyższonej biologicznej eliminacji fosforu ze ścieków.

Biologiczna defosfatacjaUsuwanie fosforu przy użyciu konwencjonalnych metod oczyszczania, w głównej mierze zależy odstosunku ulegającego biodegradacji węgla organicznego do fosforu oraz od wymagań metabolicznychbakterii. W określonych warunkach może wystąpić zjawisko podwyższonego poboru fosforu przezbakterie. Warunki te to:● Obecność strefy beztlenowej i pozbawionej azotanów;● Dostarczenie wystarczającej ilości podatnych na biodegradację, rozpuszczalnych substancji

organicznych do strefy anaerobowej w dopływającym strumieniu ścieków lub z procesu beztle−nowej degradacji złożonych związków organicznych;

● Konieczność wzrostu komórek bakteryjnych w naprzemiennie powtarzających się warunkachbeztlenowych i tlenowych.

Page 364: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

kane wysokie efekty oczyszczania z fosforu (przyjmując, że nie zostaną dodane żadne chemi−kalia). Ostatnimi czasy dużo uwagi zwrócono na wykorzystanie do usuwania związków bio−gennych sztucznych terenów podmokłych z roślinnością.Nawadnianie pól oczyszczonymi ściekami jest sposobem powszechnie praktykowanym w wielukrajach regionu. W wyniku poboru przez system korzeniowy roślin uprawnych oraz sorpcji dogleby zatrzymywany jest fosfor, a woda drenażowa zawiera niewielkie stężenie fosforu. Ujem−nymi stronami tej metody są: sezonowa zmienność jakości wody oraz wymagania pokarmoweroślin uprawnych.

4.3. Usuwanie azotuKontrola problemów środowiskowych związanych z azotem jest trudna, co jest wynikiem dużegorozproszenia wielu jego źródeł. Aktualna tendencja zwyżkowa zawartości azotanów w wieluzbiornikach wodnych używanych jako źródeł poboru wody pitnej oraz na obszarach morskich,wskazuje na konieczność wypracowania odpowiednich metodologii służących kontrolowaniuazotu. W Tab. 3 zostały przedstawione różne opcje.Do usuwania azotu w oczyszczalniach ścieków może posłużyć kilka metod:● Przyswajanie azotu przez mikroorganizmy (bakterie, glony, itp.) oraz rośliny;● Biologiczna redukcja (denitryfikacja) (Ryc. 20);● Chemiczna redukcja azotanów i azotynów lub chemiczna oksydacja jonu amonowego do

azotu gazowego;● Odpędzanie amoniaku (powietrze lub para);● Selektywna wymiana jonowa;● Wytrącanie związku amonowo–magnezowo–fosforowego (ang. magnesium ammonium phosphate);● Elektrodializa i odwrócona osmoza (metody nie specyficzne).

¯wir NapowietrzanieSito

Metanol

Denitryfikacja

Obej�cieDenitryfikacja

(3-5) Q

Ryc. 20. Przegląd różnych układów technologicznych dla nitryfikacji – denitryfikacji. W procesie nitryfikacjijon amonowy jest utleniany do azotanu. Następnym etapem jest redukcja azotanów do azotu gazowego. Procesten przeprowadzany jest w warunkach beztlenowych przy obecności materiału organicznego (denitryfikacja)[Harremoës i in., 1985].

Page 365: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

Można powiedzieć, że procesy biologiczne dostarczają najbardziej ekonomicznych środków dokontroli zawartości azotu w odprowadzanych ściekach, z wyjątkiem ścieków specyficznych, za−wierających substancje toksyczne lub wysokie stężenia azotu. W procesie biologicznego usu−wania azotu wykorzystuje się reakcje zachodzące również podczas biologicznego cyklu obieguazotu w przyrodzie.Do eliminacji azotu można również wykorzystać systemy oczyszczania w ziemi lub system te−renów podmokłych. Mechanizmy usuwania azotu obejmują w tym przypadku zarówno procesyprzyswajania azotu przez rośliny, jak i reakcje z udziałem bakterii wraz z nitryfikacją–deni−tryfikacją.

Tab. 3. Różne możliwości kontroli zanieczyszczenia azotem [Meybeck i in.,1989].

Problem Opcja

Źródło Ograniczenie Technologia lubzanieczyszczenia u źródła praktyka Oczyszczanie

zarządzania

Zrzuty punktowe

Ścieki Podczyszczanie Rozdzielanie ścieków Oczyszczanie tradycyjne;ścieków i wód opadowych nitryfikacja i denitryfika−przemysłowych cja; rozdział fizyczny;

reakcje chemiczne;składowanie w ziemi

Przemysł Redukcja strat Dobre gospodarowa− Reakcje chemiczne;produkcyjnych nie; zmiany procesu oczyszczanie biologiczne

technologicznego

Zrzuty niepunktowe

Nawozy Regulacja Minimalizacja spły− Zbieranie i przetrzymysztuczne stosowanej wów rolniczych wanie spływów rolniczych

intensywności, i wymywania z pól w stawach lub systemachczęstotliwości terenów podmokłychoraz ilości

Użytki rolne Wykorzystanie Ograniczenie erozji Zbieranie i oczyszczaniegnojowicy przez roślinność; spływów rolniczychdo nawożenia zbiór plonów i upra−pól wa roli; urządzenia

strukturalne

Tereny miejskie Oczyszczanie Zbieranie i oczyszczanieulic, kontrola odpływówśmieci

Page 366: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

4.4. Zintegrowane usuwanie fosforu i azotuW celu zapobiegania eutrofizacji Morza Bałtyckiego, konieczne jest oczyszczanie ścieków z fo−sforu i azotu. Kolejno opisane metody usuwania fosforu i azotu mogą być łatwo ze sobą łączone.Główne systemy oczyszczania ścieków z równoczesnymi procesami ich defosfatacji oraz nitry−fikacji i denitryfikacji to:● Połączenie eliminacji azotu przez nitryfikację–denitryfikację z reakcją chemicznego wytrą−

cania.● Połączenie biologicznej defosfatacji oraz nitryfikacji–denitryfikacji. W tym przypadku za

system oczyszczania może posłużyć zmodyfikowany proces osadu czynnego z kombinacjąstref:● strefą beztlenową i pozbawioną azotanów (dla wywołania mechanizmów defosfatacji),● strefą beztlenową (dla denitryfikacji) oraz● strefą tlenową (dla nitryfikacji).

● Zastosowanie systemów oczyszczania w ziemi i terenów podmokłych.Istnieje całe spektrum możliwych kombinacji procesów usuwania fosforu i azotu. Ważnym za−daniem jest takie zaprojektowanie schematu technologicznego, aby umożliwić optymalne wy−korzystanie istniejących już obiektów i urządzeń do efektywnego usuwania pierwiastków bio−gennych (dostosowanego do wielkości oczyszczalni, jej lokalizacji, właściwości ścieków itd.).

Page 367: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

5.OCZYSZCZANIE

ŚCIEKÓW PRZEMYSŁOWYCH

5.1. Problemy związane ze ściekami przemysłowymiZróżnicowanie współczesnej produkcji oraz procesów przemysłowych czyni praktycznieniemożliwym dokonanie klasyfikacji ścieków ze względu na skład. Większość z zakładówprzemysłowych przetwarza, bądź wytwarza szereg różnych produktów, z których każdy dajespecyficzny skład odprowadzanych wód odpadowych. Z tego względu zrzuty ściekówprzemysłowych różnią się istotnie zarówno pod względem ich pochodzenia, jak i właściwości.Złożoną naturę ścieków przemysłowych dodatkowo potęgują wycieki z depozytów odpadów,odpływy z lotnisk, ścieki rolnicze i wiele innych.największe objętości stanowią wody chłodnicze. Wody te są często w ogóle nie zanieczyszczone,z wyjątkiem oczywiście zanieczyszczenia zrzutami ciepła odpadowego i nie stanowią poważnegoproblemu środowiskowego. W następstwie opadów atmosferycznych z terenów przemysłowychodbierane są spływające wody deszczowe. Wody te mogą być skażone w wyniku różnego rodzajurozlewów w trakcie produkcji przemysłowej, jak np. produktów naftowych. Woda produkcyjnato woda wykorzystywana w samym procesie technologicznym. Podczas niektórych procesów,jak przy produkcji papieru, zużywane są ogromne ilości wody i dochodzi do jej ciężkiego za−nieczyszczenia. W przypadku, gdy takie wody technologiczne są odprowadzane bezpośredniodo odbiorników, mamy do czynienia z poważnym problemem zanieczyszczenia środowiska.Obecnie, w wielu zakładach przemysłowych woda produkcyjna jest powtórnie wykorzystywana,przyczyniając się tym samym do ochrony środowiska oraz obniżenia kosztów procesu technolo−gicznego. Woda produkcyjna pochodząca z przemysłu spożywczego, jak też wody ściekowe zeszpitali, są problemem sanitarnym, czyniąc wody odbierające ścieki nieprzydatnymi dla celów

Tab. 4. Niepożądane właściwości ścieków przemysłowych.

● Rozpuszczalne substancje organiczne powodujące zużycie rozpuszczonego tlenu w ciekachwodnych i w ujściach rzek

● Składniki rozpuszczalne wpływające na smak oraz zapach wody w jej ujęciach● Materiały toksyczne i jony metali ciężkich● Barwa i mętność● Pierwiastki biogenne − azot i fosfor● Materiały żaroodporne● Oleje, smary i ciecze nie ulegające mieszaniu● Kwasy i zasady● Substancje wywołujące nieprzyjemny zapach powietrza● Rozpuszczone substancje stałe● Temperatura powodująca zanieczyszczenie cieplne● Materiały radioaktywne● Odpady chorobotwórcze

Page 368: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

rekreacyjnych. Ścieki sanitarne to wody pochodzące z ubikacji, kuchni itd., zwykle z dużychpomieszczeń socjalnych i biur. I w końcu woda kotłowa, czyli woda wykorzystywana do wytwa−rzania pary i prądu elektrycznego. Na skład tego rodzaju wód odpadowych wpływają zarównochemikalia dodawane do kotłów, jak i składniki usunięte z wody surowej.Przemysł można sklasyfikować na wiele różnych sposobów, ale sześć przedstawionych poniżejgrup wyjaśnia zmienność wód odpadowych w związku z procesami przemysłowymi.1. Przemysł przetwórstwa chemicznego emituje m.in. produkty przeróbki ropy naftowej;2. Dla przemysłu spożywczego i przemysłu farmaceutycznego głównym problemem jest zawar−

tość substancji organicznych w ściekach;3. Przemysł konfekcyjny (np. produkcja materiałów włókienniczych i wyrobów skórzanych),

emituje duże ilości zarówno toksycznych związków nieorganicznych, jak i substancji orga−nicznych zużywających tlen;

4. Przemysł produkcji i przetwórstwa materiałów (na przykład przemysł celulozowo–papierni−czy, hutnictwo stali, galwanizacja metali, hutnictwo żelaza, przemysł gumowy i przemysłszklarski). Ich produktem w wielu przypadkach są duże ilości substancji toksycznych,metali ciężkich oraz zanieczyszczeń organicznych;

5. Przemysł energetyczny i związany z produkcją energii (taki jak przetwórstwo węgla i ropynaftowej, energetyka parowa i przemysł atomowy), zużywają duże ilości wód chłodniczych.Postępowanie z materiałem radioaktywnym ilustruje, jak ścisłej regulacji i kontroli możepodlegać czynnik zanieczyszczający;

6. Przemysł usługowy (np. pralnie oraz procesy fotograficzne), wykorzystuje duże ilości –czasami toksycznych – substancji chemicznych.

Rozdzielanie różnych strumieni ścieków jest koniecznym warunkiem wstępnym efektywnegozagospodarowania i oczyszczania przemysłowych wód odpadowych. Niepożądane właściwościścieków przemysłowych zostały zebrane w Tab. 4.W przypadku gospodarowania ściekami przemysłowymi, główna uwaga powinna być skiero−wana nie tylko w kierunku metod oczyszczania ścieków. Równie ważne lub może nawet waż−niejsze są np.: zmiany w technologii produkcyjnej, właściwy dobór surowców, recyrkulacja wodyw zakładach przemysłowych oraz rozdzielanie strug ścieków przed poddaniem ich oczyszczaniu.Aby zilustrować różne problemy i różne technologie, poniżej zostały podane przykłady dotyczącezagospodarowania i oczyszczania wód odpadowych z przemysłu obróbki powierzchniowej metali,eliminacji bardzo drobnych zanieczyszczeń organicznych, problemów związanych z przemysłemcelulozowo–papierniczym i ostatecznie, problemu zasolonych wód dołowych z kopalń węgla ka−miennego w Polsce.

5.2. Usuwanie metali ciężkichi drobnych zanieczyszczeń organicznych

W celu usunięcia metali ciężkich ze strumieni wód odpadowych, powstających np. w czasie ob−róbki powierzchniowej metali, można wykorzystać kilka metod. Metody te obejmują chemicz−ne wytrącanie, wymianę jonową, elektrodializę oraz odwróconą osmozę. Czasami metale pod−dawane są chemicznemu przekształceniu przy użyciu procesów redukcji lub oksydacji, w celuułatwienia dalszej obróbki ścieków. Na Ryc. 21 został pokazany przykładowy schemat oczysz−czania ścieków przemysłowych zawierających metale, w przypadku obróbki powierzchniowej metali.Oczyszczone ścieki mogą być kierowane do kanału ściekowego lub rzeki, albo mogą być recyr−kulowane. Uzyskany szlam, zanim zostanie ostatecznie zdeponowany w specjalnie zaprojek−towanych zagłębieniach terenu, może zostać poddany specjalnej obróbce, polegającej na jegozestaleniu drogą chemiczną dla zmniejszenia ruchliwości metali. Możliwości odzysku metalipowinny zostać najpierw oszacowane.Do grupy bardzo drobnych zanieczyszczeń organicznych, często zwanych zanieczyszczeniamispecyficznymi lub opornymi, zalicza się wiele organicznych związków chemicznych oraz sub−

Page 369: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

stancji nieorganicznych, takich jakmetale ciężkie. Wzrost wiedzy natemat bardzo drobnych zanieczysz−czeń organicznych jest rezultatemlepszej znajomości toksycznychi kancerogennych właściwości nie−których zanieczyszczeń, występują−cych nawet w bardzo małych stę−żeniach oraz ulepszonych metodanalitycznych dla identyfikacji za−nieczyszczeń.Głównym problemem w opracowy−waniu odpowiednich technologiioczyszczania ścieków z bardzo drob−nych zanieczyszczeń organicznychjest ogromna liczba związków, którenależy wziąć pod uwagę oraz prak−tycznie nieskończona ilość kombi−nacji tych związków, występującychw jakimkolwiek strumieniu ściekówprzemysłowych. Metody służąceusuwaniu bardzo drobnych za−nieczyszczeń pochodzenia orga−nicznego zostały przedstawionew ramce obok.

Usuwanie bardzo drobnychzanieczyszczeń organicznych

Są dwa główne sposoby eliminowania ze ścieków bardzodrobnych zanieczyszczeń pochodzenia organicznego. Za−nieczyszczenia tego typu mogą być usuwane przy udzialemetod separacyjnych, które koncentrują i relokują zanie−czyszczenia, tak by mogły być łatwo odzyskiwane lub niszc−zone. W przypadku zastosowania tych metod, ważne jestrozważenie sposobu zagospodarowania fazy, w której bar−dzo drobne zanieczyszczenia organiczne zostały skupione.Przez użycie na przykład różnych metod redukcyjnych luboksydacyjnych bardzo drobne zanieczyszczenia organicz−ne mogą być niszczone i detoksyfikowane.W procesie jednostkowym może być wykorzystanych kil−ka metod eliminacyjnych. Bardzo drobne zanieczyszcze−nia organiczne w procesie osadu czynnego mogą być usu−wane drogą odpędzania (substancje lotne), utlenianiabiologicznego (substancje biodegradowalne) oraz adsorp−cji przez osad ściekowy (substancje rozpuszczalne w ole−jach).

Ryc. 21. Schemat blokowy procedury usu−wania metali ze ścieków przemysłowych[UNEP/IEO, 1989].

Oczyszczanie ścieków przemysłowychzawierających metale

W procesie oczyszczania wstępnego chromianjest redukowany do dwuchromianu (III),a cyjanek jest niszczony przez utlenianie dodwutlenku węgla i azotu gazowego. Po wyrów−naniu przepływu, metale są wytrącane (naprzykład w formie wodorotlenków) i usuwaneprzez sedymentację. Proces rozdziału możnaulepszyć stosując dodatkowy etap filtracyjny.

Wody zawieraj¹cechromiany

Wody zawieraj¹cecyjanki

Redukcjachromu

Redukacjacyjanku

Wyrównywanie przep³ywu

�cieki alkalicznelub kwasowe

Neutralizacja i/lub wytr¹canie,flokulacja

Sedymentacja

Oczyszczone �ciekistrumieñ wyp³ywu

(+ III stopieñ oczyszczania

Zagêszczanie osadu,Odwadnianie osadu

Osad(+ zestalenie

drog¹ chemiczn¹)

Wype³nienie zag³êbieñterenowych

Rzeki lubkana³ �ciekowy

Page 370: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

5.3. Przemysł celulozowo–papierniczyW przypadku przemysłu celulozowo–papierniczego przez długi okres czasu koncentrowano sięgłównie na emitowanych do środowiska substancjach organicznych, przede wszystkim ogrom−nych ilości włókien celulozowych i rozpuszczalnych związków organicznych oraz wywołanegoich obecnością deficycie tlenu w wodach odbierających ścieki. Obecnie, można znacznie obniżyćładunek wprowadzanych substancji organicznych ulegających biodegradacji (wyrażony war−tością BZT7, biochemiczne zapotrzebowanie tlenu) oraz zawiesin, przez zastosowanie środków„wewnętrznych” lub „zewnętrznych”, jak napowietrzane laguny, proces osadu czynnego i che−miczne wytrącanie. W Finlandii obciążenie substancjami organicznymi w 1970 roku wyniosło1 600 ton BZT7 na dobę i 600 ton zawiesin w ciągu doby. Wartości te w 1988 roku uległy obni−żeniu do poziomu 400 ton BZT7 na dobę i 220 ton zawiesin.W latach 70. podniosła się również świadomość odnośnie toksyczności ścieków. Kwasy żywicznepochodzące z drewna są na przykład stosunkowo oporne na rozkład i mają pewną tendencjędo akumulowania się w organizmach ryb. Szczególny problem stanowią chlorowane związkiorganiczne, powstające w procesie bielenia papieru przy użyciu chloru. Efektywne metody ana−lityczne, opracowane w połowie lat 70., wykazały że powstają ogromne ilości takich związków,a wiele z nich jest typu fenolowego.Napowietrzane laguny są również skutecznym środkiem do redukcji substancji organicznychtoksycznych dla ryb. Przy ich udziale redukowana jest głównie zawartość niskocząsteczkowychchlorowanych związków organicznych. W 1988 roku w jednej z szwedzkich fabryk oddano doeksploatacji eksperymentalną oczyszczalnię ścieków z metodą ultrafiltracji dla usuwania chlo−roorganowców powstałych w procesie technologicznym. W ten sposób można uzyskać efektyw−ność rzędu 30–40%.W celu uzyskania akceptowalnej jakości odprowadzanych ścieków, konieczne jest zintegrowaniezabiegów prowadzonych „wewnątrz” z ”zewnętrznymi” procesami oczyszczania. Różne metody„na zewnątrz” obejmują:● Wprowadzenie procesu korowania drewna na sucho;● Zamknięcie obiegu wody w przemyśle;● Efektywne urządzenia do pławienia;● Usuwanie wycieków;● Obróbka kondensatu;● Zmodyfikowany proces warzenia i tlenowej delignifikacji;● Lepsza kontrola procesu technologicznego;● Zastąpienie chloru innymi środkami wybielającymi;● Wzmocnienie etapu zasadowego tlenem i/lub nadtlenkiem.

5.4. Zasolone wody kopalniane – specyficzny problem PolskiGospodarowanie zasolonymi wodami dołowymi z kopalń węgla kamiennego jest specyficznymproblemem Górnego Śląska. Stężenia chlorków w wodach kopalnianych mogą sięgać 42 000mg/l, tj. 4,2%, a więc tyle samo co w oceanie. Ilość wód odpompowywanych z kopalń na powierz−chnię sięga 31 mln m3/r. Wody dołowe są spuszczane do wód powierzchniowych, powodującgroźny wzrost zasolenia wód rzecznych. Około 1/3 ładunku soli jest odprowadzana do ciekóww zlewni Odry, a pozostałe 2/3 do Wisły i jej dopływów. Metody odsalania tych wód są bardzokosztowne i energochłonne. Oczyszczalnia tego typu działa w Dębieńsku, gdzie w wyniku od−parowania wody dziennie usuwanych jest 200 ton soli z 2 800 m3 wód dołowych.Zaproponowano również, by słone wody z odwodnienia kopalń transportować kolektorami i zrzu−cać do Wisły poniżej miejsca, w którym uchodzi do niej Dunajec. Jednakże, takie rozwiązaniewymagałoby zaangażowania znacznych środków finansowych. Zasolenie wód Wisły jest szcze−gólnie niebezpieczne dla przemysłu, wykorzystującego wodę w celach chłodniczych, ze wzglę−du na zwiększenie natężenia korozji różnych instalacji. Łączny ładunek soli odpompowywany

Page 371: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

razem z wodami z lokalnych kopalni i zrzucany do rzek jest obecnie szacowany na ok. 9 000ton chlorków i siarczanów w ciągu doby. Przewiduje się, że ładunek ten do końca roku 2000osiągnie wartość przekraczającą 13 000 ton/d. W dorzeczu Wisły, najwyższy zrzucany ładunekdobowy soli (około 50% ilości całkowitej) pochodzi z 5 kopalni: Czeczot, Piast, Ziemowit, Wesołai Brzeszcze. To sprawia, że wody rzeki Wisły na 57% jej długości nie odpowiadają normom jakościwody z powodu dużej zawartości chlorków i siarczanów.Średnia próba wody dla Wisły pobrana w 1991 roku, w punkcie pomiarowym powyżej miastaKraków, zawierała w 1 litrze: 2 500 mg rozpuszczonych ciał stałych, 1 250 mg chlorków i 200mg siarczanów. W 1934 roku stężenie chlorków wynosiło tylko 50 mg/l. Zmiana stężenia chlor−ków i rozpuszczonych ciał stałych w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat została przedstawionana Ryc. 22.

Ryc. 22. Roczne stężenia chlorków i substancji rozpuszczonych w przekroju badawczym rzeki Wisły, w Krakowie.

Page 372: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

6.ANALIZA TRZECH

KONKRETNYCH PRZYPADKÓW –ESTONIA, POLSKA I SZWECJA

6.1. Estonia(Autorzy: Ain Lääne, Rein Munter i Heino Mölder, Politechnika w Tallinie)Po drugiej wojnie światowej stale zaczął się pogarszać stan wód Morza Bałtyckiego. Jest tobezpośrednio związane ze wzrostem ilości ścieków odprowadzanych do morza. W Estonii głów−nym źródłem zanieczyszczeń są ścieki komunalne i przemysłowe. Do największych miast Estoniinależy Tallinn, Tartu, Narva, Kohtla–Järve i Pärnu. Wszystkie duże miasta, z wyjątkiem Tartu,są zlokalizowane na wybrzeżu. Miasta Tallinn, Kohtla–Järve i Narva odprowadzają swoje ściekido Zatoki Fińskiej, a Pärnu do ZatokiRyskiej.Wspomniane powyżej źródła zanieczysz−czeń wraz z ładunkiem zanieczyszczeńw latach 1989/1990 zostały pokazane namapie (Ryc. 23). Całkowita ilość ściekówpowstających w Estonii w ciągu roku wyno−si około 600 mln m3, z czego 25% przecho−dzi proces oczyszczania mechaniczno–che−micznego i 20% proces oczyszczania biolo−gicznego.Oczyszczalnia ścieków w Tallinnie powsta−wała etapami: w 1980 roku ukończono in−stalacje dla obróbki mechanicznej (etappierwszy), w roku 1983 instalacje dlaobróbki chemicznej (etap drugi), a w tymroku (1992) zostaną oddane do eksploata−cji urządzenia do obróbki biologicznej (etaptrzeci). Oczyszczalnia ścieków w Tartu(biologiczno–chemiczna) jest w trakciebudowy. W głównych centrach przemysło−wych (Kohtla–Järve, Narva) oczyszczalniedla ścieków komunalnych i przemysłowychsą przestarzałe i przeciążone. W najwięk−szym mieście obszaru zachodniego wybrze−ża – Pärnu, służącego rekreacji, biologicznaoczyszczalnia ścieków z użyciem metod doredukcji fosforu i azotu rozpoczęła swojądziałalność w 1990 roku, ale sieć kanaliza−cyjna wciąż jest tutaj w trakcie przebudo−wy. Obecnie oczyszczaniu jest poddawa−nych 60% ścieków z ogólnej ich ilości.

Ryc. 23. Najważniejsze punktowe źródła zanieczyszczeniawód w Estonii. Załączone wartości liczbowe wskazują roc−zny ładunek zanieczyszczeń w latach 1989/1990, wyrażonyjako: całkowita objętość (w mln m3 na rok), biologicznezapotrzebowanie na tlen (w tonach BZT5 na rok) oraz fos−for ogólny (w tonach na rok).

Page 373: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

Najważniejszymi gałęziami przemysłu w Estonii są: przemysł naftowy, celulozowo–papierniczy,spożywczy i tekstylny. Przemysł naftowy jest zlokalizowany na obszarze Kohtla–Järve. W dniudzisiejszym około 25 mln ton łupków roponośnych w ciągu roku jest zużywanych w elektrow−niach jako paliwo, a 20 mln ton jest chemicznie przerabianych, czego wytworem jest gaz, ropa,półkoks i woda.Łupek roponośny zawiera około 30% różnych fenoli, z których część wraz z półkoksem dostajesię na wysypiska popiołu, zaś reszta ulega rozpuszczeniu w wodzie w procesie suchej destylacji.W ten sposób do środowiska naturalnego, a co za tym idzie do Zatoki Fińskiej przedostają sięznaczne ilości fenoli. W okolicach Kohla–Järve znajdują się duże hałdy żużlowe (wysypiskapopiołu), utworzone przez zużyte łupki. Żużel jest odpadem stałym i stanowi poważny prob−lem ochrony środowiska, wynikający ze spłukiwania zanieczyszczeń z hałd przez deszcze. Pow−stające wtedy bardzo toksyczne i wysoko zmineralizowane ścieki nie mogą zostać skierowanedo centralnych oczyszczalni ścieków, ze względu na wysoką zawartość (powyżej 1g/l) substancjiorganicznych.Główne, nie rozwiązane jeszcze pro−blemy gospodarki ściekowej Estoniisą związane z oddzielaniem pierwia−stków biogennych (fosforu i azotu)od ścieków komunalnych, odwad−nianiem i unieszkodliwianiem osaduściekowego, niedostatecznym stop−niem lokalnego podczyszczania ście−ków przemysłowych. Podstawowewymagania co do oczyszczania ście−ków na obszarze zlewiska MorzaBałtyckiego zostały opracowaneprzez Komisję Helsińską. W celuspełnienia tych wymagań Estoniapowinna dziesięciokrotnie zreduko−wać ładunek zrzucanych zanieczy−szczeń (Ryc. 24).

6.2. Polska(Autorzy: Elżbieta Płaza, Stanisław Rybicki i Józef Trela, Politechnika Krakowska)Polski wkład w trucie Morza Bałtyckiego jest znaczny, co spowodowane jest faktem, że 40%użytków rolniczych i więcej niż połowa ludności zamieszkującej zlewisko tego akwenu należydo Polski.Z terytorium Polski w ciągu roku spływa do Bałtyku około 355 000 ton substancji organicznych(wyrażonych w jednostkach BZT5), co odpowiada w przybliżeniu 22% całkowitego ładunku nie−sionego do morza z wszystkich krajów nadbałtyckich. Szacuje się, że roczny odpływ substancjibiogennych wynosi 222 000 ton azotu i 22 000 ton fosforu (w przybliżeniu odpowiednio 30%i 40% ich całkowitego ładunku).Podstawowymi źródłami zanieczyszczenia wody są ścieki komunalne i przemysłowe. Dwie pol−skie rzeki, Wisła i Odra, będące głównymi odbiornikami ścieków w Polsce, uchodzą do MorzaBałtyckiego.Spośród 830 polskich miast 721 jest wyposażonych w systemy kanalizacyjne. Jednak aż 254miast nie posiada oczyszczalni ścieków. Istniejące oczyszczalnie są zwykle nie efektywne, hy−draulicznie przeciążone lub w złym stanie technicznym, a większość z nich to oczyszczalnie me−chaniczne.W Polsce tylko 68% ścieków przechodzi proces oczyszczania (większość z nich tylko oczyszczaniamechanicznego), pozostałą zaś część (tj. 32%) nadal zrzuca się do rzek bez jakiegokolwiek oczysz−

4 000

3 000

2 000

1 000

1987 1990 1995 1998 lata

BZT7 t/rok

£adunek zgodnyz deklaracj¹ ministerialn¹

£adunek zgodnyz zaleceniami HELCOM-u

Ryc. 24. Bezpośredni ładunek BZT dostający się do Morzabałtyckiego z Estonii oraz przyszłe cele polityczne.

Page 374: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

czania. Na Ryc. 25 przedstawiono stopień oczyszczenia ście−ków odprowadzanych do wód powierzchniowych w 1990roku. Z ogólnej ilości ścieków, 4,1 miliarda m3/r to ściekikomunalne, a 1,8 miliarda m3/r to ścieki przemysłowe.Zakłady przemysłowe kierujące swoje wody odpadowe domiejskich systemów kanalizacyjnych, rzadko posiadają urzą−dzenia do podczyszczania ścieków w celu usunięcia z nichspecyficznych składników, takich jak metale ciężkie, oleje,rozpuszczalniki i inne związki chemiczne. Czynniki tepowodują pogorszenie składu ścieków komunalnych i osadówściekowych, co uniemożliwia ich naturalną utylizację i skła−dowanie. Rocznie, około 920 mln m3 nie oczyszczonychścieków jest odprowadzanych z miast.W polsce dużym problemem jest niewłaściwa gospodarkaściekowa na terenach wiejskich. Wdrożenie programów za−opatrzenia w wodę wsi pozbawionych systemów kanali−zacyjnych czy oczyszczalni ścieków, doprowadziło do zwięk−szenia zanieczyszczenia odbiorników. Około 15% ściekówwymagających oczyszczenia (w przybliżeniu 1 miliard m3/r)jest zrzucanych z terenów wiejskich i zlokalizowanej tutajzabudowy. Problem usuwania gnojowicy z gospodarstwrolnych, stanowiącej główne źródło zanieczyszczeń organicz−nych, nie został jeszcze właściwie rozwiązany.Rocznie, około 420 mln m3 nie oczyszczonych ścieków jest od−prowadzanych do wód powierzchniowych przez zakłady prze−mysłowe. główny udział w zanieczyszczeniu środowiska nieoczyszczonymi wodami odpadowymi ma przemysł me−talurgiczny oraz paliwowo–energetyczny. Substancje tok−syczne i organiczne wpływają na życie biologiczne w wodachodbierających ścieki. Na Ryc. 26 zostało zilustrowane zarzą−dzanie ściekami przemysłowymi. Należy zwrócić uwagę, żew obliczeniach tych wzięto pod uwagę jedynie przedsiębior−stwa państwowe. Oprócz tej grupy, są mniejsze prywatnezakłady przemysłowe, z których prawie połowa nie posiadainstalacji do oczyszczania ścieków.

Ca³kowitemecha-niczne

chemiczne

brak

biolo-giczne

36,6%4,9%

31,7%

26,8%

Miastamecha-niczne

biolo-giczne

brak

23,5%36,5%

40,0%

Przemys³mecha-niczne

chemiczne

biolo-giczne

brak

55,8%

13,5%15,3%

15,3%

Ryc. 25. Stopień oczyszczenia ściekóww Polsce w 1990 roku. [Dane uzyskanez Ministerstwa Ochrony Środowiska,Zasobów Naturalnych i Leśnictwaw Warszawie].

ogó³e

m

paliw

owo-

energ

etyc

zny

chem

iczny

meta-

lurgic

zny

drze

wno-

papie

rnicz

y

spo¿

ywcz

yinn

e0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

miliard m /rok3

brak oczyszczania

oczyszczanie mechanicznie

oczyszczanie chemiczne

oczyszczanie biologiczneRyc. 26. Ilości wód odpado−wych zrzucanych przez różnesektory przemysłowe Polskioraz stopień ich oczyszczenia[Dane otrzymane z GłównegoUrzędu Statystycznego w War−szawie].

Page 375: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

6.3. Przyszłe cele ochrony środowiska w PolsceRzeki, Wisła i Odra oraz ich dopływy, togłówne odbiorniki niedostatecznie oczysz−czonych ścieków przemysłowych oraz ko−munalnych. Jakość wody w tych rzekachuległa pogorszeniu, czego skutkiem jestdeficyt wody pitnej w wielu regionach.Ogólna ilość ścieków spuszczanych do Wisłyi jej odpływów jest w przybliżeniu ocenianana 10 mln m3 na dobę. Z tej ilości tylko 10%jest oczyszczanych biologicznie (Tab. 5).Ostatecznie ścieki doprowadzane są doZatoki Gdańskiej, powodując deterioracjęwód w Morzu Bałtyckim. W Tab. 6 przed−stawiony został ładunek ścieków zrzu−canych w 1987 roku do Zatoki Gdańskiej zapośrednictwem wód Wisły.Stanu właściwej ochrony środowiska Morzabałtyckiego nie osiągnie się, zanim niezostanie uporządkowana gospodarkaściekowa na obszarze zlewiska Wisłyoraz Odry. Konieczne jest wybudowa−nie nowych oczyszczalni ścieków.Większość z nich została zaprojektowa−na w latach 1970–1980, ale tylko kil−ka z nich zostało całkowicie ukończo−nych. Obecnie, w trakcie budowy jest237 oczyszczalni ścieków różnego typu.Inwestycje te doprowadzą do zreduko−wania ilości nie oczyszczonych ściekówodprowadzanych z miast o 40%. W ce−lu ulepszenia gospodarki ściekowejw Polsce, konieczne jest zwiększeniemożliwości przerobowych komunal−nych oczyszczalni ścieków o około 11,5mln m3 /d oraz o około 2,3 mln m3/dzdolności przerobowych oczyszczalniwiejskich. Znaczy to, że prawie 8 300oczyszczalni ścieków powinno powstaćna samych tylko terenach wiejskich.W tym samym czasie obiekty już dzia−łające powinny zostać unowocześnionei zmodernizowane.Gospodarowanie ściekami w przemyśle można udoskonalić przez wybudowanie nowych lubrozbudowę oczyszczalni, które już istnieją do przepustowości bliskiej 7 200 mln m3/d. Moder−nizacja przemysłu poprzez wdrożenie metod oszczędności wody oraz zmian technologiiprodukcyjnej również ograniczy zrzuty zanieczyszczeń do środowiska.Program inwestycyjny wymaga ogromnych nakładów finansowych. Planuje się, że wraz zestworzeniem warunków ekonomicznych dla samofinansowania programu ochrony wód, udziałbudżetu państwa w finansowaniu inwestycji ulegnie zmniejszeniu (Tab. 7). Program ochrony

Tab. 5. Zrzut ścieków do rzeki Wisły.

Ogólna ilość ścieków: 10 milionów m3 na dobę

Ścieki oczyszczone biologicznie 10%Ścieki oczyszczone chemicznie 47%

Ścieki nie oczyszczone 43%

Tab. 6. Zrzut niektórych zanieczyszczeń do ZatokiGdańskiej za pośrednictwem Wisły

Zanieczyszczenie ton/rok

Azot ogólny 105 500Azot azotynowy 68 500

Ogólny węgiel organiczny 311 200

Tab. 7. Planowane źródła dofinansowania programu ochronywód w Polsce w okresie 1991–1995. Dane z MinisterstwaOchrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwaw Warszawie.

Źródło Udziałw finansowaniu

Własne środki finansowe inwestorów 35%(kredyty bankowe, fundusze rozwoju

przedsiębiorstw, budżet władz lokalnych)Wojewódzkie Fundusze Ochrony 25%Środowiska i Gospodarki Wodnej

Narodowy Fundusz Ochrony 20%Środowiska i Gospodarki Wodnej

włącznie z „funduszem solnym”Budżet państwa 15%

Zagraniczne 5%

Page 376: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

wód zaproponowany przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwapostawił sobie za cele do końca 1995 roku● zredukowanie ilości nie oczyszczonych ścieków z 1,3 miliarda m3 do 1,0 miliarda m3;● zredukowanie o około 15% wartości BZT5 niesionego bezpośrednio lub za pośrednictwem

wód Wisły, Odry i innych rzek przybrzeżnych do bałtyku;● zredukowanie o około 4,5% zawartości azotu w tych ściekach;

6.4. SzwecjaJeszcze w połowie dziewiętnastego wieku Szwecja była krajem rolniczym, którego 4/5 ludnościzamieszkiwało obszary wiejskie. W wieku dwudziestym doszło do zmiany rozkładu ludnościi obecnie ponad 4/5 ludności szwedzkiej stanowią mieszkańcy miast. W następstwie przyrostuludności, urbanizacji i wzrostu jakości domowych urządzeń sanitarnych, wiele jezior, rzek orazobszarów przybrzeżnych zostało ciężko zanieczyszczonych.Epidemie chorób zakaźnych, powszechnie występujące w połowie dziewiętnastego wieku, byłygłówną przyczyną wprowadzenia uzdatniania wody w Szwecji. W 1861 roku w Sztokholmie,a następnie w kilku innych miastach, wprowadzono proces wolnego filtrowania przez piasek.W Gothenburgu woda powierzchniowa był infiltrowana w głąb ziemi w 1898 roku. Od 1920roku stosowany jest proces szybkiej infiltracji wód powierzchniowych przez piasek, poprzedzonejchemicznym wytrącaniem.Pierwsza biologiczna oczyszczalnia ścieków dla obsługi miasta Skara została zbudowana jużw 1897 roku, duże projekty zostały jednak uruchomione dopiero po roku 1930. W 1930 r. swojąpierwszą oczyszczalnię uzyskał na przykład Sztokholm. Większość z powstałych wtedy obiektówograniczała się do pierwszego stopnia oczyszczania. Wybuch epidemii salmonellozy w jednymz szwedzkich miast w połowie lat 50. przyspieszył proces powstawania biologicznych oczysz−czalni ścieków ze skutkiem: 10 pracujących oczyszczalni w 1950 r. i ponad 1 100 w roku 1975.Wprowadzenie syntetycznych środków piorących w połowie lat 50. zwiększyło proces eutrofi−zacji, a już pod koniec lat 50. limnolodzy zaczęli ostrzegać przed pogorszeniem jakości wód w je−ziorach i obszarach przybrzeżnych. Pierwsza szwedzka chemiczna oczyszczalnia ścieków (wAker) została ukończona w 1961 roku, ale dopiero pod koniec lat 60. proces oczyszczania che−micznego wprowadzono na szeroką skalę.Od lat 70. szybko rozpowszechniło się montowanie w Szwecji komunalnych oczyszczalni ściekówz włączonym blokiem chemicznego wytrącania. Aktualnie około 90% ludności miejskiej (w Szwe−cji około 85% ludności zamieszkuje tereny miejskie) jest obsługiwana przez oczyszczalnie z po−łączonym procesem oczyszczania biologicznego i chemicznego, 6% przez oczyszczalnie biolo−giczne, a 4% przez oczyszczalnie chemiczne (Ryc. 27).Trzy główne problemy zanieczyszczenia wody w Szwecji, tj. zakwaszenie, eutrofizacja oraz zrzu−ty substancji toksycznych i trwałych, przypuszczalnie zdominują działania mające na celu kon−trolę zanieczyszczenia wód, które będą prowadzone w ciągu pozostałych lat 90.Przyczyną kwaśnych deszczy są przede wszystkim emitowane do atmosfery tlenki azotu i siarki,których źródłami są: spalanie ropy i węgla, spaliny samochodowe, celulozownie i papiernie,huty oraz zakłady siarki. Kwasowość wód może być powodowana również przez amoniak, po−chodzący z praktyk rolniczych i nawozów, wskutek procesu nitryfikacji. Zakwaszenie powodujeuwalnianie metali z gleby do wód powierzchniowych i podziemnych. W ten sposób, wysoka kwa−sowość wód spowoduje wzrost dopływu metali do Morza Bałtyckiego.Ścieki komunalne i przemysłowe są znaczącym źródłem związków biogennych oraz substancjitoksycznych. Kilka ważniejszych gałęzi przemysłowych Szwecji, jak przemysł celulozowo–pa−pierniczy, hutnictwo żelaza i stali oraz górnictwo, nie kieruje swoich ścieków do kanalizacjimiejskiej. Odprowadzane przez nie wody odpadowe zawierają metale toksyczne oraz bardzodrobne zanieczyszczenia organiczne.

Page 377: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

6.5. Aktualna sytuacja w SzwecjiGeneralnie, dla oczyszczania ściekóww Szwecji nakazano stosowanie połą−czonych procesów oczyszczania biolo−gicznego i chemicznego. W niektórychjednak przypadkach może być dozwo−lone oczyszczanie wyłącznie biologicz−ne lub chemiczne. W rejonach, w któ−rych odbiorniki ścieków są w złym sta−nie w następstwie zrzucanych ścieków,oprócz oczyszczania biologicznegoi chemicznego dodatkowo nakazanejest stosowanie oczyszczania trzeciegostopnia (głównie filtracji następczej).Nowe wymagania w stosunku do jako−ści ścieków odpływających z oczysz−czalni w Szwecji różnią się zależnie odrozmiaru obiektu i jego lokalizacji, jakpokazano w Tab. 8.Najbardziej powszechną kombinacją oczyszczania biologicznego i chemicznego stosowanąw Szwecji, jest wytrącanie następcze – proces wykorzystywany przez 80% z ogólnej liczby oczy−szczalni z chemicznym wytrącaniem. Jednakże, niektóre z większych zakładów oczyszczaniaścieków, np. w Sztokholmie, wykorzystują wytrącanie wstępne. W celu zwiększenia efektyw−ności usuwania fosforu, w planie jest zainstalowanie dopełniającego etapu filtrowania.Strategia dla wprowadzenia procesu usuwania azotu opiera się głównie na nowych sposobachdziałania istniejących oczyszczalni lub uzupełniającym przebudowaniu obiektów już eksplo−atowanych. Celem jest pełne wykorzystanie inwestycji już przeprowadzonych. Dominującymprocesem technologicznym usuwania azotu w Szwecji jest jednoosadowa nitryfikacja i deni−tryfikacja. średni koszt usuwania azotu został oszacowany na około 50 SEK/kg N, według obli−

Ryc. 27. Rozwój procesu oczyszczania ścieków komunalnych na obszarach miejskich Szwecji.

Tab. 8. Propozycje przyszłych wymogów dla zrzutów fosforui azotu w szwedzkich oczyszczalniach ścieków komunalnych.(r.o. = równoważnik osobowy)

Wielkość oczyszczalni Wymogii lokalizacja

wszystkie nadbrzeżne zrzut fosforuwiększe niż 2 000 r.o. poniżej 0,5 mg/l

wszystkie na wybrzeżu zrzut fosforuod Norwegii do Sztokholmu poniżej 0,3 mg/l

większe niż 50 000 r.o.wszystkie na wybrzeżu zrzut azotu poniżej

od Norwegii do Sztokholmu 15 mg/l (co odpowia−większe niż 10 000 r.o. da ok. 50% redukcji)

Page 378: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 38

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

czeń z 1988 roku. W chwili obecnej około 40 wielkich projektów eliminacji azotu jest w trakcierealizacji w różnych oczyszczalniach ścieków. Zaostrzenie przepisów co do zrzutów ścieków prze−mysłowych do sieci kanalizacyjnej, państwowe regulacje dotyczące stosowania chemikalióworaz kampanie dla ograniczenia użycia produktów toksycznych w gospodarstwach domowych,doprowadziło do znacznego polepszenia jakości ścieków komunalnych w odniesieniu do takichzanieczyszczeń, jak metale ciężkie. Zostało to zilustrowane na Ryc. 28.Wykorzystanie osadu ściekowego w rolnictwie zostało w Szwecji uznane jako dopuszczalne ześrodowiskowego punktu widzenia oraz jako ekonomiczna metoda składowania osadu ścieko−wego. Mimo to, z dniem 1 stycznia 1990 roku Związek Rolników Szwedzkich zalecił swoim człon−kom, aby nie używać szlamu w celach rolniczych. Z tego też powodu problem związany z osademjest obecnie przedmiotem wielkiej dyskusji.Pomimo wczesnego rozpoznania problemów środowiskowych związanych z odprowadzaniemścieków przez przemysł celulozowo–papierniczy oraz podjęcia ekstensywnych środków zarad−czych jest to wciąż, w porównaniu z innymi sektorami przemysłowymi, największe źródło emisjirozpuszczalnych substancji organicznych do środowiska.

1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990

30

25

20

15

10

5

0

Rtêæ [kg/rok]

Ryc. 28. Zrzuty rtęci z oczyszczalni ścieków “Heriksdal” w sztokholmie.

Page 379: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 39

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

7.PRZYSZŁE TENDENCJE

7.1. Doświadczenia z lat ubiegłychW Rozdziale 1 została nakreślona historia oraz perspektywy gospodarki ściekowej. Zaprezen−towane przekształcenia opisano na podstawie regularnego postrzegania i pojawiania się no−wych, groźnych problemów związanych z jakością wody oraz potrzeby wypracowania coraz bar−dziej zaawansowanych systemów oczyszczania ścieków. Sukcesy w zwalczaniu chorób przeno−szonych przez wodę były punktem wyjściowym dla rozwoju zakładów uzdatniania wody orazsystemów wodociągowych i kanalizacyjnych. Konieczność istnienia systemów efektywnego za−gospodarowania ścieków w celu ochrony środowiska, od tego czasu była nie doceniana.Wczesna filozofia unieszkodliwiania ścieków wyrażona sloganem: „rozcieńczenia rozwiązująproblem zanieczyszczenia” mogła być poparta przez niektóre typy zanieczyszczeń, takie jakwprowadzane do dużych odbiorników substancje organiczne ulegające biodegradacji. Efektyodprowadzania substancji toksycznych i biogennych do Morza Bałtyckiego wyraźnie ujawniłyjednak ograniczenia metody rozcieńczeń.Uruchamianie biologicznych i chemicznych oczyszczalni ścieków doprowadziło do znacznegopolepszenia stanu wód odbierających ścieki. Przykładowo, od 1970 roku w związku z włącze−niem bloku dla chemicznego wytrącania w oczyszczalniach ścieków, gwałtownie obniżyły siędostawy fosforu do sztokholmskiego archipelagu wewnętrznego. Następstwem tego był odpo−wiedni ubytek chlorofilu–a w 0–2 metrowej warstwie wody. W związku z polepszaniem się stanudużych obszarów jeziora Mälaren, drugiego co do wielkości jeziora w Szwecji, korzystanie z ką−pieli na świeżym powietrzu stało się znowu możliwe w centralnych rejonach miasta Sztokholm.Rezultatem kontroli u źródła i oczyszczania „wewnętrznego” było w rezultacie obniżenie za−wartości metali w ściekach odpływających z oczyszczalni. Zaawansowane procesy oczyszczaniaścieków wykazują również pewne ograniczenia. Zazwyczaj tylko niektóre składniki, jak podatnyna rozkład biologiczny materiał organiczny oraz czynniki chorobotwórcze, są w istotny sposóbdegradowane, detoksyfikowane lub niszczone w tracie obróbki ścieków w oczyszczalniach ście−ków. Większość z zanieczyszczeń (takich jak: fosfor, metale i bardzo drobne zanieczyszczeniaorganiczne) jest w oczyszczalniach zatężanych, a następnie usuwanych w postaci osadu ście−kowego. Należy staranne rozważyć sposób dalszego zagospodarowania i unieszkodliwiania szla−mu pochodzącego z oczyszczalni ścieków. Trzeba wziąć również pod uwagę możliwość wpro−wadzania zanieczyszczeń do atmosfery.Wysokorozwinięte oczyszczalnie ścieków zostały skrytykowane jako rozwiązania „na końcu ru−ry” ze względu na fakt, że ograniczenie zanieczyszczenia w związku z późniejszym wyciekaniemzanieczyszczeń ze zdeponowanego osadu ściekowego, jest zjawiskiem tymczasowym. Znacze−nie i stosowność tego krytycyzmu jest obecnie przedmiotem sporu i przyczyną zrewidowanianiektórych poglądów w gospodarce ściekowej. Za przykład mogą posłużyć metale ciężkie, któremożna usuwać z roztworów wodnych przy użyciu chemicznego wytrącania. W sytuacji, gdy sy−stem oczyszczający jest prawidłowo zaprojektowany i obsługiwany, strumień wodny może w na−stępnej kolejności przechodzić do dalszej obróbki lub zostać odprowadzony do wód odbierających.Problem zagospodarowania ścieków w tym przypadku jest bardziej związany ze składowaniemwytrąconego osadu zawierającego metale. Wyciekający ze zdeponowanego materiału fosfor możeprzyczyniać się do eutrofizacji jezior i mórz.

Page 380: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 40

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

7.2. Metody ekologiczneOstatnimi czasy wzmogła się działalność badawcza nad zastosowaniem ekologicznych metodtechnicznych oczyszczania ścieków. Ich celem jest nie tylko rozwiązywanie problemów zanie−czyszczenia, ale również tworzenie ze ścieków zasobów naturalnych. Badania te obejmują pro−jektowanie i opracowywanie stawów, terenów podmokłych i gruntów nawadnianych. Użyciedo oczyszczania ścieków szklarni wewnątrz oczyszczalni miało miejsce zarówno w Szwecji, jaki Stanach Zjednoczonych.W Folk College (Szkoła Ludowa) w Stensund powstała oczyszczalnia ścieków oparta na kul−turach wodnych. Jej celem jest zademonstrowanie, badanie i opracowanie drogą naturalnychprocesów z użyciem skonstruowanych łańcuchów troficznych, zjawiska powtórnego wykorzysta−nia ścieków. Projekt ten zmierza do detoksyfikacji i recyklingu zasobów ściekowych, wliczającw to związki biogenne, w celu ich wykorzystania do produkcji w kulturach wodnych.W ramach projektu badawczego na Politechnice w Luleå będą prowadzone prace nad nawad−nianiem ściekami komunalnymi terenów leśnych w obszarze miejskim północnej Szwecji (ko−muna Sorsele). Ścieki są wstępnie podczyszczane przez sedymentację pierwszego stopnia i prze−chowywane w stawach. Nawadnianie ma miejsce w okresach poboru związków biogennychprzez lasy sosnowe. Oczekuje się, że eksperymenty te wskażą na znaczne zwiększenie wzro−stu drzew oraz będą demonstracją ekologicznych metod oczyszczania ścieków.

7.3. Rozdzielanie ścieków w gospodarstwach domowychNiektóre z działalności badawczych zogniskowały się na rozdzielaniu różnych strumieni ściekóww gospodarstwach domowych, na przykład wody z toalet (czarna woda) od wody wykorzysty−wanej do kąpieli, mycia naczyń i prania (woda szara). Ponieważ głównym źródłem azotu w ście−kach komunalnych to woda z toalet, separacja taka ułatwiłaby proces usuwania azotu ze ście−ków. Ostatnio zostały opracowane specjalne toalety oddzielające mocz od kału. Mocz przecho−wywany w zbiorniku mógłby być używany jako nawóz o niskiej zawartości patogenów. Praktykarozdzielania strumieni w gospodarstwach domowych nie jest jeszcze zbyt rozpowszechniona.Jednakże, w nowoczesnych zakładach przemysłowych w celu ułatwienia ponownego wykorzy−stania wody i materiałów oraz procesów wewnętrznego uzdatniania wód przemysłowych, po−wszechną praktyką jest rozdzielanie zanieczyszczonych strug ścieków.

7.4. Czyste technologieW przyszłości w gospodarce ściekowej powinno zwrócić się większą uwagę na możliwości zam−knięcia cyklu życia produktów – od momentu ich zaprojektowania, przez produkcję do osta−tecznego zużytkowania i usuwania. Powinno być to dokonane w taki sposób, aby w efekcie koń−cowym zapewnić nikły stopień zanieczyszczenia środowiska lub jego brak w ogóle. Metody tesą powszechnie znane jako „czyste technologie” i mogą obejmować:● Opracowanie nowych i udoskonalenie istniejących procesów produkcyjnych;● Opracowywanie nowych metod oczyszczania ścieków;● Efektywne zarządzanie, zagospodarowanie i ponowne wykorzystanie surowców i energii.Techniki minimalizacji odpadów, jak to pokazano na Ryc. 29, są często wykorzystywane sy−nonimicznie z „czystymi technologiami”.

7.5. Udoskonalenia w zagospodarowaniu ściekówKoncepcje „czystej technologii” i ”inżynierii ekologicznej” będą miały wpływ na tradycyjną go−spodarkę ściekową. Wraz z zastosowaniem „czystych technologii” zmniejszą się zrzuty substan−cji toksycznych do kanalizacji. Uprzystępni to wykorzystanie ponowne ścieków i recykling sub−stancji biogennych. Praktyka odzysku energii w procesie obróbki ścieków (użycie pomp ciepl−

Page 381: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 41

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

nych i gazu fermentacyjnego) została wprowadzona przez wiele oczyszczalni, na przykładw Szwecji. Ponadto, osiągnięcia w zakresie fizycznych, chemicznych i biologicznych metod oczy−szczania doprowadzą do powstania bardziej efektywnych oczyszczalni ścieków. Zastosowanienowoczesnych technicznych metod kontrolnych jest innym ważnym narzędziem dla zwiększeniaefektywności procesu oczyszczania.Potrzeba udoskonalenia procesu zagospodarowania ścieków ma swoje korzenie we wcześniej−szych praktykach:Chorobom przenoszonym przez wodę można było zapobiegać doprowadzając do użytkownikówwodę wysokiej jakości. W dniu dzisiejszym szybko wzrasta zapotrzebowanie na wodę, a niektóreźródła poboru, kiedyś posiadające wodę dobrej jakości, są obecnie zanieczyszczone w wynikudostaw zanieczyszczeń z punktowych lub rozproszonych źródeł zanieczyszczeń. Oznacza to, żeaby zapewnić dostawy wody o dobrej jakości do konsumenta, muszą zostać opracowane bar−dziej skuteczne metody oczyszczania ścieków.Transportowanie wody do obszarów miejskich było główną przyczyną budowania kanałów ście−kowych, mających na celu przenoszenie ścieków od konsumenta do ich odbiornika. W rezultaciedoprowadziło to do powstania infrastruktury hydrotechnicznej, wraz z zakładami uzdatnianiawody, wodociągami, kanalizacją i oczyszczalniami ścieków. W przyszłości należy zwrócić wię−cej uwagi na utrzymanie i udoskonalanie tej infrastruktury.Eutrofizacja została uznana za poważny problem związany z jakością wody, początkowo w je−ziorach ( lata 60.), a następnie w latach 80. ze stanem wód obszarów morskich. Udoskonaleniaw strategii gospodarowania ściekami powinny być ukierunkowane na kontrolę u źródła (sub−stytucja fosforanów w detergentach), rozdzielanie strumieni ścieków w gospodarstwach domo−

� Oczyszczanie materia³u

� Substytucja materia³u

� Zmiany technologiczne� Zmiany urz¹dzeñ, sprzêtu, uk³adów i instalacji� Dodatkowa automatyzacja� Zmiany uk³adu eksploatacyjnego

� �rodki proceduralne� Zapobieganie stratom� Praktyki zarz¹dzania� Rozdzielanie strumienia �ciekowego� Ulepszenie zagospodarowania materia³u� Planowanie produkcji

Zmiany w dostarczanychmateria³ach

Zmianytechnologii

Procedury operacyjnedobre praktyki eksploatacyjne

Kontrola �u �ród³a�

� Substytucja produktu� Zachowanie (oszczêdzanie produktu� Zmiany w sk³adzie produktu

� Powrót do procesu pocz¹tkowego

� Substytut dla innego procesu

� Proces odzyskiwania zasobów

� Przetworzony jako produkt uboczny

Zu¿yciei ponowne

wykorzystanieOdzyskZmiany produktów

Ograniczanie zanieczyszczeñ

�u �ród³a�

Recykling(w miejscu powstania

i poza nim)

Techniki minimalizacji odpadów

Ryc. 29. Techniki minimalizacji odpadów [Agencja Ochrony Środowiska, 1988].

Page 382: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 42

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

wych (zwłaszcza w przypadku lokalnego zagospodarowania ścieków) oraz recykling substancjibiogennych. Należy lepiej oszacować możliwość wykorzystania ekologicznych koncepcji technicz−nych.Kontrola zrzutów substancji toksycznych, takich jak metale ciężkie i bardzo drobnezanieczyszczenia organiczne, powinna być skierowana na zmiany w użyciu chemikaliów oraztechnologii produkcyjnej, metody oszczędności wody, recykling materiału oraz efektywne oczy−szczanie „wewnętrzne” strumieni technologicznych („czysta technologia”). Znaczny jest udziałgospodarstw domowych w odprowadzaniu substancji toksycznych do kanalizacji i dlatego należyrozważyć różne środki zapobiegające temu zjawisku (kampanie informacyjne, zmiany w wy−borze produktów przez konsumenta, itd.). Skuteczna kontrola zrzutów substancji toksycznychdo kanałów ściekowych jest zasadniczym warunkiem wstępnym dla wtórnego wykorzystaniapierwiastków biogennych z osadu ściekowego lub ścieków ze zcentralizowanych systemów ka−nalizacyjnych.Osiągnięcia w dziedzinie zagospodarowania ścieków dotyczą całego systemu. Dostępne sposobyudoskonaleń w tym obszarze działania zostały zilustrowane na Ryc. 30. Podstawowym celemdla osiągnięcia odpowiedniej jakości wody w wodach odbierających ścieki, jest wprowadzenietych rozwiązań do praktyki.

Sp³ywpowierz-chniowy

Zmniejszeniezalewania

Opady atmosferyczne

� Rozdzie lanie �cieków� Oszczêdzanie wody

� Czysta technologia� Oszczêdzanie wody� Recykling� Oczyszczanie �wewnêtrzne�

Budynki Przemys³

Publiczne zasoby wody

� U¿ywany jako nawóz naturalny i zasoby

� Odzysk energii

� Recykling� Odzysk energii (pompy cieplne)

Gromadzenie,infiltracja

Woda opadowa

Osad

Tworzeniemiejscowych

obszarówz wod¹

Oczyszczone �cieki

� Nowe techniki� Metody kontroli

Oczyszczanie�cieków

�cieki

Ryc. 30. Dostępne sposoby dla przyszłych udoskonaleń w gospodarce wodno–ściekowej.

Page 383: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 43

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

8.PODSUMOWANIE

● Sformułowane w połowie XIX wieku cele gospodarki ściekowej są takie same,jak te określone obecnie:1. natychmiastowe usuwanie ścieków z sąsiedztwa lokali mieszkalnych,2. zapobieganie zanieczyszczeniu wód odbierających ścieki oraz3. opłacalne składowanie i wykorzystanie ścieków.

● Około 1850 roku stało się oczywiste, że brudna woda jest groźną wylęgarniąchorób. Rezultatem było transportowanie do terenów miejskich wody ze źródełpoboru dobrej jakości oraz stopniowy rozwój zabudowy hydrotechnicznej, obej−mującej stacje uzdatniania wody, sieć wodnokanalizacyjną oraz oczyszczalnieścieków.

● Oczyszczanie ścieków bezpośrednio na miejscu ich powstawania oraz ich unie−szkodliwianie na obszarach wiejskich może być przeprowadzane przy użyciuefektywnych i niezawodnych metod. Typowy system składa się z dołu gnilne−go, po którym następuje infiltracja w ziemi.

● Rezultatem spuszczania ścieków kanalizacyjnych było pogorszenie jakości wodyw odbiornikach ścieków, w których zaobserwowano kolejne pojawianie się róż−nych groźnych problemów jakości wody: zawiesiny, zachwianie równowagi tleno−wej w lokalnych wodach odbierających ścieki, eutrofizacja jezior, toksycznośćmetali ciężkich i bardzo drobnych zanieczyszczeń organicznych oraz zanieczy−szczenie mórz.

● Aby umożliwić proces zwalczania problemów zanieczyszczenia wód zostałyprzeprowadzone, w przedstawionym poniżej porządku, takie inwestycje jak:oczyszczanie mechaniczne (ciała pływające i zawiesiny), oczyszczanie biologi−czne (bilans tlenowy), chemiczne wytrącanie (eutrofizacja jezior), oczyszcza−nie „wewnętrzne” i „zewnętrzne” (metale ciężkie i bardzo drobne zanieczysz−czenia organiczne) oraz usuwanie azotu (eutrofizacja mórz).

● Metody oczyszczania można sklasyfikować jako metody fizyczne, chemicznei biologiczne. Metody te mogą być łączone w ciągi technologiczne, w trakciektórych ścieki są oczyszczane do wymaganego stopnia jakości wody. Zostałyopracowane dwa główne typy ciągów technologicznych, jeden zorientowanyw kierunku metod ekologicznych (stawy tlenowe, tereny podmokłe, kulturywodne, oczyszczanie w ziemi, itd.) oraz drugi, bardziej zorientowany w kierunkumetod technicznych (tj. metody fizyczne, chemiczne i biologiczne).

Page 384: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 44

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

● Fosfor i azot może być usuwany przy użyciu chemicznego wytrącania orazprocesów biologicznych wraz z nitryfikacją i denitryfikacją. Biologiczne usuwa−nie fosforu jest interesującym rozwiązaniem alternatywnym dla chemicznegowytrącania. Nowym obiektem zainteresowania jest wykorzystanie systemówoczyszczania w ziemi i terenów podmokłych.

● Zanieczyszczenia pochodzące z działalności górniczej, depozytów, przemysłuoraz aglomeracji miejskich spowodowały deteriorację wód w odbiornikach ście−ków. Dla zilustrowania procesu ograniczania zanieczyszczeń, przedstawionezostały przykłady pochodzące z Estonii, Polski i Szwecji.

● Ważnymi kierunkami w badaniach i rozwoju w zakresie gospodarki ściekowej są:1. oczyszczanie wód w zanieczyszczonych źródłach jej poboru,2. metody dla utrzymania i udoskonalenia infrastruktury hydrotechnicznej,3. ponowne wykorzystanie substancji biogennych oraz ocena ekologicznych

metod technicznych, oraz4. kontrola zrzutów substancji toksycznych przez zastosowanie, np. „czystych

technologii”.

Page 385: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 45

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

9.PIŚMIENNICTWO

Rozdział 1

1. Cronström, A., 1986. Stockholms tekniska historia. Vattenförsörjning och avlopp. Almqvist & Wik−sell, Uppsala, 170 p.

2. Hall, J.E., 1992. Treatment and use of sludge. (w:) A.D. Bradshaw, R. Southwood and F. Warner(Ed.). The treatment and handling of wastes. Ch. 5, pp. 63–82.

3. Howe, G.M., 1976. Environmental factors in disease. (w:) J. Lehnihan and W.W. Fletscher (Ed.).Environment and man, Vol. 3, Ch. 1, pp. 1–29, Blackie & Son Ltd.

4. Imhoff, K.R., 1979. Die Entwicklung der Gewässerschutzes seit 1868. Gas– und Wasserfach, Wasser/Abwasser, 120, 12, pp. 563–576.

5. Meybeck, M., Chapman, D. and Helmer, R., 1989. Global freshwater quality. A first assessment.WHO and UNEP, Basil Blackwell Ltd, Oxford, UK.

6. Schönborn, W., 1986. Historical developments and ecological fundamentals. (w:) H.J. rehm and G.Reed (Ed.). Biotechnology, Vol. 8, Ch. 1, pp. 3–41, VCH Verlagsgesellschaft, Germany.

Rozdział 2

1. EPA, 1980. Onsite wastewater treatment and disposal systems. U.S. Environmental ProtectionAgency, EPA 625/1–80–012, 392 p.

2. Falkenmark, M., 1977. Water in Sweden. Ministry of Agriculture, Sweden, 133 p.3. Laak, R., 1986. Wastewater engineering design for unsewered areas. Technomic Publ. Co., Lan−

caster and Basel, 171 p.4. Nilsson, P., 1990. Infiltration of wastewater. Department of Environmental Engineering, Lund

Inst. of Technology, Report No. 1002, 193 p.5. Pell, M., 1991. Microbiology and nitrogen transformation in sand–filter systems for treatment of

household septic–tank effluents. Department of Microbiology, Sweden University of AgriculturalSciences, Report 48, 110 p.

6. Smethurst, G., 1988. Basic water treatment. Thomas Telford, London, 216 p.7. Svedinger, B., 1991. The technical infrastructure of urban communities. A survey of current knowl−

edge. Swedish Council for Building Research, Ljunglöfs Offset AB, Stockholm, 132 p.8. Tchobanoglous, G., 1981. Wastewater engineering: Collection and pumping of wastewater. Mc−

Graw–Hill Inc., 432 p.9. Tchobanoglous, G. and Schroeder, E.D., 1985. Water quality. Characteristics – Modelling – Modi−

fication. Addison–Wesley Publ. Co., 768 p.

Rozdział 3

1. Hahn, H.H., 1987. Wassertechnology. Fällung – Flockung – Separation. Springer – Verlag, 304 p.2. Kunz, P., 1990. Behandlung von Abwasser. Vogel Buchverlag, Würzburg, 254 p.3. Metcalf & Eddy, Inc. (Rev. by G. Tchobanoglous and F. L. Burton), 1991. Wastewater Engineering.

Treatment, disposal and reuse. McGraw – Hill, Inc., 1334 p.4. Vesilind, P.A., Peirce, J.J. and Weiner, R.F., 1990. Environmental pollution and control. Butter−

worth – Heinemann, 389 p.5. WHO, 1987. Wastewater stabilization ponds. WHO EMRO Technical Publ. No. 10, Alexandria,

138 p.

Page 386: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 46

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

Rozdział 4

1. Arvin, E., 1985. Biological removal of phosphorus from wastewater. CRC Critical Reviews inEnvironmental Control, 15, 1, pp. 25–64

2. Balmer, P. and Hultman, B., 1988. Control of phosphorus discharges: present situation and trends.Hydrobiologia, 170, pp. 305–319.

3. Barnes, D. and Bliss, P. J., 1983. Biological control of nitrogen in wastewater treatment. E.&F.N.Spon Ltd, London.

4. EPA, 1975. Process design manual for nitrogen control. U.S. Environmental Protection Agency,Washington D. C.

5. Hanćus, J., 1991. Wastewater treatment by chemical precipitation in ponds. Division of SanitaryEngineering, Luleå University of technology, Publ. 1991: 095D, 196 p.

6. Harremös, P., Arvin, E. and Henze, M., 1985. Wastewater nutrient removal – a state of the artreview. International Congress on lake Pollution and Recovery, Rome 15th – 18th 1985, EuropeanWater Pollution Control Association, pp. 207–214.

Rozdział 5

1. Hultman, B., 1982. Elimination of organic micropollutants. Wat. Sci. Techn., 14, pp. 73–86.2. Junna, J. and Ruonala, S., 1919. trends in water pollution control in the Finnish pulp and paper

industry. Wat. Sci. Tech., 24, 3/4 pp. 1–10.3. Kollatsch, D., 1991. Wassersparen, Schmutzstoffverwerten und Abwasserreiningung in der Papier−

industrie. Industrie – abwässer, pp. 5–8.4. Lagergren, S. and Nyström, E., 1991. Trends in pollution control in the Swedish pulp and paper

industry. Wat. Sci. Tech., 24, 3/4, pp. 11–17.5. UNEP/IEO, 1989. Environmental aspects of the metal finishing industry. United Nations Envi−

ronment Programme, Industry and Environment Office, technical Report Series No. 1, 91 p.

Rozdział 6

1. Eklund, L., Hellström, B.G., Hultman, B., Lind, J.E. and Nordström, B., 1991. Swedish fullscaleexperiments on modified operational modes in removal of nutrients. Wat. Sci. tech., 24, 7, pp. 97–102.

2. Estonian Ministry of the Environment and Estonian National Board of Waters. national plan forthe protection of the Baltic Sea of the Republic of Estonia.

3. Matthews, P. J. (Ed.), 1984. Eurowater – the water industries of the European Water pollutionControl Association member countries. Thunderbird Enterprises Ltd. pp. 57–60.

4. National Swedish Environment Protection Board, 1979. Water protection in Sweden, Bulletin,SNV PM 1153 E, 80 p.

5. Problems of water protection in Poland. Ministry of Environment Protection, Natural Resourcesand Forestry, Warsaw, Nov. 1991, 34 p.

6. Statistical yearbook 1989. Main Statistical Office, Poland.7. Swedish Water and Waste Works Association, 1991. Municipal wastewater treatment in Sweden.

International Public Health Engineering, Kean Publications Ltd, pp. 97–98.8. the Swedish Institute, 1991. Swedish environmental protection. International Public Health En−

gineering, Kean Publications Ltd, pp. 89–95.

Page 387: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 47

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Gospodarka wodno–ściekowa w regionie Bałtyku

Rozdział 7

1. Berglund, R.L. and Lawson, C.T., 1991. Preventing pollution in the CPI. Chemical Engineering,Sept., pp. 120–127.

2. Berglund, R.L. and Snyder, G.E., 1990. Waste minimization: The sooner the better. Chemtech,Dec., pp. 740–746.

3. Brattberg, G., Reinius, L.G. and Tendaj, M., 1991. Optimization of nutrient removal in Stock−holm. Wat. Sci. Tech., 24, 7, pp. 103–111.

4. Brix, H. and Schierup, H.H., 1989. The use of aquatic macrophytes in water pollution control.Ambio, 18, 2, pp. 100–107.

5. Dohman, M., 1989. Zukünftige Entwickling der Abwassertechnik. Korrespondenz Abwasser, 36,11, pp. 1258–1265.

6. EPA, 1988. The EPA manual for waste minimization opportunity assessments. EPA/600/2–88–025.

7. Etnier, C. and Guterstam, B., 1991. Ecological engineering for wastewater treatment. Proc. Int.Conf. at Stensund Folk Collage, Sweden, March 24–28, 1991, Publ. by Bokskogen, Box 7048,Gothenburg, Sweden, 365 p.

8. Jacobs, R.A., 1991. Waste minimization part 2. Design your process for waste minimization. Chem−ical Engineering Progress, June, pp. 55–59.

9. Lynn, W.R., 1989. Engineering our way out of endless environmental crises. Technology and Envi−ronment, national Academic Press, Washington D. C., pp. 182–191.

10.Rittmeyer, R.W., 1991. Waste minimization part 1. Prepare an effective pollution prevention pro−gram. Chemical Engineering Progress, may, pp. 56–62.

11. van Luin, A.B. and van Starkenburg, W., 1988. Clean technology in the Netherlands: The role ofthe government. (w:) H.H. Hahn and R. Klute (Ed.): Pretreatment in chemical water and waste−water treatment: Springer Verlag, pp. 139–149.

PIŚMIENNICTWO UZUPEŁNIAJĄCE

1. Bonenberg, K. (red.), 1995. Książka o wodzie. Polski Klub Ekologiczny, Kraków2. Heidrich, Z., Kusznik, W., 1996. Złoża biologiczne – Poradnik projektanta, Opole3. Jankowski, A., Oleś, W.: Zasoby wodne regionu górnośląskiego. Problemy Środowiska i Jego Ochro−

ny. Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2: 91–100, 1994

4. Jarzębski, L., (red.), 1995. Raport o stanie środowiska w województwie katowickim w 1994 roku.Biblioteka Monitoringu Środowiska. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki In−spektorat Ochrony Środowiska w Katowicach.

5. Kalinowska, A., Ekologia – wybór przyszłości. Editions Spotkania, Warszawa, 207–2206. Kalinowska, A. (red.), 1992. Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Uniwersytet

Warszawski, Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym, Warszawa, 99–1147. Lenart, W. (red.), 1992. Przedostatni liść. Gawędy ekologiczne. Uniwersytet Warszawski, Cen−

trum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym, Warszawa8. Łabużek, S.: Zanieczyszczenie wód i możliwości ich oczyszczania. Problemy Środowiska i Jego

Ochrony. Cz. 4. Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem Uniwersytetu Śląskiego, Ka−towice, 165–186, 1996

9. Miksz, K., 1995. Biotechnologia środowiska. Cz. 1. Fundacja Ekologiczna Silesia, Katowice10.Osmulska–Mróz, B., 1992. Prognozowanie i ochrona jakości wód powierzchniowych na terenach

miejskich. Instytut Ochrony Środowiska.11. Vester, F., 1992. Woda=Życie. Cybernetyczna książka o środowisku z opisem 5 obiegów wody. Pol−

ski Klub Ekologiczny, Kraków12.Wilczek, Z., Barć, A.: Oczyszczalnie hydrobotaniczne a sens tworzenia rozlewisk na silnie zaniec−

zyszczonych rzekach Górnego Śląska. Kształtowanie Środowiska Geograficznego i Ochrona Przy−rody na Obszarach Uprzemysłowionych i Zurbanizowanych. Uniwersytet Śląski, WBiOŚ, WNoZ,Katowice–Sosnowiec, 20: 5–10, 1995

Page 388: Środowisko Morza Bałtyckiego

ŚrodowiskoMorza

Bałtyckiego

Wersja „elektroniczna”

PerspektywaSpołeczeństwa

Zrównoważonego

AutorNils Tiberg

Uniwersytet Technologiczny w Luleå

TłumaczeniePiotr Skubała

Zeszyt 10

Informacje dla Czytelnika
Klikniêcie tekstu oznaczonego kolorem czerwonym (odsy³acza) pozwala na natychmiastowe przejœcie do wskazywanego elementu publikacji (przypisu, ryciny itp). Tak samo dzia³aj¹ pozycje spisu treœci. Do miejsca wyjœciowego mo¿na szybko powróciæ klikaj¹c przycisk [<<] na pasku narzêdziowym przegl¹darki Acrobat Reader. Zalecana rozdzielczoœæ druku: 300dpi (lub wy¿sza). Zalecana wersja przegl¹darki: 3.0 (lub wy¿sza). Wersja elektroniczna niniejszych 'Zeszytów' nie zawiera wprowadzonych pózniej korekt i uzupe³nieñ.
Page 389: Środowisko Morza Bałtyckiego

PRZEDMOWA

Zarówno na Zachodzie jak i na Wschodzie przemysł był uważany zaklucz do szczęścia i dobrobytu. Jednak rosnące problemy środowiskowei socjalne ukazują, że dobrobyt, który przemysł stwarza ma swoją cenę.Jak wysoka jest ta cena? Kto ma ją płacić? Czy można jej uniknąć –i w jaki sposób? W ostatnim zeszycie serii „Środowisko Morza Bałtyc−kiego” skoncentrujemy się na wyżej wymienionych podstawowych prob−lemach naszych czasów. Spróbujemy zebrać razem znane fakty, aby znal−eźć model i lepiej zrozumieć problemy środowiskowe.

Perspektywa została rozszerzona w piątej sesji Baltic Sea Universitydotyczącej Emisji Przemysłowych i Toksycznych Zanieczyszczeń. Oma−wiano w niej zanieczyszczenia nie tylko z zakładów przemysłowych, aletakże z ich produktów. Przedstawiona została koncepcja analizy cyklużyciowego. Z tego punktu widzenia przyjazny środowisku przemysł niepowinien powodować poważnego zanieczyszczenia, ani bezpośrednio z za−kładu przemysłowego, ani pośrednio, jako efekt wydobycia surowców,wytwarzania produktów lub ich składowania.

Na naszej sesji spróbujemy rozszerzyć tę perspektywę, traktując prze−mysł jako część systemu – społeczeństwa industrialnego dnia dzisiej−szego. Zapytamy samych siebie, czy podejście mówiące o cyklu życiowym,czysta technologia – to wystarczy, czy też właściwsze jest podejście sys−temowe? Jakie są wymagania stojące przed przemysłem przyjaznymśrodowisku, które przystają do społeczeństwa zrównoważonego?

Będziemy analizować wymagania stojące przed przyszłym społeczeń−stwem zrównoważonym w podstawowym rozumieniu i współcześnie poja−wiające się idee, które mogą pomóc w zmianie dzisiejszych marnotraw−nych praktyk. Będziemy także analizować praktyczne przykładyprzemysłu przyjaznego środowisku, funkcjonujące w społeczeństwiezrównoważonym oraz dyskutować strategie mające doprowadzić do osią−gnięcia celu.

Tage Sundström, Katedra Fizyki, Uniwersytet Umea przyczynił się donapisania działu dotyczącego energii i podstawowych danych na tematzużycia energii i jej zastosowania. Staffan Delin z Uniwersytetu Tech−nologii w Luleå jest autorem kilku twórczych pomysłów, włączając tendotyczący wysokiej technologii żywej komórki. Lars Rydén zredagowałi uzupełnił tekst. Donald MacQueen i Benny Kullinger byli odpowiedzial−nymi odpowiednio za korektę językową i plan.

Luleå, Maj 1992Nils Tiberg

Page 390: Środowisko Morza Bałtyckiego

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA .................................................................................................... 21. WPROWADZENIE ............................................................................................... 4

1.1. Społeczeństwo przemysłowe i pojęcie odpadów ........................................... 41.2. Odnawialne i nieodnawialne bogactwa naturalne. Energia ...................... 51.3. Lata 1950–1990: pojawienie się problemów środowiskowych .................... 61.4. Procesy rozcieńczania odpadów ....................................................................... 81.5. Przeciwdziałania – czy są one odpowiednie? ................................................ 9

2. TRADYCYJNE ROZWIĄZANIE – „KONIEC RURY” .............................................. 102.1. Odpady gazowe – gazy wylotowe .................................................................... 102.2. Odpady płynne – ścieki ...................................................................................... 112.3. Odpady stałe – składowanie ............................................................................. 112.4. Zastosowanie i ograniczenia rozwiązań „na końcu rury” ........................ 12

3. RECYKLING .................................................................................................... 143.1. Recykling i segregacja odpadów –

papier, szkło i odpady organiczne .................................................................. 143.2. Recykling metali .................................................................................................. 143.3. Promocja recyklingu .......................................................................................... 163.4. Ograniczenia dla recyklingu ............................................................................ 17

4. BEZODPADOWA LUB CZYSTSZA PRODUKCJA .................................................... 184.1. Program Czystszej Produkcji ........................................................................... 184.2. Wewnętrzny recykling ....................................................................................... 184.3. Przegląd środowiskowy – mniej toksycznych chemikaliów .................... 20

5. SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO SPOŁECZEŃSTWA PRZEMYSŁOWEGO .................... 215.1. Przemysł – część systemu społecznego .......................................................... 215.2. Prawa natury w zastosowaniu do systemu przemysłowego .................... 225.3. Ewolucja i rozwój na planecie Ziemia ........................................................... 235.4. Żywa komórka – najlepszy przykład „wysokiej technologii” .................. 25

6. POJĘCIE SPOŁECZEŃSTWA ZRÓWNOWAŻONEGO ............................................... 276.1. Ogólne spojrzenie ................................................................................................ 276.2. Podstawowe wymagania ................................................................................... 286.3. Wizje przyszłości .................................................................................................. 296.4. Strategia zmiany ................................................................................................. 30

7. STUDIA SZCZEGÓŁOWE NAD ZRÓWNOWAŻENIEM .............................................. 327.1. Pytanie o zakres ................................................................................................... 327.2. Zrównoważone użytkowanie energii ............................................................. 327.3. Sektor metalurgiczny ......................................................................................... 337.4. Cykliczny system żywnościowy ....................................................................... 337.5. Ekologiczny sposób życia .................................................................................. 347.6. Zmiana stylu życia i rola jednostki ................................................................. 35

8. PODSUMOWANIE ............................................................................................. 369. UZUPEŁNIENIE (OD TŁUMACZA) ...................................................................... 3810. PIŚMIENNICTWO ............................................................................................. 40

Page 391: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 4

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

1.WPROWADZENIE

1.1. Społeczeństwo przemysłowe i pojęcie odpadówPrzemysł wytwarza żywność i zaopatruje nasw leki, ubrania, nowoczesne mieszkania,zapewnia szybki transport, elektroniczneporozumiewanie się i wiele innych. Przemysłumożliwił także masową produkcję takichprzedmiotów jak metale, plastyki, nowerodzaje ceramiki i wszystkie rodzaje fabrycz−nych wyrobów od prostych narzędzi dotelewizorów. Te wymienione cuda są wyni−kiem przemysłowej produkcji, która rozwi−nęła się w ciągu ostatnich 200 lat. Rewolucjaprzemysłowa rozpoczęła się od dwóch wyna−lazków: po pierwsze maszyn, które umożli−wiły zastąpienie człowieka lub konia w pra−cy, po drugie od zastosowania nowych techno−logii.Ważnym krokiem było powstanie maszynyparowej w końcu XVIII wieku. Maszyna taumożliwiła wykonanie pracy w wynikuróżnicy temperatury wody w kotle parowymi chłodnicy. Kiedy zaczęto stosować węgieljako paliwo dla silników parowych, dużezasoby energii kopalnej otwarły się dlaprzemysłu: już nie tylko drewno i innerodzaje biomasy wytwarzane z pomocąświatła słonecznego były jedynym paliwem.W tym samym czasie, zupełnie nowe techno−logie oparte na osiągnięciach fizyki, chemiiczy biologii były wykorzystywane dla celówtechnicznych. Ważne zjawisko elektromagne−tyzmu zostaje odkryte na początku XIX w.Nowa wiedza umożliwiła powstanie silnikaelektrycznego i elektrycznej prądnicy. Elek−tryczność, nowy rodzaj energii, umożliwiłarozwój silników, przemysłu chemicznego, telekomunikacji itp. Równolegle ropa naftowa byławykorzystywana jako nowe źródło paliw kopalnych. Stworzyło to możliwość powstania silnikaspalinowego i samochodów. Nastąpił rozwój dróg i nowej infrastruktury społeczeństwa.Pracownicy dla przemysłu rekrutowali się z rosnącej populacji ludzkiej. Ludzie migrowali zewsi do powiększających się terenów miejskich. Rozwój rolnictwa spowodował wzrost produkcjiżywności: mechanizacja, nawozy sztuczne, biocydy i żywność importowana umożliwiły terazwyżywienie ludności, przez mały procent populacji. Scentralizowana struktura miejskawymagała transportu dla ludzi, energii, żywności i wszystkich rodzajów towarów. I tak

Ryc. 1. Autor w cieplarni, w budynku zbudowanym dlaekologicznego sposobu życia. W tych domach i w eko−logicznych wioskach warunki społeczeństwa zrówno−ważonego są wprowadzone w praktyce, poprzez n iskiezużycie energii, segregację odpadów, kompostowanie od−padów, uprawę warzyw i współpracę między sąsiadami.Te pomidory zostały wyhodowane na kompoście [Foto:Erik Holmstedt].

Page 392: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 5

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

dotarliśmy do społeczeństwaprzemysłowego dnia dzisiejszego(Ryc. 2). Jest to społeczeństwo,którego funkcjonowanie uza−leżnione jest od paliw kopalnych.Odpady są wszechobecne, do−starczane z różnych części tegosystemu: z wydobycia surowców,przemysłu, transportu i od kon−sumentów. Przez odpady rozu−miemy tutaj wszystkie rodzajeproduktów ubocznych z tego sys−temu. Odpady stałe składają sięze zbytecznych ciał stałych pocho−dzących z przemysłu i od konsu−mentów. Odpady płynne składająsię głównie z wody skażonej róż−nymi rodzajami zanieczyszczeń.Odpady gazowe, często omawia−ne tylko jako zanieczyszczeniapowietrza, składają się ze wszy−stkich zanieczyszczonych gazów,emitowanych z kominów, rur wydechowych itp. Odpady stałe są transportowane poza terenymiejskie, ścieki są odprowadzane do kanalizacji, a odpady gazowe rozprzestrzeniają się same.Opakowania są integralną częścią tego systemu i same rozrosły się do gałęzi przemysłu pro−dukując duże ilości odpadów.

1.2. Odnawialne i nieodnawialnebogactwa naturalne. Energia

W ciągu ostatnich 200 lat rozwoju przemysłu coraz więcej energii było dostarczanejspołeczeństwu. Kiedy zaczęło brakować drewna i węgla drzewnego, wprowadzono węgiel i ro−pę. Gdy nie wystarczała już energia dostarczana przez wodę i paliwa kopalne zastosowanoenergię nuklearną (Ryc. 3). W latach 1950–1970 zużycie energii wzrosło wielokrotnie i osiągnęłonowy poziom. Aczkolwiek zużycie energii jest rozmieszczone bardzo nierównomiernie. W kra−jach rozwiniętych średnie ogólne zużycie energii w 1987 roku wynosiło 218 GJ (gigadżuli, 1 mi−liard dżuli) na głowę mieszkańca,natomiast w krajach rozwijającychsię – których ludność stanowi 76%światowej populacji ludzkiej –wynosiło ono tylko 36 GJ na głowęmieszkańca.Początkowo używane źródła ener−gii były odnawialnymi źródłami,takie jak spalanie drewna, energiakaskad wodnych i nawet energiawiatru używana w wiatrakachi przez żaglowce. Zasoby takie jakwęgiel, ropa, gaz i uran są nieod−nawialne. Energia pochodzącaz tych źródeł stale rośnie. W społe−czeństwie przemysłowym, nawet

Z nieodnawialnych zasobów: ropa, wêgiel, rudy i minera³y

MetabolizmZ odnawialnych zasobów naturalnych

Komunalne odpady sta³e

NOx, SO2

CO2 z paliw kopalnych

itd.

Opakowania Kompost Odpady z biur,ma³ych przedsiêbiorstw itp.

Odpady przemys³owe, odpady z rozbiórek

�cieki zawieraj¹ce substancjebiogenne i zwi¹zki toksyczne

Ryc. 2. Nieodnawialne i odnawialne zasoby naturalne, dostarczanedo naszego społeczeństwa przemysłowego, tworzą uporządkowanąi ustrukturyzowaną materię. W rezultacie nieuporządkowana materiato odpady w postaci stałej, płynnej i gazowej.

Ryc. 3. Zużycie energii w Szwecji od 1900 rokupochodzącej z różnych źródeł energii.

Page 393: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 6

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

z natury odnawialne zaso−by, stają się zależne od nie−odnawialnej energii. Me−tody przemysłowe są stoso−wane w gospodarce leśnej,na polach i w morzach.W ten sposób nieodnawial−ne źródła energii są stoso−wane do dostarczenia żyw−ności, drewna, włókien itp.dla przemysłu i rosnącejpopulacji.Około 80% energii używanejna świecie w 1987 roku po−chodziło z nieodnawialnychźródeł. Przypuszczalny czas na jakiwystarczą zasoby energii pochodzącez paliw kopalnych, przy tempie wydo−bycia z 1984 roku, ukazuje Tab. 1.Znane nam rezerwy ropy wystarczą nakilka dekad. Spalanie paliw kopalnychdaje przyrost dwutlenku węgla w atmo−sferze (Ryc. 4). Atmosferyczny dwutle−nek węgla stanowi dla Ziemi wydajny„koc grzewczy”, funkcjonujący jak szybaw szklarni. Efekt cieplarniany może byćjedną z najbardziej poważnych konsek−wencji znacznego zużycia paliw kopal−nych przez nasze społeczeństwo.Podobnie przepływ materii w społe−czeństwie jest w coraz większym stop−niu uzależniony od nieodnawialnychźródeł energii, takich jak rudy i mine−rały. Oczywistym jest, że wszystkiesektory przemysłu i społeczeństwa, które oparte są o metale, zależne są od tych nieodnawial−nych zasobów naturalnych. Rolnictwo także oparte jest w dużym stopniu na nieodnawialnychzasobach, takich jak fosfor i potas. Odnośnie fosforu, jego zasoby eksploatowane w oparciuo dzisiejszą technologię i przy obecnym tempie konsumpcji, wystarczą na krócej niż 100 lat.Ten krótki czas wyczerpania się zasobów jest alarmujący, gdyż fosfor nie może być zastąpiony,a jego znaczenie jest ogromne dla nowoczesnego rolnictwa.

1.3. Lata 1950–1990:pojawienie się problemów środowiskowych

Odpady z produkcji przemysłowej są przyczyną zanieczyszczeń. Wzrasta zanieczyszczenie po−wietrza i wody, jak również ilość składowanych odpadów stałych, wszystkie one przyczyniająsię do pogłębienia problemów środowiskowych. Ryc. 5 jest ogólną ilustracją charakteru i roz−woju problemów środowiskowych w latach 1950–1990. Zaznaczono także niektóre ważne prze−ciwdziałania.W latach 50. świadomość problemów środowiskowych była ograniczona. Aczkolwiek, ścieki,dym z kominów i rur wydechowych zaczęły powodować problemy lokalne, które nie mogły byćlekceważone. Rozwiązywanie problemów zanieczyszczeń było głównie regulowane z punktu

Tab. 1. Szacowany czas trwania, znanych energetycznych paliw ko−palnych, możliwych do wydobycia, przy średnim tempie produkcji z 1988roku (w latach) [Źródło: BP Przegląd Statystyczny energii światowej,Londyn 1989].

Obszar Ropa Gaz Węgiel bitumicznynaturalny i antracyt

Świat 41 58 218zachodnia Europa 12 34 219

dawny ZSSR 13 55 –Ameryka Północna 10 14 286

Azja i Australia 70 57 228Środkowy Wschód 100 100 –

Ryc. 4. Wzrost stężenia dwutlenku węgla w atmosferze w czasieostatnich dwóch stuleci. Trójkąty i prostokąty przedstawiają odpo−wiednio dane z wnętrza arktycznego lodu uzyskane przy pomocylaserów na podczerwień i gazowej chromatografii, natomiast krzy−żyki to pomiary w Obserwatorium Manua Loa, Hawaje. Musieli−byśmy wrócić wstecz więcej niż 160 000 lat, aby uzyskać porówny−walne stężenie dwutlenku węgla w atmosferze.

Page 394: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 7

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

widzenia higieny i czystości. Gazy wylotowe i ścieki były wciąż wypuszczane wprost w powie−trze lub do wody.Efekty regionalne, takie jak zakwaszenie i eutrofizacja były również analizowane i zaczęłyprzykuwać uwagę opinii publicznej w latach 60. i 70. Rosnące zainteresowanie opinii publicznejprzyczyniło się do rozwoju technologii przyjaznych środowisku. Nazywane były onerozwiązaniami „na końcu rury”: oczyszczanie ścieków, oczyszczanie dymów, spalanie odpadówstałych i szczelne składowiska dla nich.Problemy środowiskowe o wymiarze globalnym znalazły się w centrum uwagi wraz z testowa−niem atmosfery po wybuchach nuklearnych w latach 50. i powstałym w związku z tym sze−rokim rozprzestrzenieniem się opadu radioaktywnego. Przekonano się później, że inne za−nieczyszczenia, takie jak związki chloroorganiczne i nawet metale są także rozprzestrzenioneglobalnie. Dzisiaj to głównie ogromne ilości dwutlenku węgla i wynikająca stąd groźbaglobalnego ocieplenia oraz zanik warstwy ozonowej, spowodowany przez różne gazy, sąuznawane za pierwszoplanowe zagrożenia dla naszego środowiska.

Problem

lokalny

Problemregionalny

Problemglobalny

Czas

1950 1970 1990

Zrównowa¿one cyklicznie spo³eczeñstwo

Czysta produkcja

Recykling odpadów

Rozwi¹zania �na koñcu rury�

Rozcieñczanie odpadów

Odpadywidoczne

Odpadyniewidoczne

Zasiêg i wagaproblemów�rodowiskowych

Ryc. 5. Rozwój problemów środowiskowych od lat 50. do czasów obecnych i przeciwdziałania.

Page 395: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 8

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

1.4. Procesy rozcieńczania odpadówZdjęcia z okresów wczesnego uprzemysłowienia często pokazują czarny dym uchodzący z ko−minów. Dym był uważany za oznakę postępu. Potem, gdy zanieczyszczenie powietrza było uzna−ne za problem, budowano wyższe kominy. Podobnie ujścia ścieków były wydłużane a odpadystałe były często składowane w wodach poza miastami lub na składowiskach. Rozcieńczanieuznawane było za rozwiązanie problemu zanieczyszczeń.Pomimo postępu w technologii środowiskowej i rosnącej troski o środowisko, należy podkreślić,że rozcieńczanie jest wciąż głównym sposobem na rozwiązanie problemu odpadów w społeczeń−stwach przemysłowych, chociaż jest to może już mniej oczywiste. Wielkie ilości związków ga−zowych są uwalniane do atmosfery powodując lokalne, regionalne i globalne problemy. Dużeilości nawozów sztucznych z ich składnikami odżywczymi są dostarczane każdego roku do grun−tów uprawnych (Ryc. 6). Powoduje to „ucieczkę” azotu, fosforu i potasu z systemu żywnościo−wego: z pól, hodowli zwierząt, przemysłu spożywczego, gospodarstw domowych i składowisk.Morze Bałtyckie jest odbiorcą tych szeroko rozpowszechnionych emisji wyżej wymienionychskładników.Takie metale jak ołów, kadm, rtęć są wprowadzane do społeczeństwa zarówno umyślnie jaki jako składniki rud, paliw kopalnych i minerałów. Akumulują się one wraz z produktami w te−chnosferze, jak i jako odpady na składowiskach. Akumulacja ta przyczynia się do wolnego, leczstale rosnącego odpływu tych pierwiastków, lub innymi słowy, emisji. Produkty także są przy−czyną takich emisji. Odpływ stanowi formę „rozcieńczania” metali w środowisku. Jest on pro−blemem bardzo znaczącym. Nawet zapobiegając wyciekom, składowiska nie mogą być szczelnena dłuższą metę. Powstają wycieki i gazy uwalniają się ze składowisk. Składowiska i inne formygromadzenia zanieczyszczeń tylko przekazują problemy środowiskowe przyszłym pokoleniom.

200 000 t N/rok

40 000 t P/rok

60 000 t K/rok

60 TW h/rok

Pola M³ynzbo¿owy

Pastwiska

Zwierzêta

Mleczarnia

Rze�nia

Przemys³przetwórstwa ¿ywno�ci

Handel

Wyp³yw terazi w przysz³o�ci

Z ¿ywno�ci¹

1/4 azot1/5 fosfor1/6 Potas6 TW h/rok

3/4 N4/5 P5/6 K

Wyp³yw terazi w przysz³o�ci

Recykling na ma³¹ skalê

Ryc. 6. Przepływ substancji biogennych z nawozów do systemu żywnościowego i do odbiorców.

Page 396: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 9

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

1.5. Przeciwdziałania – czy są one odpowiednie?W wyniku rosnącej świadomości na temat wpływu odpadów na środowisko, podjęto kilka próbprzeciwdziałania im (Ryc. 5). Polityka środowiskowa nie była jednak zbyt przewidująca. Akcjepodejmowane były tam, gdzie problemy były oczywiste, a działania koncentrowały się nawylocie: na kominach, rurach i hałdach. To podejście cechuje rozwiązania „na końcu rury”.Kryzys energetyczny w świecie zachodnim, wywołany przez konflikt polityczny z dużymi pro−ducentami ropy, krajami na Środkowym Wschodzie, zmienił sytuację. W przeciągu 1 miesiąca,października 1973 roku, cena ropy wzrosła czterokrotnie. Oszczędność energii stała się ko−niecznością. Podjęto kilka kroków zapobiegawczych, ograniczających wzrost zużycia energii.Metody pozwalające oszczędzać energię i surowce stały się ważnymi, podobnie jak bezpieczeń−stwo narodowe i samowystarczalność.Stało się oczywistym, że odpady nie znikną i pojawią się nowe problemy. W ten sposób ponowneużycie i recykling był promowany i motywowany zarówno ze środowiskowego jak i ekonomiczne−go punktu widzenia. Materiały odpadowe, jak makulatura, szkło i złom zostały uznane za bo−gactwa naturalne.Ale z drugiej strony recykling nie zawsze przynosił oczekiwany efekt i lansowane były nowestrategie o różnych nazwach. Pomysł bezodpadowej, zapobiegającej powstawaniu odpadów lubczystej technologii ma rozwiązać problemy we wczesnych etapach produkcji. Ta strategia jestobecnie bardziej skromnie nazywana czystszą produkcją. Podejście to koncentrowało się napewnych gałęziach. Procesy produkcyjne są planowane w ten sposób, aby używać mniejsubstancji chemicznych, w szczególności toksycznych, a także aby substancje chemicznepodlegały recyklingowi w procesach produkcyjnych.Jest ważnym dla ogółu ludzi, ludzi związanych z przemysłem, polityków i nie mniej dla nau−kowców, zadanie pytania, czy istnieje powód, aby wierzyć, że problemy środowiskowe znajdąsię pod kontrolą przy podjętych obecnie krokach zapobiegawczych. Degradacja środowiska niezostała wstrzymana. Wydaje się, jak gdyby problemy środowiskowe zostały przesunięte w czasiei przestrzeni, i że efekty środowiskowe są coraz bardziej powodowane przez „niewidoczne od−pady”, jak na przykład dwutlenek węgla i inne „molekularne odpady”. Stosuje się obecnie bardzoczułe pomiary do analizy problemów występujących w środowisku. Jednak rozproszone źródłai ich szersze rozprzestrzenienie czynią je coraz trudniejszymi do rozwiązania.Zagrożona natura i globalne aspekty problemów środowiskowych zmuszają nas do traktowaniaich poważniej. W końcu nie jest możliwym odłożenie rozwiązań dla nadchodzących pokoleń.Koncepcja zrównoważenia narodziła się z tego właśnie względu. Zrównoważone rozwiązaniaproblemów środowiskowych są ostatecznymi rozwiązaniami, rozwiązaniami na zawsze.Wymagają one od społeczeństwa przemysłowego, aby funkcjonowało w harmonii, równowadzeze swoim naturalnym środowiskiem. Wymagają one, aby stosowane były odnawialne źródłaenergii, aby obrót energii i materii w społeczeństwie był ograniczony, aby materia wprowadzonado technosfery podlegała recyklingowi, jednym słowem, społeczeństwo musi dążyć do zamknię−cia obrotu materii w cykle.W następnych rozdziałach będziemy dokładniej analizować różne koncepcje i sposobyprzeciwdziałania problemom środowiskowym.

Page 397: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 10

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

2.TRADYCYJNE ROZWIĄZANIE –

„KONIEC RURY”

2.1. Odpady gazowe – gazy wylotoweW trakcie spalania paliw kopalnychi w procesie obróbki rud metali i mine−rałów powstają duże ilości dymów. Dymten składa się głównie z dwutlenkuwęgla i wody, które są prostym rezul−tatem spalania. Lecz powstają ponadtoinne tlenki, w szczególności duże ilościdwutlenku siarki i tlenków azotu, a tak−że toksyczne metale, takie jak rtęć, ołówi kadm. Uwalniają się one i rozpraszająw środowisku. Aby uniknąć tego rozpro−szenia stosuje się suche lub mokre filtry,które wychwytują zanieczyszczenia moż−liwie najefektywniej.Niektóre z zanieczyszczeń, w szcze−gólności metale i tlenki metali, tworzącząsteczki pyłu i są wychwytywane w tejpostaci. Dwutlenek siarki, obecny w ga−zach wylotowych, może przereagowaćz wapnem i utworzyć gips (siarczek wap−nia). Jest to ważny proces, który pozwala uniknąć zakwaszenia. Tlenki azotu nie są wychwy−tywane przy pomocy tej metody. Mogą one być przekształcone do azotu gazowego przyzastosowaniu katalitycznej konwersji w wysokich temperaturach (metodzie wymaganej obecniew nowych samochodach w wielu krajach). Także kilka toksycznych organicznych związków,takich jak dioksyny są utleniane w wysokich temperaturach, bliskich 1 000°C i w ten sposóbcałkowicie zniszczonych.Pył z filtrów lub szlam otrzymuje się w procesie suchego lub mokrego oczyszczania gazów(Ryc. 7). Problem recyklingu pyłu z filtrów i szlamu jest powszechny i stosuje się wiele metodobróbki. Istnieje jednakże kilka ograniczeń dla ponownego użycia składników z pyłu:● zawartość wartościowych komponentów, takich jak metale, jest często zbyt niska w stosun−

ku do kosztów ich wydobycia,● zawierają one często mieszaninę dużej liczby substancji trudnych do oddzielenia,● trudno w praktyce wykorzystać oczyszczone pyły lub szlam.

Niektóre problemy wydają się być do przezwyciężenia. Doprowadziło to do rozwoju “vitrify−ing” metod, których efektem jest szklany produkt o właściwościach podobnych do skał, z którychte substancje pochodzą, nadający się do składowania.Konsekwencją trudności w recyklingu jest składowanie pyłów i szlamów na składowiskach.Gdy rozmiary składowisk rosną z roku na rok, sytuacja toksycznych metali staje się analogicznado sytuacji ze składnikami mineralnymi. Na składowiskach składniki mineralne bardzo częstomieszają się z toksycznymi substancjami, takimi jak metale ciężkie.

Ryc. 7. Brykiety zrobione z pyłu z powietrznych filtróww hucie w Oxelösund. Rocznie 50 000 ton pyłów, zawierającychżelazo i węgiel podlega recyklingowi. Wcześniej ten materiałbył składowany [Foto: Nils Tiberg, Uniwersytet Technologiiw Luleå].

Page 398: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 11

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

2.2. Odpady płynne – ściekiOczyszczanie ścieków jest rozwiązaniem „na końcu rury”, z wszelkimi ograniczeniami wynikają−cymi ze stosowania takich metod. Aczkolwiek, niektóre składniki są usuwane w sposób zrówno−ważony. Składniki organiczne w ściekach są przetwarzane do dwutlenku węgla i wody dzięki pro−cesowi degradacji, który umożliwiają mikroorganizmy. Ponadto, w aktywnym szlamie akumulujesię biomasa. Nadmiar szlamu może być trawiony beztlenowo i tworzy się tak zwany biogaz, za−wierający metan, dwutlenek węgla i wodę. Metan może być spalany i stanowić źródło energii.Azot ze ścieków jest usuwany na mniejszą skalę, lecz jest możliwa konwersja azotu do azotuatmosferycznego w biologicznym procesie denitryfikacji. Takie metody są obecnie wdrażanei rozwijane w wielu oczyszczalniach. Usunięcie azotu ze ścieków jest dzisiaj sprawą drogą. Po−nadto, część azotanu uwalniana jest nie jako azot atmosferyczny, lecz raczej jako NO i N2O.Te tlenki azotu przyczyniają się do efektu cieplarnianego, a N2O reaguje także z warstwą ozonui w ten sposób stanowi globalne zagrożenie środowiskowe. Ilości gazów i czynniki warunkująceich powstawanie nie są obecnie dobrze znane. Obliczenia wahają się między 2 do 50% stoso−wanych azotanów. Jeżeli te wyższe wartości są reprezentatywne, uwalnianie się N2O możestanowić poważniejszy problem środowiskowy niż ten, który zamierzano rozwiązać poprzezusunięcie eutroficznego azotanu w drodze denitryfikacji.Fosfor jest obecnie usuwany ze ścieków poprzez chemiczne strącanie, głównie przy użyciu chlor−ku żelaza. Powstający fosforan żelaza akumuluje się w szlamie.Zasadniczo szlam z oczyszczalni powinien się nadawać do przeniesienia na pola uprawne. Pro−blemem jest jednak niezrównoważony skład mineralny szlamu, często zawiera on metale ciężkiei trwałe związki organiczne. Chociaż nawozy sztuczne także zawierają niewłaściwe ilości metaliciężkich, to jednak stosowanie szlamu jako nawozu jest ograniczone. W Szwecji 50% szlamówjest stosowanych w glebie i na terenach zielonych. Pozostały jest składowany lub po prostuzatrzymywany w oczyszczalni ścieków.

2.3. Odpady stałe – składowanieOdpady stałe z wszystkich rodzajów aktywności człowieka docierają na składowiska, włączającw to odpady z przemysłu i gospodarstw domowych. Tab. 2 przedstawia najważniejsze kategorieodpadów stałych w Szwecji. Żużel i popioły, pył z filtrów i szlam często kończą na składowiskach.Sytuacja ta ilustruje ogólnie niezrównoważone potraktowanie problemu.Największe ilości odpadów stałych wytwarza kopalnictwo. Żużle i popioły usypywane są jakoogromne góry przy kopalniach. Niektóre z nich stanowią poważne zagrożenia środowiskowe.Koks z kopalni oleju łupkowego i spalanie w Kotla Järve i Narva w północnej Estonii wypłukują

Tab. 2. Odpady na szwedzkich składowiskach. Przytaczane wartości pochodzą z 1987roku. Można je porównać z ilością dwutlenku węgla wytworzonego w tym samym roku,65 000 000 ton lub 8 000 kg na osobę. Szlam przedstawiony poniżej to sucha masa.Mokra masa jest około 4 razy większa. Około 50 % znajduje zastosowanie na polachi terenach zielonych. Pozostałe zostają złożone na składowiskach.

Rodzaj odpadów Liczba ton rocznie kg/osoba/rok

Odpady kopalniane 30 000 000 4 200odpady przemysłowe 15 000 000 1 800

odpady komunalne 2 500 000 300odpady z budowy/rozbiórki 1 000 000 120

popioły itp. z elektrowni 500 000 60niebezpieczne odpady 500 000 60

szlam z oczyszczalni ścieków 250 000 30samochody i urządzenia domowe 180 000 20

Page 399: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 12

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

ogromne ilości fenoli (Ryc. 8). Około 2 000 tonfenoli jest uwalnianych każdego roku do Morza Bał−tyckiego.Składowanie odpadów stałych rośnie w sposóbniekontrolowany w szeregu zachodnich krajach.W wielu z nich trudno dzisiaj jest znaleźć miejscei dostać zgodę na nowe składowisko. W silniezurbanizowanych obszarach sytuacja jest niebez−pieczna. Miasto Nowy Jork próbowało kilka lattemu wyeksportować część swoich odpadów stałychna barce. Barka nie została jednak nigdzie przyjętai po długiej podróży wzdłuż wschodniego wybrze−ża Ameryki, jak Latający Holender, była zmuszonado powrotu.Brak miejsc na składowiska wymusza projekty re−cyklingu i redukcji odpadów. W Niemczech i Daniita sytuacja była najbardziej stymulująca dla recy−klingu. W Köln (Niemcy) producenci i dystrybu−torzy zostali obarczeni odpowiedzialnością za losrozmaitych opakowań towarów konsumenckich. Toprzedsięwzięcie spowodowało szybkie zmniejszeniesię ilości plastyku, papieru itp. używanych do opa−kowań.Odpady stałe są także spalane. Około 60% odpadów komunalnych w Szwecji jest spalanych,odzyskane ciepło zaspokaja 13% ogrzewania rejonowego. Wartość ciepła jest wysoka z uwagina dużą ilość papieru i plastyków. Aczkolwiek, są trudności ze spalaniem odpadów. Przyniewłaściwej technologii powstają substancje chlorowane, takie jak dioksyny. Ponadto, popiołyzawierają znaczne ilości metali ciężkich i oczyszczanie gazów wylotowych staje się bardzoważnym.

2.4. Zastosowanie i ograniczenia rozwiązań „na końcu rury”Dzisiaj technologia środowiskowa koncentruje się na rozwiązaniach „na końcu rury”. Ogromneilości zasobów naturalnych przeznacza się na urządzenia oczyszczające dymy, wyposażenieoczyszczalni i mniej lub bardziej szczelne składowiska dla odpadów stałych. W niektórych przy−padkach można uzyskać dobre efekty przy zastosowaniu metod „na końcu rury”. Na przykładzwiązanie dwutlenku siarki, obecnego w gazach wylotowych, z wapnem i powstanie gipsu (siar−czan wapnia) jest ważnym dla uniknięcia zakwaszenia. Ten proces jest jednakże chłonny ener−getycznie, a także powoduje wtórne wydzielanie dwutlenku węgla (z powodu zużytej energii)i powoduje powstanie niemałych ilości nieczystego gipsu, np. gipsu zanieczyszczonego różnymisubstancjami. Lecz ten „handel wymienny” jest uważany za korzystny.W metodach „na końcu rury” toksyczne substancje organiczne są niszczone w wysokich tem−peraturach lub przekształcane katalitycznie w mniej szkodliwe substancje. Na przykład ropazanieczyszczona PCB może być zniszczona w temperaturach powyżej 1 000°C. Aczkolwiek,takie niebezpieczne odpady często zawierają również toksyczne metale, a one nie mogą byćzniszczone termicznie. Szczelne składowiska są powszechnym rozwiązaniem dla trwałych sub−stancji toksycznych, które są zbyt wymieszane lub rozpuszczone, aby mogły być poddane re−cyklingowi.W końcu działania „na końcu rury” bardzo często nie rozwiązują problemów środowiskowych,lecz tylko je ukrywają. Po pierwsze jest to przepływ substancji pomiędzy trzema rodzajamiodpadów (Ryc. 9). Ta stała wymiana materii między trzema formami skupienia jest regulo−wana przez warunki fizyczne i chemiczne. W wyposażeniu używanym do oczyszczania gazów

Ryc. 8. Odpady stałe z przemysłu naftowego usy−pane w ogromne składy na wybrzeżu Zatoki Fiń−skiej w północnej Estonii. Główne zagrożenie sta−nowi wypłukiwanie fenolu do morza [Foto: DrHans Trass, Uniwersytet Tartu].

Page 400: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 13

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

wylotowych, odpady gazowe są aktywnie przekształcone w stałą lub płynną postać, w pył, szlamlub zostają rozpuszczone w wodzie. Z drugiej strony ścieki są oczyszczane, a ciała stałe strącanew postaci szlamu. Tworzą się także gazy, takie jak dwutlenek węgla i różne tlenki azotu i nawetazot. Szlam i pył z procesów oczyszczania wody i gazów musi zostać gdzieś umieszczony. Leczskładowisko wydziela gazy, wypłukiwane są z niego substancje, a odpady stałe mogą być znowuprzekształcone w inne formy.Po drugie, produkty odpadowe stale się akumulują. Takie systemy akumulacyjne stanąsię nieszczelne wcześniej czy później. Weźmy przypadek składowisk, gdzie składowany jestszlam ze ścieków. Ilość wypłukiwanych substancji będzie rosła, gdy rosnąć będzie powierzchniaskładowiska. Wypłukana substancja bogata w składniki powinna być poddana oczyszczeniu.Robi się to często w najbliższej oczyszczalni ścieków. Powstaje nowy szlam i przenosi się go naskładowisko, tam ponownie zostaje wypłukany. Nazywa się to „wzrostem Berta Lanffi”. Przy−pomina napełnianie wiadra: wcześniej czy później przepełni się ono. Najczęściej nasze „wiadro”przecieka od początku. Wypływ powiększa się stale i na dłuższą metę równoważy on dopływnowych substancji, i nie osiągamy żadnego zysku. Uzyskujemy tylko opóźnienie w czasie. Tra−cimy także cenny czas na znalezienie odpowiedniego rozwiązania. Sytuacja jest podobna dotej, kiedy szlam ze ścieków jest rozmieszczany na ograniczonym obszarze wokół dużych miast.Opóźnienie w czasie, zanim nastąpi przepełnienie, będzie jednak dłuższe.Nie wszystkie substancje mogą zostać usunięte „na końcu rury”. Najbardziej oczywistymprzypadkiem jest dwutlenek węgla wytwarzany przy spalaniu paliw kopalnych. Każdego rokupowstaje 25 miliardów ton dwutlenku węgla w wyniku używania paliw kopalnych. Te za−nieczyszczenia są niewidoczne. Ich tonaż jest większy niż ten z odpadów stałych. I nie ma prak−tycznie możliwości uchwycenia takich ilości dwutlenku węgla „na końcu rury”.W procesie tworzenia się paliw kopalnych, także rud i minerałów, wiele substancji, które sąmniej lub bardziej szkodliwe dla żyjących dzisiaj gatunków, zostało usuniętych ze sfery życia,biosfery. Jest ważnym zrozumienie tego procesu dotyksyfikacji środowiska. Ważnym jest także,aby nie osłabiać wolnych mechanizmów detoksyfikacji, które ciągle funkcjonują, na przykładw Morzu Bałtyckim.

Odpady

Odpadygazowe

Odpady ciek³e

Odpady sta³e

Emisjerozproszone

Sk³adowisko

Oczyszczanie�cieków

Wy³ugowanie

�cieki dlarolnictwa

Atmosfera

Gleba

Woda

Wy³ugowanie

Oczyszczaniegazów wylotowych

�cieki

Spalanie

Tworzenie siê gazu

Tworzenie siê gazu

Ryc. 9. Transfer – wymieszanie – odpadów między różnymi przedziałami:gazowe, płynne i stałe problemy środowiskowe.

Page 401: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 14

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

3.RECYKLING

3.1. Recykling i segregacja odpadów –papier, szkło i odpady organiczne

Wraz z kryzysem energetycznym w świecie zachodnim w latach 70. wzrosło zainteresowanierecyklingiem bogactw naturalnych. W wielu krajach zbudowano centralne zakłady do segregacjii recyklingu odpadów. Zamysł był taki, aby podzielić odpady z gospodarstw domowych na czę−ści: odpadki organiczne, papier, plastyk, szkło, metale itp. za pomocą kruszarek, sit, separatorówwykorzystujących strumień powietrza, magnesów i podobnych. Odpady organiczne miały byćkompostowane, a inne poddane recyklingowi. Mimo dużych nakładów na badania i budowętakich urządzeń, zakładów, rezultaty rozczarowały. Wytworzony kompost był zwykle zanie−czyszczony metalami ciężkimi, papier i plastyk wymieszane, brudne i dlatego nie nadające siędo recyklingu.Za rozczarowaniem centralnymi technologiami recyklingu, nastąpił nagły wzrost zaintereso−wania segregacją u źródła. Różne rodzaje odpadów są segregowane w domach, a także w fa−brykach, co wymaga dużego wysiłku społecznego jednostek i różnych grup społecznych. Okazałosię to o wiele bardziej obiecującym podejściem niż centralne zakłady segregacji odpadów.Recykling polegający na segregacji makulatury w gospodarstwach domowych wzrasta w wielukrajach. W Szwecji około 60% papieru z gazet i czasopism podlega recyklingowi, co odpowiada3 50000 ton na rok lub 45 kg na głowę mieszkańca na rok. Tektura jest także odzyskiwanai podlega recyklingowi w dziale handlowym. Ogółem miliony ton papieru podlegają recyklingowikażdego roku w Szwecji.Dzisiaj wzrasta zainteresowanie segregacją u źródła nie tylko papieru, lecz także szkła i nie−bezpiecznych odpadów, jak baterie, chemikalia itp. Stosuje się bodźce ekonomiczne dla ich dal−szej promocji. Nawet segregacja i lokalne kompostowanie odpadów organicznych wzrasta nietylko na wsi, lecz także w dużych miastach, jak Kopenhaga i wiele miast w Szwecji. Kompo−stowanie jest nie tylko ważnym sposobem recyklingu, lecz także częścią bardziej ogólnej zmianywartości i stylu życia.

3.2. Recykling metaliRecykling w przemyśle i wśród konsumentów może zredukować potrzebną ilość bogactw na−turalnych i zużycie energii przez społeczeństwo. Ilustracją powyższego jest przykład oszczę−dności energii w Szwecji uzyskanej dzięki recyklingowi papieru, różnych metali, takich jak złomstalowy i szkło.Recykling toksycznych metali jest oczywiście bardzo ważny. Przyjrzymy się dokładniej jednemuprzypadkowi, przepływowi ołowiu przez szwedzkie społeczeństwo w końcu lat 80. Bilans ołowiuw Szwecji w 1989 roku został przedstawiony na Ryc. 10. Ogólne zużycie ołowiu zawartegow produktach wynosiło 35 000 ton. Odpowiada to 4 kg na głowę mieszkańca, co jest średniąeuropejską. Z tego około 20 000 ton lub 60% było poddane recyklingowi, głównie akumulatorysamochodowe. 15 000 ton dostarczyły kopalnie, gdzie eksport netto został odjęty. Emisja dopowietrza i wody z przemysłu i ruchu drogowego została odnotowana przez władze jako około500 ton. Składowanie ołowiu na składowiskach nie było jednak odnotowane, lecz ocenia się jena znacznie więcej, około 3 000 ton!

Page 402: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 15

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

Na podstawie tych danych obliczyliśmy, że 11 500 ton ołowiu w 1989 roku pozostało zakumu−lowane w produktach i emisjach z nich. Ogółem 2 miliony ton ołowiu pozostało w produktachw technosferze w Szwecji w ciągu ostatnich 100 lat. Produkty te przyczyniają się do wzrostuemisji, ocenianych na około 2 000 ton/rok (Ryc. 11). Jest to dużo więcej niż odnotowane 500ton, o których była mowa wyżej. Jest to także około sześć razy więcej niż obliczona emisja ołowiuw wyniku naturalnego wietrzenia.Stała akumulacja metali ciężkich, jak ołów, w produktach nie jest zrównoważona. Zrównowa−żone użytkowanie metali wymaga recyklingu produktów prowadzonego o wiele wydajniej niżdzisiaj. Dowodem zrównoważonego rozwoju w sposobie użytkowania metali jest fakt, że obecnedostawy z kopalń drastycznie spadają, i że kopalnie muszą w końcu zostać zamknięte.Nie tylko metale ciężkie, takie jak kadm, cynk, rtęć, chrom itp. muszą być wydajnie poddawanerecyklingowi, lecz także duża ilość mniej toksycznych metali, takich jak żelazo czy aluminium,muszą także być powtórnie odzyskiwane z powodów środowiskowych. Dzieje się tak dlatego,że obecne zużycie tych metali uzyskiwanych z rud stanowi niezrównoważony ciężar dla środo−wiska. Kiedy metale te odzyskuje się ze złomu, negatywny wpływ na środowisko jest o wielemniejszy (Ryc. 12). Także wymagana ogólna ilość energii jest o wiele mniejsza, kiedy używasię złomu w porównaniu do sytuacji, gdy materiałem wyjściowym jest ruda żelaza. Produkcjastali oparta o złom wymaga tylko 20% energii potrzebnej przy produkcji stali opartej o rudyżelaza.

Tab. 3. Zużycie ołowiu w różnych produktach w Szwecji w trzech latach 1960, 1970 i 1980. Od 1980roku zużycie ołowiu w amunicji, kablach i benzynie wzrosło. Łączne zużycie ołowiu w społeczeństwieszwedzkim w okresie 100 lat od 1880 do 1980 roku oblicza się na 2 000 000 ton.

Produkt/ Amu− Ołów Stopy Baterie Kable Tlenki Związki Benzyna Ogółemrok nicja metal Pb Pb chem.

1960 371 2 660 2 400 9 400 26 300 5 160 436 1 800 48 5001970 730 3 200 2 300 17 800 23 000 7 830 907 2 030 57 8001980 1 350 3 560 2 000 17 100 8 500 5 500 326 1 280 39 608

Dostarczany z kopalñi import netto 15 000 t/rok Ogólne zu¿ycie

w produktach 35 000 t/rok

Przetopioneok. 25 000 t/rok

Uchodz¹cy z produktówok. 11 500 t/rok

Sk³adowiskook. 3 000 t/rok

Emisje do powietrza i wodyok. 500 t/rok

Ryc. 10. Przepływ ołowiu w Szwecji w 1989 roku. Jeżeli rysunek , narysowany jak trąbka, jest odczytany jakobilans ołowiu, zakumulowane ilości znajdujemy na prawo, jako produkty w społeczeństwie, na składowiskachi w emisjach.

Page 403: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 16

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

3.3. Promocja recyklinguObserwujemy obecnie dokuczliwy brak miejsc na składowi−ska i silny opór w stosunku do spalania odpadów. Odkrytoniebezpieczne emisje z wcześniejszych miejsc składowania.Nowe przedsięwzięcia są dzisiaj nakierowane na rozwójrecyklingu. Stosuje się prawodawstwo narzucające produ−centom i dystrybutorom odpowiedzialność za odpady. Władzelokalne już dłużej nie muszą być odpowiedzialne za przyjęciei składowanie wszystkich rodzajów odpadów. Takie podejściestosuje się w Niemczech, gdzie “System Duales” jest obecniewprowadzany odnośnie opakowań. W systemie tym produ−cenci i dystrybutorzy są zobowiązani do zatroszczenia sięo opakowania swoich produktów. Powoduje to, że muszą sięoni skupiać i rozwijać pewien rodzaj systemu recyklingu.Przedsięwzięcie to wypróbowuje się obecnie w Kolonii i po−winno ono objąć cały kraj w 1993 roku. Odpowiedzialnośćproducentów zostanie rozszerzona w 1995 roku i obejmie re−cykling wielu towarów, takich jak samochody i telewizory.W końcu od konsumenta będzie się wymagało, aby zwróciłtowary – jako odpady – do producenta lub sprzedawcy powykorzystaniu, a ten ostatni będzie zobowiązany do jego re−cyklingu.Pożądanym rezultatem przejęcia odpowiedzialności przezproducenta ma być zmniejszenie ilości opakowań i wpro−wadzenie wydajnych metod recyklingu. Takie metodywymagają przedsięwzięć w całym obiegu od projekto−wania towaru i produkcji do jego zastosowania i recyklingu. Metale ciężkie są dobrym przy−kładem niezbędności rozwiązań tego typu ze sprzężeniem zwrotnym. Rozrzutne wykorzysty−wanie, jak na przykład ołów w benzynie, gdzie ołów natychmiast znika jako gazowe zanieczysz−czenie, musi być wyeliminowane.Istnieje pewne niebezpieczeństwo, że metody recyklingu będą same w sobie przyczyną zanieczy−szczeń poprzez wzrastające używanie pojazdów i chłonne energetycznie metody recyklingu.Ponadto, warunki pracy mogą być skrajnie monotonne i niezdrowe podczas recyklingu dużychilości odpadów, czego dowodzą systemy w Niemczech i Indiach. W Niemczech tylko niskoopłacani imigranci przyjmują pracę przy ręcznym sortowaniu śmierdzących odpadów wzdłużniekończących się taśm przenośnikowych. W miastach hinduskich bezdomni mieszkańcy miastsortują śmieci, aby zdobyć środki do życia. Bardziej demokratycznym podejściem może byćzatrudnienie każdego przy sortowaniu własnych śmieci w domu.

Ryc. 11. Myśliwi w Szwecji każdego rokurozprzestrzeniają w przyrodzie około 1 000ton ołowiu w amunicji, zawartego w amu−nicji. Około 250 ton zawartych jest w śrucieołowianym. Jest to znacząca częśćz obliczonych 2 000 ton rocznej emisji oło−wiu w całej Szwecji [Rys. Karin Hallgren].

Zanieczyszczenie powietrza

(kg / t produkowanej stali)

stal wyprodukowana z rud ¿elaza

stal z recyklingu

Py³ Dwutlenek siarki

0,0030

0,0025

0,0020

0,0015

0,0010

0,0005

0

Zanieczyszczenie powietrza(kg / t produkowanej stali)

stal wyprodukowana z rud ¿elaza

stal z recyklingu

Wêglowodory poliaromatyczne Fenol

Ryc. 12. Emisje w powietrzu powstałe w wyniku produkcji stali z rud i złomu.

Page 404: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 17

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

Wzrastające zainteresowanie recyklingiem w czasie kryzysu energetycznego było spowodowanafaktem, że produkty z recyklingu wymagają ograniczonej ilości energii w porównaniu z pro−dukcją opartą o surowce. Z drugiej strony recykling często wymaga dużego zatrudnienia. Takwięc skutecznym przedsięwzięciem w promocji recyklingu jest podniesienie kosztu energii i ob−niżenie go dla robocizny. Może to być uzyskane przez przesunięcie podatku z robocizny na ener−gię. Taki transfer będzie także promował powtórne użytkowanie produktów. Tendencja pole−gająca na reperacji produktów i wytwarzania towarów o wysokiej jakości i o długim czasie użyt−kowania będzie także wzrastała. Takie zmiany zwiększą także zatrudnienie. Wbrewpowyższemu, ten pomysł nie został jeszcze politycznie zaakceptowany.Powodem tego jest prawdopodobnie fakt, że obfita dostawa taniej energii jest uważana za wa−runek konieczny postępu i rozwoju. Niskoenergetyczne, wydajne społeczeństwo stosujące zam−knięte obiegi nie jest jeszcze w zgodzie z ogólną wizją światową. Żądania poważnej redukcjii oszczędności energii są wciąż uważane za naiwne i wsteczne.

3.4. Ograniczenia dla recyklinguPojęcie recyklingu zwykle skupia się na odpadach stałych. Celem recyklingu jest uniknięcienagromadzenia się odpadów stałych. Takie odpady mogą być wysłane z powrotem do produ−centa, w celu powtórnego użycia, lecz co robić w przypadku odpadów płynnych i gazowych? Toskupienie uwagi tylko na widocznych odpadach jest ograniczeniem podstawowego problemui może być przeciwstawione z sytuacją środowiskową na Ziemi. Rosnące problemy środowiskoweo zasięgu regionalnym i globalnym są powodowane bardziej lub mniej przez niewidoczne płynnelub gazowe odpady. Kiedy stosuje się chłonne energetycznie metody dla recyklingu widocznychodpadów, problemy środowiskowe mogą być przenoszone z poziomu lokalnego do regionalnegolub nawet globalnego, poprzez wzrastający wylot niewidocznych substancji, włączając w to CO2,

w wielu punktach wzdłuż tego systemu.Ograniczenia ekonomiczne dla recyklingu są oczywiste, szczególnie w krajach o wysokich za−robkach. W Indiach recykling papieru jest całkiem wydajny. Zużycie papieru na głowę miesz−kańca wynosi 3 kg/rok i większość papieru podlega recyklingowi. W Szwecji recykling papierujest uważany za wydajny, przy poziomie recyklingu tylko ponad 50%. Zużycie papieru w Szwecjiwynosi jednakże 240 kg na rok! Tak więc ilość makulatury jest około 100 razy większa na osobęw Szwecji niż w Indiach. Przykład ten ilustruje, że recykling to nie wszystko; konieczne jesttakże zmniejszenie konsumpcji, jeżeli warunki zrównoważenia mają być ustanowione.Istnieją także techniczne ograniczenia recyklingu. W przypadku pyłu w filtrach lub recyklinguwody, nagromadzenie niepotrzebnych elementów w obiegach recyklingu stwarza ograniczenia.To samo odnosi się do recyklingu metali. Wzrastająca zawartość miedzi, cyny i cynku w sta−lowym złomie jest jednym z przykładów powyższego. Techniczny recykling wymaga takżezużycia energii. Istnieje także ograniczenie środowiskowe dla recyklingu. Kiedy poziom recy−klingu wzrasta do pewnego punktu, ogólne obciążenie dla środowiska w wyniku recyklinguprzewyższa obciążenie środowiskowe pochodzące z produkcji opartej na surowcach z natury.Ogólnie, techniczny recykling nie jest wydajny na poziomie molekularnym. Na przykład niemożemy poddać recyklingowi skorodowany metal, który jest roztopiony i rozcieńczony. Nawetwłókna papieru zużywają się po 6–8 cyklach. Techniczne odzyskanie surowców jest możliwetylko wówczas kiedy nie są one zbyt wymieszane, zanieczyszczone, ani zbyt rozdrobnione. Dlaporównania „technologia recyklingu” żywej komórki i ekosystemów jest wysoce wydajna.Organiczne odpady zostają rozłożone do podstawowych substancji, takich jak dwutlenek węgla,woda, azotany i fosforany. Te substancje nigdy się nie „zużywają” nawet po milionach cyklii są one znowu i znowu włączane do nowych struktur i nowego życia w roślinach i zwierzętach.Wydajność procesów biologicznych będzie omawiana dalej w Rozdziale 5.

Page 405: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 18

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

4.BEZODPADOWA

LUB CZYSTSZA PRODUKCJA

4.1. Program Czystszej ProdukcjiCzystsza produkcja jest zbiorczą nazwą dla pewnej liczby przedsięwzięć dotyczących oddzia−ływania na środowisko w naszym społeczeństwie. Dla procesów oznacza to oszczędzanie su−rowców i energii, eliminowanie toksycznych surowców oraz ograniczanie ilości i toksycznościwszystkich emisji i odpadów, zanim opuszczą one proces produkcyjny. Dla produktów, czyst−sza produkcja oznacza zmniejszenie oddziaływań na środowisko wzdłuż całego cyklu ich istnie−nia, od wydobycia surowców do składowania.Funkcjonuje wiele nazw dla tej strategii. Nazywa się ją także czystą technologią lub technologiązapobiegającą zanieczyszczeniu. UNEP (United Nations Environmental Programme) używanazwy czystszej produkcji. Strategia ta jest popularna w przemyśle i administracji. Liczne orga−nizacje uczestniczą obecnie w rozwoju Programu Czystszej Produkcji. UNEP posiada “Indus−try and Environment Activity Center” (IE/PAC) w Paryżu, które to określa koncepcję czystszejprodukcji w następujący sposób:Program Czystszej Produkcji oparty jest na zasadzie ciągłego wprowadzania zintegrowanejzapobiegawczej strategii środowiskowej dla procesów i produktów, w celu zmniejszenia zagrożeńdla ludzi i środowiska.Czystsza produkcja jest osiągana przez zastosowanie “know–how”, przez udoskonalenie techno−logii i przez zmianę nastawienia kierownictwa. W Stanach Zjednoczonych program czystszejprodukcji był promowany przez “Cleaner Production Clearinghouse” w Waszyngtoniew połączeniu z Environmental Protection Agency, EPA, kilka roboczych grup eksperckich,Cleaner Production Newsletter i działalność treningową.Koncepcja Czystszej Produkcji proponuje nieprzerwaną rewizję działań w celu zmiany praktyk,które są przyczyną zanieczyszczenia, w kierunku przyjaznych dla środowiska. Environmen−tal Impact Assessment (EIA) i Life Cycle Analysis (LCA) są metodami powiązanymi, nacelowa−nymi na praktyki rewizyjne w przemyśle. Dzięki LCA badane jest oddziaływanie środowiskoweproduktów od „kołyski do grobu”. Wyniki mogą być użyte do porównania jednego materiału,konstrukcji lub produktu z innym. Nie ma jednak zgody co do metod. Wyniki zależą od wybra−nych ograniczeń systemu poddanego badaniu, dowolnego podziału obciążenia środowiskowegopomiędzy produktami z tego samego procesu itp., nie wspominając o trudnościach w ocenie róż−nych efektów środowiskowych.

4.2. Wewnętrzny recyklingOd wielu lat obserwuje się w przemyśle tendencję do zmniejszenia ilości pobieranych surowcówi rozwijania bardziej zamkniętych procesów. Na przykład zużycie wody w przemyśle papier−niczym było bardzo wysokie. Dzięki oddzieleniu etapów oczyszczania większa część wody możebyć teraz wewnętrznie oczyszczana. Podobny rozwój znajdujemy w wielu innych rodzajach prze−mysłu. Rozwój jest wynikiem nacisku opinii publicznej przeciw trucicielom, w połączeniu z admi−nistracyjnymi i prawnymi działaniami i wzrostem kosztów oczyszczania emisji i ścieków, nietylko tych wypuszczanych przez zakłady.

Page 406: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 19

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

W przypadkach kiedy wymagania wobec produktów są umiarkowane, recykling jest raczej łatwydo przeprowadzenia. Przykładem jest powtórne użycie wody do przemywania buraków w prze−myśle spożywczym. Kiedy wymagania są bardziej ostre, recykling jest trudniejszy, ponieważstopień czystości wody lub innych rozpuszczalników musi być wyższy.Rozwój technologii membranowych w szczególności pozwala na selektywne usunięcie produk−tów ubocznych i zanieczyszczeń z wody lub innych rozpuszczalników stosowanych w procesieprodukcji. Takie projekty oparte na membranach są obecnie stosowane w wielu procesach(Ryc. 13). Wybiórcze usunięcie zanieczyszczeń może być także osiągnięte przez procedury ad−sorpcyjne, takie jak chromatografia i chemiczne oddziaływanie. Ograniczeniem dla wewnętrz−nego recyklingu nie jest brak technologii usuwania zanieczyszczeń, lecz raczej fakt, że jegowpływ na przebieg samych procesów nie jest wystarczająco dobrze poznany. Nieznane sub−stancje mogą się akumulować i wpływać na proces. Oczekuje się, że taka wiedza wzrośnie, a tymsamym zastosowanie wewnętrznego recyklingu.

Z procesu

Zbiorniksedymentacyjny

Separator

Zbiornikna szlam

Zbiornikbuforowy

Gromadzenie

Pompawysokoci�nieniowa

Pompacyrkulacyjna

Modu³ RO

Prze³¹cznikprzewodnikowy

Powrót doprocesu

produkcyjnego

ca

NaOH

Ryc. 13. Filtracja membranowa jest stosowana w wewnętrznym recyklingu w wielu procesachprzemysłowych [Dzięki uprzejmości Lars–Gunnar Lindfors, Szwedzki Instytut Badań Srodowiskowych,Sztokholm].

StrącanieWoda zużyta w procesie jestzbierana w zbiorniku do strą−cania, gdzie wartość pH jestdostosowywana do maksymal−nej sedymentacji metali cięż−kich.

Odśrodkowe OddzielanieWoda jest przepompowywanaz dna zbiornika sedymentacyj−nego do wirówki Alfa–Lavalwyrzucającej ciała stałe, w któ−rej szlam i inne ciężkie sub−stancje gromadzą się w misiewirówki i są wyrzucane z sepa−ratora.

Zbiornik na szlamUsunięty szlam, który zawieratylko kilka promili substancjipodległej procesowi, zostaje wla−ny do specjalnego zbiornika, któ−ry potem jest transportowany dourządzenia unieszkodliwiającegozawartość.

Odwrotna Osmoza (RO)Ścieki metaliczne są potem do−starczane do zakładu RO. Mem−brany zatrzymują metale cięż−kie, bakterie i inne małe cząstki.Przesącz o dużej czystości jestzbierany w zbiorniku buforowymw celu ponownej cyrkulacji w pro−

cesie. Koncentracja metali tosprzężenie zwrotne w stosunkudo zbiornika na strącanie dladalszej sedymentacji.

AutomatyzacjaSystem oczyszczania ściekówjest sterowany przez jednostkęobsługującą i monitorującą PC.Wszystkie chemiczne dozowaniaodbywają się automatycznie.Sygnały z przełączania prze−wodnikowego i licznika prze−pływu rozpoczynają oczyszczaniesystemu. Zarówno separatori urządzenie RO są wyposażonew CIP (oczyszczanie w miejscu).

Page 407: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 20

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

4.3. Przegląd środowiskowy – mniej toksycznych chemikaliówPrzegląd środowiskowy oparty jest na pomyśle, w którym cała organizacja, spółka lub procesprodukcyjny powinny być oceniane nie tylko pod względem ekonomicznym, lecz także środo−wiskowym. W USA prawodawstwo nakłada odpowiedzialność za zniszczenie środowiska główniena producenta. To podejście nazywa się “Polluter pays principle” (PPP), staje się coraz bar−dziej popularne. Czyni to przegląd środowiskowy ważnym, gdyż odkrywa możliwe przyszłekoszty, które mogą być bardzo wysokie.Przegląd procesów produkcyjnych może być wykonany w zgodzie z koncepcją czystszej produk−cji wspomnianej powyżej i uczynić ją przyjazną środowisku. Wśród kilku podjętych środków są:● Uproszczenie ogólnego posługiwania się substancjami chemicznymi w produkcji. Przykładem

może być praktyka stosowania kilku organicznych rozpuszczalników, gdy wystarczyłbyjeden lub dwa. Mogą one wykonać taką samą pracę jak inne. W ten sposób liczba substan−cji chemicznych w procesie jest ograniczana. Taki rodzaj przedsięwzięć jest często korzys−tny ekonomicznie.

● Zmiana produktów z toksycznych na mniej toksyczne. Nawet jeżeli ochrona zewnętrznegośrodowiska pozostaje na dalszym planie dla takich przedsięwzięć, mogą one przynieść dodat−kowe korzyści. Jest to szczególnie ważne z uwagi na bezpieczeństwo pracowników. Wprowa−dzenie farb wodnych i silnych rozpuszczalników jest tylko jednym z przykładów. W tychprzypadkach drogie środki zapobiegawcze mogą także być zmniejszone i towarzyszące imkoszty zredukowane; także tutaj funkcjonuje bodziec ekonomiczny dla znalezienia mniejtoksycznych roztworów.

● Zmniejszenie ilości stosowanych substancji chemicznych. Wymaga to metod oszczędnościo−wych, które zmniejszają rozmiary i objętości w procesach. Ważnym jest także rozważenie,czy substancja chemiczna może być ponownie użyta, prawdopodobnie po właściwym oczysz−czeniu. Ten wewnętrzny recykling jest ważnym, gdyż zmniejsza wypływ substancji chemicz−nych z przemysłu.

Przegląd środowiskowy często opłaca się ekonomicznie, nie tylko wówczas gdy koszty środo−wiskowe, takie jak oczyszczanie emisji i ścieków, są wymagane od spółki. Mamy dużą liczbęprzykładów, kiedy przegląd środowiskowy zakończył się ekonomicznym sukcesem. Jest to pro−blem bardziej wydajnych procesów z mniejszymi stratami i marnotrawstwem energii. Korzyściczęsto mogą być uzyskane w tym samym czasie w miejscu pracy, zużyciu energii i wpływie naśrodowisko zewnętrzne.

Page 408: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 21

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

5.SYSTEMOWE PODEJŚCIE

DO SPOŁECZEŃSTWA PRZEMYSŁOWEGO

5.1. Przemysł – część systemu społecznegoW szerszej perspektywie przemysł musi być traktowany jako integralna część społeczeństwa.Określony przemysł jest najczęściej elementem w łańcuchu przemysłów przetwarzających su−rowce z natury w produkty, a one później stają się odpadami. W tym łańcuchu produkt jednejgałęzi przemysłu jest surowcem dla następnej. Kilka przykładów jest oczywistych:● Przemysł przetwórstwa spożywczego jest częścią łańcucha od pola na stół (Ryc. 5): gospodar−

stwa rolne – rzeźnie – przetwórstwo żywności – sklepy – konsumenci.● Przemysł metalurgiczny jest częścią łańcucha od kopalni do maszyn: kopalnie – huty żelaza

– metalurgia – wytwarzanie narzędzi – budowa maszyn – użytkowanie maszyn.● Przemysł petrochemiczny jest częścią łańcucha od pól naftowych do substancji chemicz−

nych dla konsumenta: pola naftowe – tankowce ropy – rafinerie – przemysł chemiczny –substancje chemiczne dla konsumenta.

Kiedy narysujemy podobne łańcuchy dla sektora budowlanego, odzieżowego, samochodowegoitp. staje się oczywistym, że te bardziej skomplikowane produkty końcowe z metalowymi, plasti−kowymi częściami, itd. są związane z kilkoma łańcuchami. Faktycznie analiza jest wciąż zbytograniczona. Przemysł używa artykułów z wielu źródeł i dlatego nie jest tylko częścią łańcucha,ale całej sieci. Na przykład przemysł wytwarzający nawozy sztuczne, urządzenia mechanicz−ne, opakowania jest bezpośrednim lub pośrednim dostawcą dla przemysłu spożywczego. Tasieć lub system obejmuje także infrastrukturę zapewniającą elektryczność, wodę, przewóz to−warów, substancji chemicznych itp. Dzisiejszy przemysł jest blisko związany z miastem. Ludziesą zarówno pracownikami i końcowymi konsumentami dla przemysłu. Zasadniczy dopływ bo−gactw naturalnych jest potrzebny, aby utrzymać miasta z odpadami i problemami środowisko−wymi, będącymi ich rezultatem.Wpływ na środowisko pochodzi z całego systemu i ma on efekty lokalne, a także regionalnei globalne. Potrzebujemy analizy systemowej, aby zrozumieć sytuację. Ogólne podejście syste−mowe próbuje widzieć zsumowany efekt oddziaływania wszystkich czynników w systemie nasam system. W naszej analizie wstępne (niezależne) zmienne oznaczać będą przepływ materia−łów, takich jak substancje biogenne, metale, energia itp. w społeczeństwie, a parametrami bada−nymi będą np. koncentracja zanieczyszczeń w różnych częściach systemu, wyczerpanie się sub−stancji i najważniejsze wpływy na ekosystemy podtrzymujące życie.Podejście systemowe jest jednakże rzadko stosowane. Z pewnością łatwiejszym jest badaniespecyficznych symptomów i wyników, jak w badaniach nad oddziaływaniem na środowisko i sza−cowaniach. Nauka szuka czynników powodujących problemy środowiskowe, aby dostarczyć bez−spornych odpowiedzi. W ten sposób nauka unika odpowiedzialności za ogólny rozwój w społe−czeństwie. Pytań natury moralnej o sprawiedliwość pomiędzy ludźmi w różnych częściach świa−ta i pomiędzy pokoleniami można także uniknąć przez zastosowanie takich ograniczonychperspektyw.Analizy systemowe były jednak robione wcześniej. Dobrze znanym przykładem są badania Klu−bu Rzymskiego dotyczące czasu trwania nieodnawialnych bogactw naturalnych, opublikowa−ne po raz pierwszy w latach 60. W badaniach tych ogólny przepływ substancji – metali, energiiitp. – w świecie od źródeł do końcowej konsumpcji był analizowany przy pomocy 40 połączonych

Page 409: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 22

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

zróżnicowanych równań, nazwanych modelem światowym, a także były kalkulowane długo−terminowe prognozy rozwoju.Tutaj nie będziemy tak dokładni. Będziemy raczej szukać szerszej perspektywy i modelu. Chce−my lepiej zrozumieć ogólny wpływ systemu przemysłowego na środowisko. Jak powstają wpływyna środowisko? Jak zmieniają się one w czasie i jakie odpowiednie środki mogą być podjętew celu rozwiązania długoterminowych problemów? Znowu stajemy wobec pytania: czy możemyrozwiązać podstawowe problemy środowiskowe przy pomocy bardziej wydajnej środowiskowej tech−nologii, recyklingu i czystszej produkcji? Czy to wystarczy, lub czy są niezbędne głębsze zmianysystemowe? Czy może wartości i style życia w świecie zachodnim są głównym problemem?Jeżeli nie stawiamy pytań i otwarcie ich nie dyskutujemy, może tracimy cenny czas analizującdetale systemu i utrwalając go, zamiast zacząć bardziej zasadniczą zmianę. Prawa natury mogąnam pomóc w lepszym zrozumieniu sytuacji.

5.2. Prawa natury w zastosowaniu do systemu przemysłowegoJak dotąd byliśmy w głównej mierze zajęci opisywaniem różnych wpływów społeczeństwa prze−mysłowego na środowisko, szczególnie w regionie bałtyckim. Podsumujemy i zintegrujemynasze doświadczenia za pomocą podstawowych praw natury w zwartym opisie wpływu społe−czeństwa przemysłowego na środowisko.Pierwsze prawo termodynamiki mówi, że energia i materia nie mogą ulec zniszczeniu. Ozna−cza to, że wszystko co zostaje dostarczone do społeczeństwa musi być albo zakumulowane w pro−duktach w technosferze lub opuszcza go jako odpady w postaci stałej, ciekłej lub gazowej. Prze−mysł wytwarza ogromne ilości odpadów, oprócz pożądanych produktów. Produkty przemysłowew końcu także stają się odpadami (Ryc. 14).Odpady stałe powodują oczywiste problemy środowiskowe, widzimy to na przepełnionych skła−dowiskach. Ciekłe i gazowe odpady powodują jeszcze poważniejsze problemy. Spalanie paliw

Odpady

Sta³eCiek³e

Zasobynaturalne

Recykling

Niskatemperatura

Radiacja

Ro�liny

Substancje biogenne

Odpadygazowe

Promieniowanie ze s³oñca

Ryc. 14. Przepływ materii i energii w technosferze i biosferze

Page 410: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 23

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

kopalnych powoduje powstanie kwaśnych substancji, które zabijają lasy i wyługowują glebęz cennych substancji, takich jak wapń i magnez, podczas gdy metale toksyczne są uwalniane,a zawartość dwutlenku węgla w atmosferze podnosi się. Kopalnictwo rud, wydobycie metalii produkcja substancji chemicznych wprowadza mniej lub bardziej toksyczne składniki do spo−łeczeństwa i do biosfery. Przemysł nawozów sztucznych syntetyzuje sole azotowe z powietrzai naturalnego gazu jako surowce. Dodawane każdego roku do ziemi uprawnej, takie rozpusz−czalne w wodzie substancje biogenne wydostają się z systemu produkcji żywności w tym lubinnym punkcie, z pól, gnoju lub odpadów komunalnych. Składowiska nie mogą być całkowicieszczelne. Sole azotowe i inne substancje biogenne wraz z toksycznymi metalami i substancjamichemicznymi stwarzają problemy nie tylko dla ryb, fok czy ptaków w Bałtyku, lecz także dlaludzi, którzy chcieliby widzieć w Bałtyku „żywe” morze, z jadalnymi rybami.Głównym problemem społeczeństwa przemysłowego jest jak dotąd liniowy przepływ materiiod źródła do odpadów i nagromadzenie produktów odpadowych. W społeczeństwie zrównowa−żonym tworzenie się odpadów musi być zrównoważone przez podobnych rozmiarów tworzeniesię bogactw naturalnych z odpadów.Inne prawo natury może pomóc nam zrozumieć lepiej przemianę bogactw w odpady i ważniej−szą przemianę odpadów w nowe bogactwa. Chociaż energia i materia nie mogą ulec zniszczeniu,ich jakość może ulec zmianie. Drugie prawo termodynamiki mówi nam, że uporządko−wanie zmniejsza się w każdym spontanicznym procesie. Przemiana materii z pomocąenergii jest spontanicznym procesem i w ten sposób nieuchronnie prowadzi do powstania mniejlub bardziej szkodliwych odpadów. Im więcej energii używa społeczeństwo w celu przemianysurowców tym powoduje powstanie większej ilości odpadów.

5.3. Ewolucja i rozwój na planecie ZiemiaMając w pamięci drugie prawo termodynamiki, jest zadziwiającym, że chaotyczna chmuramaterii, jaką była na początku Ziemia, rozwinęła się w nasz glob z powietrzem zawierającymtlen, pokładami paliw kopalnych, rud i minerałów, gdzie substancje trujące, są do dnia dzi−siejszego zakumulowane i przechowywane. Materia została w oczywisty sposób zorganizowanai uporządkowana wbrew twierdzeniu drugiego prawa. Najbardziej zadziwiającym jest powsta−nie samego życia, ewolucja wszystkich rodzajów gatunków roślin i zwierząt.Według fizyków i biologów warunkiem wstępnym dla tego rozwoju jest fakt, że Ziemia jestotwartym systemem z uwagi na energię, chociaż praktycznie zamkniętym jeżeli chodzio materię (Ryc. 14). Planeta Ziemia otrzymuje uporządkowaną energię ze słońca i wysyła mniejuporządkowaną energię w zimną zewnętrzną przestrzeń. Na Ziemi ten przepływ energii wy−konuje pracę jednocześnie tracąc swoje uporządkowanie, lub w innych słowach, zawartość egz−ergii. (Pojęcie egzergii zostało wyjaśnione poniżej). Woda paruje z oceanów, wiatry prowadząchmury ponad lądem, gdzie spadają deszcze. I z jakiegoś cudownego powodu, życie pojawiłosię w morzu blisko 4 miliardy lat temu. Z pomocą światła słonecznego zielone komórki roślinprzyswajają dwutlenek węgla i łączą go z wodą, aby utworzyć węglowodany, cegłę budulcowąroślin i zwierząt.Można opisać taki model. Warunki dla zaawansowanego życia na Ziemi rozwinęły się w ciągumiliardów lat. Społeczeństwo przemysłowe ze swoim liniowym przepływem od pokładów bo−gactw naturalnych do odpadów odwróciło ten rozwój w stronę przeciwną. Osiągnięto krótko−terminowy dobrobyt, lecz kosztem życia teraz i w przyszłości. Tempo w jakim znikają obecniegatunki i trwająca degradacja środowiska powinny uruchomić dzwonki alarmowe.Ogromna utrata uporządkowania spowodowana przez społeczeństwo przemysłowe nie jest jed−nakże łatwa do rozpoznania. Z pomocą technologii środowiskowej opartej o elektryczność i pali−wa kopalne, bardziej oczywiste problemy są ukryte na składowiskach, wysłane do kanałówściekowych lub wyeksportowane w świat jako zanieczyszczenie powietrza i niewidoczny dwu−tlenek węgla. Powinniśmy zapytać samych siebie, co słowo „rozwój” oznacza dla nas.

Page 411: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 24

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

EGZERGIA

Energię cechujezarówno ilość i jakość

● Wykorzystanie bogactw naturalnych jest zawsze powiązane z ekologicznymi kosztami.Wydobycie i przetworzenie tych bogactw powoduje zniszczenie środowiska. Najprost−szym wspólnym mianownikiem dla ogólnych ekologicznych kosztów tej społecznej akty−wności jest zaopatrzenie społeczeństwa w energię. Z powyższego wynika ogromna wagaoszczędzania energii.

● Aby lepiej zrozumieć sytuację energetyczną, musimy wyjaśnić problem dostępnościi przydatności energii. Z tego powodu ważnym jest pojęcie egzergii. Egzergia jest to zdol−ność do wykonania pracy, energia nią nie jest. Egzergia jest rodzajem energii, któramoże służyć jako zapas energii; niektóre rodzaje energie nie mogą nim być. Egzergia jestopisywana za pomocą dwóch wymiernych własności: czynnika jakościowego i ilościo−wego. Egzergia może być zdefiniowana tylko w odniesieniu do systemu i jego środowi−ska, co podkreśla ekologiczną perspektywę. Egzergia ulega zniszczeniu, kiedy jest wyko−rzystywana, podczas gdy najważniejszą własnością energii jest to, że nie może onapowstać ani ulec zniszczeniu.

● Prowizoryczne zrozumienie egzergii możemy znaleźć w prawie Carnota w termodynamice.Jeżeli temperatura otoczenia wynosi T0, ilość ciepła Q w temperaturze T (większej niżT0) może wykonać pracę Q(T − T0)/T. Bezwymiarowy czynnik (T − T0)/T określa jakośćciepła Q. Może to być wyrażone jako procent lub ułamek, ponieważ waha się pomiędzyzero a jeden. Jeżeli T= T0, to znaczy dwie temperatury są równe, żadna praca nie możebyć wykonana, egzergia wynosi 0. Tylko jeżeli temperatura otoczenia jest bliska zeruabsolutnemu, czynnik przybiera wartość graniczną 1.

● Przy wykorzystaniu pojęcia egzergii możliwym jest rozwinięcie kroków oszczędnościo−wych, zarówno z uwagi na ilość jak i jakość energii. Konwencjonalny sposób oszczędza−nia energii jest sztuką oszczędzania, cele są następujące: zużyć mniej energii, policzyćstraty oraz zminimalizować niesprawności i ubytki. Oszczędność jakości energii jest tokwestia eliminacji niepotrzebnego zniszczenia egzergii poprzez nieodwracalne procesy.

● Straty egzergii mogą być w wielu przypadkach ograniczone poprzez wybranie właściwejtechnologii i właściwego systemu zaopatrzenia. Transport kolejowy jest bardziej korzystnyniż drogowy. Wspólna generacja elektryczności i pomp cieplnych są przykładem nowych,wydajnych systemów pod względem egzergii, dostępnych w zastosowaniach na małąi dużą skalę. Nie można pozwolić spaść temperaturze bez powodu, ponieważ jest to nie−odwracalne i dlatego jest to proces niszczący egzergie.

● Dopływ energii słonecznej do powierzchni ziemi dostarcza egzergie. Zawartość egzergiijest wynikiem niskiej temperatury w przestrzeni zewnętrznej. Ta niska temperaturaułatwia ewolucję naszej bogatej biosfery. Egzergia, a nie energia jest tym co umożliwiażycie. Natura jest dobrym modelem dla spontanicznych przemian energii i dla wydajne−go używania egzergii. Przykłady pokazują, że systemy biologiczne w znacznej mierzeprzewyższają systemy techniczne jeżeli chodzi o wydajność egzergii. Na dłuższą metęwydajność egzergii w społeczeństwie ludzkim musi być w znacznym stopniu udoskonalona.

Page 412: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 25

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

Mamy do czynienia nie tylko z fizycznymi efektami zagrożenia industrializacją. Także socjalne,polityczne i psychologiczne środowisko może zostać zniszczone. Maszyny miały być niewolni−kiem człowieka. Lecz człowiek także został zniewolony przez swoje maszyny i przez systemoparty na maszynach. Zarówno praca jak i konsumpcja mogą być pozbawione znaczenia w śro−dowisku, które nie może być kontrolowane przez jednostkę i które odbiega od warunków ży−cia, do których człowiek został przystosowany.Obecne społeczeństwo przemysłowe jest oczywiście niezrównoważone. Współczesna politykaśrodowiskowa cechuje się podejściem wycinkowym, na przykład skupia się na składowaniutoksycznych substancji. Podstawowy problem – koncentracja odpadów w różnych postaciachna dużą skalę i redukcja potencjalnych zagrożeń nie ma adresata. Aby lepiej zrozumieć jakmoże być osiągnięta równowaga pomiędzy procesami tworzącymi porządek a procesami po−wodującymi nieuporządkowanie, powinniśmy przyjrzeć się dokładniej warunkom przemianyodpadów w nowe zasoby.

5.4. Żywa komórka –najlepszy przykład „wysokiej technologii”

Bogactwa naturalne wydobyte z natury przedstawiają uporządkowaną i ustrukturyzowaną ma−terię i pewien rodzaj użytecznego potencjału. Produkcja społeczeństwa to odpady, które są mniejuporządkowaną materią i mają niższy potencjał niżbogactwa, z których one pochodzą. Pierwiastkiwystępujące w odpadach jak i bogactwach natural−nych są te same, lecz uporządkowanie i struk−tura są niższe w odpadach. Można to wyra−zić także w innych słowach: Zawartośćegzergii lub informacji jest niższa w od−padach (Ryc. 15).Podstawowy problem społeczeństwaprzemysłowego możemy wyrazić teraznastępująco:● Procesy nieuporządkowania są

o wiele szybsze niż procesy upo−rządkowania i odpady się aku−mulują.

● Powstanie uporządkowaniai ukształtowanie struktury jest o wieletrudniejsze niż powstanie nieuporządko−wania, które jak się dowiedzieliśmy, po−wstaje spontanicznie.

Humpty−Dumpty został z łatwością potłuczony, lecz wszystkie królewskie konie i wszyscy ludziekróla, nie umieli złożyć ponownie Humpty−Dumpty.Weźmy prosty przykład: spalamy opał, na przykład drewno. Uwalnia się energia i wytwarzająodpady w postaci dymu i popiołów. Lecz jeżeli chcielibyśmy odwrócić tą reakcję i odtworzyć bo−gactwa naturalne z odpadów, wówczas musielibyśmy stworzyć kłodę drewna z dymu uchodzą−cego z komina i z popiołów. Czy możemy sobie wyobrazić taki proces techniczny? Dym to główniedwutlenek węgla i wyparowana woda, a popioły są mieszaniną wapna i kilku innych tlenków.Czy te substancje mogą zostać przekształcone w drewno z pomocą ciepłą i może ciśnienia?Mało prawdopodobne. A jeżeli chodzi o brzozę – jak ona to robi? Dlaczego tworzy ona drzewoz dymu i popiołów z pomocą światła słonecznego?Tworzenie porządku wśród atomów i cząsteczek oraz formowanie nowych struktur wymagainformacji. W komórce informacja genetyczna zawiera dokładną instrukcję jak i w jakim

Humpty–Dumpty siedziałna murze

Humpty–Dumpty spadłWszystkie konie królewskie

i wszyscy ludzie królaNie mogli złożyć ponownie

Humpty–Dumpty

(angielski wierszyk dziecięcy,Humpty–Dumpty był jajkiem)

Page 413: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 26

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

porządku klocki budowlane powinny zostać złożone. Zakodowana informacja w genach wrazz egzergią, która posiada pojemność informacyjną, czyni możliwym budowanie nowych struktur.Żywa komórka czerpie egzergię z rozkładu węglowodanów, które wcześniej zostały złożone z po−mocą egzergii ze światła słonecznego. Wydajność w procesach biosyntetycznych jest całkiemimponująca, zbliża się do teoretycznego maksimum, około 70%. Około 30% dostarczonej energiirozprasza się, aby umożliwić przebieg procesu.W porządkowaniu i budowie atomów oraz cząsteczek nawet najbardziej wydajne procesytechniczne są bardzo odległe od wydajności komórek roślinnych. A poza tym, komórki uzyskująsiłę napędową dla przemian z potencjalnej różnicy pomiędzy słońcem a zimną przestrzenią.Czy możecie sobie wyobrazić przemysł, który biorąc odpady i śmieci, przetwarza je w użyteczneprodukty z pomocą świecącego słońca! To byłby przemysł przyjazny środowisku, równoważnytemu co robią komórki roślin. Oczywiście my nie mamy takiej technologii i komórka jest rze−czywiście wyjątkowym przykładem „wysokiej technologii”.Obecnie dowiedzieliśmy się, że Ziemia otrzymuje uporządkowanie pomiędzy „grzejnikiem” –słońcem i „chłodnią” – kosmosem. W społeczeństwie zrównoważonym, działalność społeczeństwaprzemysłowego przynosząca nieuporządkowanie, musi pozostać na Ziemi w granicach uporząd−kowania przechwyconego ze słońca. W żadnym przypadku energia użyta do przekształcaniamaterii w społeczeństwie zrównoważonym i w przemyśle przyjaznym środowisku, służącymtemu społeczeństwu, nie może przekraczać tego, co jest na bieżąco dostarczane przez słońce.Nauczyliśmy się także, że biologiczne procesy jak fotosynteza, które na przykład syntetyzujądrewno z dymu i popiołów, są wyjątkowo wydajne. Ludzkość musi bazować na żywotnychprocesach biologicznych i ekosystemach z jednej strony, i na wydajnej technologii, i wydajnychspołecznych systemach z drugiej strony. A wydajność nie ma być mierzona w kategoriach eko−nomicznych lub w produkcji, jako roboczogodziny, lecz jako wydajność egzergii lub wydajnośćw przemianie informacyjnej.

Eksergia

Odpady

Zanieczyszczenia

Odpady molekularne

Gazy cieplarniane

Inne p

rocesy

Pro

cesy s

tero

wane p

rzez

s³o

ñce

Nieuporz¹dkowanie

Równowaga

Prawdopodobnerozmieszczenie

Niskieprzeciwieñstwo

Uporz¹dkowanie

Przeciwieñstwo

Rozmieszczenienieprzewidywalne

Z³o¿ona

struktura

Ryc. 15. Charakterystyka zasobów naturalnych i odpadów oraz przemiany zachodzące pomiędzy nimi

Page 414: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 27

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

6.POJĘCIE SPOŁECZEŃSTWA

ZRÓWNOWAŻONEGO

6.1. Ogólne spojrzenieNajważniejszym czynnikiem dla zbudowania przemysłu przyjaznego środowisku i społeczeń−stwa zrównoważonego jest zmiana wzorców myślenia. Potrzebna jest bardziej holistyczna wizjaświata.Rozwój przemysłowy jest oparty na ideach racjonalizmu, specjalizacji i centralizacji. Idee temają długą historię. René Descartes powiedział, że najlepiej zbadać całość jako sumę jego części.Jego łacińskie nazwisko Kartezjusz dało nazwę dla kartezjańskich współrzędnych, które upra−szczają analizę przyczyny i skutku. Izaak Newton był twórcą nowoczesnej mechaniki i fizyki.Jego idee są podstawą newtonowskiej lub deterministycznej wizji świata, przedstawiającej gojako mechanizm zegarowy. Chociaż fizycy od tego czasu opuścili mechanistyczną wizję świa−ta, jest ona wciąż częścią założeń ekonomii. Idee Adama Smitha dotyczące tego, jak dobrobytpowstaje dzięki podziałowi pracy pomiędzy wyspecjalizowane części, wciąż stanowią podstawęekonomicznego myślenia.Deterministyczna wizja świata kształtuje społeczeństwo przemysłowe. Pojawiająca się nowawizja świata zmieni to. Rola przemysłu według wizji świata, która dominuje obecnie zostałaschematycznie przedstawiona na Ryc. 16. Podstawowy problem odpadów został pominiętyw oparciu o przeświadczenie, że może on być rozwiązany poprzez rozwój techniczny.Nowa wizja świata rozwija się teraz pod naciskiem sytuacji środowiskowej na Ziemi. Cechujesię ona lepszym zrozumieniem warunków wstępnych dla modelu społeczeństwa zrównoważo−nego. Główną ideą w tej wizji świata jest potrzeba wzajemnej współpracy człowieka z Naturą.W nowej wizji świata człowiek nie jest już panem Natury, lecz raczej jej częścią, zależną odwzajemnej współpracy (Ryc. 17). Aby świat był zrównoważony, nieuporządkowanie, które spo−łeczeństwo przemysłowe gromadzi w postaci odpadów, powinno być możliwe do użycia jako bo−gactwa naturalne. Odpady powinny być w odpowiedniej ilości, o właściwym składzie i właściwierozmieszczone, aby można było je ponownie uporządkować w nowe bogactwa naturalne z po−mocą egzergii otrzymanejze słońca. Nowe surowce,źródła energii mogą byćwytwarzane, jeżeli eko−systemy są utrzymywanejako produktywne i nieniszczone przez szkodliweodpady. Na dłuższą metęreprodukcja ludzi także za−leży od tych samych czyn−ników. Przepływ materiiw zamkniętych cyklachmoże być w ten sposób od−twarzany, lecz na niższympoziomie zużytkowaniaenergii niż dzisiaj. Wyma−

Surowce

Energia

Praca

Przemys³

Odpady

Produkty

Ryc. 16. W przemyśle praca i energia są używane w celu przekształceniasurowców w produkty. Przyjmuje się, że tworzą one bogactwo i dobrobyt. W tejwizji świata – sen o racjonalnym raju – problem odpadów został w dużymstopniu pominięty.

Page 415: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 28

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

ga to prawdziwie wydajnejtechnologii, nawet na pozio−mie systemów, udziału jedno−stki i zmiany wartości i stylużycia.Z tej nowej wizji świata moż−na wyprowadzić nowe warto−ści, a także energia ekono−miczna może zostać poddanaponownej ocenie i postrzeganateraz jako środki dla prze−miany bogactw naturalnychw odpady. Otwiera to możli−wość dla nowej „naturalnejekonomii”, gdzie surowce niebędą mogły być stosowane zadarmo i cena energii będzieodzwierciedleniem jej global−nych efektów.Ogólna definicja zrównoważenia mówi, że spełnienie pragnień obecnego pokolenia nie powinnoumniejszać możliwości dla następnych pokoleń, dla spełnienia ich pragnień. Podobnie spełnieniepragnień w jednej części świata nie powinno osłabiać możliwości uzyskania tego samegoludziom, w innej części świata. Inna definicja, z długą tradycją w wielu kulturach, mówi, żeobecne pokolenia, generacja mająca świat pod opieką, powinna zostawić świat w stanie, któryjest przynajmniej tak dobry jak ten, kiedy oni go przejęli.

6.2. Podstawowe wymaganiaW świecie zrównoważonym istnieje równowaga pomiędzy niszczeniem bogactw naturalnychi przekształcaniem ich w odpady a tworzeniem się bogactw z odpadów (Ryc. 15). Dwie wydaj−ności muszą być wysoce udoskonalone, aby to osiągnąć.Porządkująca zdolność światła słonecznego musi być wykorzystana skutecznie, unikając nie−zrównoważonego opierania się na paliwach kopalnych i minerałach.Utrzymywanie i tworzenie produktywnych ekosystemów jest kluczową kwestią w społeczeń−stwie zrównoważonym. Biomasa w postaci żywności, opału, włókien itp. jest dostarczana z wód,pól i lasów wraz z odpadami w postaci rozpuszczonych składników biogennych i dwutlenkuwęgla jako surowców. Procesy detoksyfikacyjne w Naturze są poznane. Metale toksyczne i sub−stancje organiczne są usuwane z wody poprzez bioakumulację, sedymentację i poprzez utwo−rzenie trwałych siarczków metali w warunkach beztlenowych, podtrzymywanych przez pro−duktywne powierzchniowe poziomy.Energia wodna i energia wiatru muszą być sprawnie wykorzystywane. Aktywne i bierne ogrze−wanie słoneczne jest stosowane w budynkach. Baterie słoneczne oferują energię elektrycznąw zdecentralizowanej postaci, gdziekolwiek świeci słońce. Wykorzystywane są różne procesysterowane słońcem, na przykład do suszenia. Parowanie wody z oceanów jest uznawane zaogromny proces oczyszczający wodę. Gradient soli pomiędzy słodką i słoną wodą może być wy−korzystany.Działalność przemysłowa społeczeństwa zrównoważonego musi być wydajna i sama dostoso−wana do porządkującej własności dostarczanej przez światło słoneczne. Zdegradowana mate−ria z przemysłu i gospodarstw domowych, która teraz akumuluje się jako odpady, jest prze−kształcana, dzięki podobnych rozmiarów tworzeniu się bogactw naturalnych ze zdegradowanejmaterii. Siła napędowa jest dostarczana ze słońca, jak wspomniano wyżej. Opierając się nafakcie, że my tak naprawdę nie potrzebujemy ropy, elektryczności lub materii jako takich, lecz

Surowce

Energia

Praca

Przemys³

Odpady

Produkty

Ekosystem

6 000°K

Ryc. 17. Schematyczne ujęcie wizji świata, w której za podstawę przyjętowzajemną zależność człowieka i biosfery.

Page 416: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 29

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

usług, które te środki mogą oferować, społeczeństwo może być wydajne w całkiem inny sposóbniż dzisiaj. Transport wymaga obecnie znacznej części wykorzystywanych paliw kopalnych,sytuacja ta powinna ulec zmianie. Wraz z nową organizacją miejsc zamieszkania i pracy, naciskspołeczeństwa może zostać w znacznym stopniu zmniejszony. Będą rozwinięte lepsze usługikolei dla podróżujących na długich dystansach. W społeczeństwie zrównoważonym na ropępatrzy się jak na jeden z wielu unikalnych minerałów i jest on stosowany do syntezy warto−ściowych i trwałych materiałów, jak pewne plastyki, włókna itp.Wydajność produkcji przemysłowej może osiągnąć nowy poziom przy znacznie mniejszym za−potrzebowaniu na materiały. Wydajny lokalny przemysł oznacza poważne zmniejszenie usługtransportowych. Przekształcana jest informacja zamiast materii. Cykle żywności od odpadówi z powrotem do nowych bogactw są w głównej mierze oparte na lokalnej produkcji. Metale sąużywane w zamkniętych cyklicznych systemach.

6.3. Wizje przyszłościW wizji społeczeństwa zrównoważonego jest wiele zmiennych. Są to między innymi podstawowewarunki wstępne, wielkość populacji i wydajność techniczna na poziomie systemowym, leczmamy także do czynienia ze społeczną i psychologiczną sytuacją, potrzebami ludzi, ich zrozu−mieniem. Wynik z trudem ujawni się w komputerze jako odpowiedź na system bilansowy. Będzieto wymagało zarówno twórczych pomysłów jak i dobrej woli. Spójrzmy na cztery ważne czynniki,w których, jeżeli zbudujemy wizję zrównoważonego rozwoju, jest nadzieja na lepszą przyszłośćna planecie Ziemi (Ryc. 18).1. Podstawowe znaczenie ma wizja świata omawiana wcześniej. Wśród ukształtowanych

nowych wartości jest zrewidowane spojrzenie na nasze potrzeby i pragnienia. Mamy podsta−wowe potrzeby co do żywności, ubrania, mieszkania, lecz na szczycie tych materialnychpotrzeb są potrzeby socjalne: przyjaźń uznanie, szacunek dla siebie, kontrola nad nasząsytuacją życiową. Kiedy ostatnie potrzeby są niewystarczająco zaspokajane jest prawdo−podobnym, że będą one kompensowane przez wzrost materialnej konsumpcji. Potrzeby sątworzone i pragnienia są powiększane przez marketing i reklamę. Rozwój dobrego w naszymrozumieniu środowiska społecznego jest podstawą dla osiągnięcia właściwego stylu życiaw społeczeństwie zrównoważonym. Wymaga to, aby ludzie zebrali się razem, stawiali czołaproblemom i utworzyli grupy o takiej wielkości, która pozwoli ich członkom znać się wzajem−nie. Cel takich grup jest zarówno materialny jak i socjalny. Recykling odpadów, lokalnaprodukcja żywności i wspólne zakupy są przykładami praktycznych ich celów. Pozytywneefekty społeczne mogą się rozwinąć kiedy ludzie zbiorą się razem w tego typu sensownejpracy.

Ryc. 18. Ważne czynniki dla budowy społeczeństwa zrównoważonego.

Rozwój spo³eczeñstwazrównowa¿onego

Nowa wizja �wiata i nowe warto�ci

Wydajna technologia

i system

Twórczademokracja

Odnawialne zasoby naturalne

Page 417: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 30

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

2. W twórczej demokracji produkcja jest nakierowana na potrzeby ludzi, a nie na siłę insty−tucji. Instytucje rozwijają się w każdym społeczeństwie. Z biegiem czasu stają się onebardziej sztywne i trwałe, koncentrują w sobie siłę. Stają się strażnikami dominującegosystemu. One już dłużej nie służą ludziom, lecz ich kontrolują. Twórcza demokracja za−bezpiecza wolność jednostek i spontanicznych grup przed siłą instytucji i oficjalnych orga−nizacji. Ludziom łatwiej jest zrozumieć i kontrolować produkcję lokalną niż scentralizowaną.Chociaż może ona być bardziej pracochłonna, często będzie wydajniejsza z uwagi na ener−gię i materię, i dlatego bardziej przyjazna środowisku.

3. Wydajna technologia spełnia potrzeby wolniejszego obrotu energii i materii. My nie potrze−bujemy elektryczności, ropy, lecz przyzwoitych mieszkań, światła, transportu, żywnościi usług. My też nie „konsumujemy” materii, atomów zawartych w materii, którą używamy,tylko uporządkowanie między nimi. Ta perspektywa pozostawia nam dobre możliwościdla ulepszenia wydajności. Dobrze zaprojektowany dom rodzinny w Szwecji wymaga dzi−siaj tylko 8 000 kWh na rok, aby utrzymać ciepło, w porównaniu do 5 razy więcej dlazwykłego 20–letniego domu tej samej wielkości. Rower wymaga około 0.1 kWh bioenergiina 10 km, podczas gdy samochód potrzebuje 10 kWh pochodzących z paliw kopalnych.Oprócz tego, samochody i infrastruktura wymagają do 50% dostępnej przestrzeni w mias−tach i zużywają znaczące ilości bogactw naturalnych ze społeczeństwa. Wprowadzeniesamochodów wywołuje tendencję do wzrostu zapotrzebowania na transport i wyparcieinnych środków transportu.Technologia informatyczna może zmniejszyć obrót energii i materii na wiele sposobów.Informacja może być przesłana przy pomocy telekomunikacji zamiast materii. Zdecentra−lizowana produkcja o wysokim standardzie jest możliwa w małych skomputeryzowanychzakładach. Komputery osobiste, telefon i telefaks umożliwiają rosnącej liczbie ludzi pracęw domu lub w pobliżu domu, nawet na wsi.

4. Dla społeczeństwa zrównoważonego zasadniczym jest zwrot w kierunku odnawialnychsurowców i odejście od obecnie używanych zasobów. W Naturze odnawialna energia i su−rowce są rozrzucone na dużych obszarach, ponieważ zależne są od słońca. Używaniu od−nawialnych surowców sprzyja zdecentralizowane społeczeństwo, w przeciwieństwie do sy−stemów scentralizowanych, które mają wysokie zapotrzebowanie na energię dla transportu,przetworzenia surowców, wymagających znacznego zużycia paliw kopalnych, jak równieżenergii atomowej.

6.4. Strategia zmianyDowody historyczne i obecne doświadczenia mówią nam, że główna zmiana w społeczeństwie,jaką jest zwrócenie się w kierunku stanu zrównoważenia, zacznie się na poziomie jednostki.Nowe idee uzyskują siłę rozpędu, kiedy zmieniają się ludzie. Zainteresowani obywatele zbierająsię razem w nieformalne i formalne grupy. Obecne organizacje mogą opierać się zmianie przezjakiś czas, lecz w końcu dobrze ugruntowane idee będą zaadoptowane i otrzymają wsparcie.Poparcie jest potrzebne nie tylko ideom, ale także praktycznej zmianie, rozpoczęciu codziennegożycia. Dobre przykłady zrównoważonych praktyk mają dużą wartość, mogą bowiem popchnąćrozwój w kierunku zrównoważenia, w przeciwieństwie do groźby katastrof.Aby zmienić społeczeństwo potrzebne jest podejście od podstaw. Wcześniej czy później każdaczęść społeczeństwa musi włączyć się do zmian. Formalny system edukacyjny reaguje wolniejniż nieformalne instytucje edukacyjne. Powszechna edukacja powinna otrzymać wsparcieróżnymi kanałami i od wszystkich sektorów społeczeństwa.Rolnicy w systemie monokultury zaczynają poddawać w wątpliwość swój system produkcyjny.Łańcuch gałęzi przemysłów przetwarzających żywność i detaliści są czuli na sygnały od kon−sumentów. Przemysł jest także wrażliwy na opinie konsumentów i nastroje wśród swoich pra−cowników. Istnieje jednak wiele powiązań w sieci przemysłowej i kontakt z końcowym konsu−mentem jest często pośredni. Infrastruktura obsługująca mieszkania, energia, transport i usu−

Page 418: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 31

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

wanie wszystkich rodzajów odpadów będą zaadoptowane w różnym tempie do idei cyklicznegospołeczeństwa zrównoważonego.Kiedy oddolne inicjatywy, lub innymi słowy podejście od podstaw, zostaną połączone z odgór−ną akcją, zasadnicze zmiany mogą mieć miejsce. Z pomocą ekonomicznych, prawnych i innychadministracyjnych środków, rozwój zrównoważony zostanie przyspieszony. Międzynarodoweporozumienia środowiskowe i traktaty są ostatecznymi dowodami na osiągnięcie konsensusu.

Ryc. 19. Rozpowszechniająca się nowa wizja świata opiera się na potrzebie współpracy pomiędzy człowiekiemi natura. Idee i kreatywność nowych pokoleń dają nadzieję na lepszy świat [Foto: K Roland Lindfors, Uniwer−sytet Luleå].

Page 419: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 32

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

7.STUDIA SZCZEGÓŁOWE

NAD ZRÓWNOWAŻENIEM

7.1. Pytanie o zakresPropozycja produkcji zrównoważonej, która została zorganizowana w praktyce lub jest propo−nowana na desce kreślarskiej – to produkcja zdecentralizowana – tworzona przez małe lubśrednich rozmiarów gałęzie produkcji. Kilka powodów przemawia za takim właśnie roz−wiązaniem.● Odnawialne bogactwa naturalne są zdecentralizowane.● Zdecentralizowana produkcja nie wymaga dużej infrastruktury, dostarczającej energii

i zapewniającej transport.● Zdecentralizowana produkcja pozwala na lokalny recykling bogactw naturalnych.● Zdecentralizowana produkcja jest bliżej potrzeb ludzi i umożliwia im bezpośredni

i demokratyczny wpływ na produkcję.

Ogólnie rzecz biorąc nieodnawialne bogactwa naturalne są skoncentrowane. Kopalnie i polanaftowe są tego najlepszym przykładem. Dlatego niezrównoważone społeczeństwo zmuszonejest do scentralizowanej produkcji. Na przykład sektor metalurgiczny jest obecnie najbardziejscentralizowanym sektorem w przemyśle. Jest to wynikiem potrzeby lokowania hut i ogólniezakładów metalurgicznych w pobliżu kopalń, gdzie wydobywa się rudę. Tymczasem wydobycierudy w kopalniach w społeczeństwie zrównoważonym będzie bardzo ograniczone lub nie będziego wcale, ponieważ reprezentują one nieodnawialne bogactwa naturalne. Największe dzisiejszekompleksy przemysłowe stracą w przyszłości rację bytu.Z drugiej strony odnawialne bogactwa naturalne są rozproszone i najbardziej wydajne wyko−rzystanie takich bogactw odbywa się w sposób zdecentralizowany. Energia słoneczna jest oczy−wiście rozproszona równomiernie w krajobrazie. Pośrednio energia słoneczna może byćskoncentrowana, jak na przykład w kaskadach wodnych, gdzie sama topografia daje taki efekt.Zdecentralizowana produkcja jest możliwa i nawet korzystna we wszystkich przypadkachw społeczeństwie zrównoważonym. Zostało to zademonstrowane w kilku przypadkach omawia−nych poniżej, a wiążących się z sektorem energetycznym i metalurgicznym.

7.2. Zrównoważone użytkowanie energiiW świecie ogółem około 80% zasobów energetycznych pochodzi z paliw kopalnych. Tak nie będzieoczywiście w społeczeństwie zrównoważonym. Wymagana będzie radykalna zmiana w konwer−sji i sposobie użytkowania energii. Podstawą dla obrotu energią w dłuższej perspektywie będą:● Oszczędność energii i wydajne jej użytkowanie.● Bardziej systematyczna uwaga zwrócona na jakość energii, np. egzergia.● Użytkowanie wielorakich źródeł odnawialnej energii.

Wydajne użytkowanie energii w społeczeństwie jest koniecznością. Niektóre z powyższych zało−żeń już wprowadzono, jak na przykład w przemyśle szwedzkim. Przykładem jest wydajna regu−lacja prędkości rotacyjnej (rpm) w pompach i wentylatorach. Wcześniejsze pompy i wentylatorybyły zawsze nastawione na maksymalną prędkość i uwaga skupiona była na regulacji zaworówna wejściu i wyjściu. Dzisiaj zamiast tego reguluje się prędkość. Kalkulowany zysk to 15 TWh

Page 420: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 33

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

na rok lub 10% całej energii zużywanej w przemyśle, lub nawet większy procent w dziale ener−getycznym. Odpowiada to produkcji około trzech reaktorów atomowych.Ciepło jest ważną formą energii. Uwaga musi być położona zarówno na jakość jak i na ilość, cooznacza, że różnice temperaturowe powinny być wykorzystane gdziekolwiek to możliwe. Jeżeliróżnica temperatur jest osiągalna w systemie, turbina do produkcji elektryczności może zo−stać wprowadzona. Ciepła woda wytwarzana w kilku procesach jest zbyt często marnowana.Nawet przy niezbyt wysokich temperaturach ciepło może być wykorzystane do ogrzewaniadomów przy pomocy pomp cieplnych. Na przykład w niektórych oczyszczalniach ścieków, dużepompy cieplne wykorzystują energię z przepływających ścieków. Technika pomp cieplnychzatem równa się ponownej cyrkulacji ciepła.Co ważniejsze, ciepło kotła parowego wpływa na wydajność turbiny. Im gorętsza jest para, tymbardziej wydajny jest silnik. Techniczny limit dzisiaj to około 6500C, co pozwala na osiągnięcieokoło 40% wydajności. Potrzebna jest ceramika o jeszcze większej wytrzymałości na tempera−turę, która umożliwi dostarczenie bardziej wydajnej energii.W końcu dopływ energii do społeczeństwa musi oprzeć się na energii słonecznej, która dostarczaokoło 1.0 kW na m2 w naszej części świata, kiedy niebo jest czyste. Jest ona przekształcanaw energię wiatru, energię wodną i biomasę w drodze fotosyntezy. Wszystkie te formy energii,wyprowadzone z energii słonecznej, mogą być wykorzystane, a ponadto można korzystać takżebezpośrednio z samej energii słonecznej.

7.3. Sektor metalurgicznyGeneralnie sektor metalurgiczny będzie używał złomu jako surowca. Recykling złomu stalowegow wydajnych mini walcowniach już funkcjonuje. Konkurencyjna skala takiej produkcji to około0,5 miliona ton stali rocznie. Zapotrzebowanie energetyczne to około 20% energii jaką zużywadzisiejsza huta wykorzystując dziewiczą rudę. Mniejsza skala jest korzystna, gdyż złom, jakrównież konsumenci, są bliżej produkcji.Trudności stwarzają zanieczyszczenia akumulujące się w złomie wraz ze wzrostem liczby cykli.Będą potrzebne bardziej wydajne technologie, dla oddzielenia różnych śladowych ilości zanie−czyszczeń. Następną trudnością będzie zebranie i obróbka odpadów metalowych od konsumen−tów. Skomplikowana konstrukcja i skład materiałowy samochodu obrazuje te trudności. Mimotego, także dzisiaj wiele materiałów w samochodzie, takich jak miedź podlega recyklingowi.Niektóre większe koncerny samochodowe ogłaszają, że w przypadku ich samochodów możliwyjest recykling materiałów.Wydajny recykling wszystkich rodzajów metali będzie niezbędny. Przypadek ołowiu dyskuto−wany powyżej, gdzie dodatkowym aspektem jest toksyczność, może posłużyć do ilustracji obecnejsytuacji i wyzwań w przyszłości.

7.4. Cykliczny system żywnościowyW społeczeństwie zrównoważonym ekosystemy podtrzymujące życie są kluczowym problemem,dostarczając żywności, włókien, materiałów budowlanych itp. Systemy wytwarzające żywnośćsą dzisiaj częścią społeczeństwa przemysłowego i rozwinęły się w producentów zboża o wysokiejwydajności z pomocą paliw kopalnych i nieodnawialnych bogactw, takich jak fosforany. Chociażcentralizacja wciąż ma miejsce, równoległy rozwój nabiera rozpędu na całym świecie. Rolnictwumonokulturowemu rzuciły wyzwanie różne zintegrowane systemy rolnictwa ekologicznego,gdzie zwierzęta i plony są uzyskiwane w systemie, który nie wymaga dodatków, takich jaksztuczne nawozy azotowe czy biocydy. Zainteresowanie ekologiczną uprawą warzyw rozszerzasię i rynek się rozrasta. Konkurencja nie dotyczy już tylko ceny, lecz jakości i produkcji, którajest przyjazna środowisku.

Page 421: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 34

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

W związku z podstawową produkcją ekologiczną rozwijają się nowe wyposażenie i nowe gałęzieprzemysłu dla wydajnej lokalnej produkcji. Kilka przykładów wyposażenia, które możemy jużznaleźć na rynku to:● Wydajne młyny zbożowe, o małych rozmiarach, wszystkie sprowadzone do rozmiarów do−

mowych.● Nowe wyposażenie dla lokalnych piekarni.● Przenośne rzeźnie lub zabijanie zwierząt bezpośrednio na farmie pozwalają uniknąć stre−

sujących długich transportów do centralnych rzeźni, które są przyczyną różnego rodzajuproblemów.

● Mleczarnie na farmach. W ciągu ostatnich lat ten typ mleczarni zaczął dostarczać produk−ty do sąsiednich miejscowości.

● Piwiarnie na małą skalę dla rynku lokalnego są wciąż nieliczne, lecz domowe warzeniepiwa jest szybko rozwijającym się hobby.

● Nowe systemy kompostowania i recyklingu różnych substancji w ściekach. Zostały one wpro−wadzone, aby obiegi substancji stały się zamkniętymi.

7.5. Ekologiczny sposób życiaEkologiczny sposób życia był już celem kilku eksperymentów. Szczególne zainteresowanie budzątak zwane ekologiczne wioski. Cele jakie wyznaczają sobie ludzie którzy zbierają się razem,aby budować ekologiczne wioski, są zarówno środowiskowe, takie jak niskie zużycie energii,wysoki stopień samowystarczalności, mała ilość wytwarzanych śmieci, jak i socjalne. Przykła−dami celów socjalnych są: demokratyczne planowanie i głębsze społeczne i kulturalne kontakty.Ekologiczny styl życia wymaga stosowania technologii na średnią skalę, z małymi i wydajny−mi cyklami materii. Przykładem jest lokalne kompostowanie i system toalet, zaplanowanyw taki sposób, aby połączyć komfort, higienę i lokalną produkcję zasobów.Interesujący przykład jest pokazany na Ryc. 20. Ten budynek czynszowy w Göteborgu na za−chodnim wybrzeżu Szwecji został wybudowany w 1950 roku. W czasie renowacji domu, zostałon dobrze izolowany przy pomocy „wielkiego płaszcza”, wyposażony w kolektory słoneczne, połą−czono z nim cieplarnię. W rezultacie osiągnięto 40% oszczędność w kosztach ogrzewania: całaciepła woda w lecie jest dostarczana dla tego budynku i trzech podobnych przez kolektory sło−neczne. Równie ważna jest rola cieplarnia, gdzie kształtuje się życie towarzyskie i kontaktyspołeczne pomiędzy mieszkańcami. Monotonne uprzednio trawniki zostały zamienione przezmieszkańców w kwitnący zewnętrzny ogród, a kompostowanie odpadków z domów dostarczasubstancji biogennych do upraw.

Ryc. 20. Ten budynekczynszowy w Göteborgu(Szwecja), został zbudo−wany w 1950 roku. W tra−kcie renowacji, izolacjazostała zasadniczo popra−wiona, zainstalowanokolektory słoneczne i do−budowano cieplarnię,wykorzystywaną przez lu−dzi mieszkających w bu−dynku. Jest to przykładjak ekologiczny sposób ży−cia jest możliwy w dużychmiastach.

Page 422: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 35

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

Mieszkańcy Suomosalmi w Finlandii w 1981 roku nazwali sami siebie ekospołecznością. Dzisiajutworzono ogółem 55 ekospołeczności w Finlandii, Szwecji, Norwegii i Danii. Powinno się wspie−rać tego rodzaju lokalne inicjatywy. Raczej oddolne podejście niż odgórne nakazy mają zasto−sowanie i służą wsparciem inicjatywom takim jak budownictwo, oczyszczanie ścieków, ekologicz−na uprawa i zrównoważona działalność przemysłowa.

7.6. Zmiana stylu życia i rola jednostkiZmiana w kierunku społeczeństwa zrównoważonego zajmie oczywiście dużo czasu i będzie wy−magała gruntownej przebudowy wielu dziedzin życia społecznego. Niektóre z tych zmian na−stąpią z konieczności. Surowce się wyczerpią, ekosystemy przestaną być produktywne i całeobszary będą skażone. Lecz najważniejszymi mogą być zmiany wywołane przez dążenie ludzido zmiany ich własnego stylu życia, innego niż przyjęty dzisiaj w społeczeństwach przemysło−wych. Mamy już tego wiele oznak.Kiedy zaproponowano ludziom w krajach takich jak Niemcy, Dania i Szwecja możliwość se−gregacji śmieci, spotkało się to z pozytywnym przyjęciem przez większość obywateli. Papier,szkło i metale są segregowane w gospodarstwach domowych, niebezpieczne odpady są segre−gowane w celu ich zniszczenia. W setkach tysięcy egzemplarzy sprzedaje się przewodniki po−zwalające konsumentom uniknąć artykułów szkodliwych dla środowiska. Lokalne komposto−wanie to ruch w wielu krajach. Książki mówiące o domowej uprawie warzyw i samowystar−czalności są bestsellerami.Poniżej cytujemy wstęp do przepięknej niewielkiej książki autorstwa Archie Duncansson:

Ta książka opowie wam jak ja zaczęłam eliminować mój udział w zanieczyszczaniuświata. Opowie jak szukam i znajduję praktyczne rozwiązania prawie wszystkichproblemów. Rzeczy, które mogę zrobić dzisiaj, w moim własnym życiu, bez czekaniana działania rządów lub przemysłu. Opowie w jaki sposób odniosłam sukces, a czegojeszcze nie zrobiłam. Opowie jak postępowanie ze śmieciami i inne codzienne pro−blemy dały nieoczekiwane korzyści – lepsze zdrowie, mniejszą zależność, mniejszekoszty utrzymania, więcej czasu, aby cieszyć się życiem, spokój umysłu i nadzieję dlaświata. Mam nadzieję, że pobudzi cię ona także do aktywności!

Wiele organizacji jest nastawionych na zmiany w stylu życia. Jedną z nich jest ruch perma−kultury, który rozpoczął się w Australii. Wysiłki tego ruchu są nakierowane na świadome pro−jektowanie budynków wkomponowanych w krajobraz i życie oparte na systemach cyklicznych.Global Action Plan, GAP, to następny międzynarodowy ruch. Jego podstawową ideą jest zebra−nie ludzi razem, aby studiowali cykle. Dokładna analiza twego stylu życia i jego efektów dajew rezultacie pragnienie jego zmiany w kierunku bardziej zrównoważonym. Wyniki są ogłaszane,a szczegółowe informacje są prezentowane członkom w różnych częściach świata, gdzie takiplan funkcjonuje.Funkcjonują także stowarzyszenia cykli oszczędności energii i bioenergii. Cele jakie stawiająsobie ludzie, którzy skupiają się razem, aby budować ekologiczne wioski są następujące: niskiezużycie energii, wysoki stopień samowystarczalności i wytwarzanie jak najmniejszej ilości od−padów. Przykładami celów socjalnych są demokratyczne planowanie, lepsze społeczne i kul−turalne kontakty i lokalna kooperacja pod wieloma względami.Zainteresowanie ekologicznym sposobem życia wzrasta także w miastach. Współpracazaistniała już w dziedzinie zakładania ogrodów, oszczędności energii i nawet przy budowie par−kingów samochodowych wśród budynków lub bloków.Przeświadczeniem autora jest, że kiedy ludzie rzeczywiście zrozumieją, że całe ekosystemy sązniszczone i że przyszłe pokolenia są zagrożone, wtedy głębokie zmiany będą możliwe. Te prze−kształcenia rozpoczną się wraz ze zmianą wizji świata, wartości, codziennego życia, będą miaływpływ na pragnienia i życzenia, a przez to na cały obecny system. Zmiany systemu rozpocznąsię od jednostek. Dzisiaj widzimy zaledwie początek takich zmian.

Page 423: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 36

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

8.PODSUMOWANIE

● Społeczeństwo przemysłowe dnia dzisiejszego jest scentralizowane i wymagadużych ilości surowców i energii. Około 80% energii używanej w świecie po−chodzi obecnie z nieodnawialnych źródeł. Ogólne zużycie energii w krajachrozwiniętych wynosiło w 1987 roku 218 GJ na głowę mieszkańca, podczas gdyta liczba dla krajów rozwijających się – które stanowią 76% ogólnej populacjiświatowej – wynosiła 36 GJ na głowę mieszkańca. Znane rezerwy ropy w świecieprzy obecnej konsumpcji wystarczą na około 40 lat, a węgla na 220 lat.

● Powstawanie śmieci jest poważnym problemem. Od preindustrialnych cza−sów zawartość dwutlenku węgla w atmosferze wzrosła o 25%. Substancje bio−genne z rolnictwa i miast, włączając w to emisje azotawe z ruchu pojazdów,powodują eutrofizację, jak to ma miejsce w przypadku Morza Bałtyckiego.Wzrastają emisje, będące efektem przepływu metali ciężkich w społeczeństwie.Odpady stałe wypełniły wiele składowisk.

● Technologia środowiskowa jest nakierowana na rozwiązania na „końcu rury”.Na przykład związki organiczne są niszczone w wysokich temperaturach. Za−nieczyszczenia zebrane w filtrach i oczyszczalniach ścieków muszą być gdzieśumieszczone i to powoduje rosnące problemy. Często zaoszczędzono tylko czas,podczas gdy składowiska są wypełnione.

● Recykling pozwala uniknąć usypywania odpadów stałych na składowiskach,a także można w ten sposób zaoszczędzić energię. Zamknięty obieg jest ideal−nym rozwiązaniem dla toksycznych metali. Chociaż recykling powinien byćpromowany, istnieją także jego ekonomiczne ograniczenia. Według koncepcjiprzeglądu środowiskowego i czystszej produkcji, zanieczyszczeniom należyzapobiegać poprzez oszczędność surowców i energii, eliminowanie toksycznychsurowców i redukcję emisji. Podobnie do technologii środowiskowej, koncepc−ja czystszej produkcji nie jest nakierowana na podstawową zmianę w systemieprzemysłowym.

● Jeżeli uważamy, że społeczeństwo przemysłowe jako połączony system musibyć przeniesiony w stan zrównoważenia wraz z jego otoczeniem, wtedy produktyodpadowe takie jak dwutlenek węgla, substancje biogenne i metale musząbyć wprowadzone do cyklicznego przepływu. Nieuporządkowane strukturyodpadów należy przetworzyć w nowe zasoby naturalne. Tylko procesy sterow−ane przez słońce mają taką zdolność. W zrównoważonym świecie ludzkadziałalność przynosząca nieuporządkowanie jest zawarta w ramach

Page 424: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 37

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

porządkującej zdolności lub egzergii dostarczanej przez słońce. Ważnym jestrównież zdać sobie sprawę, że żywa komórka ma wyjątkową zdolność w po−rządkowaniu atomów i cząsteczek, zawartych w odpadach, w struktury wy−stępujące w zasobach naturalnych. Jest ona bliska teoretycznemu maksimumi kilkudziesięciokrotnie wyższa niż wysoka technologia człowieka. Oprócz tego,zielone komórki roślin wykorzystują egzergie ze słońca bezpośrednio w foto−syntezie. Skutkiem tego człowiek nie jest już panem Natury, lecz istnieje mię−dzy nim a Naturą wzajemna zależność. Nowe surowce i nowe źródła energiimają powstawać w produktywnych ekosystemach nie zniszczonych przez szkod−liwe odpady. To wymaga fundamentalnej zmiany w organizacji społeczeństwa,włączając w to produkcję przemysłową, rolnictwo i styl życia.

● Człowiek będzie polegał z jednej strony na witalnych procesach biologicznych,z drugiej na wydajnej technologii i systemach społecznych. Jeżeli chodzi o prze−mysł dostawa surowców z zasobów paliw kopalnych, rud i minerałów musiulegać systematycznemu zmniejszeniu i winna być zastępowana przez odna−wialne zasoby naturalne i materiał z recyklingu. Centrum zainteresowaniaprzenosi się z obecnego spojrzenia, skupionego na zapasach, na zwracająceuwagę na wydajne użytkowanie energii i systemy cyklicznego obiegu materii.Wydajne technologie już się rozwijają. Podobnie rolnictwo musi zmienić sięz monokulturowego, pochłaniającego energię w zintegrowany system połączonyz lokalnym przetwórstwem i użytkowaniem produktów. Wraz z rozpowszech−niającą się nową wizją świata twórcza działalność człowieka podąża w kie−runku rozwiązań zrównoważonych w codziennym życiu. – To wszystko dajenadzieję na lepszy świat.

Page 425: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 38

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

9.UZUPEŁNIENIE

(od tłumacza)

Jednym z głównych czynników budowy społeczeństwa zrównoważonego jest holistyczna wizjaświata. Warto poszukać źródeł tej koncepcji świata, uświadomić sobie, że nie jest to pusta kon−cepcja przyjęta z konieczności, lecz obiektywna prawda o świecie żywym. Świat żywy jako całośćpostrzegali ludzie pierwotnych kultur. Jedyną rozsądną postawą było dla nich życie w harmoniiz całym światem, który otacza człowieka. W kulturach tradycyjnych Ziemię traktowano pod−miotowo – etyka Ziemi szczególnie akcentowana jest w wierzeniach Indian północnoamery−kańskich.

„Myślimy tak: Jak opiekować się Ziemią, skoro ona opiekuje się nami. Nasi bialibracia i siostry muszą zapoznać się z jedną z naszych filozofii Ziemi: My jesteśmyczęścią Ziemi, Ziemia jest częścią nas. Gdy to się stanie, przybędą wszystkie koloryczterech kierunków na naszą świętą Matkę Ziemię i zostaniemy wyleczeni”.

Również tradycja grecka i rzymska nobilitowały Ziemię. Już pisma Arystotelesa, Hipokratesai innych filozofów greckich dają dowód na świadomość związków organizmów ze środowiskiem.A co mówi nam współczesna nauka o świecie żywym? Światopogląd, który wyłania się ze współ−czesnej nauki, jest organiczny, holistyczny i ekologiczny. Opiera się on głównie na dorobku nowejfizyki i ekologii. Według nowej fizyki wszechświat jest niepodzielną, dynamiczną całością. Światnie tylko stanowi całość, ale też wszystko się w nim nawzajem współwyznacza. Podobną wizjęświata przedstawia ekologia. Przyroda jest systemem istniejącym w czasie i przestrzeni, któregoelementy są współzależne i współdeterminujące się. Świat jest wielką siecią – jeśli dotkniemyjej jednego punktu, ona cała wibruje. Podstawowym wkładem ekologii naukowej do współczesnejwiedzy o świecie jest właśnie ponowne odkrycie prawdy, że wszystko jest ze sobą wzajemniepowiązane.Współczesne trendy w filozofii ekologicznej proponują nam holistyczną wizję świata. Jest onspójną, organiczną, różnorodną całością. Ziemia nie jest w niej enklawą życia zagubioną w kos−mosie, ale jego najważniejszym elementem uzasadniającym i uwznioślającym istnienie Wszech−świata. W opinii filozofii ekologicznej kryzys środowiskowy jest konsekwencją niewłaściwej po−stawy filozoficznej człowieka. To czego dzisiaj niezbędnie potrzebujemy to zmiana dotychcza−sowego myślenia, systemu wartości i powrót do pierwotnego, naturalnego postrzegania świata.Inspirację do dokonania zmian w swoim życiu, nowy alternatywny system wartości, poczuciejedności z całym żywym światem, znajdziemy w różnych trendach filozofii ekologicznej. Należydo niej głęboka ekologia, której twórcy: profesor Uniwersytetu w Oslo Arne Naess i wykładowcafilozofii w Sierra College (Kalifornia) George Sessions, doszli do wniosku, że każda postawa,która odrzuca tożsamość ludzi z przyrodą, jest z gruntu niewłaściwa i prowadzi do negatywnychskutków. Ludziom potrzebna jest zasadnicza zmiana postępowania, nowa reguła, według którejpowinni żyć. Regułę tę nazwano ekozofią lub głęboką ekologią. Także w Polsce mamy rodzimykierunek filozofii ekologicznej. Jego twórcą jest profesor filozofii na Uniwersytecie Michigani Politechnice Łódzkiej Henryk Skolimowski. Jedną z naczelnych idei w jego filozofii jest kon−cepcja świata jako sanktuarium, miejsca do świętowania i czci, okazywania radości życia. Czło−wiek natomiast jest strażnikiem tego świętego miejsca, jego obowiązkiem jest troska o zacho−wanie różnorodnego, pięknego świata przyrody. Ważną postacią filozofii ekologicznej jest ErichFromm, który zwrócił uwagę, że ludziom potrzebny jest nowy wzorzec życia nastawiony niena posiadanie, lecz na istnienie. W Polsce w połowie lat siedemdziesiątych profesor Julian Alek−

Page 426: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 39

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

sandrowicz pisząc esej pt. „Sumienie ekologiczne” uzmysłowił w nim powiązanie między stanemśrodowiska a zdrowiem człowieka i wskazał wiele ograniczeń światopoglądu naukowego sto−sowanego w praktyce lekarza.

Co powinniśmy uczynić, aby budowa społeczeństwazrównoważonego stała się faktem?Prawdą ogólnie znaną jest stwierdzenie, że przyszłość ludzkości zależy od wychowania naszychdzieci. Już Platon ujął to w słowach: „kierunek, jaki przyjmie wychowanie człowieka, określijego przyszłe życie”. W dobie dzisiejszej stwierdzenie to nabiera jednak nowego, wyjątkowegoznaczenia. Przyszłość ludzkości zależy bowiem od tego, czy zdążymy odpowiednio wychowaći nauczyć młodego człowieka życia zgodnego z Naturą, zgodnego z wymogami właściwie pojętejekologii. Wychowanie to musi mieć wymiar ekologiczny, zasadzać się powinno na holistycznejwizji świata i alternatywnym systemie wartości, którego głównym elementem jest szacunekdla życia, dla wszelkich form życia na naszej Planecie.

Czy sytuacja opisana przez autorów„Perspektywy społeczeństwa zrównoważonego”w krajach zachodnich bardzo odbiega od realiów polskich?Według badań Instytutu Galloupa jesteśmy na jednym z ostatnich miejsc w świecie pod wzglę−dem świadomości ekologicznej i trudno z tym polemizować, aczkolwiek obserwujemy dzisiajrosnącą liczbę przykładów nowych postaw, pozytywnych przemian w świadomości wielu ludzi.

Czy doprowadziliśmy środowisko przyrodniczedo podobnego stanu jak uczyniono to w krajach zachodnich?Z jednej strony w naszym kraju występuje aż 27 rejonów klęski ekologicznej, obejmujących10% powierzchni Polski. Z drugiej jednak strony zachowały się u nas duże obszary naturalnejlub mało zniekształconej przyrody, które są przedmiotem zazdrości i podziwu niejednego Euro−pejczyka. Musimy z całą energią, przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych środków, ludzidobrej woli, wprowadzać zmiany w naszej gospodarce, codziennym życiu, nawykach myślowych.Czas nas bardzo nagli, gdyż zdaniem Lestera Browna (dyrektor World Watch Institute): „Niemamy pokoleń, mamy tylko lata, w ciągu których musimy zmienić bieg rzeczy”.

Page 427: Środowisko Morza Bałtyckiego

Strona 40

ŚRODOWISKO MORZA BAŁTYCKIEGO Perspektywa Społeczeństwa Zrównoważonego

10.PIŚMIENNICTWO

1. UN Environmental Data Report, The World Resource Institute, 1989.2. BP Statistical Review of World Energy. BP London,1989.3. German Bundestag, Protecting the Earth’s Atmosphere, ISBN 3–924521–36–0.4. C. Flavin, Slowing Global Warming. Worldwatch Paper 91, 19895. State of the World. Published annually by Worldwatch Institute, Washington D.C.6. World Commission on Environment and Development. Our Common Future. (Brundtland report)

Oxford University Press, 1987.7. H.T. Odum, Systems Ecology, Wiley Interscience, 1981.8. H.T. Odum, Environment Power and Society, Wiley, 1971.9. A. Strömbäck, Wirsenius. Skatter för en bättre miljö.10. B. Berbäck, Industrial Metabolism, The Emerging Landscape of Heavy Metal Immision in Sweden.

Diss 1992, ISBN 91–7870–885–0.11. J.C. van Weenen, Waste Prevention – Theory and Practice, Castricum 1990, ISBN 90–800465–1–5.12. Conference on “Cleaner Production in the automotive sector”. Lund University, Sweden ISRN LutM−

DM/YTMIM–92/3003 SE, 1988.13. S. Delin, What is the energy crisis – a systems analysis, National Swedish Board for Energy Develop−

ment, NE 1979:1.14. D.L. Meadows, et al. The Limits to growth. A report for the Club of Rome’s project on the predicament

of mankind. New American Library, New York, 1972.15. A. Smith. An Inquiry into the Nature and Causes of Wealth of Nations, 1776.16. K.–E. Edris, Vision eller vanmakt. Hallgren & Fallgren Studieförlag, Uppsala, 1987.17. G.H. v.Wright, Vetenskapen och förnuftet. Ett försök till orientering. Bonnier, Fakta Förlag AB, Stock−

holm, 1986.18. H.E. Daly, & J.B. Cobb Jr, For the Common Good. Redirecting the Economy towards Community, the

Environment, and a Sustainable Future. Beacon Press, Boston, 1989.19. Archie Duncansson. Ecology begins at home. Författarens Bokmaskin, Stockholm ISBN 917328–

737–7.20. M.–O. Samuelsson, H. Ulfsparre, 1991. Kvävereduktion i vattenreningsverk, IVL–rapport B 1029.

Swedish Environmental Research Institute.21. B. Nielsen, B. Hasselrot and U. Duus. Kvävecykeln i Göteborg. Underlagsplan 1:92, ISSN 1100:4371

1992:3.22. Wall, Göran. Exergi – ett användbart begrepp inom resursräkenskap. Institutionen för teoretisk

fysik. Chalmers Tekniska Högskola 1977.

PIŚMIENNICTWO UZUPEŁNIAJĄCE

(od tłumacza)23. F. Capra, Punkt zwrotny. Nauka, społeczeństwo, nowa kultura. PIW, Warszawa, 1987.24. B.S. Gower, What do we owe future generations. W: The Environment in Question. Ethics and global

issues (ed. David E. Cooper i Joy A. Palmer), Routledge, 1–12, London and New York, 1992.25. A. Kalinowska, Ekologia – wybór przyszłości. Editions Spotkania, Warszawa, 1995.26. A. King, Dalekie horyzonty ekologii. Inauguracja Katedry Filozofii Ekologicznej, Politechnika Łódzka,

13 marca 1992, 3–11.27. J.A. Palmer, Towards a sustainable future. (w:) The Environment in Question. Ethics and global

issues (ed.: D.E. Cooper i J.A. Palmer), Routledge, 181–186, London and New York, 1992.28. H. Skolimowski, Technika a przeznaczenie człowieka. Ethos, Warszawa, 1995.29. P. Skubała, Wartości eko–etyki w edukacji dzieci i młodzieży. Edukacja Filozoficzna, Uniwersytet

Warszawski, 18: 179–185, 1994.30. K. Valaskakis, P.S. Sindell, Smith J. Graham, I. Fitzpatric–Martin, Propozycje dla przyszłości.

Społeczeństwo konserwacyjne. PIW, Warszawa, 1988.31. World Conservation Strategy. Światowa strategia ochrony przyrody. Ochrona żywych zasobów dla

trwałego rozwoju. T. Olaczek (tłum.). Liga Ochrony Przyrody, Warszawa 1985.