Zestaw do elektroforezy

Zestaw do elektroforezy złożony z zasilacza prądu stałego, posiadającego możliwość zmiany biegunów elektrycznych oraz pro-gramowania czasu zabiegu, powinien speł-niać podstawowe wymogi bezpieczeństwa (zgodność elektryczna z Polską Normą). Ważnym elementem jest skład materiałowy oraz kształt i wielkość elektrod. Elektrody standardowo powinny być wykonane z cyny (Sn), która jest metalem śladowo reagującym zarówno z lekami, jak i produktami ich hydrolizy w roztworach. Częstym błędem personelu wykonującego zabiegi jest zamienne stosowanie elektrod cynkowych, aluminiowych, stalowych lub nawet miedzianych, co powoduje re-akcje chemiczne na ich powierzchniach (szczególnie anodzie) i wprowadzanie do skóry i tkanki podskórnej tzw. jonów pasożytniczych: (1) konkurujących z jo-nami leku, (2) modyfikujących działanie wprowadzanych leków, (3) działających toksycznie na tkanki i odległe narządy, np. szpik kostny. Wielkość elektrod musi być dobrana do stosowanego natężenia prądu w obwodzie elektrycznym (rozkładając się według skali logarytmicznej) (tab. 1).

Kształt elektrod winien być nie tylko dobra-ny do obszaru terapii, lecz przede wszystkim zmodyfikowany geometrycznie – pod posta-

cią zaokrąglenia ostrych wierzchołków ze względu na fakt uzyskiwania na ostrzach największej gęstości pola elektrycznego i w konsekwencji strumieni jonowych, co może powodować poparzenia.Elektroda czynna może mieć potencjał dodatni lub ujemny, zawsze jednoimienny w stosunku do znaku zjonizowanego leku. Elektroda bierna powinna być usytuowana przeciwlegle do elektrody czynnej, gdyż powoduje wówczas najbardziej równo-mierny rozkład pola elektrycznego.Pod elektrodami umieszczane są wilgotne podkłady: (1) podkład lekowy (lub czynny) – nasączony określoną ilością leku (tab. 2) oddzielony jest od elektrody czynnej pod-kładem pośrednim, (2) podkład pośredni (lub bierny) – zwilżony wyłącznie wodą, umieszczony bezpośrednio pod elektrodą bierną. Obecność podkładu pośredniego, szczególnie pod elektrodą czynną, po-woduje bardziej równomierny rozkład gęstości prądu, zmniejsza szybkość polary-zacji elektrody, poza tym chroni elektrodę przed działaniem jonów leku (korozja elektrochemiczna). Grubość podkładów (z wielokrotnie zwiniętej gazy) powinna mieścić się w granicach 15-20 mm, a ich długość i szerokość winna przekraczać o 2 cm wielkość używanej elektrody.Przeciwwskazania do zabiegu:– owrzodzenia, wypryski i ubytki skórne

(będąc obszarami zmniejszonej oporno-ści elektrycznej, warunkują przepływ

Środki farmakologicznedo jonoforezy – cz. I

prądu o większej gęstości, powodując elektrotermiczne uszkodzenie tkanek),

– wyjątek stanowią przetoki lub przecięte ropnie (jamę ubytku wypełnia się ga-zikami nasączonymi roztworem leku, a następnie przykrywa się podkładem czynnym),

– nieodległe w czasie leczenie lekiem doustnym lub parenteralnym, wcho-dzącym w interakcję z wprowadzaną substancją,

– stymulator elektryczny zasilający elek-trodę wewnątrzprzedsionkową serca, śródmózgowiową lub dordzeniową,

– endogenna pompa infuzyjna,– metaliczne implanty w sąsiedztwie

potencjalnego miejsca terapii,– padaczka,– zaburzenia rytmu serca,– dychawica oskrzelowa,– niewydolność krążeniowo-oddechowa.

Leki stosowane w jonoforezie

Jak wspomniano na wstępie, w leczeniu metodą jonoforezy stosuje się obecnie bardzo wiele leków o zróżnicowanej budo-wie chemicznej. Podstawowym fizycznym kryterium włączenia dla leku, oprócz bra-ku działań kontaktowo nekrotyzujących, toksycznych i alergogennych, jest jego zdolność do dysocjacji elektrolitycznej, czyli wytworzenia w roztworze nośników przewodnictwa elektrycznego II typu.

Zastosowania kliniczne

Podstawowym wskazaniem do zastoso-wania przezskórnej terapii lekowej jest istnienie procesu chorobowego w kom-partmencie w dużym stopniu izolowanym od krwiobiegu. Do najczęściej stosowanych aplikacji należą: bolesne obrzęki stawów, pochewek ścięgnistych oraz przyczepów ścięgnistych i więzadłowych, stłuczenia kończyn i tułowia, zespoły krążkowo-korze-niowe kręgosłupa, zapalenia okołostawowe, dermatozy, bliznowce, choroby gardła i krtani oraz zatok. Oprócz tych najpopu-larniejszych zastosowań próbowano leczyć choroby kardiologiczne, onkologiczne, ko-ści, schorzenia naczyń i otrzewnej, a nawet stosować ją w znieczuleniach. Podstawo-wym problemem, który stawał zazwyczaj na drodze do pełnego sukcesu, był zbyt mały zasięg jonoforezy. Głównym celem ar-tykułu będzie zatem próba zwrócenia uwagi

jonoforeza tułowia i kończyn

pole powierzchni [cm2] 5 10 25 60 100 130 200 300 400natężenie [mA] 2,5 5 10 15 18 20 22 25 28

jonoforeza twarzy, potylicy i tarczycy maksymalne natężenie < 6 mA

jonoforeza oka i mózgu maksymalne natężenie < 2-3 mA (na obie elektrody oczne, przy powierzchni ≅ 50 cm2)

Tab. 1. Orientacyjne wartości tolerancji maksymalnego natężenia prądu jonoforezy [mA] w odniesieniu do pola powierzchni elektrod [cm2] szacowane dla 30-minutowego zabiegu

Jonoforeza jako metoda przezskórnego podawania leków znana jest w medycy-nie od dziesięcioleci, stąd czynione są nieustanne próby zastosowania różnych, nawet nietypowych leków w najbardziej różnorodnych jednostkach chorobowych. Będąc metodą przejętą na grunt kliniczny bezpośrednio z analityki, stanowiła doskonały punkt wyjścia do prac innowacyjnych nad nowymi, znacznie skutecz-niejszymi systemami przezskórnej terapii lekowej, które zostały przedstawione w zarysie. Analizując zastosowania różnorodnych grup leków w najczęściej spoty-kanych schorzeniach, starano się uwzględnić nowe kierunki badań i wdrożeń na tle istniejącej literatury przedmiotu, skupiając się szczególnie na mniej znanych i nietypowych, lecz bardziej perspektywicznych zastosowaniach.

40 REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

FARMAKOTERAPIA

na bardzo atrakcyjne, choć nieco rzadsze bądź zarzucone zastosowania jonoforezy, które zostaną opisane poniżej w korelacji narządowo-klinicznej.

Choroby skóryJonoforeza z hialouronidazy w leczeniu blizn i bliznowców – powoduje rozluź-nienie, rozmiękczenie i uwodnienie więzozrostów, blizn i keloidów dzięki wprowadzeniu do tkanek enzymu hydro-lizującego kwas hialouronowy, będący jednym z głównych składników mukopoli-sacharydów tkanki łącznej i warunkujący jej nadmierną spoistość. Zalecana jest hia-louronidaza jądrowa w ilości 1-2 j./ml po-dawana w buforze octanowym o pH = 5,4 i składzie: sodium acetate 11,4; acidi acet. 0,92; aquae dest. a ad 1000,0 ml. Nie należy przechowywać większej ilości roztworów i przygotowywać leku bezpośrednio przed zabiegiem, stosować 30-60-120 j. na dawkę, zazwyczaj co drugi dzień w serii 10 zabiegów, nie przekraczając jednak sumarycznej dawki 3000-3500 j. Jonoforeza jodowa w leczeniu blizn i bli-znowców. Strumień jonowy jodu winien być wprowadzany wyłącznie poprzez warstwę bliznowca. W tym celu dobrze jest wyciąć otwór o kształcie zbliżonym do blizny w warstwie nieprzewodzącej folii polietylenowej. Stosując 2-3% roztwór KJ, natężenie prądu 0,5 mA/cm2 i czas zabiegu 20-30 min uzyskuje się zazwyczaj dobre efekty kosmetyczne oraz rozluźnienie przykurczu powodowanego przez bliznę.Jonoforeza skóry z zastosowaniem an-tybiotyków – metoda stosowana z powo-dzeniem w leczeniu rozsianych dermatoz pochodzenia bakteryjnego, czyraczności lub niewielkich przetok i promienicy. Dokonując przeglądu antybiotyków – chlo-ramfenikol nie ulega dysocjacji, podobnie jak aureomycyna. Tetracykliny w postaci chlorowodorków powodują oparzenia elektrochemiczne skóry, za wyjątkiem oksyteracyny, która częściowo przenika przez skórę i posiada średni indeks terapeu-tyczny (1 mg/ml, do 20 mg/zabieg). Siarczan neomycyny, podobnie jak streptomycyna (1-5 mg/ml, do 100 mg/zabieg) dobrze dy-socjuje i jako jon dodatni uzyskuje dobrą koncentrację w tkankach. Sole sodowe i po-tasowe penicyliny dobrze dysocjują na jony ujemne, przenikają przez skórę, powodując wyraziste efekty kliniczne (roztwory przy-gotowywać tuż przed zabiegiem, stężenie 1000-5000 j./ml, do 200000 j./zabieg).Jonoforeza cynkowa zakażonych, są-czących ran, przetok i błon śluzowych – powoduje przyżeganie, powierzchniową koagulację i w konsekwencji dezynfekcję, zmniejszanie sączenia oraz tendencję do ziarninowania i epitelializacji. Stosowany jest 0,5-1% roztwór siarczanu cynku przy natężeniu prądu 0,5-1 mA/cm2 ≤ 10 mA, w czasie 3-5 min. Rana, przyjmując po-

czątkowo barwę cielistoszarą, oczyszcza się zazwyczaj w ciągu 6-8 dni pod jało-wym opatrunkiem, a w przypadku braku pełnej poprawy zabieg można powtórzyć najwcześniej po upływie 10 dni (stosując krótszy czas i mniejsze natężenie prądu).Jonoforeza nowokainowa w leczeniu odleżyn – będąc modulatorem błonowym, działa hamująco na unerwienie sympa-tyczne, powodując skojarzony efekt (1) przeciwbólowy (hamowanie przewodzenia w nerwach sympatycznych), (2) poprawę przepływu tętniczego (zniesienie napię-cia tętniczek oporowych), (3) poprawę przepływu w mikrokrążeniu (zniesienie napięcia zwieracza przedwłośniczkowe-go). Z uwagi na przytoczony mechanizm działa korzystnie w zapaleniu nerwu trójdzielnego, nerwów obwodowych, zespołach krążkowo-korzeniowych i algo-dystroficznych. Stosuje się 0,5% roztwór nowokainy w ilości do 50 ml/zabieg przy natężeniu prądu 0,05-0,2 mA/cm2.

Choroby gałek ocznychJonoforeza oka – może być przeprowadzana metodą bezpośrednią (przy pomocy naczynia szklanego z zanurzoną elektrodą) oraz bardziej popularną i bez-pieczniejszą metodą pośrednią (tampon lekowy umieszczony na zamkniętych powiekach), gdzie elektroda czynna oddalona jest o około 3 cm od powierzchni gałki ocznej. Elektrody oczne czynne stanowią cynowe płytki o wy-miarach 3 x 4 cm, pod którymi umieszczone są tampony pośred-nie, a następnie lekowe (o łącznej grubości 2,5-3 cm), natomiast elek-troda bierna (4 x 6 cm) umieszczona jest na odcinku szyjnym kręgosłupa lub potylicy, na tamponie pośrednim. Do zabiegu najczęściej stosuje się (1) 10ml 1% CaCl2, (2) 10 ml 1% KJ, (3) 10 ml 0,5-1% nowokainy. (1) Jonoforeza wapniowa (anoda) ma

działanie resorpcyjne, przeciwzapalne i przeciwalergiczne. W trakcie jonizacji dochodzi do przekrwienia czynnego w siatkówce oka po stronie przeciwnej do poddawanego zabiegowi, dlatego naj-częściej zabiegi stosuje się obustronnie, korzystając z mechanizmu bezpośrednie-go i odruchowego. Zabieg ma korzystne działanie w przypadku zmian zwyrod-nieniowych siatkówki, zaniku nerwu wzrokowego, zapaleniach naczyniówki, nasilając resorpcję wylewów krwistych do ciałka szklistego, przy natężeniu prądu od 1-3 mA (maksymalnie) na obie gałki oczne przez okres 15-30 min. Obowiązuje tu zasada rozpoczynania od najniższych wartości natężenia i czasu, następnie zwiększania parametrów o 10-20% przy każdym kolejnym zabiegu.

(2) Jonoforeza jodowa (katoda) ma dzia-łanie resorpcyjne w stosunku do po-

urazowych blizn rogówki oraz mętów w ciałku szklistym. Stosuje się 1% roz-twór KJ w ilości 10 ml/zabieg/oko, przy natężeniu prądu 1-2 mA (maksymalnie), w czasie 10-15 min.

(3) Jonoforeza nowokainowa działa hamu-jąco na unerwienie sympatyczne, powo-dując skojarzony efekt przeciwbólowy, na skutek hamowania przewodnictwa nerwowego, poprawy ukrwienia tęczów-ki, naczyniówki i siatkówki. Stosuje się 0,5% roztwór nowokainy w ilości 10 ml/zabieg/oko, przy natężeniu prądu 1-2 mA (maksymalnie), w czasie 10-15 min, zazwyczaj 15 zabiegów co drugi dzień.

W przypadku bakteryjnych stanów za-palnych można stosować sól sodową lub potasową penicyliny (50000 j./10 ml), siarczan neomycyny (25-50 mg/10 ml), siarczan streptomycyny (50 mg/10 ml – w celu osłabienia jej działań alergiczno--toksycznych należy na przemian stosować CaCl2). W zaniku nerwu wzrokowego, zaburzeniach troficznych plamki żółtej lub po zatorach tętnic siatkówki stosuje się wi-taminę B1 (anoda) w stężeniu 2,5-5,0 mg/ml, 1-1,5 mA na jedną gałkę oczną.

Choroby naczynioweJonoforeza acetylocholinowa kończyn dol-nych – wprowadzając do tkanek modulator synaptyczny, uzyskuje się efekt blokowa-nia układu sympatycznego i pobudzenie parasympatycznego, co manifestuje się miejscowym, przekrwiennym odczynem naczyniowym. Odczyn ten można również uzyskać w sposób odruchowy, prowadząc zabieg w odpowiednim odcinku rdzenia lub zwojów przykręgowych. Zabieg ma duże zastosowanie w chorobie niedokrwien-nej kończyn dolnych, zespole Raynaud, zespole wibracyjnym, algodystroficznym. Do zabiegu stosuje się 10 ml 0,5% roztworu acetylo-beta-metylocholiny, dysocjującej na jony dodatnie, zwiększając dawkę w kolejnych 5 zabiegach do 20 ml/zabieg, przy stopniowo zwiększanym natężeniu prądu – 5-10 mA. Po zabiegu utrzymuje się miejscowy odczyn przekrwienny (1-3 h), natomiast obserwowane termograficznie poszerzenie naczyń tętniczych – do 48 h. Mediator, wchłaniając się w szerokim strumieniu jonowym, u osób wrażliwych może wywołać odczyn uogólniony pod postacią: zaczerwienienia twarzy, ślinoto-

podstawowym wskazaniem do zastosowania przezskórnej

terapii lekowej jest istnienie procesu chorobowego

w kompartmencie w dużym stopniu izolowanym od

krwiobiegu

41 REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

FARMAKOTERAPIA

ku, potliwości, spadku RR, tętna, zwężenia źrenic i wymiotów. Jako antidotum podaje się natychmiast podskórnie 1 mg atropiny.Jonoforeza histaminowa kończyn dolnych – powoduje zwiotczenie mięśni tętnic oporowych oraz zwieraczy przedwłośnych mikrokapilar, stąd zastosowanie w leczeniu zaburzeń naczyniowych kończyn na tle tęt-niczym i żylnym, które prowadzą do owrzo-dzeń troficznych. Histamina dysocjująca na jony dodatnie stosowana jest początkowo w dawce 5 ml 0,005%, którą w zależności od natężenia odczynu miejscowego można zwiększać do 10-15-20 ml, nie przekraczając 1 mg, przy natężeniu prądu 0,05-0,2 mA/cm2. Powierzchnia elektrody czynnej nie powin-na przekraczać 150-200 cm2. Zabieg powi-nien być poprzedzony testem na histaminę wykonywanym w obecności lekarza i zostać przerwany natychmiast po wystąpieniu odczynu średniego (odczyn słaby – zaró-żowienie skóry i ocieplenie; odczyn średni – miejscowa pokrzywka; odczyn bardzo silny – miejscowe pęcherze wypełnione płynem surowiczym). Przeciętny czas zabie-gu mieści się w granicach 5-10 min. Zabieg stosuje się najczęściej w formie pośredniej (odruchowej), a przez to bardziej selek-tywnej, stosując znacznie mniejsze dawki leków i powierzchnie elektrod. Działając na odpowiednie odcinki rdzenia kręgowego,

powoduje się przewidywalne reakcje odru-chowe w określonych dermatomach.

Choroby zapalne stawów Jonoforeza kortyzonowa – może być sto-sowana w wysiękowej i włóknistej postaci zapalenia stawów, pochewek ścięgnistych, przyczepów mięśni i więzadeł (głównie im-munologicznych), zapalnych neuralgiach nerwu trójdzielnego, zespole Costena. Roz-puszczalny w wodzie bursztynian dobrze dysocjuje na jony dodatnie, stosowany jest w stężeniu 0,5-1 mg/ml ≤ 12 mg/zabieg, przy natężeniu prądu 0,5-1 mA/cm2.Jonoforeza nowokainowa – podobnie jak wy-żej, z modyfikacją natężenia prądu (tab. 2).Jonoforeza stawów i kręgosłupa z zasto-sowaniem żelu „neuro-terapia”. W żelu „neuro-terapia” znajdują się następujące substancje chemicznie czynne: (1) menthol 1%; (2) Caryophylli oil (trójterpeny) 1,1%; (3) Triethanolamine (trójetanoloamina) 0,35%; (4) Camphora 0,2%; (5) chloroacetamid + benzoesan sodu 0,1%; (6) esencja ALPA 97011 0,1% (olejki eteryczne: goździkowy, eukaliptusowy, anyżowy, tymiankowy, la-wendowy, rozmarynowy, kosodrzewinowy, cynamonowy, kubebowy oraz octan izobor-neolu, linalol, nerol, octan trójterpenowy). Po-dawane z anody w obszar torebki stawowej, pochewki ścięgnistej lub określony odcinek

kręgosłupa, stosując prąd i czas ok. 20 min, powoduje szybką poprawę kliniczną, której dynamika często przewyższa skuteczność niesterydowych leków przeciwzapalnych. Wieloskładnikowość preparatu „neuro-te-rapia” powoduje, że na ognisko bólu działa równocześnie komponenta przeciwbólowa (olejek goździkowy), przeciwzapalna (men-tol) przeciwobrzękowa (saponiny) oraz roz-kurczająca mięśnie gładkie (trójetyloamina, trójterpeny), tym samym ma on szersze spektrum działania niż NLPZ.

Podsumowanie

Medycyna jest nauką w dużej mierze opi-sowo-eksperymentalną, zmierzającą od wnikliwych obserwacji pacjentów, poprzez przemyślany eksperyment, do publikacyj-nych uogólnień opartych na potwierdzonych już kanonach wiedzy. W przedstawionym opracowaniu celowo pominięto cały szereg znanych powszechnie aplikacji, które można zastosować w praktyce, korzystając wyłącz-nie z tabel 1-2. Szczególny nacisk położono na analizę podstawowych mechanizmów działania metody oraz przedstawienie inte-resujących i nietypowych prób, wskazując nowe obszary zastosowań oraz drogi ominię-cia jej największego ograniczenia – zasięgu. Należy bowiem zdawać sobie sprawę z faktu, że w swojej rutynowej pracy jako lekarze codziennie dokonujemy bądź jesteśmy świadkami różnych form eksperymentu me-dycznego. Warto więc nauczyć się rozumieć te zjawiska na poziomie molekularnym, wy-ciągać wnioski… i dzielić się z innymi swoim doświadczeniem. Szczególnie teraz w dobie kryzysu w służbie zdrowia metody przezskór-nego transportu leków warte są szczególnego zainteresowania ze względu na:• dużą skuteczność w porównaniu do sto-

sunkowo niskich kosztów eksploatacji,• wyraźnie mniejszą liczbę objawów

ubocznych i powikłań narządowych,• możliwość suplementacji drogich,

specjalistycznych leków (np. kropli okulistycznych) przy pomocy tanich roztworów KJ, CaCl2 czy nowokainy przy jednoczesnym wzroście klinicznej skuteczności leczenia,

• perspektywy skutecznego zastosowania tej grupy metod w zupełnie nowych ob-szarach, takich jak kardiologia, onkologia, osteologia lub gastroenterologia.

W nr 2/06 „Rehabilitacji w Praktyce” ukaże się II część artykułu, w której autor przed-stawi podstawy teoretyczne jonoforezy.

DR MED. ANDRZEJ DYSZKIEWICZ.Zakład Komputerowych Systemów Biomedycznych.

Instytut Informatyki i Nauki o Materiałach,Uniwersytet Śląski.

Piśmiennictwo u autora i w „RwP+”(www.elamed.com.pl/rehabilitacja)

Rodzaj leku znak jonu elektroda czynnacalci chlorati + anoda

cuprum sulfurici + anodahialouronidaza + anoda

histamini + anodakalii iodati - katoda

magnesii sulfurici + anodametylocholini + anodanatrii salicylici - katoda

novocaini hydrochlorici + anodalignocaini hydrochlorici + anoda

hydrocortisoni hemisuccinati + anodaneomycini hydrochlorici + anoda

oxytetracyclini hydrochlorici + anodapenicllini proc - katoda

sulfathiazoli natrii - katodastreptomycini natrii + anoda

linkomycini hydrochlorici + anodagentamycini sulfate + anoda

amikacini sulfate + anodaheparini sodium - katoda

phenilbutazon (butapirazol) + anodaacidi m-benzoilohydratropici (ketoprofen) - katoda

diclofenac sodium (voltaren) - katodamethoxypropriocin sodium (naproxen) - katoda

neuroterapia gell + anodaTab. 2. Cechy popularnych leków używanych do jonoforezy

42 REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2006

FARMAKOTERAPIA

Piśmiennictwo

1. Asano J, Suisha F, Takada M.: Effects of pulsed output ultrasound on the transdermal absorbtion of indomethacin froman ointment in rats. Biol Pharm Bull 1997, 20(3), 288

2. Barec A, Mc Anaw M, Prithard A.: Phonophoretic delivery of 10% hydrocortisone through the epidermis of humans as determined by serum cortisol concentration. Phys Ther 1996, 76(7), 738

3. Beliar-Cohen F, Savoldelli M, Parel J.: Reduction of corneal edema in endotoxin induced uveitis after application of l-name as nitric oxide synthase inhibitor in rats by ionophoresis. Invest Ophtalmol Vis Sci 1998, 39(6), 897

4. Berliner M.: Reduced skin hyperemia during tap water ionophoresis after intake of acetylosalicylic acid. Am J Phys Med Rehabil 1997, 76(6), 482

5. Braud R, Wahl A, Iversen P.: Effects of size and seqence on the iontophoretic delivery of oligonucleotides. I Pharm Sci 1998, 87(1), 49

6. Byl N.: These of ultrasound as an enhanced for transcutaneous drug delivery; phonophoresis. Phys Ther 1994, 74(6), 439

7. Dasgupta P, Fowler C, Stephen R.: Electromotive drug administration of lidocaine to anesthetize the bladder before intravesical capsaicin. J Urol 1998, 159(6), 1857

8. Demirtas R, Oner C.: The treatment of lateral epicondylitis by ionophoresis of sodium salicylate et sodium diclofenac. Clin Rehabil 1998, 12(1), 23

9. Dyszkiewicz A.: Komora do elektrofonoforezy. Urząd Patentowy RP, W 6065310.Dyszkiewicz A, Gaździk T, Barańska T.: Drug penetration into muscle tissue after

phonophoresis, ionophoresis and electrophonophoresis. Acta Bioeng Biomech 1999, 1, 12311.Dyszkiewicz A, Gaździk T.: Ocena penetracji leków we fragmentach tkanki mięśniowej po

zastosowaniu fonoforezy, jonoforezy i elektrofonoforezy. Post Reh 1999, 4, 9312.Dyszkiewicz A, Imielski K.: Klinicke hodnoceni penetrace leku v procesu

elektrofonoforezy. Rehab Fizik Lek 2000, 4,158 13.Dyszkiewicz A, Gaździk T.: Zastosowanie leków immunomodulacyjnych w leczeniu

lędźwiowych konfliktów krążkowo-korzeniowych o dwutorowej symptomatologii. Reh Ortop Traumatol 2004, 2, 190-5, wygłoszono:V Symp Chor Tk Łącznej, Ustroń 2003

14.Dyszkiewicz A, Grot M.: Sposób i urządzenie do redresji przykurczów w stawach. Patent RP P 350342

15.Dyszkiewicz A, Kucharz E. J.: Zastosowanie jonopresoterapii stawów rąk z użyciem borowiny w leczeniu chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatol 2004, 42, 545-50

16.Dyszkiewicz A, Kucharz E. J.: Zastosowanie elektrofonoforezy w leczeniu okołostawowych zapaleń stawu barkowego. Fizjoterapia 2004, 3, 67-72;

17.Dyszkiewicz A, Wróbel Z.: Elektromechaniczne procedury diagnostyki i terapii w rehabilitacji. W: Problemy Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej pod redakcją Macieja Nałęcza, Warszawa 2002, rozdział 1.4, 67-112

18.Dyszkiewicz A, Wróbel Z.: Sposób bezinwazyjnego wprowadzania leku przez bariery biologiczne, zwłaszcza skórę oraz urządzenie do jego stosowania (1). Patent RP Nr P 345472

19.Dyszkiewicz A, Wróbel Z.: Sposób bezinwazyjnego wprowadzania leku przez bariery biologiczne, zwłaszcza skórę oraz urządzenie do stosowania tego sposobu (2). Patent RP 371461

20.Egorow E, Kriukova M, Kriukov A.: Experimental validation of the efficacy of intraocular phonoelectrophoresis in eye disseases. Vestn Offtalmol 1994, 110(1), 20

21.Franklin M, Smith S, Chenier T.: Effect of phonophoresis with dexamethasone on adrenal function. J Ortop Sports Phys Ther 1994, 22(3), 103

22.Gherardini G, Gurlek A, Evans G.: Venous ulcers; improved healing by ionophoretic administration of calcitonin gene related peptide and vasoactive intestinal polypeptide. Plast Reconstr Surg 1998, 101(1), 90

23.Glass L, Janoszeski M., Gilbert R.: Intralesional bleomycin mediated electrochemotherapy in 20 patients with basal cell carcinoma. J Am Acad Dermat 1997, 37(4), 596

24.Hippus M, Uhlemann C, Smolenski U.: In vitro investigations of drug release and penetration enhancing effect of ultrasound on trans membrane transport of flufenamid acid. Int J Clin Pharmacol Ther 1998, 36(2), 107

25.Hirvonen J, Guy R.: Iontophoretic delivery acros the skin; electroosmosis and its modulation by drug substances. Pharm Res 1997, 14(9), 1258

26.Insanov A, Musaer A, Gazwinova E.: The effect of the ultraphonophoresis of deresinated naphthalen in patients with a history of exudative pleurity. Vopr Kurortol Fizioter Lech Tiz Kult 1994, 6, 18

27.Johnson P.G., Gallo S.A., Hui-S.W., Oseroff A.R.: A pulsed electric field enhances cutaneous delivery of methylene blue in excised full-thickness porcine skin. J Invest Dermatol 1998, 111(3), 457

28.Kahn J.: Phonophoresis technique questioned. Phys Ther 1996, 76(12), 134829.Kuzmin P, Darmostuk A.: A mechanism of skine appendage macropores electroactivation

during ionophoresis. Membr Cell Biol 1997, 10(6), 69930.Kuznetzow N., Solun B., Fortushnova N.: The combined use of ultrasound and the laser in

treating patients with osteomyelitis of the ribs and sternum. Voen Med Zh 1994, 8, 26-28, 7931.Levitski E., Kritskaia N., Ryzhkov V.: The characteristics of the mechanism of action in the

electro and ultraphonophoresis of brine and mud preparations. Vopr Kurortol Fizioter Lech Tiz Kult 1994, 4, 8

32.Li S., Ghanem A., Peck K.: Characterisation of the transport pathways induced during low to moderate voltage ionophoresis in human epidermal membrane. J Pharm Sci 1998, 87(1), 40

33.Mikhno L., Babov K., Novikov S.: The use of ultrasonophoresis in the rehabilitation of myocardial infarct patients. Vopr Kurortol Fizioter Lech Fiz Kult 1994, 4, 4

34.Mikhno L., Novikov S., Pronina E.: The use of phonophoresis of Venoruton oinment and milimeter range electromagnetic wawes for the correction of trophic capillary failure in myocardial infarct patients. Link Sprava 1994, 9-12, 130

35.Murthy S.: Magnetophoresis: an approach to enhance transdermal drug diffusion. Pharmazie 1999, 54(5), 377

36.Nowak N.: Ionophoretic path test in allergic contact dermatitis; 30 years experience. Dermatology 1997, 195(3), 303

37.Novikov V.V., Karnaukhov A.V.: Mechanism of action of weak electromagnetic field on ionic currents in aqueous solutions of amino acids. Bioelectromagnetics 1997, 18(1), 25

38.Santi P, Volpato N.: Transdermal ionophoresis of salmon calcitonin can reproduce the hypocalcemic effect of intravenous administration. Farmaco 1997, 52(6-7), 445

39.Tharian E., Tandon S.: Ionophoresis; a novel drug administration for extraction of deciduous teth, a clinical evaluation. Ind I Dent Res 1994, 5(3), 97

40.Thomas S.P., Clout R., Deery C., Mohan A.S., Ross D.L.: Microwave ablation of myocardial tissue: the effect of element design, tissue coupling, blood flow, power, and duration of exposure on lesion size. J Cardiovasc Electrophysiol 1999, 10(1), 72

41.Turner N, Guy R. Ionophoretic transport pathways; dependence on penetrant physiochemical properities. J Pharm Sci 1997, 86(12), 1385

42.Turner N., Kalia Y., Guy R.: The effect of curent on skin barier function in vivo; recovery kinetics post ionophoresis. Pharm Res 1997, 14(9), 1252

43.Ueda H., Ogihara M., Sugibayashi K.: Difference in the enhancing effects of ultrasound on the skin permeation of polar and non polar drugs. Chem Pharm Bull Tokyo 1996, 44(10), 1973

44.Wolke S., Neibig U., Elsne R., Gollnick F.: Calcium homeostasis of isolated heart muscle cells exposed to pulsed high-frequency electromagnetic fields. Bioelectromagnetics. 1996; 17(2): 144

45.Zempsky W., Anand K., Sulivan K.: Lidocaine ionophoresis for topical anasthesia before intravenous line placement in children. J Pediatr 1998, 132(6), 1061- 1063

46.Zhang L., Lerner S., Hofmann G.: In vivo transdermal delivery of large molecules by pressure mediated electroincorporation and electroporation. A novel method for drug/gene delivery. Bioelectrochem Bioenerg 1997, 42(2), 283