Sprzężenia zwrotne systemu Ziemia

Stanisław Ostaficzuk

Składam serdeczne podziękowania wszystkim, którzy nie szczędzili mi rad, wskazówek, opinii i pomocy przy nadawaniu ostatecznego kształtu tej książce. Autorom wykorzystanych ilustracji dziękuję za ich upublicznienie.

Szczególne podziękowania składam recenzentom, panom profesorom Pawłowi H. Karnkowskiemu i Łukaszowi Karwowskiemu

za pilne przestudiowanie tekstu, analizę myśli autora i zasugerowanie bardziej czytelnych wywodów. Pani profesor Joannie Pinińskiej dziękuję za wrażliwe oceny szorstkich

sformułowań opinii autorskich, a panu doktorowi Zygmuntowi Heliaszowi za wnikliwe, celne korekty formalne i merytoryczne manuskryptu,

jak i ostatecznej wersji przed oddaniem tekstu do drukarni. Paniom z Redakcji dziękuję za cierpliwość, inwencję edytorską, a zarazem życzliwe

złożenie całości opracowania w sposób spełniający wyobrażenia autora.

                         Stanisław Ostaficzuk

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk

Pracownia Analiz Strukturalnych i Kartografii Geologicznej

Sprzężenia zwrotne systemu Ziemia

Stanisław Ostaficzuk

Wydawnictwo IGSMiE PAN

Kraków 2018

RECENZENCI

prof. dr hab. Łukasz KARWOWSKI

prof. dr hab. Paweł H. KARNKOWSKI

Praca finansowana ze środków statutowych Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk

ADRES REDAKCJI

31–261 Kraków, ul. J. Wybickiego 7A, tel. 12-632-33-00; fax. 12-632-35-24

Redaktor Wydawnictwa: Emilia Rydzewska, Katarzyna Dziuban

Redaktor techniczny: Barbara Sudoł, Beata Stankiewicz

Projekt okładki: Beata Stankiewicz

Zdjęcie na okładce: Stanisław Ostaficzuk; Hałdy w Nowej Rudzie 1998

© Copyright by Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN – Wydawnictwo© Copyright by Stanisław Ostaficzuk

Kraków 2018 Printed in Poland

ISBN 978-83-62922-98-7

Spis treści

Sprzężenia zwrotne systemu Ziemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Istota i znaczenie sprzężeń zwrotnych w otoczeniu ludzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14Rodzaje naturalnych sprzężeń zwrotnych ze wspomaganiem ludzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Geośrodowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Układ geosprzężeń zwrotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Człowiek i warunki klimatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Aerozole naturalne i antropogeniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Pożary lasów, traw i buszu, aerozole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Oceny udziału człowieka w naturalnych sprzężeniach zwrotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Antropośrodowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Problemy inżynierskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Infrastruktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Infrastruktury energetyki i górnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Infrastruktury łączności i informacji (IT i AI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Infrastruktura transportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Infrastruktury wód śródlądowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Problemy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Zmiany w postępowaniu ludzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Konflikty i wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Sprzężenia socjologiczno-administracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Zamiana ról – instytucje z cenzusem, konserwatywnymi strażnicami poprawności

w miejsce postępu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95Religie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Ideologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Zarządzanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104Problemy decyzji sprawczych w świecie selekcji i wyboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Katastrofy i inżynieria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112Sztuczne wyspy i ekspansje lądów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Geośrodowisko i antropośrodowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Człowiek i straty czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Przestrzeń antropośrodowiskowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Od ponad dwustu lat rozwój współczesnej cywilizacji technicznej był napędzany energią z węgla. Rozwój hutnictwa, przemysłów stalowniczego, koksowniczego i nowoczesnej chemii, produkcja gazu świetlnego

i grzejnictwo komunalne, maszyny parowe i produkcja elektryczności, kolejnictwo i transport dalekomorski – wszystkie te elementy postępu były z kolei podstawowymi bodźcami rozwoju wiedzy

i przekształcania mentalności ludzkiej. Wykształcane stopniowo nowe zdolności dostrzegania dynamiki zjawisk w otaczającym świecie prowadzą teraz w kierunku deprecjacji węgla, jako naturalnego źródła energii.

Dalsze jego wykorzystywanie jest już uważane za destruktywne we współczesnej rzeczywistości.

Stanisław Ostaficzuk; Hałdy w Nowej Rudzie 1998

• 7 •

Sprzężenia zwrotne systemu Ziemia

System Ziemia jest dynamicznym efektem naturalnych sprzężeń zwrotnychpodtrzymujących jego osobliwą tożsamość, rozpoznawaną w badaniach procesów

powierzchniowych i wewnętrznych globu ziemskiego.

Prezentacja globalnej istoty systemu Ziemia (rys. 1) nie jest możliwa w jednej syntezie. Wiedza o Ziemi jest rozproszona w zbiorach wielu nauk. Rzeczą geologów jest ciągłe, żmudne wychwytywanie, zestawianie i porządkowanie okruchów tej wiedzy wedle zasad logiki i doskonalonych teorii powstania ziemskiej struktury i ewolucji oraz wzajemnych oddziaływań zjawisk dynamicznych w świecie biotycz-nym i abiotycznym. Jednak, jak to wiadomo ze współczesnego poznania otaczającej nas przestrzeni, nie zidentyfikowano dotychczas istoty wielu zjawisk będących u fizycznej podstawy rzeczywistości, w której istniejemy na Ziemi, ani nawet wielu prawideł, według których poznawane dotychczas pro-cesy przebiegają. Zarazem nie jest dostrzegana potrzeba wiązania przemian geologicznej struktury Ziemi z czynnikiem ludzkim oraz z ewolucją ludzkiej świadomości i właściwej ludziom niekonsekwencji

Rys. 1. Fragment mapy hipsometrycznej i batymetrycznej NOAA globu ziemskiego odzwierciedlającej geologiczne procesy rzeźbotwórcze zatrzymane w czasie [Amante, C. and B.W. Eakins, 2009. ETOPO1 1 Arc-Minute Global

Relief Model: Procedures, Data Sources and Analysis. NOAA Technical Memorandum NESDIS NGDC-24. National Geophysical Data Center, NOAA. doi:10.7289/V5C8276M [data dostępu 15-07-2018;

https://www.ngdc.noaa.gov/mgg/ image/color_etopo1_ice_low.jpg; https://www.ngdc.noaa.gov/mgg/image/globalimages.html]

• 8 •

postaw w przyczynowo-skutkowym oddziaływaniu ludzi na byty ożywione i nieożywione. A te właśnie oddziaływania są w sprzężeniach zwrotnych regulatorami biegu wydarzeń codziennego życia. Proble-my sprzężeń zwrotnych są w geośrodowisku bardziej interesujące dla ludzi, gdy mają wpływ i związek z istotą ludzkiego bytu. Zatem istotne są tu naturalne sprzężenia zwrotne wiążące zjawiska geolo- gicznie krótkotrwałe, porównywalne z długością trwania ludzkości, ludzkiego życia lub nawet jednego pokolenia, do których można się dostosowywać. Także zjawiska jeszcze krótsze, jak katastrofy, których nie można uniknąć, ale przed którymi można się chronić. Wprowadzeniem do ludzkiej problematyki naturalnych sprzężeń zwrotnych były wcześniejsze opracowania autora zebrane w serii „Współczesne Problemy ekogeologii” i dotyczące dóbr wspólnych (wynikających z nich zagrożeń) i zrównoważonego rozwoju, a także współczesne stany i trendy ekogeologii.

Czas, energia, siły oddziaływań oraz świadomość ludzka i byty ożywione, są dostrzegane, od-czuwane, poznawane, opisywane, klasyfikowane i rozróżniane tylko po ich zewnętrznych, możliwych do zarejestrowania przejawach ze stref przypowierzchniowych Ziemi. Ta wiedza jest konieczna i dosta-teczna do funkcjonowania wielu nauk i umożliwia zgłębianie istoty wielu zjawisk, ale ich dostrzeganie i rozróżnianie zewnętrznych przejawów nie przybliża logicznego poznania mechanizmów całości napę-du struktury Ziemi, a tym bardziej Kosmosu i świata atomów. Bowiem dotychczas nie określono nawet istoty czasu ani mechanizmów zdalnego oddziaływania niematerialnych sił, istoty życia organicznego ani świadomości ludzkiej i dymensji przestrzeni, w której znajduje się wszystko, o czym wiemy.

Rozpatrywanie odczuwanych przejawów lub spodziewanych skutków konkretnego zjawiska jest z konieczności oparte na hierarchicznej analizie dyskretyzowanych zbiorów zależności w prze-dziale sprzężeń przyczyna–skutek, w określonym miejscu i czasie. Trudności w analizowaniu sprzę-żeń są zwiększane przez interferencje wielu zjawisk i wynikające z tych interferencji, pozornie nie-uporządkowane, anomalie rzeczywistości. Podobnie nieuporządkowana jest cała wiedza o udziale i roli czynnika ludzkiego w ogólnych przemianach rzeczywistości na różnych poziomach istotności, skali oraz złożoności i zwrotu (+/–) przebiegu zdarzeń w obrębie Ziemi. Także czynnik ludzki, istotny element całego systemu Ziemia, podlega efektom sprzężeń zwrotnych, mających różne przebiegi za-leżne od ludzkich doświadczeń, genetycznych i osobniczych cech oraz od fizjograficznych warunków ludzkiego bytu. I stąd powstało regionalne i etniczne zróżnicowanie ludności oraz warunków geośro-dowiskowych Ziemi. Obiektem tej książki jest właśnie ustanawianie się swoistego wypośrodkowa-nego sprzężenia zwrotnego między wielofunkcyjną ludzką egzystencją, a jej skutkami w środowisku przyrodniczym.

Zatem omawiane będą szczególnie te zjawiska, w których ludzie uczestniczą (czynnie lub bier-nie) zmieniając stan pierwotny środowiska, w obronie swego bytu przed zagrożeniami. Swoistym sprzężeniem zwrotnym jest wykształcenie się inżynierii biomedycznej obejmującej swym zakresem zastępowanie u człowieka (przez sztuczne wytwory ludzkiego rozumu) organów, członków, minerałów oraz „reprodukcję w próbówce”, a także rachowanie, wspomaganie decyzji, sztuczną inteligencję oraz produkcję żywności(1). Na skutek tego, następuje doskonalenie się ludzi zarówno w sensie fizycznym (o czym świadczy nieustanne bicie rekordów), jak i umysłowym (o czym świadczy nieustanny postęp i rozwój technologii). Głównym więc motywem tego opracowania są zestawienia przyczyn i ich do-mniemywanych skutków (rys. 2) bądź przypisywane zdarzeniom ich domniemywane przyczyny jako skutki oddziaływania wielu czynników w obecności człowieka, z jego przestrzenią życiową na globie ziemskim. W wywodach, z konieczności, są stosowane uproszczenia w postaci świadomego lub nie-świadomego pomijania czynników akcesorycznych, bądź separowania tylko czynników istotnych w wy-wodzie(2). Nie zawsze są to czynniki pierwszorzędne, niekiedy pozornie nieistotne, których rola w za-leżności przyczyna – skutek jest jednak konieczna, choć może nie być dostateczna.

(1) Inżynieria biomedyczna, R. Tadeusiewicz (red.), AGH Wyd. Naukowo-Dydaktyczne 2008, s. 1–234.(2) Typowym było pominięcie „procesu geologicznego” związanego z usypywaniem delt u ujścia rzek przy pasywnym

brzegu płyty litosferycznej, a prowadzącego po wielu sukcesywnych zdarzeniach do formowania fliszowych pasm górskich, szczególnie tak dobrze rozwiniętych i poznanych w Polsce w obszarach orogenezy alpejskiej.

W natłoku zależności o różnej wadze istotna jest złożona relacja człowieka z naturalnym śro-dowiskiem oraz z wieloma procesami geologicznymi w tle. I właśnie tło geologiczne jest czynnikiem sprawczym w zapewnianiu ludziom możliwości normalnego funkcjonowania i rozwoju w ich środowi-sku. Zostało to zilustrowane na wielu różnych przykładach sprzężeń w prezentowanym tekście. Hie-rarchia ważkości tych sprzężeń nie została uporządkowana. Czytelnik może zechcieć sam arbitralnie ją ustalać na własny użytek, z zamiarem dostrzeżenia dotyczących go implikacji. Więcej informacji może znaleźć w podręcznikach specjalistycznych i materiałach edukacyjnych (na różnym poziomie) udostęp-nianych w internecie.

Rys. 2. W Raju; po wszystkim na Ziemi – alegoria powszechnego dążenia ludzi do pozbawionego wad bytu, z czasów wiedzy naiwnej; zwraca tu uwagę zagęszczenie populacji oraz wspaniałe szaty zgromadzonych

[http://hoocher.com/Jacopo_Robusti_Tintoretto/Jacopo_Robusti_Tintoretto.htm; https://pl.wikipedia.org/wiki/Raj_(obraz_Jacopa_Tintoretta) #/media/File: Paradise_Post_1588_Two.jpg]

• 11 •

Wstęp

Znajomość otaczającej rzeczywistości – struktury przyrody i mechanizmów jej działania – jest konieczna do bezpiecznego bytu ludzkiego. Świadoma egzystencja ludzka jest wynikiem zdolności do-strzegania i rozumienia w otaczającym świecie rozmaitości zjawisk i ich sprzężeń(1). Rozumienie zja-wisk, sprzęgających się wzajemnie i wpływających na wydarzenia przyszłe, jest oczywiście warunkiem właściwego postępowania ludzi wobec otaczającego środowiska i w obrębie własnej społeczności. Warunkiem nie zawsze i niedokładnie spełnianym, właśnie z powodu nieukończonego jeszcze pozna-wania fizycznych podstaw świata i ujawniania się dodatnich (+) i ujemnych (–) sprzężeń zwrotnych w niespodziewanych zdarzeniach, dotykających ludzkich losów. Te problemy zdarzeń były sygnalizo-wane we wcześniejszych opracowaniach autora (2011–2017)(2).

Tygodnik „AAAS Science” przedstawia współczesny los reliktowego społeczeństwa (neolitycz-nego) myśliwych-zbieraczy Hadza w Dolinie Yaedea w Tanzanii(3), którzy nękani przez ograniczenia terytorialne ze strony sąsiadów bardziej rozwiniętych, w rozumieniu współczesnych pojęć, zachowują tradycyjny tryb życia. W obronie swego kurczącego się terytorium posługują się ręcznymi aparatami nawigacyjnymi GPS, wypatrując nielegalnych wtargnięć sąsiedzkich stad bydła. Tu jawi się zwrotne, pozytywne sprzężenie warunków egzystencji z koniecznością korzystania z zaawansowanej technologii oraz jej wpływu na zmianę tych warunków na korzystniejsze niż dotychczasowe. Jednocześnie podane poniżej nowości z NASA z 2018 roku są raczej krzepiące w sensie poczucia „normalności”. Choć bo-wiem cały ludzki świat jest tak bardzo zaawansowany i zróżnicowany w rozwoju cywilizacyjnym i tech-nicznym w ogóle, a przez to ogarnięty napięciami ideologiczno-ekonomicznymi, rozładowującymi się gwałtownie z odczuwalnym zaburzaniem ziemskiego spokoju, to gdzieś tam na orbitach ponad Ziemią i poza nią funkcjonują urządzenia i systemy badawcze dla wiedzy, poznania i rozwoju oraz wszechstron-nego polepszania losów ludzkości (jej ogólnej doli, perspektyw i poszerzania wiedzy)(4).

Z kronikarskiego ujęcia z dnia 19 maja 2018 roku: 1. NASA ogłasza, że Curiosity Rover („ciekawski łazik”) dąży do odzyskania swojego rytmu (pra-

cy) na Marsie(5).2. Przedstawiany jest widok „bladej błękitnej plamki” (czyli „naszej” Ziemi) z satelity CubeSatA

Pale Blue Dot, As Seen by a CubeSat(6).

(1) S. Ostaficzuk, Współczesne problemy Eko-Geologii, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 2017, s. 44, 80, s. 84.(2) S. Ostaficzuk, Współczesne…, s. 1–138 oraz Trendy i stany współczesne eko-geologii, Wyd. IGSMiE PAN, Kraków

2011, s. 1–241.(3) A. Gibbons, Hadza on the Brink, „Science” 360(6390) 2018, s. 700–704.(4) https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7131&utm_source=iContact&utm_medium=email&utm_

campaign=NASAJPL&utm_content=daily20180518-2.(5) Unieruchomiony od 2016 roku pojazd marsjański z wiertnią udarową ma ponownie rozpocząć wiercenia badaw-

cze na Marsie, https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7129.(6) 9 maja 2018 roku sztuczny satelita z misji badawczej NASA, Mars Cube One (MarCO) sfotografował z odległości około

1 mln km, w pojedynczym ujęciu Ziemię i towarzyszący jej Księżyc, https://www.jpl.nasa.gov/ news/news. php?feature=7124. Wcześniejsze zdjęcie Ziemi (znane jako Klasyczny Portret Ziemi) z przestrzeni okołosłonecznej zrobił w 1990 roku z odległości kil-ku miliardów kilometrów pojazd kosmiczny NASA Voyager 1, https://www.jpl.nasa.gov/spaceimages/details.php?id=PIA22323.

• 12 •

3. „Małe pakiety” użyto do sprawdzania postępów wielkiej technologii kosmicznej(1) – „to test Big Space Technology Advances”.

4. Aktualizacje NASA: obecnie wyznaczono nowy termin wyruszenia orbitalnego statku firmy ATK z kolejną misją zaopatrzeniową do międzynarodowej (poradzieckiej, obecnie rosyjskiej) stacji kosmicznej w dniu 21 maja 2018 roku(2).

5. Satelity NASA wykrywają przemieszczenia globalnych (zasobów) wód pitnych(3).6. Marsjański helikopter NASA jest przygotowany do lotów w atmosferze Marsa w 2020 roku,

podczas nadchodzącej wyprawy ROVER na „Czerwoną Planetę”(4) .7. Mała asteroida przeleciała (była dostrzeżona i śledzona) w odległości około 200 000 km od

Ziemi, czyli prawie w połowie drogi między Ziemią a Księżycem(5).8. Mars NASA znajduje dawną substancję organiczną – tajemniczy metan na Marsie (6).9. Na Enceladusie w gejzerach odkryto złożone molekuły materii organicznej(7).

(1) Trzy nowe przedsięwzięcia kosmiczne NASA – umieszczenie (przez ATK) na orbicie ziemskiej małych satelitów sześciennych (Cube Sats) o boku około 10 cm, w celu testowania nowych technologii badawczych, przełamujących dotych-czasowe możliwości badań kosmicznych oraz monitorowania bezpieczeństwa Ziemi, https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7130.

(2) ATK – Alliant Techsystems Inc., komercyjny statek kosmiczny wynajmowany do przewożenia ładunków w kosmo-sie, do zaopatrzenia orbitalnej stacji kosmicznej, https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php? feature=7132.

(3) Jeszcze w maju 2018 roku zostaną wprowadzone na orbitę okołoziemską bliźniacze satelity ze zminiaturyzowany-mi urządzeniami radarowymi do pomiarów śladowych, krótkotrwałych deformacji globu ziemskiego spowodowanych prze-mieszczaniem się mas przy jego powierzchni. Jak informuje NASA, w pięciu punktach dwa satelity z misji systemu Gravity Recovery and Climate Experiment Follow-On (GRACE-FO) będą śledzić deformacje pola grawimetrycznego Ziemi spowodowa-ne przemieszczaniem się wód w atmosferze i podziemnych systemach wodonośnych. Pięć informacji uznanych za istotne to:1. Około 1 % mas przy powierzchni Ziemi zmienia swoje położenie w krótkim czasie; system GRACE-FO będzie w odstępach

jednomiesięcznych rejestrował zmiany pola grawitacyjnego Ziemi pośrednio zależne od zmiany koncentracji mas wodnych na Ziemi oraz ich stan skupienia (para, ciecz i lód).

2. System różnicowego pomiaru składa się z dwóch satelitów GRACE-FO, a jednym z jego zadań będzie radarowe mierzenie zmiany wzajemnej odległości pary satelitów w nawiązaniu do ich GPS-owej lokalizacji, jako funkcji zmian siły grawitacji na trasie ich comiesięcznego przelotu. Efektem pomiarów będą miesięczne edycje map przedstawiających aktualne zmiany koncentracji mas wody w atmosferze i na lądach.

3. Ten system był stosowany przy pomiarach grawitacyjnego pola Księżyca w ciągu jednego roku (09.2011–12.2012). Jednym z ówczesnych celów było określenie za pomocą pary satelitów GRAIL wpływu przyciągania ziemskiego na specyficzny kształt Księżyca.

4. Z wyników pomiaru śladowych zmian pola grawitacyjnego za pomocą satelitów opublikowano już (do pierwszej połowy roku 2018) ponad 4 300 prac naukowych. Po uzyskaniu wyników dotyczących rozmieszczenia i zmian koncentracji wody na globie ziemskim można się będzie spodziewać zarówno nowych odkryć naukowych, jak i nowych publikacji.

5. A oto czego nie było precyzyjnie wiadomo, dopóki system Grace nie zaczął działać: – Topienie pokryw lodowych oraz zanik wód podziemnych przyczyniają się do nieregularności obrotów Ziemi.– Kilkuletnie duże opady mogą spowodować gromadzenie się tak dużych ilości wody na lądach, że podwyższanie się

poziomu światowego oceanu może się chwilowo zatrzymać.– Jedna trzecia zbiorników wód podziemnych jest czerpana w czasie krótszym niż ich naturalne odtwarzanie.– W Amazonii małe pożary poniżej koron drzew mogą zniszczyć więcej drzewostanu niż mechaniczne wylesienia bezpo-

średnie. Wynikać z tego może większe niszczenie lasów przez suszę niż przez bezpośrednią ingerencję ludzką. – Australia oscyluje corocznie w granicach kilku milimetrów wysokości z powodu zmian środka ciężkości Ziemi pod wpły-

wem przepływów wody, https://www.jpl.nasa.gov/news/news. php?feature=7131&utm_ source=iContact&utm_ me-dium=email&utm_campaign=NASAJPL&utm_content=gracefo20180518-1.

(4) https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7121.(5) W dniu 1 maja 2018 roku (o godzinie 22:04 UTC) mała asteroida 2010 WC9 przeleciała w odległości 200 000 km

od Ziemi, w przybliżeniu w połowie odległości Ziemi od Księżyca; jej wymiary to około 50 m x 120 m; prędkość w najbliższym punkcie od Ziemi wynosiła około 12,8 km na sekundę. To był prawdopodobnie najbliższy przelot asteroidy obok Ziemi w ciągu ostatnich dwustu lat, https://www.jpl.nasa.gov/news/news. php?feature=7125.

(6) NASA Finds Ancient Organic Material, Mysterious Methane on Mars, „News” 2018 (June, 7), https://www.bing.com/ search?q=NASA+Mysterious+Methane+on+Mars&form=EDGSPH&mkt=en-us&httpsmsn=1&refig=020bae004a4342a0 a25ff9941b541f7b&PC=LCTS&sp=-1&pq=undefined&sc=0-11&qs=n&sk=&cvid=020bae004a4342a0a25ff9941b541f7 https://www.bing.com/images/search?q=nasa+mysterious+methane+on+mars&id=0290F6E495229B7F2C6FA3F0F BB3E49F62C26DBE&FORM=IQFRBAb.

(7) „Nature” 2018, vol. 558, s. 564–568.

• 13 •

Definicje sprzężeń zwrotnych są różne. W inżynierii przeważa pojęcie odnoszące się do prostych i bezpośrednich sprzężeń jednostopniowych między przyczyną a skutkiem, czyli do automatycznych regulatorów działania urządzeń czynnych. W tym opracowaniu przyjęto, że sprzężenia zwrotne obej-mują wszelkie systemy i kompleksowe związki procesów, których skutki oddziaływają na przyczyny pośrednio i bezpośrednio oraz wielostopniowo – z opóźnieniami i bez. Objęto także tym pojęciem zamknięte układy proste, w których na przykład zużywanie środków funkcjonowania (czegokolwiek) powoduje zanikanie aktywności funkcji(1).

Sprzężenia zwrotne między ludzkimi, emocjonalnymi potrzebami poznania (czyli nauką) a wszyst-kimi innymi potrzebami spełniania życiowych wymagań, istotnych w różnym stopniu (czyli ekonomią), umożliwiają realizację celów także ekonomicznie niekorzystnych. Celów trudnych do bezpośredniego zbilansowania, ale jednak napędzających ludzką świadomość. Zatem chęć poznania może być i bywa powodem irracjonalnej działalności ludzkiej, nieakceptowanej przez ekonomistów, ale która może się przyczyniać do postępu i rozwoju. Co jest łatwe do wykazania dopiero na podstawie analizy skut-ków tej działalności, zwykle odczuwalnych po upływie czasu wykraczającego poza możliwości wyprze-dzających ocen ekonomicznych. Wydaje się, że tak znaczne zwiększenie budżetu federalnego (rys. 3)

(1) https://mfiles.pl/pl/index.php/Sprz%C4%99%C5%B Cenie zwrotne, https://mfiles.pl/pl/index.php/Sprzężenie_zwrotne, Mikroekonometria, w: Google Books Result, s.27, https://books.google.pl/books?isbn=8323123748; http://www.cotojest.info/sprzezenie_zwrotne_394.html, Komunikowanie – definicja, formy, funkcje [W:] Sciaga.pl, sciaga.pl › Pedagogika › Studia; Sprzężenie zwrotne – Słownik internetowy; www.cotojest.info/sprzezenie_zwrotne_394.html; https://books.google.pl/books?isbn=8323322589; https://books.google.pl/books?isbn=8361225048.

Rys. 3. Budżet instytucji „poznawczej”, czyli NASA, zaspakajającej ciekawość ludzką; rozbieżność wysokości słupków i liczb jest efektem inflacji i rozwoju gospodarczego, a ich rzeczywista wartość wynika z wielu sprzężeń

zwrotnych, w których istotne są osiągnięcia technologiczne i inwencje techniczne oraz ich ewaluowanie przez gremia dysponujące środkami materialnymi. Związane z przygotowaniem działalności podstawowej NASA osiągnięcia technologii są niezwłocznie adaptowane do użytku powszechnego [https://en.wikipedia.

org/wiki/Budget_of_NASA; CC0 File:NASA-Budget-Federal.svg; 0x0077BE – Own work]; wysokość federalnego budżetu USA w 1958 roku wynosiła 79 636 mln ówczesnych dolarów [http://stats.areppim.com/stats/ stats_

usxbudget_history.htm], a w 2017 roku około 4,2 tryliona dolarów, czyli została zwiększona 52,7 razy w ciągu sześćdziesięciu lat (bez uwzględnienia zmiany siły nabywczej dolara), w tym czasie budżet NASA wzrósł

z 89 do 19 508 mln dolarów, czyli został faktycznie zwiększony 219,2 razy (z uwzględnieniem przelicznika siły nabywczej dolara w odniesieniu do 2014 roku), mimo, że procentowo został

zwiększony z 0,1% budżetu federalnego, do około 0,4%. Podwyżka jest spowodowana nowymi potrzebami i dotychczasowymi osiągnięciami NASA, czyli jest związana z zadziałaniem sprężeń zwrotnych z przewagą dodatnich [https://www.theguardian.com/news/datablog/2010/feb/01/nasa-budgets-us-spending-space-travel])

• 14 •

wynika właśnie z amerykańskiego inwestowania we własną, ale i światową gospodarkę, przez szybkie udostępnianie rezultatów wszelkich odkryć i innowacji z każdej dziedziny przemysłu (od wytrzymałych materiałów, farb ochronnych, przez telekomunikację i technologie obliczeniowe, do żywności mody-fikowanej, energetyki, imigracji i nauki)(1). To wszystko, co nowe, jest możliwe w warunkach elastycz-ności myślenia, zdolności analizy i korygowania błędów, poczucia odpowiedzialności oraz ułatwiania inwencji i akceptowania dobrych wzorców. Ten właśnie zespół sprzężeń zwrotnych umożliwia trwałość rozwoju gospodarczego państw.

Wynika stąd, że oceny ekonomiczne projektów przyszłościowych są de facto elementami sprzę-żeń zwrotnych (–) tłumiących lub (+) wzmagających działania wyprzedzające potrzeby. Z kolei znaczna część nauki, z jej prekursorstwem, odkrywczością i ślepymi zaułkami poznawania, jest obciążona ryzy-kiem sprzężeń zwrotnych dodatnich, sprzyjających poznaniu i rozwojowi, ale niekoniecznie racjonalnej ekonomii. Stąd nieustanne problemy naukowców z planowaniem badań i z zachowaniem ciągłości finansowania podjętych zamierzeń badawczo-rozwojowych wobec nieustannych w działalności na-ukowej rozbieżności między wydatkami na cele planowane, a cele konieczne, pojawiające się jako sprzężenie (–) w miarę postępu badań(2).

Istota i znaczenie sprzężeń zwrotnych w otoczeniu ludzkim

Wszyscy ludzie dobrej woli wpędzają świat ludzki w nierozpoznany zaułek sprzężeń zwrotnych, drugich co do istotności na Ziemi. Pierwsze, to istnienie Człowieka w Środowisku przyrodniczym,

drugie, to ludzkie oddziaływania intencjonalne na to otoczenie.

Sprzężenie zwrotne jest mechanizmem oddziaływania, w formie bezpośredniej lub pośredniej, zmian na wyjściach danego systemu na stan jego wejść. Ideą działania sprzężenia zwrotnego jest więc dostosowywanie kolejnych odpowiedzi systemu, do wywołujących te odpowiedzi informacji dotyczą-cych efektów własnego działania.

W warunkach zjawisk naturalnych sprzężenia zwrotne dodatnie i ujemne występują bez aktyw-nego udziału ludzi. Sprzężenia zwrotne ujemne są naturalnymi układami ewolucji, zjawisk klimatycz-nych, czy regulowania dynamiki systemów kosmicznych (orbitalna prędkość i grawitacja utrzymują Księżyc z dala od Ziemi, a orbity ciał niebieskich są głównie eliptyczne). Tarcie i opory płynów dzia-łających na wahadło są najbardziej prostymi przykładami ujemnych sprzężeń. Ośrodek, w którym się przemieszcza jakiś obiekt, reaguje tym mocniej, im szybsze jest przemieszczanie. Zatem wahadła są objęte sprzężeniami zwrotnymi ujemnymi. Powszechne „efekty domina” są skutkiem występowania naturalnych sprzężeń zwrotnych dodatnich. Drobny przeciek przez ziemne wały przeciwpowodziowe spowoduje lawinowy rozwój erozji wstecznej, zwiększanie intensywności przepływu i całkowite prze-rwanie wałów. Tlący się niedopałek papierosa może spowodować lawinowe rozwinięcie się pożaru lasu czy dobytku w ludzkiej siedzibie, a skaza jednorodności w caliźnie stropu wyrobiska podziem-nego, zapory czy membrany, zwiększa prawdopodobieństwo katastrofalnego przekroczenia ich wy- trzymałości.

(1) http://money.cnn.com/2018/01/26/news/ economy/us-global-economy–2017/index.html, https://cacm.acm.org/magazines/2018/1/223891–defining-american-greatness/fulltext.

(2) http://www.sciencemag.org/news/2017/11/trump-proposes-farm-research-cuts-pay-storm-aid, https://www.sciencenews.org/blog/science-public/trump-proposed-budget-science-research-funding, https://www.bing.com/search?q= AAAS+Science+Mag.+Trump%27s+budget+cuts&qs=n&form=QBRE&sp=-1&pq=aaas +science+mag.+trump%27s+budget+ cuts&sc=0-0&sk=&cvid=5CD9AC31E55344F091600FE0B02DCD2CScience 2017, 2018.

• 15 •

W świecie zwierząt i roślin, sprzężenia wpływają na ograniczanie populacji. Małe bocianiątka lepiej odżywione wypychają z gniazda swoje rodzeństwo niedożywione, zwiększając tym swoją szansę na jeszcze lepsze żywienie. Rośliny rozwijając się „odbierają” światło i wodę innym roślinom, powodu-jąc stopniowo zmianę warunków wegetacji własnej.

Sprzężenia zwrotne są regulatorami codziennego życia. W warunkach panującej cywilizacji tech-nologicznej, w świecie wpływów kultury eurogenicznej, znaczna ilość cywilizacyjnych sprzężeń zwrot-nych jest techniczną inwencją ludzką, a pozostała wynika ze stosunku ludzi do własnego otoczenia – społecznego i przyrodniczego. Zwrotne sprzężenia cywilizacyjne są głównie ujemne, bo są tonujące i umożliwiające rozsądne gospodarowanie wszystkim. Typowym przykładem ludzkiej inwencji w pro-stym sprzężeniu zwrotnym ujemnym jest samoistny efekt działania grawitacyjnej polewaczki okreso-wej lub spłuczki z pływakiem przymykającym dopływ wody do rezerwuaru w miarę jego napełniania. Inny jest mechaniczny regulator obrotów stacjonarnej maszyny parowej (rys. 4).

Sprzężenia zwrotne w sferze stosunków ludzkich z otoczeniem są istotnie naznaczone ludzkimi cechami negatywnymi, to jest skłonnościami ludzi do łatwiejszego czynienia zła niż dobra(1). Ta skłon-ność znana już jest z historii Diabła i biblijnej reprymendy udzielonej Adamowi, oraz z uniwersytetu w Stanfordzie (USA) sprzed kilkudziesięciu już lat (z roku 1971), gdy profesor P.G. Zimbardo wykonał swój nagłośniony przez prasę eksperyment (rys. 5) z zaaranżowanymi kontaktami zwyczajnych osób ustawionych w pozycjach wszechmocnych i słabych(2).

Jednak niezależnie od naukowej poprawności eksperymentu i czystości jego przeprowadzenia, oraz niezależnie od osobistych motywów jego uczestników, została ujawniona prawda, że ludzie chro-

(1) Pojęcia „złoˮ i dobroˮ są wyłącznie ocenami emocjonalnymi ludzkiego oceniania skłonności i zjawisk śródludzkich; w przyrodzie nie ma uniwersalnego „złaˮ lub „dobraˮ. W ludzkiej ocenie zjawisk naturalnych są tylko zdarzenia i sytuacje korzystne lub niekorzystne wobec innych zjawisk.

(2) Z czasem płatni uczestnicy eksperymentu zaczęli ujawniać „niecności profesora”. W roku 2018 P.G. Zimbar-do wykazał pedantycznie bezzasadność ich zarzutów, ale skaza przecież pozostała, http://www.newsweek.pl/wiedza/ nauka/ stanfordzki-eksperyment-wiezienny-zaskakujace-fakty-po-latach,artykuly,429345,1.html; http://www.zimbardo.com/, http://www.thetimeparadox.com/.

Rys. 4. Odśrodkowy regulator obrotów silnika (parowego); (O–O) oś obrotu regulatora jest napędzana przez koło (N) sprzężone z silnikiem, ciężarki (C) odchylają się (strzałki) od osi w miarę wzrastania prędkości

obrotowej, ściągając dźwignię (D), która przymyka przepustnicę (P). [R. Routledge 1900: Discoveries & Inventions of the Nineteenth Century; 13th edition, published 1900;

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Centrifugal_governor.png]

• 16 •

nieni poczuciem bezkarności są w stanie lub nawet mają ochotę czynić zło (krzywdzenie innych bez wyraźnej osobistej potrzeby życiowej). Cecha dawania pierwszeństwa odruchom zła jest zauważalna także w skłonnościach dzieci do psocenia przez ochocze łamanie bieżących zakazów i niszczenia przed-miotów. Pojawia się także i wśród dorosłych jako masowe wykazywanie skłonności do postępowa-nia nawet wbrew potrzebom własnym, ale ze szkodą dla innych(1), a także jako przeważająca cecha histerycznej głupoty wnioskowania i wiary w mądrość zbiorową, która z zasady jest „mądrością” demo-kratycznie wypośrodkowaną, lecz niezoptymalizowaną. Ta przewaga złych skłonności ludzkich (złych w sensie cywilizacyjnym, atawistycznych w sensie naturalnym) wywołuje oczywiście ujemne sprzęże-nia zwrotne (–) w postaci konieczności administracyjnego regulowania sfer życia na Ziemi przez roz-liczne akty prawne, wyznaczanie kar, wprowadzanie przepisów i ocen zagrożenia, barier i barierek fi-zycznych, zakazów i nakazów oraz utrzymywanie sił i służb porządkowych, wprowadzanie monitoringu postępowania i zachowania, fizyczne zabezpieczanie nieruchomości i dobytku, jak i zbrojne strzeżenie ustanawianych granic. Niezwalczane zło podlega eskalacji (+) we wszystkich aspektach jego zasięgu, co rozumiał i uwzględniał w swoich rządach „Rudy” Giuliani, burmistrz Nowego Jorku (1994–2001), któremu udało się tam zaprowadzić zdumiewająco skuteczny porządek obywatelski. Ale z biegiem czasu i przemijaniem pokoleń, wśród ludzi zaczyna się organizować sprzężenie zwrotne ujemne. Tu pojawiają się motywy społeczno-etyczne, oraz, w tle, nowa mądrość zbiorowa, wynikająca po części z powszechniejącej edukacji (rys. 6) powoli skłaniającej się ku dobru. Zwłaszcza, gdy poza granicami własnego obszaru dostrzegane są dobre modele społecznego uporządkowania i respektowania prawa w rodzaju: „W Niemczech to by nie przeszło”. Niuanse tych sprzężeń są zawarte w tabelach w dalszej części tekstu(2).

Tu jest konieczne stwierdzenie, że naturalna Struktura Ziemi jako geośrodowiska i Ziemi – Świata Ludzi jako antropośrodowiska, to są dwa „byty” przeciwsobne, skonfliktowane ze względu na asyme-tryczność Natury. „Naturalności” zjawisk przyrody ożywionej, względem Człowieka, człowieczeństwa, zbiorowości ludzkiej i ludzkiej świadomości ze skłonnościami do nieustannego dociekania rzeczywi-stości(3). Te dwa odrębne byty podlegają „własnym” sprzężeniom zwrotnym, ale także wzajemnym

(1) Oraz powszechne zaśmiecanie miejsc poza bezpośrednią kontrolą, czyli w krzewach w parku, lub za rowem przy szosie i ścieżce w górach. Sprzężenia zwrotne między dopuszczeniem zła, a rzeczywistością są dodatnie.

(2) Więcej na ten temat można znaleźć na stronach: https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_5/accounta bility#/2, https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_5/accountability#/7; ourworldindata.org/financing-education, ourworldindata.org/slides/Edu_Key_Charts/Menu/ToC.htmll; ourworldindata.org/corruption, https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_6/correlates#/title-slide, https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_6/correlates#/6, ourworldindata.org/slides/Edu_Key_Charts/Menu/ToC.html; ourworldindata.org/global-rise-of-education, ourworldindata.org/child-labor; ourworldindata.org/violence-against-children; ourworldindata.org/child-maltreatment-and-educational-outcome.

(3) Dobrym przykładem ludzkiego dociekania jest w nauce sprzężenie zdolności budowania hipotez roboczych, w celu doraźnego wytłumaczenia zaobserwowanego zjawiska, będącego anomalią w ludzkim otoczeniu, z potrzebą weryfikowania tych hipotez. Podejmowane bardziej wnikliwe badania i budowane nowe, doprecyzowujące hipotezy, prowadzą do opraco-wania teorii i ewentualnie ostatecznego wyjaśnienia danej anomalii. Na tym tle powstają w ośrodkach naukowych konflikty między „planowanymi badaniami naukowymi” i nadzorującą je administracją, a naukowcami, podążającymi bardziej za do-raźnymi, zaskakującymi wynikami badań, niż za algorytmami ustalonymi wcześniej.

Rys. 5. Plakietka ze Stanfordu; uhonorowanie eksperymentu prof. Zimbardo [https://en.wikipedia.org/wiki/Stanford_prison_experiment (CC BY 2.0);

File: Plaque Dedicated to the Location of the Stanford Prison Experiment.jpg; Created: 11 July 2014]

• 17 •

oddziaływaniom złożonych sprzężeń zwrotnych konfliktowych i inspiracyjnych, w których nieprzewidy-walnie może się ujawnić czynnik złych skłonności.

Niewątpliwie, z upływem czasu, zmieniają się rodzaje aktywności ludzkiej. Łatwość podróżo-wania oraz możliwości zdalnego przekazu informacji rozluźniają związki miejsc pracy z miejscami za-mieszkania. Większość produktów żywnościowych dostępnych „wszędzie” jest prefabrykowana, ludzie poświęcają coraz więcej czasu na naukę organizowaną na wielu poziomach szczegółowości i jakości. Powstają nowe specjalności zawodowe, nowe przemysły i nowe podziały zajęć. W podziale dochodów na pierwszym miejscu na świecie w większości, jeśli nie we wszystkich państwach, są usługi, potem produkcja przemysłowa, a „żywiące” wszystkich rolnictwo pozostaje na końcu, na trzecim miejscu pod względem liczby zatrudnionych i wysokości generowanego PKB. Coraz mniej czasu ludzie poświęcają na podstawowe powinności rozwoju, zwiększając działalność nieprodukcyjną i nie usługową: uprawia-ją sport, rekreację oraz spędzają wiele czasu na nieproduktywnych rozmowach towarzyskich i spotka-niach grupowych, oraz garną się do wyniszczających używek.

Wypieranie ludzkiej powinności rozwoju jest proporcjonalne do stopnia zamożności i wykształ-cenia, szczególnie w sferze kultury eurogenicznej, a przejawia się na przykład w drastycznych różnicach przyrostu naturalnego w krajach Europy i Afryki (rys. 7). Tu wypadałoby dostrzec analogie między sta-nem dzisiejszych cywilizacji, a upadkami dawnych, wybitnych cywilizacji, których „krzywe” przebiegu w czasie między powstaniem, optimum rozwoju, a przyśpieszonym upadaniem nie trwały dłużej niż kilkaset lat.

Istotnym elementem w rozważaniach o świecie ludzi jest uwzględnianie różnicy między po-jedynczym człowiekiem, a ludzką zbiorowością. „Akcja nauczycielek” z Polski, Anglii, Austrii i Czech, w ramach projektu „Nauczycielki zmieniają świat”, ujęta w tekst: Globalna układanka, czyli jak definio-wać globalne problemy, rozumieć je i zajmować się nimi(1) dotyczy w szerokim rozumieniu problemów

(1) http://igo.org.pl/wp-content/uploads/2015/11/Globalna_ukladanka.pdf, Copyright © for the Polish edition by Instytut Globalnej Odpowiedzialności, Warszawa 2015.

Rys. 6. Szkoła podstawowa według danych z roku 2016; powszechność edukacji na świecie staje się oczywista; wg Nasz Świat w Liczbach Max Roser, dostęp 2018

• 18 •

świata i zainspirowania się ich oglądem, definiowaniem, a potem rozwiązywaniem drogą edukacji zbiorowej. Co można przyjąć jako słuszną ideę, ale z zastrzeżeniami, że próby zbiorowego edukowania ludzi już wyedukowanych mogą odnosić skutki niespójne z zamierzonymi, czego ludzkość doświadcza na wszystkich forach gromadzących antagonistów.

Udane natomiast są inwencje indywidualnego geniuszu ludzkiego. Ujawniają się czytelnie w roz-woju cywilizacji technologicznych. Arbitralnie można tu wymienić kontrolowanie ognia, wykorzystanie łupanego kamienia, wynalazki łuku, koła garncarskiego i jezdnego, broni palnej i dynamitu, wodnego koła młyńskiego i wiatraka, sztuki wytapiania metali, użyteczności pary wodnej (rys. 8), napędu spali-nowego oraz „samobieżności” pojazdów, statków i samolotów, kontrolowania elektryczności, wyzwa-lania energii atomowej, elektroniki i maszyn elektronicznych, atomistyki, penetrowania przestrzeni pozaziemskiej, a wreszcie łączności satelitarnej na Ziemi. Wszystkie te i wiele innych inwencji jest powodem i warunkiem zdobywania ludzkiej przewagi nad światem przyrody. Ale zdobywanie przewagi w postaci poprawy pozycji ludzkiej we własnym otoczeniu jest zarazem ograniczaniem „naturalności” przyrodniczej na świecie.

Istota samoczynnych regulatorów obrotów, prędkości, napełnienia czegoś, redukowania pra-cy polega na samoczynnym ograniczaniu dopływu czynnika napędowego lub ograniczaniu siły od-działywania za pomocą prostych zabiegów technicznych, jak na przykład zmian ustawienia łopatek: wirnika, śmigła, skrzydeł wiatraka, czy reorientacji osi obrotu lub dyszy odrzutowej w miarę inten-syfikowania działań urządzenia. Regulatory samoczynne były stosowane w silnikach parowych, jako autoregulatory odśrodkowe (ang. governor) w wiatrakach – ze skrzydełkiem lub z dodatkowym, mniejszym wiatrakiem ustawionym poprzecznie do osi obrotów głównego wiatraka. Im większa była częstość obrotów, tym silniejsze było ograniczanie napędu przez własne autoregulatory. Na-dal są powszechnie stosowane sprzężenia zwrotne mechaniczne, mechaniczno-hydrauliczne, elek-tryczne w serwerach, siłownikach wspomagających ruchy steru, zwrotnic kół w pojazdach samo-chodowych, lub zabezpieczeniach przepełnienia zbiorników. Kierowca pojazdu, czy sternik okrętu może, bez wspomagania, sam poruszać kołem czy sterem, jednak powolniej i ze znacznym wysiłkiem

Rys. 7. Dzietność kobiet spośród wybranych 12 społeczności jest wyraźnie niska, co na tle światowej wartości jest niepokojące, a na tle afrykańskiej groźne [Według Max Roser 2018: Our World in Data, na podstawie danych ONZ]

• 19 •

fizycznym. Zatem człowiek wykorzystuje istotę autoregulacji do zmniejszania własnego wysiłku i straty czasu.

W sensie ogólnym odpowiednikami autoregulatorów, czyli regulatorów działania urządzeń i sys-temów technicznych, są w odniesieniu do ludzi i społeczeństw wymagania zwyczajowe i prawne, re-gulaminy i zasady postępowania we wzajemnych stosunkach ludzkich i w stosunkach ludzi z przyrodą. W nowszych urządzeniach technicznych, których intensywność działania trzeba poddawać samoczyn-nej kontroli mocy, są stosowane regulatory elektromechaniczne i elektryczne, a w bardziej złożonych systemach regulatory elektroniczne. Ich odpowiednikami w stosunkach społecznych będą skojarzone urządzenia TI i AI to jest automatycznej technologii informacji i sztucznej inteligencji. We wszystkich – technicznych i społecznych regulatorach – jest jednak wykorzystywana zasada ujemnego oddziaływa-nia efektu na przyczynę. W radiotechnice i w telefonii stosowane są ograniczenia mocy przekazywa-nych sygnałów przez sprowadzanie ich do poziomu ustalonego dla głośnika, megafonu lub słuchawki, niezależnie od mocy sygnału wejściowego – z anteny odbiorczej lub z przekaźnika. I z tego powodu, gdy się nadmiernie głośno mówi do mikrofonu, to aktywuje się system automatycznej kontroli wzmoc-nienia i do słuchaczy dochodzi sygnał akustyczny stonowany. Nie warto więc krzyczeć do mikrofonu w smartfonie, bo tam działa sprzężenie zwrotne ujemne. Im mocniejszy jest sygnał wejściowy (z mikro-fonu), tym większe jest jego tłumienie w drodze do słuchawki odbiorcy(1). W stosunkach społecznych rolę taką pełnią, lub powinny pełnić, służby bezpieczeństwa i porządkowe(2).

(1) Obecnie sprzężenia zwrotne dodatnie zdarzają się samoistnie w zradiofonizowanej sali, gdy dźwięki z głośników dostające się do mikrofonu są przesyłane do wzmacniacza, a z niego z powrotem do głośników. Następuje zapętlenie obie-gu sygnałów wzmacnianych aż do wygenerowania niekontrolowanych pisków. Cały układ trzeba wyłączać dla przerwania akustycznej pętli, a potem tak regulować wzmocnienia, żeby próg czułości mikrofonu przyjmował sygnały od użytkownika mówiącego do mikrofonu, a nie reagował na dźwięki dochodzące z sali. Zatem należy trzymać mikrofon blisko ust.

(2) Dobrym przykładem braku poczucia dotychczasowej asymetrii sprzężenia w stosunkach międzynarodowych było wprowadzenie (w roku 2018) ceł na niektóre wyroby sprowadzane z tych państw, które stosowały od dawna cła wobec państwa wprowadzającego (por. rys. 9).

Rys. 8. Maszyna parowa Wielkich Prędkości z XIX w.; [http://vintagemachinery.org/mfgindex/imagedetail.aspx?id=279]; na tle koła zamachowego jest widoczny

odśrodkowy kontroler obrotów [Obraz z Porter-Allen high-speed engine (New Catechism of the Steam Engine, 1904).jpg; Uploaded: 23 June 2009;

Andy Dingley (scanner) – Scan from Hawkins (b.1833), Nehemiah (1904 edition of 1897 book) (https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7106954Public Domainview terms)]

• 20 •

Typowe, proste sprzężenie zwrotne dodatnie było stosowane w początkowej radiotechnice (do lat pięćdziesiątych XX wieku). W prymitywnych odbiornikach z prostymi wzmacniaczami lampowy-mi sygnałów radiowych z modulacją amplitudy stosowano zasadę sprzężenia zwrotnego dodatniego. Część energii zdemodulowanego sygnału, ze wzmacniacza sygnałów antenowych, odprowadzano w postaci refleksu z powrotem do wejścia antenowego i poddawano go wzmocnieniu łącznie z sy-gnałem, otrzymywanym bezpośrednio z anteny. Ten typ sprzężenia można określić współcześnie jako zwiększające wirtualną czułość odbiornika radiowego. Łączność sprzężenia następuje w stałym czasie i trwa przez określony czas zgodnie z elektronicznym zestrojeniem wyjścia – wejścia. W przełożeniu na stosunki Ludzi z Przyrodą oraz ludzi (jako społeczeństwa) z ludźmi (jako zbiorem indywidualnych osób) też następuje wzmacnianie sygnałów idących „od wyjścia”, czyli od społeczeństwa obdarzanego z góry wzmocnieniem ekonomicznym, finansowym, czy przywilejem. Przy czym tu działa przetwarzanie sy-gnału inne niż w elektronice. Zwiększanie dostępu do dóbr naturalnych, dóbr wspólnych czy do osią-gnięć technologicznych powoduje z czasem wzmocnienie „odbiornika”, czyli odbiorcy indywidualnego, grupy lub instytucji. Ale z czasem wywołuje efekt wzmocnienia zapotrzebowania na dalsze, bardziej intensywne zasilanie „wsteczne” – czyli efekt roszczeniowy występujący przy niewłaściwie rozumianej demokracji, działalności charytatywnej lub podczas akcji promocyjnej nowych usług czy towarów. Po prostu, następuje przekształcenie sprzężenia zwrotnego beneficjent – benefaktor, w sprzężenie paso-żyt–żywiciel, w miejsce spodziewanej symbiozy. Współcześnie ludzkość, w znacznym stopniu, korzy-sta w sposób niesymetryczny z osiągnięć technologicznych w zakresie elektroniki, telekomunikacji,

Rys. 9. Sytuacja celna świata według WTO; barwy oznaczają wysokości ceł w %; dane z roku 2016; we wcięciu (A) Cła amerykańskie w latach 1821–2016; [James 4 – Own work;

https://www.usitc.gov/documents/dataweb/ave_table_1891_2016.pdf, https://fraser.stlouisfed.org/title/237, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=59321865

https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_bis_e.htm; https://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/anrep18_e.pdf;

https://www.wto.org/english/res_e/publications_e/anrep18_e.htm; https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_bis_e.htm;

https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_bis_e.htm? solution=WTO&path=/Dashboards/MAPS&file=Tariff.wcdf&bookmarkState={%22impl%22:%22client%22,%22params%22:{%22langParam%22:%22en%22}}]

• 21 •

informatyki oraz postępów medycyny, chirurgii, bezpieczeństwa i wielu innych nieuświadomionych udogodnień życia z jednego kraju, bez faktycznego odwzajemniania się w poczuciu dobrego obyczaju w sprawiedliwości ekonomicznej.

Refleksyjne sprzężenia w prymitywnych radiach (stąd ich ówczesna ogólna nazwa „odbiorniki refleksyjneˮ). Możliwy był wtedy na przykład odbiór z każdego miejsca na świecie bardzo słabych sygnałów radiowych nadawanych na falach krótkich, w powszechnym kiedyś ruchu radioamatorów wysyłających swoje akcesy z jednolampowych nadajników o małej, zaledwie kilkuwatowej mocy. Gdy sygnał refleksyjny wewnątrz odbiornika radiowego miał zbyt dużą moc, to następowało przeste-rowanie układu sprzężeń wyjście–wejście i system odbiorczy radia zamieniał się refleksyjnie w oscyla-tor – generator sygnałów ulatujących z anteny w przestrzeń i chwytanych przez anteny innych odbior-ników w postaci charakterystycznych pisków. Cofnięcie przesterowania sygnału zwrotnego można było osiągnąć ręcznie, za pomocą specjalnego pokrętła redukującego „wzmocnienia” odbieranego sygnału niemal do zera, potem stopniowo zwiększanego, ale tylko do bezpiecznego poziomu poniżej progu przesterowania systemu.

Znowu, wracając przez analogię do systemów międzyludzkich i otoczenia przyrodniczego, można tu posłużyć się przykładem wziętym ze stosunków międzynarodowych (rys. 9 i 9A). Nowo urzędujący prezydent mocarstwa, wiodącego w licznych inwencjach technologicznych wdrażanych skutecznie do światowej gospodarki, podjął kilka kroków ochronnych własnej gospodarki przez „cofnięcie sygnału” – wprowadzenie ceł na stal i aluminium (produkty sprowadzane z zagranicy, z podkreśleniem umiarko-wanych, to znaczy ogólnie niższych od ceł, którymi są obejmowane na świecie produkty eksportowa-ne). Spotkało się to z ogólnie nieprzychylną reakcją zagranicznych partnerów handlowych „mocarstw” w zakresie ropy naftowej i gazu, stali, oraz komunikacji i transportu.

W gospodarce sprzężenia zwrotne, jako elementy bilansu między podażą a popytem, są sła-biej odczuwalne niż w mechanice. Są bowiem obciążone czynnikiem inercji zarządzania, opóźnieniem reakcji producenckiej i transportowej oraz mechanizmem ustalania cen. Zwiększenie eksploatacji su-rowców powoduje na rynku zmniejszenie popytu i konsekwentnie spadek cen. Spadek cen surow-ców powoduje rozwijanie inwestycji wykorzystujących te surowce, co powoduje dalszy spadek cen i konieczność zwiększania dostaw, do czego potrzebny jest rozwój infrastruktury, której amortyzacja (czyli zwiększanie podaży) może spowodować przekroczenie chłonności rynku. Na tym tle powsta-ją innowacje korzystne dla środowiska, prowadzące do zmniejszenia surowcochłonności, zwiększe-nia efektywności produkcji i obniżki wszelkich kosztów, co w sprzężeniu zwrotnym może się kończyć zmniejszeniem pracochłonności i redukcjami zatrudnienia, aż do likwidacji zakładów nierentownych. Tu otwiera się pole do włączenia oddziaływań nienaturalnych, czyli dotacji, wsparcia prawnego oraz regulacji lub przesterowania rynku.

W abiotycznej przyrodzie, poza zasięgiem wpływów ludzkich, sprzężenia zwrotne powodują na-pędzanie zjawisk meteorologicznych zmienności i związanych z nimi wielu innych procesów, jak na przykład: denudacji, wietrzenia, mineralizacji czy zmian zasolenia wód morskich i ewaporacji. Sprzęże-nia zwrotne dodatnie mogą spowodować w tych warunkach katastrofalny, według ludzkiego pojmo-wania rzeczywistości, przebieg wielu zjawisk (przyrodnicze katastrofy), albo stać się drogą prowadzącą do formowania się złóż surowców skalnych, mineralnych i energetycznych oraz skał osadowych w tym samym czasie i w tych samych warunkach inicjalnych, ale w różnych konfiguracjach oddziaływań róż-nych czynników. Takimi czynnikami są zmienności zjawisk termicznych w atmosferze i oceanach, po-wodujących zmienne przebiegi prądów oceanicznych i opadów w czasie i w przestrzeni geologicznej. Procesy magmowe i zjawiska wulkaniczne oraz „impakty” meteorytów są dodatkowymi czynnikami wpływającymi na efekty kształtowania się warunków geologicznych Ziemi. Także wiele cyklicznych zja-wisk przyrodniczych o wysokiej częstotliwości, więc o krótkotrwałym przebiegu pętli powtarzalności, jest manifestacją działania sprzężeń zwrotnych. Działania syfonów wstrzymujących i uruchamiających przepływy, jak gejzery, czy pulsacyjne przepływy wody w podziemnych korytarzach zostały skopiowane przez ludzi w urządzeniach nawadniających, czy odcinających poszczególne elementy systemów kana-lizacji domowej od wyziewów z sieci ściekowej.

• 22 •

Katastrofa „naturalna” w układzie sprzężeń zwrotnych dodatnich powoduje przerwę i zanik lub silne ograniczenie jakichkolwiek oddziaływań. Staje się więc krótkotrwałym elementem sprzężenia zwrotnego ujemnego. Z biegiem czasu jednak procesy przemian w stanach ustalonych po katastrofie powodują kolejne różnicowanie stanów równowagi i tworzenie nowych sprzężeń zwrotnych. Analo-gicznie w społeczeństwach ludzkich katastrofy antropogeniczne wywołują stany ujemnych sprzężeń zwrotnych, jakimi są powojenne pacyfizmy oraz zmiany przepisów i postępowania po katastrofach na-turalnych. Procesy brzegowe (Bałtyku) są geologicznym ciągiem zdarzeń po katastrofach naturalnych, jakimi były plejstoceńskie zlodowacenia wielkich połaci północnej półkuli, a kolejnymi w sprzężeniu zwrotnym wielkie ocieplenia i recesje lodowców odsłaniających olbrzymie zwały zwietrzelin w postaci rumoszu skalnego, glin zwałowych, mułków, iłów i rozległych pokryw piaszczystych. Na całej odsłania-nej powierzchni rozwijała się dynamicznie erozyjna sieć odpływu wód polodowcowych i opadowych, spływających do lokalnych i regionalnych obniżeń terenu, pozostałych po bryłach martwego lodu. Pozostawiane przez wody, na odsłanianej powierzchni terenu, produkty erozji i spłukiwania osadów łatwo poddawały się spływom błotnym, transportowi eolicznemu i wodnej redepozycji. Część obniżeń ulegała zasypywaniu, część porastała wkraczającą roślinnością. W obrębie młodej sieci drenażu wiatry powodowane przez konwekcję atmosferyczną kształtowały samoistnie swoje lokalne pola wydmowe i regionalne pokrywy lessowe. Z kolei polodowcowa izostazja powodowała regionalną zmianę roz-mieszczenia wzniesień terenu i depresji. Opady atmosferyczne i rzeki powodowały zapełnienie no-wych depresji wodami, a wiatry wywoływały falowanie i prądy przybrzeżne aktywizując w ten sposób abrazję morską brzegów i kształtowanie mierzei. Poszczególne etapy aktywności: erozyjnej, depozy-cyjnej oraz morfotwórczej odzyskanego terenu po zlodowaceniach zazębiały się w czasie, oddziały-wając wzajemnie, jako sprzężenia zwrotne ujemne i dodatnie, powodujące lokalnie zmienne trendy i silne przemieszczenia linii brzegowej nowotworzonego morza, które z czasem stało się połączonym z oceanem światowym Morzem Bałtyckim. Cały zespół tych procesów był skoncentrowany w czasie zaledwie 10–12 tysięcy lat, czyli w sensie geologicznym w holocenie. Holoceńska, a ściślej późnoholo-ceńska, historia wybrzeża Bałtyku i ujść rzecznych została utrwalona w osadach i zjawiskach geomor-fologicznych, obecnie dających się skutecznie analizować na podstawie numerycznego modelu terenu uzyskiwanego z danych lidarowych. Na ilustracjach (rys. 10) oraz w dalszej części tekstu są przedsta-wione elementy rozwijającej się i przekształcanej linii brzegowej Bałtyku, półwyspów i mierzei oraz lagun od estuariowego ujścia Odry, po wieloczłonową deltę Wisły. Sprzężenia zwrotne naturalne oraz antropogeniczne w kształtowaniu i rozwoju terenu w strefie oddziaływania Bałtyku są w tym obszarze względnie łatwo rozróżnialne. W historii holoceńskiej wybrzeże Bałtyku jest od początku kształtowane pośpiesznie, ale w sposób naturalny.

Człowiek jest jednak w stanie wykorzystywać swą wiedzę i technologiczne możliwości do kształ-towania przebiegu wielu innych zjawisk nieantropogenicznych, przeciwdziałać katastrofom, osłabiając ich przebieg, neutralizować ich skutki lub tworzyć nowe wydarzenia przyrodnicze. Ludzkie wpływy zaczęły się uwidaczniać jako istotne ingerencje dopiero po wprowadzeniu nowoczesnych maszyn, umożliwiających przyśpieszenie i modyfikację sieci drenażu, użytkowania fragmentów wybrzeża czy jego ochrony i wzmacniania.

Innym przykładem jest charakterystyczny od wielu lat brak deszczu podczas ważnych defilad uzyskiwany za pomocą rozpylania w powietrzu aerozoli w odległości kilkudziesięciu do 100 km wokół miejsca zaplanowanego wydarzenia. Ten zabieg likwiduje chmury przez wyzwolenie deszczu w dale-kiej okolicy, pozostawiając miejsce wydarzenia publicznego suche i słoneczne. Rozpylane z samolotów aerozole to przeważnie pyłki jodku srebra zmieszane z mgiełką ciekłego azotu i „suchego lodu”, czyli pyłu zmrożonego dwutlenku węgla.

W efekcie rozpylania aerozoli większość wilgoci w atmosferze w postaci chmur drobnych czą-steczek wody i lodu podlega dalszej koncentracji, aż do wymiarów kropli deszczu poddających się grawitacji i opadającego niezwłocznie na powierzchnię terenu, z dala od chronionego przed opadami miejsca zgromadzenia tłumów. Podobnie są podejmowane próby rozpraszania mgieł i ograniczania szkodliwych precypitacji wokół lotnisk. Otwierają się w tym procederze wielkie możliwości ochrony

• 23 •

obszarów aglomeracji miejskich, a także zwiększenia opadów w zimowych resortach sportowych. Moż-liwe też stają się zabiegi ograniczania skutków suszy w obszarach kosztownych upraw(1). W naturalnej rzeczywistości, to jest w strukturze człowiek/ziemia, wszystkie zjawiska są w przebiegu czasu powią-zane ze sobą oboma systemami sprzężeń zwrotnych (dodatnich i ujemnych) na różnych poziomach

(1) http://eagri.org/eagri50/AGRO101/lec25.pdf; ttps://qz.com/138141/china-creates-55-billion-tons-of-artificial-ra-in-a-year-and-it-plans-to-quintuple-that/https://www.sasta.co.za/wp-content/uploads/Proceedings/1940s/1949 _King_Arti-ficial%20 Stimulation%20Of%20Precipitation.pdf; http://www.dailymail.co.uk/news/article-3071598/Putin-spends -5m-clo-ud-dispersing-chemicals-sprayed-jets-ensure-good-weather-V-Day-Parade.html; https://library.wmo.int/pmb_ged/wmo_24.pdf; https://www.bba.aero/special-mission/solutions/weather-monitoring-control/?gclid=EAIaIQobChMIlM7g7daD3A-IVyRobCh08MwvDEAAYASAAEgLlafD_BwE.

Rys. 10. Fragment mapy Mierzei Wiślanej w lidarowym NMT (dane z CODGIK 2018); skala braw do 11 m npm w cięciu 0,5 m, powyżej 1 m; 1–6 strefy wydm, 1 – plaża i nadbrzeżny pas wydmowy, 2 – wydmy niskie, 5–10 m npm z niszami deflacyjnymi, 3 – wał wydmowy sięgający >25 m npm trzon Mierzei,

utworzony podczas anomalnej zmiany dostawy materiału wskutek krótkotrwałego obniżenia poziomu morza i odsłonięcia przybrzeżnych połaci piaszczystego dna; 4 – wydmy niskie, 5–10 m npm z niszami deflacyjnymi,

starsza część wydm generacji wydm niskich (2); 5 – piaski przewiane starszych utworów brzegowej strefy Mierzei w przedziale wysokości 2–4 m npm, 6 – wydmy strefy brzegowej Zalewu Wiślanego, tu w rejonie Delty Wisły.

Długość (W-E) wycinka Mierzei około 3 km

• 24 •

energetycznych fluktuacji oddziaływań. Fluktuacje wynikają z różnych inercji oddziaływań wzajem-nych, co przekłada się na zróżnicowanie częstotliwości zjawisk, wynikające z kolei ze zróżnicowanej cykliczności przebiegu i wzajemnego oddziaływania różnych procesów. We wszystkich sprzężeniach zwrotnych przyczyna i skutek są oddzielone upływem czasu, zależnym właśnie od inercji procesów sprzęgających. W obrębie zjawisk geologicznych produkty wietrzenia powodują ochronę wietrzejącego wnętrza(1), pokrywy zwietrzelinowe chronią masyw skalny przez dalszym wietrzeniem klimatycznym – eksfoliacją, zamrozem i korazją, pokrywy lodowe chronią wody otwarte przed parowaniem, zmianami temperatury oraz zanieczyszczaniem.

Dlatego stan kompletnej entropii w ludzkim rozumieniu nie zostanie nigdy osiągnięty, bo wcze-śniej, z powodu tej dążności do entropii, będzie ulegać zmianie także rzeczywistość, w której by ta entropia miała nastąpić. Poznawanie i badanie rzeczywistości jest jednak konieczne teraz, gdy jest ona daleka od uporządkowania, zrównoważenia i zastoju, gdyż jest zarazem rzeczywistością niezbywalną naszego bytu. Z praw fizycznych, a szczególnie z drugiej zasady termodynamiki S. Carnota, wynika ogólna dążność potencjałów świata do entropii i całkowitego neutralizowania wszelkich przejawów energetycznych. Natomiast z geologii historycznej wynika rzeczywista ciągła dążność do różnorodności ziemskiego świata w biegu czasu. Efektem jest niepowtarzalność okoliczności, stanów, zdarzeń i sytu-acji geologicznych. Przyczyna tej dychotomii dążności może wynikać ze skokowego rozwoju przekształ-ceń energetycznych, powodowanego zróżnicowaniem inercji w poszczególnych pętlach naturalnych procesów (rys. 11), vide „denudacja” oraz inne czynniki geologiczne omawiane w dalszej części tego opracowania.

(1) http://forumaluminium.pl/pl/forum/9/topic=41.

Rys. 11. Sprzężone wypiętrzanie z towarzyszącymi osuwiskami i obrywami, osypiskami i z abrazją oceaniczną; achroniczność tych procesów umożliwia rybakom zakładanie wiosek na chwilowych

tarasach nadplażowych; okolice San-Clemente, Ekwador; koluwia i stożki nasypowo-napływowe łagodzą niszczące oddziaływanie fal oceanicznych

i prądów przybrzeżnych na masywy Andów; foto S.O. 1994

• 25 •

Rodzaje naturalnych sprzężeń zwrotnych ze wspomaganiem ludzkim

Jeśli porównać przyrodę z pojazdem w strumieniu czasu, to człowiek spełnia w nim rolę pasażera

niepojmującego istoty napędu ani celu podróży,ale usiłującego wpływać na tor jazdy.

W stanie ustalonym przebiegu zjawisk naturalnych i antropogenicznych występują anomalie spowodowane pojawieniem się nowego czynnika zaburzającego lub przekroczeniem bariery wytrzy-małości. Wówczas zaczyna się przyśpieszone dążenie do równoważenia, czyli gwałtowny przebieg do-tychczas zrównoważonych procesów. Formalnie sprzężenia zwrotne można roboczo, na użytek tego opracowania, przyporządkować do pięciu grup sprzężeń:

– mechanicznych, – mechaniczno-elektrycznych, – elektronicznych (radiotechnicznych, telewizyjnych, telefonicznych i informatycznych), – społecznych, – naturalnych (przyrodniczych).

Cztery pierwsze są związane z rozwojem cywilizacji ludzkiej, częściowo „policzalne”, a zatem pod-dające się prognozom. Trzy z nich są bezpośrednim efektem postępu i konieczności kontrolowania rozwijanych technik i technologii(1). Są znane, stosowane intencjonalnie, zarządzane, proste z reguły i funkcjonalne. Nie będą bliżej omawiane, jako oczywiste tematy spoza domeny zjawisk naturalnych i społecznych.

Grupa czwarta obejmuje głównie antropogeniczne sprzężenia zwrotne, trudno przewidywalne, bo pojawiające się w obrębie stosunków międzyludzkich i w postępowaniu poszczególnych ludzi, grup społecznych, narodów, państw, całej ludzkości, jako uboczne skutki rozwoju cywilizacji we wszelkich jej przejawach(2). W tej domenie w miarę postępu cywilizacji eurogennej (automatyka, silniki, komunika-cja oraz specyficzna ekoetyka odśrodkowa) występują, wbrew założeniom cywilizacyjnym, narastające konflikty śród- i międzyludzkie oraz międzynarodowe, zróżnicowania gospodarcze i etniczno-mental-nościowe. Formalnie łagodzone, ujawniają się w sytuacjach konfliktowych. Skłonności do preferowania i wyzwalania zła przy negocjacjach i próbach łagodzenia napięć są ciągle powszechne w wewnętrznych dyskusjach przygotowawczych do rozstrzygania sporów.

Cechą typową, a zupełnie nieprzyrodniczą ludzkiej egzystencji jest zdolność do irracjonalnej afektacji, prowadzącej nawet do bezprzedmiotowego samozniszczenia (znakomicie ukazanego w filmie

(1) Były stosowane jako niezależne od obciążenia urządzeń: 1) klasyczne odśrodkowe regulatory prędkości stacjonar-nych silników parowych; 2) odśrodkowe przyśpieszacze zapłonu w silnikach spalinowych; 3) wzmacniacze sygnałów anteno-wych w prostych odbiornikach radiowych oraz ograniczniki sygnałów akustycznych w nowoczesnych odbiornikach radiowych i mobilnych telefonach, a także jako eliminatory szumów.

(2) Przemysł i maszyny są konieczne do zaspakajania bytowych potrzeb ludzi, służąc do produkcji obiektów trwa-łych i nietrwałych, są powodem tworzenia nowych miejsc pracy. Ale bywają uciążliwe, przeszkadzają optycznie, akustycznie i zapachowo pobliskim mieszkańcom, ograniczają wolną przestrzeń, zużywają energię i surowce oraz wytwarzają odpady. W efekcie każdy obiekt przemysłowy i zespoły obiektów otaczane są dodatkowymi obiektami infrastruktury umożliwiającymi łatwiejsze i bardziej wydajne i mniej szkodliwe funkcjonowanie przemysłu, o coraz większym wpływie na własne otoczenie. Kilkoma z ubocznych sprzężeń zwrotnych przemysłu są wymagania społeczne, a z czasem i prawne, powodujące dalsze uciąż-liwości społeczne. Wymóg stosowania alternatywnych źródeł energii powoduje obniżanie wydajności, ograniczanie trwało-ści i (wbrew oryginalnym intencjom społecznym) szkody środowiskowe z powodu wymuszonego pozyskiwania materiałów palnych oraz produkowania energii elektrycznej z chimerycznych generatorów, obniżających jakość przemiennego prądu elektrycznego w sieciach energetycznych z powodu trudności synchronizacji częstotliwości i fazowego redukowania prądowo- napięciowej [cos φ] efektywności energetycznej.

• 26 •

„Zimna wojna”, według scenariusza Pawła Pawlikowskiego i Janusza Głowackiego). Niestety, także do bezzasadnego niszczenia swego otoczenia i prowadzonej w nim gospodarki, przez kunktatorstwo, pry-watę i w efekcie skuteczne szkodzenie procesom rozwojowym(1).

Piąta grupa obejmuje całą rzeczywistość świata przyrody ożywionej i nieożywionej wraz ze współ-oddziaływaniami antropogenicznymi. W tych dwu grupach (czwartej i piątej) sprzężenia zwrotne do-datnie i ujemne przejawiają się jako naturalne współoddziaływania procesów ewolucji sfer biotycznej i abiotycznej oraz współczesnej ewolucji antropogenicznej(2), przejawiającej się w wyraźnym odstę-powaniu od naturalnego, atawistycznego pojęcia dobra i zła i tworzeniu nowej etyki postępowania, wbrew odruchom naturalnym.

W badaniach relacji przyczynowo-skutkowych przyrody i człowieka wobec naturalnych proce-sów konieczne są dyskretyzacje dla uproszczenia i ułatwienia percepcji wywodów. Z procesami do-strzeganymi są związane ich ukryte, ale nieodzowne przyczyny, oraz ich prawdopodobne sprzężenia z innymi zjawiskami. Domniemywanie przyczyn jest zadaniem nauki, jak na przykład wspomnianej geologii historycznej. Określanie prawdopodobieństwa skutków jest prognozowaniem i podstawą podejmowania jakichkolwiek decyzji. Wobec narastającej intensyfikacji i złożoności wzajemnych od-działywań, prognozowanie przemian geośrodowiskowych oraz śródludzkich staje się integralną czę-ścią funkcjonowania społeczeństw. Jednym z dotkliwych przejawów tej integralności są coraz dłuższe procedury podejmowania i zatwierdzania decyzji. W Polsce na przykład badania i decyzje geośrodo-wiskowe poprzedzające budowę obiektów trwałych są bardziej czasochłonne niż samo planowanie, wymagane korekty zamierzeń i ich realizacja.

Pojawiające się wielokrotnie w tym tekście słowo system oznacza spójną strukturę „czegoś” funkcjonującego według zasad dających się poznać, zbadać, zrozumieć i zdefiniować. Systemem wielu struktur jest przyroda ożywiona, jak i nieożywiona, Układ Słoneczny, Galaktyka, Ocean. Cykle są przeja-wem funkcjonowania systemów, w których następuje powtarzalność zdarzeń wywołanych wzajemny-mi oddziaływaniami materii w obrębie pól energetycznych (grawitacji, termiki, elektromagnetyki) oraz sprawczymi przepływami wyrównywania potencjałów tych form energii. Z przepływem energii wiąże się jej rozpraszanie, podobnie jak występuje ogólne rozpraszanie potencjałów, skupień czegokolwiek i wszystkiego oraz sił. Koncentracje energii są natomiast możliwe w systemie, do którego ma dostęp energia z zewnątrz, z innego systemu.

Sekwencje przemian geologicznych można grupować w różnych konfiguracjach – w uproszczo-nych i w rozbudowanych ciągach zdarzeń naturalnych, będących przejawami wyrównywania poten-cjałów energetycznych, z których człowiek korzysta, lub na których traci, ale w które ingeruje (broniąc się przed zagrożeniami lub je właśnie wykorzystując). Człowiek zmienia zastaną dynamikę procesów, geometrię i lokalizację form terenu, pobiera i przetwarza potrzebne mu materiały, produkuje odpady i zanieczyszczenia, korzysta z ognia i wody. Wszystkie te działania wpływają na dalszy bieg dotychczas naturalnych procesów przyrodniczych, zawsze związanych z wyrównywaniem potencjałów energe- tycznych.

Istotna sekwencja przemian, z którą wszystkie zjawiska geologiczne są związane przez sprzężenia zwrotne w polu grawitacji (pokazane w następnych przykładach), to denudacja i jej przeciwieństwo – izostazja, powodująca wypiętrzanie inicjujące denudację i postępujące w miarę i wskutek denudacji.

(1) https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/obwodnica-most-metro-najdluzej-realizowane,135,0, 2226311.html (autostrada Salerno-Reggio Calabria 494 kilometry – decyzja w 1961 r., ukończenie 2016 r. Opóźnienia biuro-kratyczne dot. przetargów i nieprawidłowości – 55 lat, 7,4 miliarda €. Obwodnica Wrocławia przebieg trasy ustalono w 1921 r. do tej pory (2018) zbudowano 25 kilometrów, oddano do ruchu >17 km. W 2011 r. ukończono po 40 latach budowy most w Kamionnej łączący powiaty bocheński i limanowski. W 2016 r. otwarto ostatni odcinek Drogowej Trasy Średnicowej Gli-wice–Katowice, zaplanowanej w latach pięćdziesiątych, a pracach rozpoczętych w połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. W Warszawie tarcza do drążenia tunelu metra kosztująca dziesiątki milionów Euro leżała na placu budowy przez wiele miesięcy.

(2) Glob ziemski jest ogarnięty przez progresję ludzką, przesycającą naturalne systemy przyrodnicze i powodującą wielorakie zmiany geośrodowiskowe, wtórnie oddziaływujące na warunki ludzkiej egzystencji.

• 27 •

W denudacji i wypiętrzaniu są zawarte elementy takich ciągów zdarzeń, jak wietrzenie (nagromadzenia zwietrzeliny) i ruchy masowe. W pełniejszym cyklu zdarzeń zapoczątkowanych wypiętrzaniem wystę-puje wietrzenie – rozpuszczanie/ługowanie – transport – sedymentacja – diageneza – konsolidacja – metamorfizm – magmatyzacja (magmatyzm i wulkanizm), po nim – emisje ciepła, gazów i pyłów oraz procesy hydrogeotermalne. Wszystkie elementy takich cykli są genetycznie związane z grawitacją, we-wnętrznymi procesami geodynamicznymi oraz podlegają oddziaływaniom zewnętrznym wywodzącym się z operacji słonecznej na Ziemi oraz grawitacyjnych związków Ziemi z Księżycem i Słońcem. Gradien-ty nachylenia powierzchni terenu są związane z wietrzeniem, erozją, ruchami masowymi, subtraktyw-ną lub addytywną koncentracją roztworów oraz sedymentacją, na które mają istotny wpływ warunki atmosferyczne, powodujące wietrzenie i ruchy masowe oraz transport eoliczny, deflację, korazję oraz ewapotranspirację i precypitację. Z precypitacją są związane liczne zjawiska hydrologiczne, rozwój sie-ci drenażu, ruchy masowe, zapełnianie zbiorników retencyjnych, stawów i jezior osadami, nasycanie górotworu wodą i roztworami wodnymi, zasilanie zbiorników wód podziemnych, transport i dostawa materii pochodzącej z procesów wietrzeniowych do mórz i oceanów (rys. 12). Wymienione ciągi zja-wisk geodynamiki przypowierzchniowej powodujące z biegiem czasu selektywną koncentrację produk-tów wietrzenia są w istocie petrologicznymi ciągami sprzężeń zwrotnych trzonu geologii podstawowej. I w tym sensie niemal wszystkie skały magmowe, metamorficzne i osadowe – chemiczne, organiczne, detrytyczne i ewaporaty są de facto wtórnymi produktami wietrzenia wszystkich rodzajów minerałów i skał magmowych, metamorficznych oraz osadowych. Niemal, bo wśród magmowych spotykane są skały „oryginalne” pochodzenia juwenilnego.

Naturalne sprzężenia zwrotne są podstawowym mechanizmem samoregulacji procesów przy-rodniczych. Sypanie delty czy stożka napływowego jest przykładem sprzężenia ujemnego, tonującego bieg wydarzeń. Natomiast rozprzestrzenianie pożaru po uderzeniu pioruna, czy erozja wsteczna gór-skiego strumienia, są procesami wzmacnianymi przez sprzężenia zwrotne dodatnie. Wyraźnie ukaza-ne tu zmieszanie przypowierzchniowych procesów geologicznych i ich skutków w synchronicznym,

Rys. 12. Dynamika procesów przypowierzchniowych; fragment wybrzeża mangrowego Delty Nigru nad Zatoką Gwinejską; linia obrysu erozyjnego brzegu delty jest przemieszczana pod wpływem długotrwałych, powolnych

ruchów osuwiskowych w miarę naturalnego, grawitacyjnego kompensowania skutków deltowej depozycji osadów i morskiej erozji; w wyniku ruchów osuwiskowych wgłębne proksymalne obszary delty są silnie sfałdowane,

tworząc pułapki węglowodorów generowanych z osadów delty; obraz satelitarny Landsat/Copernicus z roku 2016 udostępniony przez Google; szerokość wycinka terenu około 70 km

• 28 •

sekwencyjnym toku ciągłych cykli krążenia materii oraz ubocznych cykli wyłączeń i zastojów (w posta-ci nagromadzeń zasobów istotnych dla ludzi) jest tożsamościowo niepowtarzalne w biegu czasu, ale ukształtowane według specyficznych praw geośrodowiska. Człowiek dopiero od niedawna bierze bier-ny i czynny udział w różnych procesach naturalnych, kierowany obiektywnymi, bieżącymi potrzebami bytu oraz świadomymi intencjami zachowania ciągłości egzystencji w nieznanej przyszłości. Jakie będą tego skutki, to się dopiero okaże. Przyroda radzi sobie skutecznie, jak to widać z zabytków dawnych cywilizacji, choć śladów dawnego człowieka nie zaciera całkowicie.

Pojawienie się w świecie naturalnym człowieka, z jego rozwijającą się świadomością, wiedzą, talentami(1) oraz umiejętnościami i przywarami, spowodowało zaburzenia w dotychczasowych cyklach przyrodniczego biegu dziejów Ziemi. Szczególnym elementem zaburzającym jest szybki wzrost ludzkiej populacji, związany z nim pobór i przekształcanie zasobów naturalnych, produkcja odpadów, ścieków i wyziewów na skalę globalną, zajmowanie coraz większych przestrzeni i poddawanie dotychczaso-wych sprzężeń zwrotnych w sensie oddziaływań czysto fizycznych oddziaływaniom dodatkowym, na-turalnym, intencjonalnym i nieintencjonalnym, będącymi skutkiem ludzkiej egzystencji. Największymi są rolnictwo, urbanistyka, kanalizowanie i melioracje (rys. 13) oraz infrastruktury przemysłowe i trasy komunikacyjne.

Ludzie żyjący dosłownie „kosztem przyrody” oraz wpływający na swoje otoczenie w drodze sprzężeń zwrotnych (obecnie w roku 2018 przy populacji >7,5 mld mieszkańców) są twórcami i uczest-nikami najważniejszego systemu sprzężeń na Ziemi. Bowiem dotychczasowy największy ziemski system sprzężeń zwrotnych – system ewolucji przyrodniczej – zszedł na drugi plan z powodu znacznie wolniej-szego przebiegu niż ten antropogeniczny.

Współczesne zaburzenia naturalnego biegu zdarzeń stają się nowym elementem sprzężeń zwrotnych podlegających modyfikacjom, wskutek myślowych efektów ludzkiej – od osobniczej, przez regionalną do globalnej – ingerencji we wszystkie przedziały dynamicznej rzeczywistości ziemskiej. Na przykład człowiek zmienia skład atmosfery, odkrywa szkodliwość tych zmian i zaczyna je ograniczać. Istotnym czynnikiem stanu i przeobrażeń naturalnego środowiska człowieka stają się katastrofy me-teorologiczne, których naturalność jest poddawana obecnie silnej antropopresji. Człowiek eksploatuje surowce mineralne, powoduje trwałe ubytki i zniszczenia górotworu, i postanawia jego rekultywa-cję. Człowiek produkuje odpady, zużywa zasoby naturalne, zmienia otoczenie, modyfikuje żywność i skutecznie eliminuje coraz większe obszary przyrody ożywionej z aktywnego udziału w przemianach rzeczywistości, na rzecz swoich doraźnych korzyści. Trzeba tu dodać, że niezbędnych w ludzkiej eg-zystencji i w masowej ekspansji ludzkości. Natomiast w tej sytuacji, ludzkość nie opracowała żadne-go globalnego planu dalszej swojej ekspansji bez wzmagania możliwości spowodowania katastrofy ekologicznej.

Choć przesłanki zagrożenia taką katastrofą istnieją, choćby w postaci trzebienia na maso-wą skalę lasów tropikalnych w Ameryce Południowej i na wyspach Pacyfiku oraz wzrostu kontra-stów ekonomicznych i społecznych świata jako spójnej całości. Człowiek wypiera przyrodę ożywio-ną, ale dostrzega jej nieodwracalne ubytki i podejmuje jej ochronę. W tym zakresie nastąpiło już przekroczenie granicy ilościowej i ludzkie zdominowanie przyrody jest na tyle silne, że jej dalsza ochrona w dotychczasowy sposób będzie możliwa tylko w połączeniu z ograniczaniem zdobytej ludzkiej pozycji na Ziemi. Próby ochrony naturalnego stanu otoczenia człowieka, przez zakładanie parków narodowych, w których niewiele można zdziałać i różne rekultywacje, nie przemieszczają tej granicy.

Rekultywacja terenu po działalności górniczej jest w istocie utrwalaniem dokonanych zniszczeń. Bowiem nie jest możliwe przywracanie utraconych geomechanicznych właściwości górotworu, ani za-wartej w nim użyteczności górniczej. Zmienione są parametry wytrzymałościowe, szczelności, porowa-

(1) „For all but the most talented, a rules-based approach works best in poker and investing” (tłum.: „Dla wszystkich, z wyjątkiem najbardziej utalentowanych, podejście zgodne z regułami daje najlepsze rezultaty w pokerze i inwestowaniuˮ), Lessons from Las Vegas [W:] „The Economist” Buttonwood, 427(9094) 2018, s. 68.

• 29 •

tości i drożności, a zasoby są zużyte. Rozszczelnienie zbiorników wód podziemnych i gazów powoduje ich szkodliwe wędrówki, emanacje i przepływy, a zatem i nowe zagrożenia dla górotworu, atmosfery i ludzi. Więc i rekultywacja jest elementem sprzężenia zwrotnego.

Ograniczanie praw ludzkich wobec przyrody może jednak doprowadzić do drastycznego ogra-niczenia możliwości ochrony czegokolwiek w przyrodzie, skoro wszystko, także ludzie, jest krępowane sprzężeniami zwrotnymi. Nisze ekologiczne powstałe przy podmorskich ujściach ścieków komunalnych w Ekwadorze były w latach dziewięćdziesiątych XX w. miejscem intensywnych połowów krabów dla okolicznych restauracji. Podobnie w Polsce nie rekultywowano szkód górniczych wędrujących ku za-chodowi, w stronę czynnej drogi szybkiego ruchu, z powodu utworzenia się tam niszy ekologicznej

Rys. 13. Poprawianie drenażu powierzchniowego; A – Niż Polski, B – Delta Wisły; unaocznienie ludzkiej ingerencji w naturalne organizowanie sieci drenażu powierzchniowego;

regulowane odcinki koryt naturalnych oraz rowy melioracyjne; materiały kompilowane z danych IMiGW

• 30 •

o bogatym składzie flory i fauny w rejonie Giszowca (też w latach dziewięćdziesiątych XX w.) oraz ustanowiono geopark w rejonie Mużakowa, na terenie dawnych szkód górniczych(1).

Człowiek, jako świadomy sprawca zdarzeń i ich implikacji przyrodniczych, opracowuje sposoby utylizacji nowych, bo już skażonych ludzką działalnością właściwości swego otoczenia. Czyli dostoso-wuje swoje potrzeby do nowego, zmienianego przez siebie naturalnego stanu środowiska. Jednak tu pojawia się istotność ludzkiego pojęcia świadomości, którą można doraźnie podzielić na dwie różne koniugacje – świadomość indywidualną i świadomość zbiorową. Obie podlegają kształtowaniu przez otoczenie i przez oddziaływania różnych technik informacyjnych oraz przez wewnętrzne skłonności ludzkie, poglądy, wiarę i wiedzę. Obie się różnią jakościowo. Ta pierwsza – indywidualna, może być inna niż zbiorowa, bo posiada wartość dodaną dotychczasowych, osobistych osiągnięć lub ich braku, wynikających z talentu, zdolności, spostrzegawczości, oraz odruchów indywidualizmu i indywidual-nych „osobistych motywacji”. Zbiorowa świadomość jest przeważnie kształtowana przez lawinowo rozprzestrzeniającą się, podsycaną informację z otoczką interpretacji sensacyjnych w sekwencji wraż-liwość, spontaniczność, tłum, sterowanie. Czego efektem były niedawne przecież niewolnictwo, lincze, wędrówki ludów, wyprawy i najazdy, czy współczesne przykuwanie się do drzew, sprzeciwianie się cię-ciom sanitarnym lasów, szczepieniom ochronnym, lub budowie mostka dla potrzeb objazdu miasteczka zatłoczonego przez TIR-y na międzynarodowej drodze. Ale w sensie indywidualnym, ludzie borykają się z wieloma niedogodnościami, które stwarza im przyroda w swej naturalnej aktywności (rys. 14).

(1) https://www.sachsen-tourismus.de/pl/tematy-podrozy/kultura-i-sztuka/palace-i-zamki/park-puecklera-bad- muskau/?gclid=EAIaIQobChMI0dHw2fSm3QIV1eR3Ch11IgU5EAAYASAAEgJRBPD_BwE.

Rys. 14. Uprzątanie skutków naturalnej katastrofy. W dalekiej przeszłości takie szkody były elementem naturalnego procesu gromadzenia węgla atmosferycznego (C) na poczet, jak teraz wiemy, zaopatrzenia przyszłych

pokoleń ludzkości w zasoby kopalne surowców energetycznych; teraz problemy gospodarcze i społeczne są rozwiązywane zbiorowo i świadomie z dużym zaangażowaniem energii, czasu i środków, ale skutecznie;

[Members of the South Carolina National Guard assisting with clean up efforts in Caguas (członkowie Gwardii Narodowej Północnej Karoliny pomagają w usuwaniu skutków

katastrofy meteorologicznej w Portoriko); (¢) Public Domain; File:20171007-SC National Guard in Puerto Rico (36846539124).jpg;

Created: 7 October 2017]

• 31 •

Świadomość zbiorowa jest bierną, statystyczną wypadkową, na ogół pozbawioną ekstremów, koncentracji i wzmocnienia świadomości indywidualnych. Jest raczej inercyjna, ale podlega łatwo wpły-wom zewnętrznym i wtedy bywa histeryczna. Jej „wartość dodana” staje się skuteczną siłą sprawczą w istotnym rodzaju sprzężeń zwrotnych w układzie ludzkość – przyroda, głównie tłumiącą „nowator-stwa”. Pod wpływem bodźców doktrynalnych świadomość „zbiorowa” przyjmuje także postacie eks-tremalne daleko wykraczające poza statystyczne średnie, czego efektem bywają apatia biedy, slumsy i fawele, ksenofobie, terroryzmy wobec obcych, opresjonowanie własnych społeczeństw i rewolucje pod chwytliwymi hasłami. Te właśnie sprzężenia między naturalnymi przeobrażeniami rzeczywistości a jej antropogenicznymi aspektami są selektywnie prezentowane w dalszej części tekstu, jako skutki i implikacje przemian ludzkiej populacji pod wpływem przeistoczeń jej otoczenia.

Przyczynkiem do problemu formowania świadomości tłumu i nieprzewidywalnych sprzężeń zwrotnych jest zdarzenie w Wielkiej Brytanii opisane przez byłego dyplomatę radzieckiego Y. Modina(1). Autor, nadzorujący siatkę szpiegowską w Anglii, w opowieści z czasu gdy był pełniącym obowiązki szefa ambasady, napisał: „Zostałem zaskoczony przez otaczający budynek rozwścieczony tłum(2)”. I dalej: „Nie wiedząc co robić, odruchowo złapałem małego buldoga tulonego przez właścicielkę w ramionach i ucałowałem jego zaślinioną mordę. Mój gest przyjęto z głośnym aplauzem, a usatysfakcjonowani demonstranci rozeszli się do domów”.

(1) Y. Modin, Moja piątka z Cambridge; Wydawnictwo WAB (oryg. Mes cinq comarades de Cambridge, Robert Lafont, Paris 1994), s. 262.

(2) Budynek ambasady radzieckiej, gdyż okazało się, że w radzieckim sputniku umieszczono psa Łajkę bez zapewnie-nia jej możliwości powrotu na Ziemię, lub chociaż „godnej śmierci”. Podłączona do czujników rejestrujących jej stan zdechła tam po sześciu dniach; S.O.

• 33 •

Geośrodowisko

Amundsen z ekipą bada biegun południowy Ziemihttps://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/76000/76659/southpole_pho_1911_lrg.jpg

Układ geosprzężeń zwrotnych

Naczelnym systemem sprzężeń zwrotnych w geologii jest ewolucja, zapoczątkowana i trwa-jąca w przeobrażeniach kosmogenicznych, przez wykształcenie Galaktyki, Układu Słonecznego oraz powstania Ziemi.

Powstanie Ziemi przed około 4 543 milionami lat(1) Obecnie Ziemia o średnicy 12 742 km, masie 5,972 mln TG (Teragramów) i o powierzchni całkowitej 510,1 mln km2, w tym 148,9 mln km2 powierzchni lądów, jest zamieszkana (w 2018 roku) przez 7,633 mld ludzi, oraz przez świat zwierząt i roślin.

(1) https://www.scientificamerican.com/article/how-science-figured-out-the-age-of-the-earth/, https://en.wikipedia. org/wiki/Earth, https://www.scientificamerican.com/article/how-science-figured-out-the-age-of-the-earth/.

• 34 •

Do obecnego stanu Ziemia została doprowadzona w wyniku ewolucji kontrolowanej przez wła-sne sprzężenia zwrotne. Bowiem, poza grawitacyjnym i radiacyjnym wpływem Słońca i Księżyca oraz termalnym Słońca, i nieznacznym dopływem pozaziemskich cząstek materii, Ziemia stanowi odrębny system dynamiczny podlegający przekształcającym procesom strukturalnym w jej obrębie. Skutkiem przekształcania różnych elementów struktury Ziemi, przekształceniom ulegają także powodujące je procesy. Zatem Ziemia jest elementem pętli wielu równoległych, choć nie synchronicznych ciągów sprzężeń zwrotnych(1), powodujących stałe trendy przemian. W poszczególnych punktach spirali ewo-lucyjnej nie ma bowiem dokładnych nawrotów do stanów, w którymkolwiek punkcie czasu przeszłego. Co jest powszechnie wiadome z geologii historycznej i co powoduje nieustanną ewolucję całości struk-tury Ziemia, jak i jej elementów składowych.

Tu pojawia się problem sprzeczności w procesach różnicowania materii, gdyż od początku for-mowania się globu ziemskiego, podobnie jak i innych ciał niebieskich, występuje nieustanne porząd-kowanie materii i dążenie do kosmicznej globalnej równowagi grawitacyjnej i termicznej. Zatem róż-nicowanie składu i rozprzestrzenienia właściwości fizycznych i chemicznych w przestrzeni jest także różnicowaniem faz intensywności poszczególnych procesów, od najdrobniejszych lokalnych do global-nych, co w efekcie staje się powodem ograniczania gwałtownych przemian świata, w rodzaju matema-tycznie wymodelowanego big-bangu. Człowiek został, jako efekt tych przemian, włączony do dalszego ciągu „porządkowania” przemiany struktur ziemskich dopiero po upływie >4,54 mld lat naturalnego modelowania Systemu Ziemia.

W powszechnym pojęciu szereg naturalnych procesów geoklimatycznych ze specyficznymi sprzężeniami zwrotnymi, do których wzmożenia mogli się przyczynić ludzie, prowadzi do pogorsze-nia stanu i ogólnego zagrożenia dotychczasowych warunków ludzkiej egzystencji(2). Do tych sprzężeń zaliczane są narastające wpływy ludzkie na całokształt globalnego systemu klimatycznego. Można tu zaliczyć wpływy ludzkie na pożary lasów i ogólnie wylesienia, na rozwój lub zaniki podmokłości, wyta-pianie lodowców, zanikanie wiecznej zmarzliny i redukcję pól śnieżnych wskutek ogólnego ocieplenia. Podobnie, jak i bezpośrednie powiększanie areałów rolnych, utrzymywanie plantacji sprzyjających me-tanogennym procesom, wreszcie ogólne osuszanie gleb i zmniejszanie trwałej masy drzewnej wsku-tek wypalania. Wszystkie te zjawiska antropogenne zdają się być związane sprzężeniami zwrotnymi niszczącymi trwałość środowiska przyjaznego egzystencji ludzkiej(3). Jednak E.J.S. Emilson i inni (2018) uważają, że emisja metanu wzmagającego wtórnie ziemski efekt cieplarniany zwiększa się w sposób naturalny ze świeżych osadów i roślin wodnych(4).

Rośliny zawierają 450 GT węgla, z wchłonięcia 1 425 GT CO2 Bakterie    70 GT     310 GTGrzyby    12 GT       36 GT Archaea  7 GT       24 GT Protisty   4 GT       12 GT(jednokomórkowe) Zwierzęta  2 GT      6 GTRazem: 550 GT 1 813 GT(suma wartości powyżej jest tu różna od arytmetycznej wskutek zaokrągleń i pominięć pomniejszych rodzajów po-

pulacji świata zwierząt i wirusów [S.O.]).

(1) W obrębie naczelnego systemu sprzężeń zwrotnych funkcjonują sprzężenia pomniejsze, o pętlach mniejszego za-sięgu i szybszych nawrotach. W geologii dominujące siły sprawcze przemian są zawarte w nośnikach grawitacji i ciepła, czyli w masie, mniej w inercji kinematycznej, w jeszcze mniejszym stopniu w zjawiskach klimatycznych.

(2) https://www.dw.com/en/when-nature-harms-itself-five-scary-climate-feedback-loops/a-43649814.(3) https://www.climate.gov/teaching/resources/climate-feedback-loops.(4) E.J.S Emilson, M.A. Carson, K.M. Yakimovich, H. Osterholz, T. Dittmar, J.M. Gunn, N.C.S. Mykytczuk, N. Basiliko,

A.J. Tanentzap, Climate-driven shifts in sediment chemistry enhance methane production in northern lakes, „Nature Commu-nications” 2018 volume 9, Article number: 1801 236-2, https://www.nature.com/articles/s41467-018-04.

• 35 •

Zatem traktowanie ludzi (przez ludzi), a de facto uznawanie ludzkiej egzystencji, jako przyczyny sprawczej pogarszania się warunków życia (ludzkiego) na Ziemi jest o tyle prawdziwe, o ile przyjmuje się jako pewnik, że wszystkie zjawiska na Ziemi są ze sobą powiązane sprzężeniami zwrotnymi. Jednak ludzie uprawnieni w sposób naturalny do życia, są tylko biernym elementem całości procesów w obrę-bie Systemu Ziemia. Posiadanie świadomości oraz wiedzy nie zmniejsza zasadniczo skutków egzysten-cji w sensie przyrodniczym. Człowiek może tylko łagodzić niektóre efekty uboczne swojej obecności i tylko w sensie lokalnym. A podnoszenie zawartości dwutlenku węgla w atmosferze jest naturalną potrzebą biosfery do zwiększania produktywności masy roślinnej i protein niezbędnych w podtrzymy-waniu zagęszczającego się życia na Ziemi.

Niezbędny do życia dwutlenek węgla (CO2) jest przyswajany przez rośliny lądowe, morskie i glo-ny, a rozkładany na tlen zwracany do atmosfery oraz na węgiel wchodzący w budowę całej masy organicznej świata. W Instytucie Naukowym Weizmanna w Izraelu oszacowano ilościowo chwilową zawartość węgla w organizmach żywych na Ziemi(1).

W 2018 roku żyje na świecie około 7,6 mld ludzi pochłaniających codziennie żywnościowe pali-wo z węglem atmosferycznym pobieranym przez rośliny. Emitują ciepło i gigatony wyziewów cieplar-nianych. Stają się więc elementem bilansu w przyrodniczym krążeniu węgla.

Około 7,6 mld ludzi, zawiera łącznie (zaledwie) 0,06 GT węgla(2) Ludzie pochłaniają codziennie żywność roślinnąi zwierzęcą zawierającą średnio 2500 kilokalorii na osobę.

Ta żywność zostaje przekształcona w ostatecznym stadium przemian organicznych w ciepło. Zatem rocznie 7,6 mld ludzi wydziela 2 900 000 TJ ciepła, oraz wydycha około 1,55 GT dwutlenku węgla.

W tym sensie ludzie nie zaburzają istotnie naturalnych procesów przemiany materii na Zie-mi. Jednak corocznie wyzwalają z różnych źródeł i zużywają bezpośrednio na różne cele, z wyjątkiem podtrzymywania własnego życia, 565,687 mln TJ energii pierwotnej(3) (tab. 1). Ponad 50% tej energii ulega rozproszeniu podczas przetwarzania, a z pozostałej energii traci się znowu około 50% wskutek technologicznych ograniczeń sprawności linii przesyłowych i urządzeń odbiorczych. Cały zasób ener-gii – wykorzystanej i rozpraszanej jest w ostateczności zamieniany w ciepło lub akumulowany w egzo-termicznych produktach, wydzielających ciepło podczas ich wykorzystania.

Ciepło wydzielane w antropogenicznych przemianach energetycznych jest niewątpliwym pod-grzewaczem przypowierzchniowej przestrzeni ziemskiej. I coraz więcej energii utylizowanej przez ludzi służy obniżaniu temperatury pomieszczeń mieszkalnych i magazynowych, co jest pomniejszym zapę-tleniem skutku i domniemanej przyczyny ocieplenia. To ciepło, odprowadzane z pomieszczeń miesz-kalnych i magazynowych, bezpośrednio podgrzewa atmosferę ziemską.

Jednak łączna ilość ciepła pochodzącego ze źródeł antropogenicznych, w tym źródeł kopalnych, jest nadal znikoma w porównaniu z ciepłem słonecznym docierającym do powierzchni Ziemi w ciągu roku. Wynosi około 0,003 ilości ciepła słonecznego, ale w pomniejszych sprzężeniach zwrotnych, po-woduje zwiększenie ziemskiej emisji cieplnej w przestrzeń okołoziemską. Tym samym bezpośrednie oddziaływanie ludzi na podgrzewanie atmosfery ziemskiej jest dodatkowo zmniejszane. Natomiast pośrednie oddziaływanie, za sprawą zwiększanej emisji CO2 do atmosfery, jest domniemane. Bowiem stwierdzane i dostrzegane bezpośrednio zwiększanie zawartości CO2 w atmosferze może być skutkiem, a nie powodem globalnego ocieplenia.

(1) R. Milo, 2018, http://www.pnas.org/content/115/25/6506/tab-figures-data.(2) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Population_growth_rate_world.PNG.(3) Według BP Statistical Review of World Energy 2018.

• 36 •

W 2017 roku w wyniku eksploatowania wszystkich źródeł energii i jej przetwarzania wyemi-towano do atmosfery 33,444 miliarda ton CO2, w tym 3/11 części czystego pierwiastka węgla (C) 9,121 mld ton C.

Tabela 1

Zużycie technologiczne energii pierwotnej na świecie w mln toe na potrzeby przemysłowe, komunalne

i domowe, w tym na oświetlenie (w przeliczeniu na miliony ton ropy naftowej) w 2017 roku,

wynosi, stosownie do źródeł energetycznych (wg Raportu BP–2018)(1)

Ropa naftowa Gaz ziemny Węgle Energia jądrowa Energia wodna Inne odnawialne Razem

 4 621,9 toe 3 156,0 3 731,5   596,4   918,6   486,813 511,2 mln toe = 565 686 922 TJ/rok 2017; (1 toe = 41,868 GJ)

Zatem średnio na statystycznego mieszkańca Ziemi:

przypada rocznie oraz

 7 456,437 GJ energii technologicznej     4,380 GJ energii spożywczej(1), podgrzewających naszą atmosferę.

Z energii pierwotnej ze źródeł odnawialnych i kopalnych:

uzyskano łącznie to jest

25 551,3 TWh prądu elektrycznego, 91 984 680 TJ/rok (2017)

Dla przypomnienia: toe, czyli tona oleju ekwiwalentnego, jest energetycznym równoważnikiem jednej metrycznej tony ropy naftowej o wartości opałowej równej 10 000 kcal/kg.

Energia cieplna jest niezniszczalna, ale podlega nieustannemu, nieodwracalnemu rozpraszaniu w określonym poziomie intensywności (ciepła materii). Na Ziemi to rozpraszanie jest kompensowane przez energię pochodzącą z rozpraszania zasobów energetycznych z wyższego poziomu energetyczne-go (nuklearnego – w pierwszym rzędzie na Słońcu, także we wnętrzu Ziemi). Zasoby energii na Ziemi są chwilowo, w sensie czasu geologicznego, zbilansowane z procesami jej uwalniania, przekształcania i wykorzystywania. Jako proces naturalny, uwalnianie podlega fluktuacjom wywoływanym przez sprzę-żenia zwrotne i aktywność ludzką. I te fluktuacje w postaci klimatycznych zmian średniej temperatury powietrza, wód mórz i oceanów, wytapiania lodowców i morskich pokryw lodowych, choć naturalne w biegu dziejów, stają się powodem niepokoju i domniemań dotyczących skutków klimatycznych prze-kształceń w otoczeniu ludzkim.

Uzależnienie ludzi od zjawisk naturalnych w złożonym systemie globalnego ciągu sprzężeń, jesz-cze nie do końca poznanych, zasadza się na sekwencji: więcej ludzi, więcej emisji CO2, więcej CO2 w atmosferze, więcej zieleni, więcej żywności, mniej głodu, więcej ludzi. Złożoność systemu ujawnia się w asynchronicznych wykresach zmian jego poszczególnych elementów. Sprzężenie: więcej żywno-ści – mniej głodu wpłynęło wyraźnie na sprawy ludzkie. Tam, gdzie jest mniej głodu jest także zauwa-żalny spadek przyrostu naturalnego. Wyraźnie zanika bowiem atawistyczna konieczność zwiększenia rozrodu dla utrzymania ciągłości egzystencji w warunkach trudnych. Z wykresów przemian wynikają też wiadome, choć poboczne sprzężenia zwrotne niższego rzędu, zregionalizowane, bez globalnych oddziaływań bezpośrednich, ale z wieloma implikacjami zwrotnych sprzężeń wtórnych.

Ubocznym ciągiem sprzężeń, związanych ze stale rosnącą populacją ludzką i jej oddziaływaniem na otoczenie, jest wzrost efektywności produkcji żywności, w tym zwiększenie wydajności z jednostki powierzchni uprawnych terenów, ale i wzrost produktywności biologicznej roślin otrzymujących więcej dwutlenku węgla do rozbudowywania swej masy przy wykorzystaniu energii Słońca. A za roślinami postępuje większy przyrost zwierząt, stanowiących łącznie podstawy żywienia wszelkich organizmów.

(1) Nie jest tu uwzględniona, jako naturalna i nieprzekształcana technologicznie, cieplna i świetlna energia słoneczna docierająca bezpośrednio do ludzkiego środowiska i wykorzystywana biernie w olbrzymich ilościach o średniej około 15°C przypowierzchniowej temperaturze Ziemi, wód i biosfery.

• 37 •

Ten proces zwiększania efektywności produkcyjnej nie zmniejsza uzależnienia ludzi i ludzkich struktur od efektów klimatycznych, które są drastycznie kosztowne. Według danych NOAA opracowa-nych i zestawionych przez WRI, tylko w Stanach Zjednoczonych w 2017 roku od stycznia do paździer-nika kataklizmy pogodowe powodowały wielomiliardowe straty w przeliczeniu na dolary w podziale na sztormy, powodzie, mrozy, cyklony, susze i pożary(1).

Człowiek i warunki klimatyczne

Zjawiska i parametry klimatyczne są odczuwane oraz badane, mierzone i porównywane w upły-wie czasu, w którym zmieniają się także sposoby i narzędzia pomiaru, oraz techniki i sposoby współ-życia z klimatem. Przyrost populacji ludzkiej, rozwój infrastruktur życiowych, potrzeby i efekty egzy-stencji, i różne formy wpływu człowieka na naturalne otoczenie wpływają tym samym na odczuwanie wpływów klimatycznych(2).

Otoczenie człowieka staje się pozbawione własnej przyrodniczej naturalności. Pozostaje elemen-tem przyrody uwarunkowanym ludzką obecnością. W tym układzie człowiek–przyroda występuje wy-raźne sprzężenie zwrotne, które w początkach lokalnych związków było asymetryczne, bo z przewagą przyrody i ludzką koniecznością dostosowywania się do niej. Teraz jednak, człowiek dominuje, ale i efekty sprzężeń wzajemnych są głównie zależne od człowieka i na nim się koncentrują, bo przyroda jest otacza-na przez ludzi aureolami ochronnymi, ograniczającymi jej antropogeniczne zmiany. Jednocześnie, w do-menie antropogenicznej można obserwować wypieranie powinności ludzkich biologicznego podtrzymy-wania rodzaju przez: doskonalenie metod higieny, rozwoju fizycznego przez sport, lecznictwo, produkcję żywności i odżywianie się. Związane jest to z koniecznością rozwoju technologii i wyrobów codziennego użytku, absorbujących znaczną część czasu na czynności obsługowo operacyjne kosztem fizjologicznych. Brak rzeczywistej, historycznej ciągłości określania parametrów fizycznych środowiska ludzkiego jest za-stępowany współczesnymi badaniami efektów dawnych stanów oraz ekstrapolacjami dzisiejszych stanów otoczenia ludzkiego wstecz, a także konfrontowanie ich z dawnymi, zachowanymi przejawami zjawisk podobnych do dzisiejszych. I tu zaczyna się pojawiać problem porównywalności zjawisk obecnych, dzi-siejszych i zjawisk dawnych, ocenianych retrospektywnie (rys. 15).

Pomocne tu może być wykorzystywanie narzędzi badawczych, umożliwiających interpretację śladów dawnych procesów przyrodniczych, ściślej geologicznych w docieraniu i rozumieniu ich prze-mian, których skutkiem jest dzisiejsza sytuacja geologiczna i dzisiejsze procesy. Teraz pojawia się kolej-na możliwość porównania procesów naturalnych, będących logicznym efektem zmieniających się do-tychczasowych stanów klimatu, a także działalności ludzkiej, ze zjawiskami czysto antropogenicznymi w określonym środowisku przyrodniczym. Jak na cytowanej ilustracji (rys. 15) można analizować różne przejawy przemian geośrodowiskowych i wyciągać z nich wnioski dotyczące wpływu dawnych warun-ków na obecną sytuację geomorfologiczną. Analizując częstotliwość zjawisk klimatycznych w antropo-środowisku (rys. 16), w zasadzie naturalnych, ale dotkliwych dla człowieka, można się zastanawiać, w jakim stopniu narastanie dotkliwości (w przeliczeniu na koszty) jest wynikiem zmian klimatycznych, a w jakim wynika z zagęszczenia populacji ludzkiej. Na tym tle pojawia się problem dostrzegalnej różnicy między zjawiskami biologicznymi w świecie przyrody nieskażonej obecnością ludzką, oraz

(1) Climate change feedback [W:] Wikipedia, https://en.wikipedia. org/wiki/Climate_change_feedback. (2) Ecology and Society: Synthesis of human-nature feedbacks, https://www.ecologyandsociety.org/vol20/iss3/

art17/, Hull, V., M.-N. Tuanmu, and J. Liu, Synthesis of human-nature feedbacks, „Ecology and Society” 20(3): 17 2015, https://doi.org/10.5751/ES-07404–200317, What are climate change feedback loops?, https://www.theguardian.com/environment/2011/jan/05/climate-change-feedback-loops. Jan 5, 2011 ... In climate change, a feedback loop is the equivalent of a vicious or virtuous circle – something that accelerates or decelerates a warming trend.

• 38 •

w przyrodzie z silnymi wpływami antropogenicznymi. Otóż, zarówno świat przyrody ożywionej, jak i ludzie żyjący z dala od wpływów cywilizacji technicznej, reagują zwiększaniem rozrodczości na po-garszanie się ich warunków życia. Można tę reakcję zaobserwować nawet wśród domowych kwiatów, które w zaniedbaniu usiłują obficie kwitnąć (oczywiście tylko do czasu kompletnego załamania funkcji życiowych). Podobnie rodziny ludzkie żyjąc w trudnych warunkach są wielodzietne częściej, niż żyją-ce w warunkach bardziej korzystnych. Natomiast znaczna poprawa warunków wegetacji nie szkodzi rozrodczości w przyrodzie ożywionej, lecz u ludzi powoduje niejako wypieranie powinności biologicz-nych na rzecz rozwoju intelektualnego, oraz konsumpcyjnego trybu życia, co na wykresach przebiega w sposób zaskakująco odmienny od naturalnego. Gdy w przyrodzie dobre warunki sprzyjają dobremu rozwojowi, to w populacjach ludzkich dzieje się przeciwnie, następuje wyraźne obniżanie przyrostu naturalnego z łatwym do przewidzenia skutkiem ujemnych (sprzężeń zwrotnych) w postaci upadku cywilizacji rozwiniętych. Działa tu niewątpliwie ludzki czynnik „wygodnictwa”, wyrachowania i może zwyczajnej niechęci do utrudniania sobie egzystencji, co można łatwo tłumaczyć lenistwem bytu.

Rys. 15. NMT fragmentu terenu wysoczyzny morenowej z bogatymi strukturami deglacjacji i peryglacjalnymi, podzielonej na kępy przez izolowane segmenty dolin rzecznych intensywnie zmeliorowane;

wzdłuż brzegu w okolicach nasady półwyspu Hel są widoczne osady rumoszu wleczonego przez przybrzeżne prądy morskie barykadowane od 80 lat przez konstrukcje portowe (dane z CODGIK). Na wysoczyznach są

czytelne struktury glacitektoniczne oraz wytopiskowe struktury martwego lodu i holoceńskie pola wydmowe; w holoceńskich dnach dolin są widoczne sieci rowów kanałów odwadniających,

a na całym terenie są widoczne linie nasypów drogowych i kolejowych oraz zarysy pól uprawowych

• 39 •

Rys. 16. Kataklizmy klimatyczne; A. Miesięczne bilansy kataklizmów klimatycznych w USA; B. Częstotliwość kataklizmów klimatycznych w USA w latach 2011–2018 w przedziałach jednomiesięcznych;

NOAA; [https://earthobservatory.nasa.gov/ Features/Aerosols/; Aerosols: Tiny Particles, Big Impact; by Adam Voiland Design by Robert Simmon November 2, 2010;

https://coast.noaa.gov/states/fast-facts/weather-disasters.html; https://www.ncdc.noaa.gov/monitoring-content/billions/docs/smith-and-katz-2013.pdf;

https://www.ncdc.noaa.gov/billions/]

• 40 •

Aerozole naturalne i antropogeniczne

Aerozole są aktywnymi elementami procesów atmosferycznych. Są zawieszone w atmosferze wszędzie na Ziemi roznoszone przez wiatry i wstępujące prądy powietrza. Są to drobne cząstki stałe lub ciecze o wymiarach od nanometrów do setnych części milimetra, unoszące się w atmosferze i z desz-czami oraz śniegiem opadające na ziemię i do mórz. Niektóre pojawiają się często lub nieustannie, jak cząstki skraplającej się pary wodnej w mgłach i chmurach lub kryształki lodu w cirrusach. Inne są sezonowe, jak produkty pożarów traw, lasów i buszu, i jako pyły wulkaniczne, pyły pustynne, dymy z różnych źródeł, kryształki soli wytrącanej z pyłu wodnego nad sfalowanym morzem, pyłki roślin i inne pyły pochodzenia organicznego, jak na przykład igiełki z hibiskusa zawarte w dużych ilościach w py-łach Harmattanu. Jeszcze inne unoszą się okresowo lub nieregularnie, jako antropogeniczne smogi (rys. 17), dymy, kurz i pylaste siarczany, wzniecane podczas działalności ludzi i ich maszyn.

Aerozole wpływają na bilans promieniowania ziemskiego odbijając część promieniowania sło-necznego w przestrzeń okołoziemską, a pośrednio wpływają na zjawiska klimatyczne, przez oddziały-wanie na kondensację pary wodnej i na chmury. Chemiczne oddziaływania aerozoli ujawniają się w re-dukowaniu zawartości stratosferycznego ozonu przez formowanie lodowych chmur stratosferycznych dających podstawę do wydzielania aktywnego chloru neutralizującego ostatecznie ozon. Wolny chlor w stratosferze pochodzi głównie z rozkładających się tam pod wpływem promieni słonecznych antro-pogenicznych substancji jak chlorofluorowęglowodory czyli freony [CFC], i w kilkukrotnie mniejszej ilości chlorometanu [CH3Cl] naturalnego (powstającego w morzach z biomasy pod wpływem światła słonecznego w kontakcie z chlorkiem sodu) oraz przemysłowego.

Potwierdzenie aktywności aerozoli w stratosferze uzyskano z obserwacji skutków erupcji wulka-nu Pinatubo w 1991 roku. Pozostałości z tej erupcji stwierdzano w stratosferze przez wiele następnych lat. Dominujący był gazowy dwutlenek siarki zamieniający się w mgiełkę kropelek kwasu siarkowego w ciągu tygodni lub miesięcy po erupcji, roznoszonych przez wiatry ponad całym globem ziemskim.

Rys. 17. Smog w Szczawnicy o poranku; w grudniu 2007 nie było jeszcze światowych alertów smogowych i w Pieninach nie trzeba było nosić maseczek ochronnych; foto S.O. 2007

• 41 •

Jeszcze w roku 1995 resztki tego aerozolu były stwierdzane w stratosferze. Odbijając część promieni słonecznych wybuch Pinatubo przyczynił się do schłodzenia dolnej atmosfery i powierzchni Ziemi(1). W 1994 roku w NASA wszczęto eksperyment LITE (Lidar In-space Technology Experiment) na pokładzie promu kosmicznego Discovery (STS-64), mierząc olbrzymie ilości pyłów pustynnych nad Atlantykiem na wysokości kilku kilometrów, przynoszonych z pustyń Afryki Północnej przez burze pyłowe. Spadki tego pyłu notowano w wielu miejscach Ameryki Północnej (NASA, dostępne w 2018 roku)(2).

Jednak dotychczas (2017) wiadomo, że cechą aerozoli jest w ogóle mała zmienność właściwości, bo same słabo podlegają reakcjom chemicznym i dlatego wykorzystuje się je do badania mobilności powietrza w górnych warstwach atmosfery, przemieszczeń pionowych między troposferą i stratosferą, a tym samym określaniu i roli, jaką aerozole pełnią w kształtowaniu warunków klimatycznych. Część atmosferycznych aerozoli zanika w zasięgu strumieni powietrznych (jet streams) na pograniczu tro-posfery i stratosfery. Zanieczyszczenia gazowe pochodzące z troposfery bywają tam wprowadzane do stratosfery powodując jej przemiany chemiczne podobnie, jak stratosferyczny ozon wciągany w dół reaguje z zanieczyszczeniami troposfery, prawdopodobnie tworząc nowe rodzaje zanieczyszczających aerozoli. Tymi zagadnieniami zajmują się uczestnicy dwóch projektów badawczych NASA: Atmospheric Effects of Aviation Project (AEAP) mierzący emisje statków powietrznych, powodujących koncentrację pary wodnej i aerozoli skraplanej wody oraz jak wpływają na koncentracje ozonu. Drugi program to Subsonic Aircraft Contrail and Cloud Effects Special Study (SUCCESS) jest skoncentrowany na lotni-czych smugach kondensacyjnych i ich związku z cirrusami, ich rozbudową i chemizmem atmosfery(3). Z aerozolami atmosferycznymi wiąże się problem ustalania współczynnika emisji suchej masy (Akagi i inni 2011)(4).

Drobne cząstki aerozoli stają się ośrodkami koncentracji i wytrącania cząstek pary wodnej w po-staci kryształków lodu i kropli wody w chmurach. Chmury z kolei ograniczają dostęp energii słonecznej do powierzchni Ziemi, zatem powodują osłabienie słonecznych efektów klimatycznych, w tym ograni-czanie efektu cieplarnianego oraz wiatrów rozprowadzających aerozole na duże odległości. Szczególnie aerozole siarczanów i soli morskich o barwach jasnych odbijają znaczą część promieni słonecznych w przestrzeń. Jednak ciemne aerozole, jak barwne pyły oraz sadze absorbują energię słoneczną, przy-czyniając się do nagrzewania atmosfery oraz szybszego wytapiania pokrytych ciemnymi pyłami po-wierzchni pól śnieżnych i lodowców(5).

Rozmieszczenie aerozoli jest w skali globalnej dokumentowane i kartowane z satelitów (rys. 18) serii przeznaczonych do obserwacji Ziemi (NASA EO), za pomocą spektrometrów o umiarkowanej rozdzielczości MODIS (Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer) i przedstawiane na mapach globu ziemskiego, aktualizowanych w stałych odstępach czasu i uśrednianych dla przedziałów jed-no i ośmiodniowych oraz jednomiesięcznych, o rozdzielczości powierzchniowej 0,1; 0,25; 0,5 i 1,0 stopnia siatki geograficznej Ziemi. Spośród map serii globalnej aerozole są przedstawiane na mapach

(1) NASA Langley Stratospheric Aerosol and Gas Experiment II (SAGE II).(2) https://www.nasa.gov/multimedia/imagegallery/image_feature_2393.html, https://www.bing.com/search?q=

nasa+aerosols&form=EDGEAR&qs=PF&cvid=26d4496104444ff588cbd5cabc3188c8&cc=PL&setlang=en-US&PC=LCTS.(3) science.larc.nasa.gov.(4) http://www.falw.vu/~gwerf/GFED/GFED4/ancill/GFED4_Emission _Factors.xlsx, http://www.atmos-chem-phys.

net/11/4039/2011/acp-11–4039–2011.htm, Akagi, S. K., Yokelson, R. J., Wiedinmyer, C., Alvarado, M. J., Reid, J. S., Karl, T., Crounse, J. D., and Wennberg, P. O.: 2011: Emission factors for open and domestic biomass burning for use in atmospheric models, Atmos. Chem. Phys., 11, 4039-4072, https://doi.org/10.5194/acp-11–4039–2011, 2011. l.

(5) Jak jednak wynika z autopsji, podczas wiosennych roztopów pod wpływem operacji słonecznej i ciepłych wiatrów, śniegi i śniegi zlodzone wytapiają się wolniej gdy są osłonięte od wiatru i bezpośredniego kontaktu z powietrzem atmosferycznym. Usuwane z ulic w miastach zwały zlodzonego śniegu wcześniej posypywanego na chodnikach piaskiem i solą trwają długo pod własną, wytopiskową pokrywą pyłów i błota (co jest efektem sprzężenia zwrotnego między efektem wtapiania a wytapianiem). Podobne zjawisko można obserwować na polach, gdzie wiatry rozwiewają wyłaniające się wysuszone gleby i osadzają je na otaczających płatach śniegu. Także dłużej przechowują się płaty i bryły wytapianego lodu z lodowców, gdy są pokrywane naciekami błota – mułków i pyłów; w niedawnych czasach bryły lodu wycięte z zamarzniętych akwenów osłaniano cienką warstwą trocin przed promieniami słonecznymi i ciepłym powietrzem.

• 42 •

„dedykowanych”: Aerosol Optical Thickness (gęstość optyczna aerozoli), Aerosol Particle Radius (pro-mień cząstek aerozoli) oraz dodatkowo Cloud Fraction (chmury), Cloud Optical Thickness (gęstość optyczna chmur) i Cloud Particle Radius (promień cząstek [wody] w chmurach).

Te mapy są przystosowane do animacji, można je profilować wzdłuż wybranych linii, odczytywać wartości punktowo, uzyskiwać wykresy spektralne oraz porównywać z innymi obrazami serii Global Maps, jak na przykład obserwować sprzężenia aerozoli z zawartością wody w chmurach, zawartością pary wodnej w atmosferze, oraz z wielkością opadów, czy „dymotwórczymi” i aerozologennymi w skali globalnej pożarami lasów, traw i buszu (mapy Active Fires, o rozdzielczości 1000 km2/dzień)(1)

Wszystkie wymienione powyżej mapy globalne można wzajemnie analizować w aspekcie global-nych temperatur powierzchni lądów i oceanów również przedstawianych na mapach serii NASA EO. Typowym systemem złożonych sprzężeń zwrotnych związanych z aerozolami są widoczne na global-nych mapach Atmospheric Heating i Surface Cooling – obrazy symetrycznego podgrzewania atmosfery i schładzania powierzchni Ziemi powodowane przez ciemne cząsteczki aerozoli – dymy i pyły(2)

Na rysunku 19 jest przedstawiona mapa półkuli ziemskiej w rzucie znad równika około –40°W, na której są pokazane pyły pustynne zarejestrowane z satelitów, unoszące się i roznoszone przez wia-try głównie z nad Sahary (tu 28 czerwca 2018 roku). Nad Europą są widoczne znacznie mniej wyraźne, o fluidalnych kształtach smugi tych pyłów sięgające ponad Pirenejami i poza Szkocją do Skandynawii, oraz z nad Bliskiego Wschodu, nad Morzem Czarnym, Ukrainą i Polską, aż do Danii. Antroposprzężenie

(1) Climate change feedback is important in the understanding of global warming because ... The sudden release of large amounts of natural gas from methane clathrate deposits, in a runaway global warming event, has been hypothesized as a ...; Substantial large-scale feedbacks between natural aerosols and ..., https://www.nature.com/articles/s41561–017-0020-5; Dec 4, 2017. ... These feedbacks are comparable in magnitude to other biogeochemical feedbacks, highlighting the need for natural aerosol feedbacks to be...

(2) C. Chung, V. Ramanathan, D. Kim, I. Podgorny, Global anthropogenic aerosol direct forcing derived from satellite and ground-based observations, „Journ. Geoph. Research” 110, D24207, 2005.

Rys. 18. Glob ziemski widziany znad Arktyki, NASA [https://worldwind.arc.nasa.gov/worldweather/]; wbrew doniesieniom informatycznym, obszar Polski nie wyróżnia się naturalnym „zafarbem” aerozolowym

spośród krajów sąsiednich o zmierzchu

• 43 •

zwrotne związane z tym zjawiskiem przejawia się w masowym zaopatrywaniu się w maseczki ochron-ne i deklarowanie, że czuje się duszący zapach wyziewów, spalin i innych niepoprawności w atmos-ferze, ale tylko po zakomunikowaniu w środkach masowego przekazywania informacji w tej sprawie, nawet pomimo naturalnego pochodzenia pyłów z dalekich pustyń czy pożarów(1).

Powietrze zawiera składniki gazowe o zawartości stałej i zmiennej. Zmienna zawartość niektó-rych substancji gazowych w atmosferze, np. jak metan(2), pochodzi z naturalnej działalności wulkanicz-nej, zmiennej temperatury powietrza i wód, wytapiania lodowców i wiecznej zmarzliny, siły wiatrów i wilgotności powietrza oraz z hodowli bydła, z pracy silników spalinowych i z palenisk przemysłowych.

Woda w powietrzu występuje w ilościach zmiennych w postaci pary oraz w postaci zamienionej przez koncentrację na ośrodkach cząstek aerozoli stałych w mgiełki i większe krople, drobinki lodu i płatki śniegu. Pochodzi z parowania powierzchniowego i skraplania. Występujące w powietrzu rów-nież sadze i pyły mineralne, głównie sole, ziarna kwarcu i cząsteczki związków żelaza pochodzą głównie z naturalnego spalania masy organicznej, z eolicznej deflacji terenów suchych i pustynnych oraz pory-wania przez wiatr pyłu wodnego z silnie sfalowanej powierzchni oceanów podczas sztormów.

Odróżnianie pyłów związanych z procesami eolicznymi od antropogenicznych odbywa się w uproszczeniu na podstawie ich frakcji. Pyły i sole mineralne naturalnego pochodzenia mają frakcje rzędu 10 µm, antropogeniczne 2,5 µm. Te drobniejsze cząstki zawieszone w powietrzu są bardziej szko-dliwe, bo przedostają się z wdychanym powietrzem do płuc, a stamtąd nawet do krwi. Większe cząstki o średnicy ponad 10 µm opadają względnie niedaleko od ich źródła. Podział na cząstki pochodzenia naturalnego i antropogenicznego jest umowny, wiąże się z satelitarnymi obserwacjami instrumentami

(1) https://a.tile.openstreetmap.org/4/8/4.png.(2) Methane Feedbacks to the Global Climate System ... – AGU Publications, https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/

doi/pdf/10.1002/2017RG000559’; A review of natural aerosol interactions and feedbacks within the Earth ..., https://www.atmos-chem-phys.net/10/1701/2010/acp-10-1701–2010.pdf; Feb 15, 2010 ... feedbacks. We review the impact of these natural systems on atmospheric aerosol based on observations and models, including the potential…

Rys. 19. Półkula zachodnia z zaznaczoną intensywnością aerozoli atmosferycznych; tu wyraźnie pochodzenia eolicznego z Sahary; z sensorów satelitarnych z satelitów NASA

• 44 •

MODIS. Te drobniejsze cząstki tworzą więcej widocznych na globalnych mapach skupień w miejscach związanych z ludzką aktywnością przemysłową, trasami komunikacyjnymi oraz z sezonowymi pożarami lasów, buszu i traw(1), te większe pochodzą z pustyń (pyły) i obszarów oceanicznych (sole).

Na rysunkach 20 i 21 są przedstawione wycinki dwóch dostępnych w Internecie map przedsta-wiających bieżące stany powietrza, na świecie i w Europie. Obie zawierają dane z czujników naziem-nych odczytywane automatycznie i podawane (przekazywane) w czasie niemal rzeczywistym. Niemal, bo przy bliższej analizie można się w nich doszukać danych sprzed kilku, a nawet kilkunastu godzin. Poza tym z nieokreślonych powodów, wiele z zainstalowanych czujek nie dostarcza danych w pewnych okresach czasu. Na obu obrazach widać, że na początku lata Polska znajdowała się w strefie czystego powietrza, mimo dość dużych anomalii jakości występujących w innych obszarach świata i Europy.

Mimo rozwiniętych technologii i rozwoju środków zapobiegawczych nie zredukowano dotych-czas negatywnych skutków sprzężeń dynamiki zjawisk klimatycznych z ludzkim brakiem poczucia bez-pieczeństwa. Zjawiska klimatyczne wpływają na warunki życiowe większości ludzi, na produkcję żyw-ności i budownictwo, a równocześnie przez swą incydentalność i nieprzewidywalność w szczegółowym przebiegu zdarzeń zagrażają życiu i zdrowiu ludzi i ludzkim nieruchomościom.

Pięć dynamicznych zjawisk klimatycznych jest związanych z energetycznymi sprzężeniami zwrot-nymi wzajemnie i z warunkami naturalnego środowiska człowieka:

– parowanie (wód), – opady atmosferyczne, – lodowce, – ocieplenie, – ochłodzenie.

1. Parowanie zależy od temperatury wody i powietrza, wilgotności powietrza, ciśnienia powietrza, operacji słońca i przemieszczania się powietrza (wiatru). Intensywne parowanie może spowodować wytrącanie się soli w płytkich zbiornikach wodnych, zmiany poziomu wody i przemieszczenia linii brzegowej zbiorników bezodpływowych, zwiększenie opadów, zmiany wegetacji roślinnej i zwie-rzęcej, intensyfikację eolicznej deflacji i korazji. Sprzężenie zwrotne w procesie parowania, powo-duje zmniejszenie rzeczywistej stałej parowania w stosunku do inicjalnej teoretycznej, wynikającej z parametrów początkowych. Dlatego Jezioro Czad na granicy Sahary i Sahelu o średniej głębokości około 3 m, nigdy nie zanikało całkowicie w ciągu roku, mimo zanikania dopływów na kilka mie-sięcy i utrzymującej się stałej parowania wynoszącej tam około 4 m/rok. Intensywne parowanie z powierzchni zbiornika wodnego powoduje bowiem dwie istotne zmiany parametrów układu, dla którego jest ustalana stała. Obniża temperaturę parującej wody, co przy wysokiej stałej parowania może wynosić kilka stopni Celsjusza, oraz zwiększa wilgotność słupa powietrza nad parującą wodą, co także zmniejsza lokalnie stałą parowania.

2. Opady atmosferyczne zależą od zawartości pary wodnej w atmosferze, temperatury i ciśnienia powietrza oraz prędkości zmian temperatury, a także od obecności aerozoli tworzących ośrodki skupiania się i wytrącania wody z pary wodnej oraz krystalizacji lodu i śniegu. Intensywne opady mogą spowodować intensyfikację erozji powierzchniowej, przebudowę sieci drenażu, powodzie, transport gleb i zwietrzelin, akumulacje, nawilgocenie gleb, intensyfikację wegetacji, akumulowa-nie energii potencjalnej i dostarczanie kinetycznej.

3. Lodowce powstają w warunkach naturalnych, gdy średnie temperatury roczne powietrza nie wy-starczają do wytopienia sezonowych opadów śniegu i rozmrożenia lodów na oraz przy powierzchni terenu. Akumulacja i zlodzenie rocznych nadwyżek śniegu oraz przyrastanie lodu powoduje obni-żanie temperatury otoczenia, spowalnia proces wytapiania. Biel zlodzonych i śnieżnych powierzch-ni powoduje wzrastanie albedo, zatem operacja słoneczna staje się tam mniej skuteczna. Inten-syfikacja zlodzenia i powstające lodowce powodują wzmożenie procesów wietrzenia i usuwania zwietrzelin, rzeźba terenu ulega wzbogaceniu, produkty wietrzenia zanieczyszczają powierzchnie

(1) https://earthobservatory.nasa.gov/global-maps/MODAL2_M_AER_RA.

• 45 •

Rys. 21. Ogólnodostępna niemal online, czyli w czasie rzeczywistym mapa stanu jakości atmosfery. We wcięciu u góry po prawej stronie jest powiększony wycinek Europy Środkowej obejmujący wschodnią

część Niemiec i Polskę z tego samego przedziału czasu

Rys. 20. Wskaźnik jakości powietrza według norm europejskich; wartości są sczytywane z czujników punktowych i wizualizowane na mapach datowanych; zwracają uwagę liczne punkty oznaczane jako brak danych. Niektóre z nich można, z pewnymi zastrzeżeniami, uznać za wskaźniki występujących tam wartości

niepożądanych

• 46 •

śnieżne i lodowe, albedo ulega zmniejszeniu, operacja słoneczna staje się bardziej skuteczna. Wody z wytapiającego się pod wpływem promieni słońca śniegu i lodu rozmywają i roztapiają śnieg i lód oraz odprowadzają w zawiesinie i mechanicznie wytapiane okruchy skał i pyły poza obręb lodowca i lodu. Obecnie pola lodowe, lodowce i pola śnieżne zanikają intensywnie (rys. 22). Lądowe pokrywy śnieżno-lodowe i lodowce powstają z opadów atmosferycznych, a pokrywy lodowe oceanów

Rys. 22. Wytapianie pokryw lodowych jest faktem niepodważalnym; ten proces pochłania duże ilości nadmiaru ciepła atmosfery i hydrosfery. W sprzężeniu zwrotnym parowanie globalne z wód otwartych będzie większe

i zwiększą się opady w obszarach okołobiegunowych i górskich; z danych dostępnych z NOAA i innych źródeł internetowych globalna wartość precypitacji w ciągu lat ulega zmianom (tab. 2)

[https://www.theglobaleconomy.com/; https://www.theglobaleconomy.com/rankings/precipitation/]

Tabela 2

Globalna wartość rocznej precypitacji w ciągu lat 1962–2014 (w cm i km3)

Globalna wartość rocznej precypitacji w ciągu lat 1962–2014

Rok Wartość (mm słupa wody) Opady roczne na kontynentach [km3]

Zmiany roczne opadówΔV [km3](według The Global Economy, z danych FAO)

1962 1 234 183,866

1967 1 234 183,866 0

1972 1 234 183,866 0

1982 1 234 183,866 0

1987 1 234 183,866 0

1992 1 150 171,350 –12,516

1997 1 132 168,668 –2,682

2002 1 132 168,668 0

2007 1 132 168,668 0

2012 1 125 167,625 –1,043

2014 1 155 172,095 +4,47

• 47 •

z zamarzania wód oceanicznych i opadów atmosferycznych. Zatem powstawanie pokryw śnież-nolodowych jest związane z opadami atmosferycznymi deszczu i śniegu oraz stosownie niskich temperatur otoczenia. W latach od 1962 do 2014 wartość średniej opadów rocznych (we wszyst-kich krajach świata zmieniała się jak w tabeli 2 od najwyższej w latach 1962 do 1987 do najniższej w roku 2012. Zmiany własności stanów i asocjacji przyrodniczych, związanych z energetycznymi przemianami i oddziaływaniami, są łączone pojęciowo w specyficzne systemy przyrodnicze. W systemach wy-stępują z kolei dynamiczne cykle (krążenia materii i przemian substancji), oscylacje (szybkie w po-równaniu z cyklami, zmiany położenia lub energetycznego odkształcenia pól potencjałów i materii), dyssypacje (jednokierunkowe rozpraszanie różnych form energii, substancji, potencjałów, zasobów) i koncentracje (obejmujące zasoby, siły, naprężenia i masy).

4. Ocieplenie i oziębienie – oba są skutkiem zaburzenia bilansu między dostawą ciepła (głównie słonecznego i w drobnym ułamku ziemskiego) do atmosfery oraz wód powierzchniowych i po-wierzchni Ziemi, a jego wypromieniowaniem w przestrzeń pozaziemską, sekwestracją chemiczną oraz przenikaniem i akumulowaniem w głębi Ziemi. Przyczyny i skutki zaburzania bilansu są uwikła-ne w zależności sprzężeń zwrotnych i z pozoru zaskakująco sprzecznych z logiką sekwencji zdarzeń naturalnych (rys. 23). Z powodu różnych cykli transfery ciepła i inercji związanych z tym procesów, zaburzenie przepływów ciepła i dodatni bilans cieplny przypowierzchniowych sfer Ziemi może skut-kować ogólnym ochłodzeniem, a bilans ujemny ociepleniem.

Na tle dostrzeganej zmienności zjawisk klimatycznych w dłuższym przedziale czasu, warto od-notować także sprzężenie niektórych właściwości przyrody z nieregularnością opadów deszczu w te-renach pustynnych. Na ilustracji (rys. 24) jest pokazana para zdjęć satelitarnych pustyni na Półwyspie Arabskim. Erg bez śladów roślinności pokrył się kępami zieleni w ciągu dwóch tygodni od niespo-dziewanego opadu deszczu, a zapewne w powstałych jeziorkach w niszach deflacyjnych pojawiły się organizmy zwierzęce.

Rys. 23. Zmienność średnich odstępstw od średniej wieloletniej miesięcznych temperatur w latach 1998–2016; wykresy WRI na podstawie danych satelitarnych NOAA.

Oprócz wyraźnej synchroniczności występowania dodatnich anomalii w marcu pojawiają się też anomalie ujemne i dodatnie w lutym; okres objęty wykresami jest zbyt krótki

na podjęcie próby zidentyfikowania charakteru tych zjawisk i ich powiązaniami

• 48 •

Ludzie dostosowują się do rytmu i zmienności zjawisk klimatycznych od dawna w działalności rolniczej, a współcześnie także w organizowaniu wypoczynku i rekreacji, i w rozbudowie potężnych ośrodków, infrastruktur technicznych i biur podróży.

Pożary lasów, traw i buszu, aerozole

Coroczne pożary zeschłych traw, krzewów i suszu leśnego są normalnym zjawiskiem w natural-nych warunkach. Jeśli jednak nagromadzenie suszu jest zbyt duże, to pożary obejmują także całe drze-wa, a więc płoną lasy, a przy okazji zabudowania mieszkalne i inne elementy infrastruktury ludzkiej. I wtedy także giną ludzie. Emisje pożarowe obejmują głównie tlenki węgla (tlenek i dwutlenek), sadze i popioły oraz wiele związków chemicznych w mniejszych ilościach (tab. 3, 4, 5).

Rys. 24. Obraz wycinka pustyni przed i po deszczu; zagłębienia deflacyjne między wydmami pustyni Rub’al-Khali na Półwyspie Arabskim; nawodnionej przez tropikalny cyklom Mekunu, w maju 2018 roku.

Oprócz jeziorek widoczne są płaty (barwy zielonej i oliwkowej) roślinności w zagłębieniach i poza nimi; [https://earthobservatory.nasa.gov/NaturalHazards/view.php?id=92295&src=nha]

• 49 •

Tabe

la 3

Roc

zna

emis

ja w

ęgla

(C

) z

niek

ontr

olow

anyc

h i

kont

rolo

wan

ych

poża

rów

nat

ural

nych

Wsz

ystk

ie r

odza

je p

ożar

ów

Regi

ony

Lata

Śred

nio

1997

–201

719

9719

9819

9920

0020

0120

0220

0320

0420

0520

0620

0720

0820

0920

1020

1120

1220

1320

1420

1520

16(B

eta)

20

17(B

eta)

20

18

BON

A26

8937

2012

8352

9867

4837

2939

7047

4997

111

128

3779

060

TEN

A10

1320

2110

1716

1214

1927

2014

1519

2415

1730

1929

219

CEAM

2117

725

5716

2164

1552

2831

2831

2045

1739

1522

2631

538

NHS

A36

4927

3638

2259

3224

2041

2427

3013

1820

3230

5021

2231

SHSA

334

432

396

180

180

315

252

368

450

212

543

190

104

560

150

291

139

197

266

250

268

829

0

EURA

78

618

104

96

87

97

55

711

54

35

90

8

MID

E0

21

11

11

11

12

12

22

21

12

22

02

NHA

F49

464

452

555

847

449

845

341

751

240

644

645

039

435

941

137

039

136

938

045

539

220

944

8

SHAF

621

727

619

582

774

642

679

676

710

668

634

681

680

732

703

641

694

636

639

637

655

966

9

BOAS

9427

999

109

9915

927

545

6513

258

179

6688

101

210

8112

810

314

576

312

4

TEAS

8577

5146

5875

5565

6268

6778

6756

4347

3564

7235

565

61

SEAS

8317

713

910

366

7588

169

127

9816

574

119

146

8111

511

113

811

511

180

5511

4

EQAS

1 11

011

484

3236

263

7017

583

361

3024

198

1880

8061

213

399

2521

216

6

AUST

103

9519

012

318

016

011

912

570

131

105

6911

042

164

167

7711

195

6598

511

5

Świa

t3

031

2 89

22

226

1 89

41

962

2 34

32

199

2 21

32

252

2 20

72

202

1 86

21

862

2 15

01

872

2 04

71

773

2 04

42

289

1 86

91

822

332

2 14

4

AUST

– A

ustr

alia

i N

owa

Zela

ndia

; BO

AS –

Azj

a bo

real

na; B

ON

A –

Półn

ocna

Am

eryk

a bo

real

na; C

EAM

– A

mer

yka

Środ

kow

a; C

EAS

– Az

ja C

entr

alna

; EQ

AS –

Azj

a ró

wni

kow

a; E

URO

– E

urop

a; M

IDE

– Bl

iski

Wsc

hód;

NHA

F –

Afry

ka n

adró

wni

kow

a; N

HSA

– N

adró

wni

kow

a Am

eryk

a Po

łudn

iow

a; S

EAS

– Az

ja P

ołud

niow

o-W

scho

dnia

; SHA

F –A

fryk

a su

brów

niko

wa;

SHS

A –

Subr

ówni

kow

a Am

eryk

a Po

łudn

iow

a; T

ENA

–Pół

nocn

a Am

eryk

a st

refy

um

iark

owan

ejRe

gion

y w

edłu

g N

ASA:

htt

p://

ww

w.g

loba

lfire

data

.org

/ana

lysis

.htm

l, htt

ps:/

/svs

.gsf

c.na

sa.g

ov/1

0386

, htt

ps:/

/ww

w.n

asa.

gov/

cent

ers/

lang

ley/

new

s/fa

ctsh

eets

/Aer

osol

s.ht

ml.

• 50 •

Tabe

la 4

Roc

zne

emis

je s

adzy

z p

ożar

ów n

a św

ieci

e

Szac

owan

e w

arto

ści

emis

ji sa

dzy

z w

szel

kieg

o ro

dzaj

u po

żaró

w n

a św

ieci

e w

edłu

g re

gion

ów i

łąc

znie

[ty

s. t

]

Regi

ony

Lata

Śred

nio

1997

–201

719

9719

9819

9920

0020

0120

0220

0320

0420

0520

0620

0720

0820

0920

1020

1120

1220

1320

1420

1520

16(B

eta)

20

17(B

eta)

20

18

BON

A27

9237

2212

8450

101

6849

3730

4071

4848

9610

912

836

810

61

TEN

A11

1320

2011

1717

1315

1928

2115

1920

2416

1831

2030

319

CEAM

2117

724

5616

2164

1651

2832

2732

2044

1639

1522

2632

538

NHS

A31

4423

3033

1954

2720

1736

2123

2710

1517

2826

4618

1927

SHSA

299

401

365

169

155

282

230

344

426

199

510

174

9552

813

826

512

818

425

023

524

67

268

EURA

910

724

156

109

99

1110

66

913

66

46

100

10

MID

E1

32

11

12

22

22

13

32

22

232

22

02

NHA

F40

753

643

246

339

041

036

534

342

734

037

137

032

329

833

930

532

130

231

637

732

217

237

0

SHAF

487

571

486

458

621

518

539

542

570

535

500

540

538

581

555

507

551

504

508

508

519

853

1

BOAS

108

311

113

122

110

174

302

5276

154

6820

575

100

114

228

8714

611

715

785

313

9

TEAS

9788

5954

7384

6175

7580

8110

084

6250

5444

7988

4466

672

SEAS

7716

313

195

5768

7915

611

890

153

6711

413

977

109

109

132

111

108

7551

107

EQAS

628

106

6930

2317

449

126

4919

927

2110

516

4747

4012

221

520

181

102

AUST

8577

150

9714

313

010

598

5610

983

5489

3312

813

063

8875

5278

492

Świa

t2

295

2 60

01

925

1 64

91

668

1 99

31

934

1 91

21

968

1 83

61

947

1 65

11

549

1 91

01

589

1 77

11

525

1 74

11

901

1 64

41

588

286

1 83

8

Regi

ony

wed

ług

Cred

its: N

ASA

jak

w ta

beli

3.htt

p://

ww

w.g

loba

lfire

data

.org

/ana

lysis

.htm

l, htt

ps:/

/svs

.gsf

c.na

sa.g

ov/1

0386

, htt

ps:/

/ww

w.n

asa.

gov/

cent

ers/

lang

ley/

new

s/fa

ctsh

eets

/Aer

osol

s.ht

ml.

• 51 •

Tabela 5

Produkty emisji pożarowych na świecie według rodzajów pożarów (za Akagi i in. 2011)

Warunki: SAVA: Pożary sawanny, traw i buszu.BORF: Pożary w strefie borealnej (tajga).TEMF: Pożary lasów w strefie umiarkowanej.DEFO: Wylesienia I degradacje lasów tropikalnych.PEAT: Pożary torfowisk.AGRI: Spalanie odpadów rolnych.

Emisje SAVA BORF TEMF DEFO PEAT AGRI

Materia sucha 1000 1000 1000 1000 1000 1000

C 488,3 465,0 489,4 491,8 570,1 480,4 Węgiel

CO2 1686 1489 1647 1643 1703 1585 Dwutlenek węgla

CO 63 127 88 93 210 102 Czad

CH4 1,94 5,96 3,36 5,07 20,8 5,82 Metan

NMHC 3,4 8,4 8,4 1,7 1,7 9,9 Węglowodory (bez metanu)

H2 1,7 2,03 2,03 3,36 3,36 2,59 Wodór

NOx 3,9 0,9 1,92 2,55 1,0 3,11 Tlenki azotu

N2O 0,2 0,41 0,16 0,2 0,2 0,1 Podtlenek azotu

PM2,5 7,17 15,3 12,9 9,1 9,1 6,26 Aerozole 2,5 μm

TPM 8,5 17,6 17,6 13 13 12,4 Frakcja wdychalna

TPC 3,0 10,1 10,1 5,24 6,06 3,05 Fenole

OC 2,62 9,6 9,6 4,71 6,02 2,3 Węgiel organiczny

BC 0,37 0,5 0,5 0,52 0,04 0,75 Sadza

SO2 0,48 1,1 1,1 0,4 0,4 0,4 Dwutlenek siarki

C2H6 0,66 1,79 0,63 0,71 0,71 0,91 Etan

CH3OH 1,18 2,82 1,74 2,43 8,46 3,29 Metanol

C2H5OH 0,024 0,055 0,1 0,037 0,037 0,035 Alkohol etylowy

C3H8 0,1 0,44 0,22 0,126 0,126 0,28 Propan

C2H2 0,24 0,18 0,26 0,44 0,06 0,27 Etyn (acetylen)

C2H4 0,82 1,42 1,17 1,06 2,57 1,46 Eten

C3H6 0,79 1,13 0,61 0,64 3,05 0,68 Propen

C5H8 0,039 0,15 0,099 0,13 1,38 0,38 Penten

C10H16 0,081 2,003 2,003 0,15 0,15 0,005 Terpentyna

C7H8 0,08 0,48 0,19 0,26 1,55 0,19 Toluen

C6H6 0,2 1,11 0,27 0,39 3,19 0,15 Benzen

C8H10 0,014 0,18 0,13 0,11 0,11 0,114 Ksylen

Toluene_pył 0,270 1,626 0,540 0,697 4,360 0,415 Toluen

Higher_Alkenes 0,133 0,385 0,369 0,267 0,267 0,333 Alkeny

Higher_Alkanes 0,055 0,349 0,225 0,072 0,072 0,340 Alkany

CH2O 0,73 1,86 2,09 1,73 1,4 2,08 Formaldehyd

C2H4O 0,57 0,77 0,77 1,55 3,27 1,24 Aldehyd octowy

C3H6O 0,16 0,75 0,54 0,63 1,25 0,45 Aceton

NH3 0,52 2,72 0,84 1,33 1,33 2,17 Amoniak

C2H6S 0,0013 0,00465 0,008 0,00135 0,00135 0,0013 Merkaptan propylowy

HCN 0,41 1,52 0,72 0,42 8,11 0,29 Cyjanowodór

HCOOH 0,21 0,57 0,28 0,79 0,38 1,0 Kwas mrówkowy

CH3COOH 3,55 4,41 2,13 3,05 8,97 5,59 Kwas octowy

MEK 0,181 0,22 0,13 0,5 0,5 0,9 Metyloetyloketon

CH3COCHO 0,73 0,73 0,73 0,73 0,73 0,73 Metyloglikosal

HOCH2CHO 0,25 0,86 0,86 0,74 0,74 0,71 Kwas nadoctowy

• 52 •

Z codziennego doświadczenia lub obserwacji wiadomo, że za pomocą pojedynczej słomki nie można przenieść płomienia z ogniska do zapalanego papierosa czy też nie można podpalić wiązki chru-stu od zapalonej zapałką słomki. Ciepło spalania generowane przez pojedyncze źdźbło jest za małe do podtrzymania procesu palenia. Ale już wiązka słomy wystarczy do wygenerowania sprzężenia zwrot-nego dodatniego i rozpętania pożaru. Podobnie, nawet wiązka słomy nie wystarczy do bezpośredniego podpalenia drzew w lesie. W tym celu konieczne jest wyprodukowanie znacznie większej ilości ciepła. Dlatego lasy „parkowe” na ogół nie płoną, niezależnie od rodzaju zaprószenia ognia. Chyba że pożar obejmie i rozpali pień drzewa, czy jego koronę pod wpływem wyładowania atmosferycznego z pioru-nem. Albo zapali się kołtun zeszłorocznego suszu, trawy i krzewów powodujących rozprzestrzenianie się płomieni od małego ogniska na cały las(1). Ale w lasach „parkowych” nie ma kołtunów.

W Nigerii w latach osiemdziesiątych XX stulecia za podpalanie buszu groziła kara śmierci. Jednak w parkach narodowych, a konkretnie w Yankari Game Reserve w Północnej Nigerii pracownicy parku corocznie wypalali busz oraz runo leśne i podszyt dla ratowania zwierząt i drzewostanu. Zaniechanie tego procederu groziło bowiem całkowitym wyniszczeniem flory i fauny parku, w przypadku niekon-trolowanego pożaru kilkuletniego naturalnego nagromadzenia skołtunionych pozostałości martwych traw, listowia i krzewów(2). Poza tym, okazało się, że pożary buszu są koniecznym elementem natural-nego cyklu wegetacyjnego wielu gatunków roślin(3).

Prowadzenie kontrolowanych pożarów nie zwalnia od odpowiedzialności za powodowane szkody i straty. Wybór pory roku, pogody, kierunku wiatrów oraz podjęcie prac zabezpieczających zmniejszają zagrożenia. Podstawowym jednak zabiegiem zmniejszania zagrożeń pożarowych w lasach kultywowanych może być gospodarka sanitarna – usuwanie z lasów martwych drzew (rys. 25), suszu i odpadów, utrzymywanie przecinek przeciwpożarowych w stanie pozbawionym roślinności oraz kosze-nie lub spasanie roślin jednorocznych między drzewami. Według poniższej kompilacji z różnych źródeł w 2013 roku zanotowano na świecie 1242 ofiary 303 pożarów, a straty finansowe wyniosły około 500 mln $.

Afryka  25 pożarów 272 ofiary 21 672 poszkodowanych 440 mln $ straty (2013)

Ameryka 118 pożarów 234 ofiary 1 229 175 poszkodowanych 25,0 mld $

Azja  50 pożarów 50 ofiar 3 188 257 poszkodowanych 11,8 mld $

Europa  89 pożarów 462 ofiary 1 295 562 poszkodowanych 12,6 mld $

Oceania  21 pożarów 224 ofiary    74 320 poszkodowanych  2,1 mld $

Utrzymywanie wysokiego bezpieczeństwa pożarowego w lasach można osiągnąć w sprzężeniu z innymi działaniami, związanymi z rekultywacją wyrobisk powęglowych oraz produkcją paliw odna-wialnych(4). Według S.H. Doerr i C. Santin globalne straty wywołane przez pożary, obejmujące oko-ło 4% powierzchni lądów z wegetacją roślinną, są niewielkie(5) w porównaniu z powodziowymi, czy

(1) Por. Tabela II-I,J [W:] S. Ostaficzuk, Geoecology of the Nigerian part of the Lake Chad Basin, Univ.Silesia 1996, s. 1–98 + XXIII tab, s. 100.

(2) Op. cit. 1996.(3)  W. Hoffman, B. Orthen, K.P. Vargas Do Nascimento, Comparative fire ecology of tropical savanna and forest trees,

„Functional Ecology” 17, British Ecological Society, Blackwell Sc. Ltd. 2003, s. 720–726. http://www4.ncsu.edu/~wahoffma/publications/pdf/Hoffmann2003, https://www.sciencedaily.com/terms/controlled_burn.htm, FunctionalEcology_ComparativeFireEcologyOfTropicalSavannaAndForestTrees.pdf, https://earthobservatory.nasa.gov/NaturalHazards/view.php?id=92165&src=nha.

(4) http://www.wri.org/resources/maps/global-forest-watch-fires, S.H. Doerr, C. Santín, Global trends in wildfire and its impacts:perceptions versus realities in a changing world, „Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci.” 2016 Jun 5; 371(1696): 20150345, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4874420/.

(5) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27216515.

• 53 •

powodowanymi przez trzęsienia ziemi. Według przedstawionej przez nich tabeli (opartej na danych D. Guha-Sapir, R. Below, P. Hoyois(1)) w latach 1901 do 2015 zdarzyło się: 387 pożarów lasów, które spowodowały 3753 zgony, 6812 osób zostało rannych, a poszkodowanych było 6 milionów; straty wyniosły około 55 mld dolarów. W tym samym czasie zdarzyło się: 1291 trzęsień ziemi powodują-cych 2,57 mln ofiar śmiertelnych, 2,61 mln rannych i 190 mln poszkodowanych oraz ogólne straty finansowe w wysokości 775 mld dolarów. W tymże okresie zdarzyło się też 4481 powodzi powo-dujących 6,95 mln ofiar śmiertelnych, 1,33 mln rannych, 3,6 mld poszkodowanych, a ogólne straty finansowe wyniosły 681 mld dolarów. Zatem pożary lasów, buszu i traw są znacznie mniej groźne w skutkach natychmiastowych niż trzęsienia ziemi czy katastrofy meteorologiczne. Jednak generu-ją emisje szkodliwych (dla ludzkich spraw) gazów i pyłów do atmosfery (tab. 4), powodując lokalne przemiany środowiska. Emisje te są odczuwane przez ludzi, jako dotkliwe zniszczenia przyrodnicze(2).

W tabeli 5 Akagi i inni (2011) podali wartości emisji 40 różnych substancji w gramach na kilogram suchej masy pożarów w różnych warunkach. Wiodące są sadza (około 50% masy), dwutlenek węgla (ok. 150% masy) i tlenek węgla. Pozostałe mieszczą się w wartościach od ułamka do kilku procent.

Najprostsze stwierdzenie, że pożar ogranicza na dłuższy czas możliwość powstania następnego, w złożonym systemie sprzężeń, nie jest prawdziwe. Nielotne produkty spalania powodują użyźnianie gleby, a dwutlenek węgla powoduje bogatszą i szybszą wegetację, i okazję do następnego pożaru.

(1) D. Guha-Sapir, R. Below, P. Hoyois, EM-DAT: International Disaster Database, Brussels, Belgium, University Cathol. Louvain 2015, http://www.emdat.be.

(2) https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4874420/

Rys. 25. Obraz fragmentu puszczy z 2014 roku. Zielone to drzewa zdrowe, a zbrązowiałe to już martwe. Żywiczne, w pełni pokryte drobnymi gałązkami, dobrze podsuszone, są znakomitym surowcem wspomagającym naturalne pożary lasów.

Jasnoszare to obłoczki i opary. Obraz Digital Globe uzyskany z Internetu za pośrednictwem Google. Wobec widocznych proporcji zielonych do brązowych osobników, nawet pożar podszytu będzie zagrażał całości.

Sprzężenie zwrotne polega tu na zaniechaniu usuwania pojedynczych drzew chorych i martwych, które doprowadzi do zagrożenia i zniszczenia większej całości lasu. Pozostawienie jednego chorego –

zainfekowanego pasożytami drzewa w zwartym gąszczu leśnym spowoduje po kilku latach zainfekowanie najbliższych drzew, które w drodze sprzężeń zwrotnych dodatnich spowoduje ekspansję zarazy [obraz wg Google]

• 54 •

Człowiek może ograniczać skuteczność sprzężeń zwrotnych w układzie, odkładanie się substan-cji palnej (suszu) oraz niebezpieczeństwo pożarów przez usuwanie suszu, koszenie traw, wycinanie krzewów, tworzenie przecinek w zwartej roślinności oraz monitorowanie lasów zdalne i za pomo-cą miniaturowych kamer, wspomagane przez systemy zaopatrzenia w wodę i drogi dojazdowe ekip gaśniczych.

Oceny udziału człowieka w naturalnych sprzężeniach zwrotnych

Udział człowieka w sprzężeniach zwrotnych ze zjawiskami naturalnymi jest ambiwalentny. Postęp techniczny, rozwój wiedzy, inżynierii i produkcji, dojrzewanie cywilizacji zhumanizowanej powodują, że przyroda została poznana, a zjawiska z nią związane zostały zrozumiane i opanowane w stopniu wystarczającym do długotrwałego rozwoju całej ludzkości. Równocześnie skuteczność rozwoju łączy się z narastającym zjawiskiem tworzenia ad hoc fałszywych poglądów na istotę zjawisk w otaczającej rzeczywistości. Wywodzone z powierzchownych, bo nieprofesjonalnych obserwacji, i kojarzone z „wie-dzą” docierającą z różnych źródeł są inicjowane swoiste sprzężenia zwrotne formułowanych i rozprze-strzenianych poglądów niespójnych z rzeczywistością, ale wpływających na zachowanie się jedno-stek i tłumów. Wpływających również na podejmowanie niekompetentnych decyzji, ocen oraz działań szkodliwych. Szkodliwość jest bezpośrednia, gdy powoduje straty lub krzywdy przez wyłamywanie losów ludzkich z naturalnych sprzężeń zwrotnych oraz zakłócanie zrównoważenia stanów i trendów w naturalnym biegu czasu. Tu trzeba wyraźnie rozgraniczyć pojęcia: wiedza i Wiedza. Ta pierwsza – wiedza, jest zbiorem informacji zebranych, niekoniecznie skojarzonych, ta druga – Wiedza, obejmuje także prawa, zasady, implikacje, historię zdarzeń, prób i okoliczności towarzyszących „prawdzie”, którą Wiedza reprezentuje. Zmieniają się narzędzia i wzbogacają zbiory informacji, ale pewne pryncypia pozostają aktualne.

Te różnice między wiedzą i Wiedzą są istotne w kartografii geologicznej. Nadal bowiem w „do-brej” mapie geologicznej jakość, rzetelność i wiarygodność przedstawiania treści oraz jej szczegóło-wość nie są zależne wprost od liczby punktów dokumentacyjnych(1). Bowiem każda, nawet „nowo-czesna” mapa geologiczna jest odwzorowaniem rzeczywistości geologicznej terenu, to jest obrazem budowy geologicznej interpolowanej między punktami dokumentacyjnymi, uzupełnionym o informa-cje wynikające z mniej wymiernych przesłanek. Takich jak zgodność granic geologicznych z „wyglądem” powierzchni terenu, jak „szorstkość”, mikrorelief i relief oraz z dotychczasową wiedzą geologiczną ogólną i szczegółową o przedstawianym terenie. Co można przełożyć na „odzwierciedlenie poglądów geologicznych autora mapy”. Każda bowiem mapa geologiczna jest i ma pozostać dziełem autorskim. Jest to właściwość mapy słuszna i konieczna, lecz w miarę uszczegółowiania badań geologicznych, wydaje się coraz bardziej deklaratywna.

(1) W dobie satelitów dokumentacyjnych z serii Landsat i wielu następnych, zdjęcia powierzchni Ziemi w różnych zakresach fal i wykonane różnymi technikami są tak dokładne, że nie trzeba ich systematycznie weryfikować. Jednak wcześniej, mapy były kompilowane z danych pochodzących z różnych źródeł, a także z powodów ekonomicznych i technicznych, miejscami były tylko ekstrapolowane. Dlatego dawne mapy geologiczne różnią się istotnie od rzeczywistości geologicznej (por. Atlas S. Staszica: S. Staszic, Mapa geologiczna Polski i krajów sąsiednich; Warszawa 1815. Mapa jest częścią atlasu do dzieła O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski https://tezeusz.pl/staszic-stanislaw-o-ziemiorodztwie-karpatow-atlas-402748). Mapy geograficzne, będące podstawą ogólnych map geologicznych, były obciążane mitami, zmyśleniami i niezweryfikowanymi pomyłkami kartografów (E. Brooke-Hitching, The Phantom Atlas; Simon & Shuster UK Ltd 2016; polskie wydanie Atlas lądów niebyłych. Największe mity, zmyślenia i pomyłki kartografów, Dom Wyd. REBIS, 2017), co w sprzężeniu zwrotnym było jedną z przyczyn rozwoju kartografii geologicznej.

• 55 •

W miarę zwiększania dokładności i liczby uwzględnianych parametrów kartograficzne produkty zasobów informacji geologicznej stają się bardziej zbiorami danych, a nie wiedzy. I jest to właśnie jeden z przejawów sprzężenia zwrotnego, któremu należy się, też w sprzężeniu zwrotnym, przeciwstawiać świadomie. Bowiem zaniedbując własny wkład intelektualny, poddaje się mapę geologiczną trendowi automatyzacji wiedzy sprowadzanej tylko do zestawiania danych, a braki danych zastępuje się interpo-lacją geometryczną, bez uwzględniania osobliwego kontekstu każdego z punktów tworzących całość. Co z kolei staje się próbą sprzęgania badań przyrodniczych z domeną sztucznej inteligencji (AI), która nieuchronnie się urzeczywistnia. Ale to urzeczywistnianie, też w drodze sprzężeń zwrotnych, będzie odnoszone do środowiska pozbawionego tradycji kartograficznego badania geologicznych związków przestrzennych, czasowych i ogólnośrodowiskowych (vide J. Samsonowicz, G. Choubert, J. Czarnocki, B. Świderski i H. Świdziński), która właśnie zanika, choć nadal trwa. Bowiem tak, jak nie można dokład-nie modelować rzeczywistości, bo żaden model nie obejmie wszystkich jej parametrów, lecz tylko wy-brane, bo uznane arbitralnie jako istotne, tak i w kartowaniu geologicznym nie można tworzyć mapy autorskiej opartej wyłącznie na danych z punktów dokumentacyjnych, bo takie punkty nie obejmują specyfiki regionalnej terenu wymykającej się prostej parametryzacji w danej skali(1).

Pojęcie szkodliwości, czy pożyteczności ludzkiej w biegu dziejów Ziemi można także odnieść do generalnego cyklu erozji i akumulacji powiązanych z wypiętrzaniem i procesami wgłębnymi w Ziemi. Według istniejących teorii, procesy górotwórcze są efektem procesów termicznych w obrębie materii w polu grawitacyjnym Ziemi i pod wpływem dostarczanej z zewnątrz energii słonecznej. Ich wpły-wy wzajemne są zmienne w czasie i zróżnicowane w przestrzeni, czego skutkiem są orogeny alpi-dów, waryscydów, kaledonidów i tak dalej wstecz, aż do początków geologicznych, ale nie kosmo-genicznych, dziejów Ziemi. Równolegle w czasie, procesom górotwórczym, zaburzającym porządek naturalny w obrębie globu ziemskiego, towarzyszą procesy denudacyjne przywracające ten porządek.

(1) K. Asch, J.L. Laxton, M. Bavec, S. Bergman, F. Perez Cerdac, P.Y. Declerq, D. Janjou, S. Kacer, M. Klicker, M. Nironen, M. Pantaloni, C. Schubert, Explanatory notes for the Vocabulary to describe Spatial Geological Data in Europe at a 1:1m Scale – for the eContentPlus project OneGeology-Europe. Internal Report, 2013, s. 1–30, https://www.researchgate.net/publication/311885407_DIGITAL_GEOLOGICAL_MAP_OF_GREECE_IN_SCALE_11000_000_HARMONIZED_TO_ONE_GEOLOGY_EUROPE.

Rys. 26. Andy są wypiętrzane, a denudacja to kompensuje; wąwozy i urbanizowane jęzory osuwiskowe; okolice Quito; foto S.O. 1993

Cykl denudacyjny wydaje się wolniejszy, choć jego lokalne przejawy wykazują bardziej skontrastowane gradienty, niż procesy górotwórcze. Wcześniej jednak, na powierzchni płaszcza okrywającego ziemskie jądro została wykształcona skorupa ziemska, różnicująca się na oceaniczną i kontynentalną, co już było skutkiem sprzężeń zwrotnych na etapie grawitacyjnego i termicznego różnicowania materii budującej glob ziemski. Efektem sprzeczności górotwórstwa z denudacją, wynikających z różnych czasów przebie-gu i zanikania cykli górotwórczych i denudacyjnych, są zróżnicowania morfologii poszczególnych obsza-rów (rys. 26). Kiedy w waryscyjskich górach Uralu odsłaniają się już tylko korzenie łańcuchów górskich, to w Alpidach procesy zarówno wypiętrzania masywów, jak i ich denudowanie są bardzo intensywne i widoczne – właśnie w postaci Andów, Himalajów czy Karpat. A z kolei góry na Niżu Polskim (Kaledo-nidy, Hercynidy i Alpidy) są pogrzebane głęboko pod młodszymi osadami morskimi i lądowymi, i daw-no nie były eksponowane. Na tym właśnie tle ludzkie sprawy wydają się mało istotne geologicznie. Są jednak absolutnie istotne dla ludzi. I dlatego systemy sprzężeń zwrotnych z udziałem ludzi i doty-czące ludzi nie nadają się do interpretacji geologicznej, lecz ściśle antropogenicznej, czyli tych z do-men 4 i 5.

• 57 •

Antropośrodowisko

Rola czynnika ludzkiego w bezpośrednim kształtowaniu własnego antropośrodowiska i spełnia-niu potrzeb życiowych jest silnie zróżnicowana, co można wykazać przez porównanie wartości PKB(1) z poziomem życia w danym kraju, określanym przez wyspecjalizowane agencje międzynarodowe (tab. 6).

W poniższej tabeli 6, wśród 10 wybranych państw w Europie, Niemcy są efektywnie zarządzane, bo mieszkańcy są najbardziej zadowolonymi ze swego losu porównując z przedstawionymi państwami. W zamieszczonych w tabeli 6 krajach Azji najmniej zadowoleni są Hindusi, choć wyprzedzają Indonezję we wszystkich trzech rankingach (US News and World Report, Numbeo i WHR). Jest tu więc wyraźny rozziew między parametrami a subiektywnym odbiorem rzeczywistości, wynikający niewątpliwie ze społecznych uwarunkowań.

(1) Cytowane w tym opracowaniu wartości PKB przypadające na osobę różnią się drastycznie w poszczególnych tabelach, co wynika z faktu, że są one cytowane z różnych źródeł, lub określane przez autora dzielącego PKB państwa przez liczbę ludności.

Na końcu świata po kilkudziesięciu latach zamiast sanek, psów i namiotuhttps://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/76000/76659/southpole_aer_2011_lrg.jpg

• 58 •

Wszyscy żyjemy teraz w antropocenie, niezdefiniowanej jeszcze formalnie, ale już zaznaczającej się w osadach, w atmosferze i geomorfologii epoce człowieka(1).

Nazwa „Antropocenˮ obowiązuje. Ludzie przejęli Ziemię pod swoją opiekę. Teraz trzeba o Zie-mię dbać, bo stała się elementem wspólnego dobra. Jest przedmiotem, a zarazem domem, meblem i spiżarnią, których jakość i trwałość zależą od sposobu obchodzenia się z nią oraz jej wykorzystywania i roztropnej konserwacji. Żyjąc, ludzie tworzą niezbędne infrastruktury, ułatwiające korzystanie z Zie-mi, oraz w miarę bezkolizyjne współżycie w grupach. Biegiem wydarzeń i rozwojem antropośrodowiska powodują inwencja ludzka i ekonomia oraz społeczne aspekty zmian postaw ludzkich w przebiegu cza-su. Inwencja jest odzwierciedlona w postępach technologii i rozwoju techniki. Te z kolei wpływają na ogólny poziom życia, a wtórnie na rozrodczość i przyrost naturalny. Co jest zauważalne w rankingach krajów pod względem liczby patentów, wdrażania wynalazków oraz w wydajnościach i proporcjach udziałów w PKB rolnictwa, przemysłu i usług oraz przyrostu naturalnego, które są z kolei domeną ekonomii, a ściślej ekonomii sukcesu. Można wyróżnić nieformalnie dwie ekonomie sukcesu: dale-kosiężną i krótkoterminową. Dalekosiężna to badania naukowe, rozwój wyrafinowanych technologii

(1) Antropocene, https://www.smithsonianmag. com/science-nature/what-is-the-anthropocene-and-are-we-in-it -164801414/; https://quaternary.stratigraphy.org/ workinggroups/anthropocene/, http://science.sciencemag.org/content/sci/340/6130/261.full.pdf;https://www.nature.com/news/anthropocene-the-human-age-1.17085.

Tabela 6

Związek poziomu życia z przesłankami ekonomicznymi w wybranych krajach

Jednostka//przedmiot

Powierzchnia [mln km2]

Populacja [mln]

(2017)

PKB [mld $]

Podatki i inne

[%]

PKB/osoba [$]

https://www.usnews.com/news/best-countries/

quality-of-life-full-list (2017)

https://www.numbeo.com/quality-of-life/ ran kings_by_

country.jsp (2018)

http://worldhappiness.report/ed/2018/

https://s3.amazonaws.com/happiness-

report/2018/WHR_web.pdf

Glob 510,72Standard państwa/

/Jakość życiaJakość życia/

/Bezpieczeństwo Ranking

zadowolenia

Lądy/świat 148,940 7 505,1 127 000 26,8 51 536

EU 4,479 516,2 19 970 45,2 86 119

Polska 0,312 38,5 1 112 17,8 70 794 3,2/3,9 147,53/64,52 6,123

Rosja 17,098 142,3 4 000 17,3 51 701 4,4/1,8 107,34/56,37 5,810

USA 9, 834 326,6 19 360 17,2 122 547 8,0/5,4 182,67/52,99 6,886

Chiny 9, 597 1379,3 23 120 22,4 35 288 6,8/4,2 99,07/51,33 5,246

Indie 3,287 1281,9 9 447 10,2 27 208 4,5/2,1 121,61/56,85 4,190

Indonezja 1,905 260,6 3 243 12,9 25 103 2,2/1,9 107,81/54,37 5,093

Japonia 0,378 126,5 5 405 34,3 77 879 9,5/6,7 184,25/87,31 5,915

Niemcy 0,357 80,6 4 015 43,8 81 595 9,6/8,4 189,13/63,84 6,965

Czechy 0,079 10,7 372,6 39,9 69 406 2,7/2,9 162,03/72,11 6,711

Francja 0,644 67,1 2 826 51,8 91 757 9,2/5,7 164,33/54,04 6,489

• 59 •

poznawczych, eksploracje przestrzeni pozaziemskiej(1) oraz subatomowej. W skutkach ubocznych nale-ży wymienić poprawiający się stan gospodarki i jej jakość przez udostępnianie wynalazków roboczych dla nauki, ale przydatnych w życiu codziennym, jak miniaturyzacja, powłoki ochronne, łączność dale-kosiężna bezprzewodowa, nawigacja satelitarna oraz komputeryzacja i zbiory danych.

Natomiast ekonomia krótkoterminowa to: księgowość, drobna przedsiębiorczość i wszelkie usłu-gi, przynoszące największe korzyści gospodarkom nowoczesnych krajów. Inwencja, postęp technologii i techniki, poziom życia, rozrodczość i przyrost naturalny zależą od tej ekonomii krótkoterminowej. Wpływa korzystnie na rankingi „postępowości” krajów – patenty, wynalazki i proporcje wzajemne wy-dajności rolnictwa, przemysłu i usług. Ale jednak, w praktyce, ekonomia krótkoterminowa powoduje spowalnianie koniunktury, bo nie dopinguje działań wyprzedzających, nie sprzyja rozwojowi badań podstawowych i tym samym nauki.

Najbardziej istotnym w ekonomii antropocenu jest zespół sprzężeń zwrotnych związanych z nie-właściwym postępowaniem człowieka w jego środowisku. Ludzie w swej aktywności życiowej pobiera-ją, przetwarzają, konstruują, spożywają, niszczą, odrzucają dobra naturalne i przetworzone, w zakresie czynności niezbędnych im do egzystencji w subiektywnym, lokalnym rozumieniu. Laura Parker i Randy Olson, oraz kilku innych autorów zajęli się w Nat. Geogr. Magazine (NGM, 06–2018) próbą zobrazo-wania i podsumowania relacji człowiek–plastik–środowisko, jako drobnego wycinka ludzkiej życiowej aktywności, nad którą jeszcze można by zapanować, mając dobre systemy komunikacji społecznej(2).

Timothy Gorton Ash (TGA 2016) w swojej książce na temat zinternetyzowanego społeczeństwa ludzkiego, porusza, na kilkuset stronach, problem sprzężeń zwrotnych postgutenbergowskiej ery – ery upowszechnienia komunikacji zdalnej. Istotne tu jest spostrzeżenie, że ten sam wynalazek Internetu wywołuje tak różne skutki sprzężeń zwrotnych o zasięgu globalnym, w zależności od określonych po-litycznie punktów widzenia. Bez wnikania w pogłębioną analizę poglądów TGA można uogólnić jego spostrzeżenia, że w miarę doskonalenia elektronicznych metod komunikacji, gromadzenia i synchro-nizacji rozprzestrzeniania danych, pojawia się coraz więcej negatywnych ubocznych i bezpośrednich skutków upowszechnienia Internetu, tabletów, smartfonów i uzyskiwanych za ich pomocą informacji(3).

Drugim spostrzeżeniem TGA jest wtórność gutenbergowskiego wynalazku – byli przed nim inni. Ale Gutenberg wpasował się w sprzężenia zwrotne potrzeb rozpowszechniania, bogatej już wówczas, ręcznie przepisywanej literatury sakralnej i świeckiej, oraz szerzącej się umiejętności pisania i czyta-nia. Niestety, obecnie jest coraz mniej refleksyjnego czy krytycznego odbioru, a więcej przekłamań i deformowania opinii publicznej(4), z korzyścią dla złoczyńców oraz cynicznych biznesmanów. U pod-staw zaostrzania się negatywnych skutków rozprzestrzeniania informacji, nie tylko internetowej, ale i telewizyjnej i radiowej oraz plakatowej, leży mocno tkwiące w ludziach atawistyczne poczucie ko-nieczności dbania o własne dobro, co w warunkach demokratyzacji świata jest związane z poczuciem

(1) Przykład dodatniego sprzężenia zwrotnego w poznawaniu świata: osiągnięcia powodują konieczność dalszych badań – „New research emerging from the final orbits of NASA’s Cassini spacecraft represents a huge leap forward in our understanding of the Saturn system – especially the mysterious, never-before-explored region between the planet and its rings. Some preconceived ideas are turning out to be wrong while new questions are being raised”. (Nowe zagadnienia badawcze wyłaniają się z (danych) z ostatnich orbit NASA satelity Cassini, stanowiących znaczny krok w (poznaniu i) rozu-mieniu (planety) Saturn – szczególnie jej tajemniczych, nigdy wcześniej nie badanych obszarów między powierzchnią planety, a pierścieniami jej satelitów naturalnych. Niektóre dotychczasowe poglądy okazują się błędne, a równocześnie pojawiają się nowe zadania badawcze). Groundbreaking Science Emerges from Ultra-Close Orbits of Saturn, https://www.nasa.gov/cassini, https://saturn.jpl.nasa.gov, [This message was sent to so@igf.edu.pl from jplnewsroom@jpl.nasa.gov], https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php? feature=7251&utm_source=iContact &utm_medium=email&utm_campaign=nasajpl&utm_content=-cassini20181004 [dostęp: 5.10.2018].

(2) https://www.nationalgeographic.com/ 06.2018, 233(6); https://www.itf-oecd.org/all-transport, https://www.itf- oecd.org/documents/all-transport/ 9?f[0]=field_theme_tax%3A6&f[1]=field_ category_ tax%3A9.

(3) T.G. Ash, Free Speech – Ten Principles for a Connected World 2016 (polskie wydanie: Wolne Słowo – Dziesięć zasad dla połączonego świata, Znak, Kraków 2018, s. 1–672.

(4) Tamże, s. 106–122.

• 60 •

zawiści i chęci posiadania. „Mieć lepsze, lub więcej, niż ten równy mi sytuacyjnie”(1). Gdyby nie zawiść komparatywna (porównawcza), to dotychczasowe wysiłki i wydatki militarno-obronne mogłyby być wykorzystane do bezpośredniej poprawy warunków ludzkiego życia na całej Ziemi, a zarazem znacznej poprawy stanu zachowania naturalnego środowiska człowieka. Jednak bez mentalnej i infrastruktu-ralno-militarnej intarsji w społeczeństwach, nie byłoby możliwości wykorzystania tych „marnotrawio-nych” na cele militarne środków i wysiłków. Powodem byłby brak poczucia konieczności podejmowa-nia wysiłków w celu poprawiania świata i rzeczywistości.

Kanony współczesnej poprawności liczą niewiele lat, a kształtowanie mentalności przeważającej liczby współczesnych (2018 rok) mieszkańców globu ziemskiego odbywało się w aurze głębokiej niepo-prawności etycznej, moralnej, poglądowej i wszelakiej innej. Czyli w całym zakresie stosunków społecz-nych, politycznych, ekonomii i całego obszaru stosunków ludzi z otaczającym środowiskiem. Jednak zmiany mentalne następowały i nadal następują bardzo szybko, lecz są kontrolowane przez wiele sprzę-żeń zwrotnych wynikających z tradycji, dominującej kultury i regionalnych uwarunkowań historycz-nych. Stają się więc coraz bardziej zróżnicowane pod względem zaawansowania rozwoju, spostrzegaw-czości i wrażliwości na różne przejawy niepoprawności wobec przyjętych kanonów. Zarówno w sferze wychowywania potomstwa, jak i stosunku do otaczającej przyrody, oraz w stosunkach międzyludzkich, zapewniania bezpieczeństwa nienaruszalności osobistej – fizycznej, moralnej i psychicznej, współcze-sne cywilizacje stały się silnie wyczulone na przejawy odstępowania od zawężanych norm prawnych i zwyczajowych z minimalnymi marginesami swobody. Co w sprzężeniu zwrotnym powoduje znaczne utrudnienia funkcjonowania zwykłych ludzi, którym nie wolno postępować, jak jeszcze niedawno było można, czyli np. dać klapsa nieznośnemu potomkowi, czy hałasować w lesie (wobec niedawnego „nie hałasuj, nie jesteś w lesie”). Są jednak i w tym, sprzężenia zwrotne między wymaganiami purytańskiej cywilizacji, a jej doraźnymi potrzebami rozwojowymi. Czego przejawem jest na przykład poszukiwanie i eksploatowanie w dorzeczu Kongo minerałów litu i kobaltu (podobnie, jak w Brazylii przed kilkudzie-sięciu laty kwarcu) bez liczenia się z bezpieczeństwem geośrodowiska i pracy.

W 2017 uzyskano: – około 48 000 ton litu:

- zasoby oszacowane: 16 mln, - stosunek zasoby/uzysk >333 000,

– około 48 000 ton litu: - zasoby oszacowane:16 mln, - stosunek zasoby/uzysk >333 000,

– 140 000 ton kobaltu: - zasoby: 7,1 mln ton, - zasoby/uzysk 50,7,

– 130 500 ton metali ziem rzadkich, – 1 033 800 ton czystego grafitu (niezbędnego materiału do produkcji grafenu).

Norman Davies(2) odbywając krótką podróż dookoła świata i konfrontując obserwacje bieżące z erudycją i wiedzą historyka, przedstawia obraz całości globu ludzkiego, tak bardzo zmieniony w stosun-ku do obiegowych wyobrażeń czytelnika, i zmieniający się tak prędko, że aż wydaje się niewiarygodny. A jednak jest dokładnie udokumentowany przez erudytę, więc z dużym prawdopodobieństwem jest prawdziwy. A to oznacza, że prognozowanie dalszego biegu dziejów ludzkości wypada „odglobalizować”.

(1) W kontekście chęci lub potrzeby „posiadania”, pojęcie „kamieni ozdobnych”, dobitniej biżuterii, służyć może, nawet nieintencjonalnie, wzbudzaniu pożądania przez innych. Sprzężenie zwrotne, które powoduje, że obiekt radości i piękna staje się przyczyną mizeroty i nieszczęść. Podobnie, jak zaborcze akcje zbrojne zamiast dostępu do zasobów energetycznych i innych mineralnych lub po prostu do wolnych obszarów przynoszą udrękę wojenną obu stronom (posiadaczom i zaborcom), a w przyszłości tendencjom odwetowym (por. treść Muzeum II Wojny Światowej oraz wstęp prof. Jack Lohmana do katalogu w wersji angielskiej (Praca zbiorowa, Wyd. Muzeum II Wojny Światowej 2016).

(2) N. Davies, Na krańce świata. Podróż historyka przez historię, przekład E. Tabakowska; Wyd. Znak Horyzont, Kraków 2017.

• 61 •

Globalizacja na tym etapie przemian i rozwoju ludzkości jest tylko pozorna. Mimo globalne-go rozpowszechnienia już tak wielu osiągnięć cywilizacyjno-technicznych, globalizacja jest utrudniana przez wiele okoliczności. Bowiem mentalność etniczna nie została ani upowszechniona, ani zglobali-zowana.

I dlatego nawet w drodze do wspólnych celów – wszechpokoju, ogólnego dobrobytu i zrówno-ważonego rozwoju globalnego – dynamika przemian społecznych jest tak zróżnicowana geograficznie, że drogi, po których ludzkość dąży, bywają splątane sprzecznościami, prowadzącymi w przeciwnych kierunkach.

Przejawem niemożności dążenia do wspólnego celu są sprzeczności, choćby w rozumieniu do-bra i zła, a szczególnie naturalne różnicowanie osobniczych kompetencji współżycia w globalnej masie ludzkiej. Zróżnicowania tych kompetencji wynikają z uwarunkowań genetycznych i stadialno-ewolu-cyjnych różnych ludzi i nieustannego hybrydyzowania się ich atawistycznych wrażliwości na otoczenie, przy równoczesnym osłabianiu wpływu tradycji, zwyczajów i zasad przynależnych do porządku rodzin-nego, grupowego i etnicznego.

Z biegiem czasu, każda grupa społeczna ulega swoistemu kształtowaniu tożsamości, odrębności i efektywności. Część efektów to nowe modele ludzkie, z pozoru podobne do standardów współ-czesnej „inteligencji”, ale mentalnie zdeformowane wielowymiarowo przez przerastające ich realia nowoczesności, technologii i wiedzy tworzących współczesną cywilizację. Nieużyteczne społecznie, mentalnie niezdolne do samoutrzymania, potrafią pasożytować i trwać nieludzko długo kosztem nor-malnej części społeczeństwa, co zostało dostrzeżone wnikliwie przez Dorotę Masłowską(1).

Problemy inżynierskie

Infrastruktura

Infrastruktura jest antropogeniczną, fizyczną i strukturalną podstawą (czyli: bazą, zasadą, funda-mentem, zespołem urządzeń, mechanizmów, miejscem i przestrzenią urządzeń akcesorycznych) umoż-liwiającą i podtrzymującą funkcjonowanie czegoś nadrzędnego, co także może być infrastrukturą lub fragmentem infrastruktury wyższego rzędu. Jest to więc pojęcie antropogeniczne, rzeczywiste w od-niesieniu do konkretnej sytuacji, ale rozmyte w ogólnej definicji. Bowiem wszystko stworzone przez człowieka, co służy jemu i jego działalności w społeczeństwie, jest indywidualną strukturą i zarazem częścią składową większej struktury.

Zaawansowane i powszechne są prace nad zmniejszeniem czaso-, energo- i materiałochłonności w miarę zwiększania produkcji i rozbudowy infrastruktur bytowych, komunikacyjnych, budowlanych i energetycznych. Przekonuje się ludzi i zachęca do korzystania z rowerów w podróżach krótkodystan-sowych, reorganizuje sposoby dostarczania towarów. Tam, gdzie warunki bezpieczeństwa to umożli-wiają, wprowadza się automatyczne sterowanie, serwery oraz zastępowanie fizycznej obecności ludzi przez roboty, coraz wprawniejsze w „samodzielnym” myśleniu. Jesteśmy już w trakcie przeobrażeń technologicznych w zakresie bezpieczeństwa, komunikacji i zbierania danych, przez wprowadzanie do użytku dronów. Ale i w tym zakresie, podobnie jak w komunikacji, automatyce i energetyce, sukcesy nowych rozwiązań są ograniczane przez rozwijającą się sferę nadużyć i „odwracania” zamierzeń – na przykład drony, a także roboty są już używane do celów sprzecznych ze współczesnym pojęciem wspo-magania ludzi przez inteligentne urządzenia. Staje się regułą sprzęganie samoistne (czyli naturalne) skutków dobrych rozwiązań sprzyjających ludziom i naturalnemu otoczeniu z pojawianiem się i roz-wojem działań pasożytniczych, szkodliwych i wrogich. Działań, które wywołują konieczność rozbudowy

(1) D. Masłowska, Inni ludzie, Wyd. Literackie, Kraków 2018.

• 62 •

nowych infrastruktur ochronnych oraz nowych inwencji zapobiegawczych, czyli ograniczających samo-istne pojawianie się skutków ubocznych negatywnych. I tu właśnie następuje rozdwojenie „natural-ności” skutków ubocznych. Przyroda się dostosowuje do nowości wprowadzanych do otoczenia przez ludzi, jako możliwą do przewidzenia „reakcję na rację”. Natomiast ludzie (należałoby uściślić „inni ludzie” niż ci z inwencją twórczą pozytywną) starają się wykorzystać nowości do swoich potrzeb w spo-sób ukryty lub jawny, ale w aspołeczny, zdecydowanie ujemny, powodujący w skrajnych sytuacjach niepowodzenie nowości przez ich kompletne zaniechanie.

Rozwój wszelkiej działalności życiowej ludzi na planecie Ziemia prowadzi nieuchronnie do roz-woju infrastruktur usprawniających ludzki byt. Szczególnie potrzeby rozwoju struktur energetyki, gór-nictwa, transportu, przemysłu obronnego, technologii informacji (IT) i (AI) jest tożsamy z rozbudową innych infrastruktur oddziaływujących na te struktury oraz na społeczeństwo, które je tworzy. Zatem infrastruktury są pierwszorzędnym elementem sprzężeń zwrotnych społecznych i naturalnych. Ich prezentacja jest możliwa po wysublimowaniu z wielu współzależnych zjawisk, których istnienie jest oczywiste i które zainteresowani czytelnicy będą mogli odnaleźć w wielu tu prezentowanych zależno-ściach przyczynowo-skutkowych. Miasta to postęp, zagęszczenie wszystkiego: ludzi, systemów działa-nia (sterowniczych, kontrolnych), bezpieczeństwa (także myśli), wszelkich emanacji, kontroli przyrody antropogenicznej, zużycie surowców i półproduktów/żywności, wydalanie gazów, odpadów, ścieków, przerabianie tlenu, wykorzystywanie energii. Postęp w ułatwianiu i komplikowaniu bytu ludzkiego, ko-munikacja, edukacja, służby komunalne, personalne i administracyjne, konieczność egzystencji w du-żym zagęszczeniu na ograniczonej powierzchni. Współoddziaływanie ludzi i naturalnego środowiska jest oczywistym zespołem sprzężeń zwrotnych(1). Hull i inni (2015) podkreślają, że ludzkie stosunki z przyrodniczym otoczeniem są niezwykle złożone i nie można ich traktować w oderwaniu od tej zło-żoności (rys. 27). Natomiast uważają, że konieczne jest wnikliwe analizowanie wszelkich zależności, niespodziewanych efektów i zjawisk wynikających z poszczególnych procesów współoddziaływania.

V. M.-N. Tuanmu and J. Liu (2015) powołują się na przypadki pozytywnych rezultatów proekolo-gicznego postępowania, reintrodukcji gatunków czy renaturyzacji, które kończąc się sukcesem zamie-rzeń niosą również zaskakujące i niepożądane efekty towarzyszące. Zwracają też uwagę, że należy się szczególnie przyglądać nie tylko określonym sprzężeniom zwrotnym, ale także ich sprzężeniom przez różne pętle innych zwrotnych sprzężeń przyrodniczo-ludzkich(2). Nomadzi (rys. 28), bezdomni, migran-ci, podobnie jak mieszkańcy faweli i slumsów na świecie są przecież „antropogeniczni”, jak wszyscy ludzie, ale wymykają się z uogólniających pojęć z powodu ich niezależnego trybu życia, chwilowo różnego od narzucanych wszystkim „ziemianom” globalnych standardów. Sprzężenia zwrotne w tych środowiskach są poddawane podobnym zależnościom przyrodniczo-ekonomicznym, ale cała reszta ich życia jest odrębna(3).

Ludzkość stanowi więc odrębną część geośrodowiska, charakteryzującą się osobliwymi właści-wościami w porównaniu z innymi tworami przyrody, ale wewnętrznie jest silnie zróżnicowana. Zróż-nicowanie obejmuje społeczne, kulturowe i zwyczajowe oraz polityczno-ekonomiczne osobliwości (tab. 7). Z tym wiąże się dotychczasowa niemożność przyjęcia jednolitej globalnej postawy ludzi wo-bec środowiska naturalnego, jak i ochrony interesów ludzkich wobec zagrożeń ze strony środowiska naturalnego. Istotną rolę w sposobach i intensywności oddziaływań pełnią wydajności ludzkie – efek-tywność przemysłowa i codzienna: ludzi, narodów i państw jako jednostek administracyjnych. Sprzę-żenia zwrotne „naturalne”, na które człowiek może wpływać, oraz sprzężenia zwrotne powodowane

(1) T. Robinson, A.di-Vittorio, P. Alexander, A. Arneth, M. Barton, D.G. Brown, A. Kettner, C. Lemmen, B.C. O’Neill, M. Janssen, T.A.M. Pugh, S.S. Rabin, M. Rounsevell, J.P. Syvitski, I. Ullah, P.H. Perburg, Modelling feedbacks between human and natural processes in the land system, 2018, https://www.earth-syst-dynam.net/9/895/2018/esd-9-895–2018.html.

(2) V.M.-N. Tuanmu, J. Liu, Synthesis of human-nature feedbacks, „Ecology and Society” 20(3): 17, 2015, http://dx.doi.org/10.5751/ES-07404–200317; https://www.ecologyandsociety.org/vol20/iss3/art17/.

(3) B. Rawlence, City of Thorns: Nine Lives in the World’s Largest Refugee Camp, 2016, polskie wyd. Miasto cierni – największy obóz dla uchodźców, Wyd. Czarne, Wołowiec 2017.

• 63 •

Rys. 28. Przenosiny pasterzy nomadów w Borno, Nigeria podczas Harmattanu w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia; na jucznych osłach na elementach cennego dobytku jadą kobiety i dzieci;

sawanna sahelska w obrębie Bagien Sambisa; foto S.O. 1986; obecnie w drugiej dekadzie XXI w. na trasie ich wędrówek jest prowadzona intensywna działalność górnicza

w poszukiwaniu cennych metali, głównie złota, w nigeryjskiej części zlewni jeziora Czad

Rys. 27. Wykorzystanie lokalnych surowców w rodzinnym budownictwie mieszkalnym; głazy, płaskury i drobniejsze kamienie oraz słoma; pałac królewski jednego z plemion w górach Mandara, NE Nigeria. Ostateczny wyraz współżycia ludzi ze środowiskiem zależy od wielu czynników lokalnych,

w tym klimatu i folkloru – zwyczajów, tradycji i kultury; foto S.O. 1986

• 64 •

Tabe

la 7

Wyd

ajno

ści

popu

lacj

i św

iata

i p

ańst

w (

wed

ług

dany

ch C

IA W

orld

Fac

tboo

k 20

18)

Jednostka/przedmiot

Powierzchnia, mln km2

Populacja, mln (2017)

Gęstość, osób/km2

PKB, mld

PKB Osoba, $ (2017)

Podatki i inne %

Siły robocze, mln

Przemysł, %

Zatrudnionych, % * w tym drobni wytwórcy i in.

Rolnictwo, %

Zatrudnionych, %* w tym leśnictwo i rybactwo

Usługi, %

Zatrudnionych, %* w tym management

Bezrobotni, %

Drogi, km (2013)

Koleje, km (2013)

Rzeki, km (2013)

Energia el., TkWh (trylionów kWh

Bez el., mln os.

Wojsko i służby, % PKB

Telefony różne

Internet, dostęp

Glob

510,

72PK

BPK

BPK

BX

1000

X 10

00X

1000

mln

mln

Lądy

/św

iat

148,

940

7 50

5,1

30,2

512

7 00

017

300

26,8

3 45

030

,023

,56,

431

,563

,045

,07,

964

285,

011

48,0

22

9323

,14

1201

2,22

8100

,031

70,0

EU4,

479

516,

211

5,2

19 9

7039

200

45,2

234,

725

,621

,91,

65,

074

,073

,19,

410

582,

023

0,6

53,4

3,16

61,

5284

6,0

298,

0Po

lska

0,31

238

,512

3,4

1 11

229

300

17,8

17,6

40,2

30,4

2,4

11,5

64,3

57,6

4,8

417,

018

,84,

00,

152

0,0

1,99

62,0

28,3

Rosja

17,0

9814

2,3

8,3

4 00

027

900

17,3

76,5

32,4

27,6

4,7

9,4

62,3

63,0

5,5

1283

,487

,210

2,0

1,00

80,

05,

426

1,0

108,

7U

SA9,

834

326,

633

,219

360

59 5

0017

,216

0,4

18,9

20,3

*0,

90,

7*80

,279

*4,

465

86,6

293,

641

0,0

4,08

80,

03,

2941

7,0

246,

8Ch

iny

9,59

71

379,

314

3,7

23 1

2016

600

22,4

806,

739

,529

,38,

228

,352

,242

,44,

045

77,3

124,

011

0,0

6,14

21,

21,

915

71,0

730,

7In

die

3,28

71

281,

939

0,0

9 4

477

200

10,2

521,

928

,922

,016

,847

,046

,631

,08,

846

9968

,514

,51,

289

234,

42,

4711

52,0

324,

3In

done

zja

1,90

526

0,6

136,

83

243

12 4

0012

,912

6,1

40,3

21,0

13,9

32,0

45,9

47,0

5,4

496,

68,

1621

,58

0,22

148

,70,

8439

665

,5Ja

poni

a0,

378

126,

533

4,7

5 40

542

700

34,3

67,8

29,7

26,2

1,0

2,9

69,3

70,9

2,9

1218

,827

,31,

770,

976

0,0

0,93

231

116,

6N

iem

cy0,

357

80,6

225,

84

015

50 2

0043

,845

,930

,124

,20,

61,

469

,374

,33,

864

533

,67,

470,

586

0,0

1,2

148

72,4

Czec

hy0,

079

10,7

135,

437

2,6

35 2

0039

,95,

4337

,838

,02,

52,

859

,759

,22,

813

0,7

9,62

0,66

0,07

70,

00,

9814

,28,

14Fr

ancj

a0,

644

67,1

104,

22

826

43 6

0051

,830

,719

,418

,31,

62,

478

,979

,39,

510

28,4

29,6

8,50

0,53

60,

0͚2,

2610

8,6

57,2

Różn

ice

a/b

(kro

tnoś

ć)21

6,4

128,

5 9

47,0

62,1

8,3

 9,5

148,

62,

12,

128

,067

,11,

72,

63,

450

,430

,562

1,2

79,8

∞5,

511

9,6

89,8

Na

świe

cie

jede

n pr

acow

nik

wyr

abia

rocz

nie:

36 8

12 d

olar

ów P

KB/d

la 2

,18

osob

y;

w U

SA

120

698

$/2,

04;

w U

E 85

087

$/2

,20;

w

Pol

sce

63 1

82 $

/2,1

9;

w R

osji

52 2

88 $

/1,8

6;

w C

hina

ch

28 2

60 $

/1,7

1;

w In

diac

h 18

159

$/2

,46;

w

Indo

nezj

i 25

718

$/2

,07;

w

Japo

nii

79 7

20 $

/1,8

7;

w N

iem

czec

h 87

473

$/1

,76;

w

Cze

chac

h 68

619

$/1

,97;

w

e Fr

ancj

i 92

052

$/2

,19.

Rozr

zut w

arto

ści z

a uk

ośni

kiem

jest

zas

kaku

jąco

mał

y (1

,4) w

obec

różn

ic P

KB n

a os

obę

(5,5

).htt

ps:/

/ww

w.c

ia.g

ov/li

brar

y/pu

blic

ation

s/th

e-w

orld

-fact

book

/geo

s/xx

.htm

l.

• 65 •

przez ludzi są jednak objęte poprawnościowym tabu uniemożliwiającym (też w sprzężeniu zwrotnym), sensowną analizę przyczyn i niezbędnie drastycznych wniosków umożliwiających korekty i poprawę w wielu aspektach negatywnych wpływów czynnika ludzkiego na geośrodowisko.

Wartości najwyższe i najniższe w poszczególnych kolumnach wyróżniono barwami. Liczby po-dane niżej są uzupełnione przez liczbę osób utrzymywanych przez poszczególnych pracowników, bez uwzględnienia bezrobocia. Jeśli jednak uwzględnić także utrzymywanie tych, który świadczą usługi, przez tych, rolników i robotników przemysłu, którzy produkują żywność i tych, którzy wtórnie, napę-dzają produkcję przemysłową, to w skali globalnej pracownicy rolni i robotnicy utrzymują po 5 osób każdy.

Czyli wśród 11 krajów świata przedstawionych w tabeli 7, to jest w krajach europejskich, w Ja-ponii i w USA ludzkie dochody są wyraźnie wyższe niż w Indiach, Chinach i w Indonezji, których łącz-na populacja wynosi 2,932 mld osób. Ale w Indiach jedna osoba pracuje utrzymując łącznie z sobą aż 2,46 osoby, a w Chinach 1,71 osoby, co oznaczałoby, że organizacja pracy jest w Indiach inna niż w Chinach i Indonezji. I druga obserwacja, bardziej zaskakująca, to stosunek liczby pracowników do liczby ludności, który w wymienionych krajach wynosi właśnie tak niewiele. Pracuje średnio co drugi człowiek na świecie wliczając w to dzieci i niemowlęta, osoby niepełnosprawne oraz emerytów, star-ców i ciężko chorych. A organizacja pracy jest w Indiach niższa niż w Chinach i dlatego współczynnik utrzymywania innych z własnej pracy jest tam najwyższy spośród państw ujętych w tabeli 7.

W tabeli 8 przedstawiono dla 11 wybranych państw (jak w tab. 6) ich pozycję w rankingach światowych opracowanych wnikliwie przez rzesze respondentów, instytucje naukowe i rozmaite pro-fesjonalne zespoły analityczne(1). Interesujące są w tym opracowaniu sprzężenia zwrotne w trzech pozycjach rankingu: na tle wielkości kraju, liczebności mieszkańców i PKB oraz zmienności w trzech ostatnich latach, a mianowicie: jakość życia, ogólna jakość państwa oraz postrzegana potęga(2), czyli respekt wzbudzany wśród innych krajów świata z powodu reprezentowanej siły militarnej i potęgi eko-nomicznej. Pewne zaskakująco wysokie oceny, jak na przykład „jakość życia” są tu wyraźnie sprzężone z subiektywizmem oceniających. Mianowicie, autorzy rankingów korzystali także z bezpośrednich ocen uzyskiwanych od około 21 000 respondentów krajowych. Stąd pochodzi brak spójności między faktami ekonomicznymi, efektami pracy ludzkiej i obserwowanymi przez podróżników niedostatkami poziomu i jakości egzystencji, a deklarowanymi i zapewne odczuwanymi warunkami życia przez mieszkańców. Z tabeli 8, a ściślej jej prawej strony wybranej dla 11 państw spośród 80 objętych rankingiem U.S. News & World Report, wynika wyraźna niespójność między wskaźnikami obiektywnymi, bo ekono-micznymi, a realiami siłowymi. Duże i silne darzone jest respektem. W demokratyzującym się cywi-lizowanym, dbającym o poprawności i chroniącym spokój Świecie oznacza to ciągle jeszcze silne od-działywania atawizmów z okresu zwierzęcej walki o byt, oraz praktycznego przekonania, że silny musi być lepszy.

Z doraźnych obserwacji wiadomo powszechnie, że z reguły ludzie są dumni ze swych krajów, zwłaszcza wobec obcych; chcieliby, żeby ich kraj jawił się, jako silny i nieśmieszny. Nawet w szarych latach niepowodzeń gospodarczych, technologicznych i niebotycznych, czarnorynkowych cen dolara rodacy autora tego opracowania, przebywający chwilowo poza granicami kraju, z reguły protestowali przeciwko jakimkolwiek negatywnym opiniom wygłaszanym w ich obecności przez tuziemców gdzie-kolwiek. Jest to sprzężenie zwrotne w sferze zjawisk niematerialnych. Podobnie, znane słowa hym-nu jednego z mocarstw przeczące oczywistości oraz promienne defilady w najmniejszym z mocarstw atomowych są także dowodem subiektywności ocen ludzkich i niematerialnych sprzężeń zwrotnych w stosunkach międzyludzkich.

(1) https://www.usnews.com/news/best-countries/articles/methodology.(2) https://www.usnews.com/news/best-countries.

Tabe

la 7

Wyd

ajno

ści

popu

lacj

i św

iata

i p

ańst

w (

wed

ług

dany

ch C

IA W

orld

Fac

tboo

k 20

18)

Jednostka/przedmiot

Powierzchnia, mln km2

Populacja, mln (2017)

Gęstość, osób/km2

PKB, mld

PKB Osoba, $ (2017)

Podatki i inne %

Siły robocze, mln

Przemysł, %

Zatrudnionych, % * w tym drobni wytwórcy i in.

Rolnictwo, %

Zatrudnionych, %* w tym leśnictwo i rybactwo

Usługi, %

Zatrudnionych, %* w tym management

Bezrobotni, %

Drogi, km (2013)

Koleje, km (2013)

Rzeki, km (2013)

Energia el., TkWh (trylionów kWh

Bez el., mln os.

Wojsko i służby, % PKB

Telefony różne

Internet, dostęp

Glob

510,

72PK

BPK

BPK

BX

1000

X 10

00X

1000

mln

mln

Lądy

/św

iat

148,

940

7 50

5,1

30,2

512

7 00

017

300

26,8

3 45

030

,023

,56,

431

,563

,045

,07,

964

285,

011

48,0

22

9323

,14

1201

2,22

8100

,031

70,0

EU4,

479

516,

211

5,2

19 9

7039

200

45,2

234,

725

,621

,91,

65,

074

,073

,19,

410

582,

023

0,6

53,4

3,16

61,

5284

6,0

298,

0Po

lska

0,31

238

,512

3,4

1 11

229

300

17,8

17,6

40,2

30,4

2,4

11,5

64,3

57,6

4,8

417,

018

,84,

00,

152

0,0

1,99

62,0

28,3

Rosja

17,0

9814

2,3

8,3

4 00

027

900

17,3

76,5

32,4

27,6

4,7

9,4

62,3

63,0

5,5

1283

,487

,210

2,0

1,00

80,

05,

426

1,0

108,

7U

SA9,

834

326,

633

,219

360

59 5

0017

,216

0,4

18,9

20,3

*0,

90,

7*80

,279

*4,

465

86,6

293,

641

0,0

4,08

80,

03,

2941

7,0

246,

8Ch

iny

9,59

71

379,

314

3,7

23 1

2016

600

22,4

806,

739

,529

,38,

228

,352

,242

,44,

045

77,3

124,

011

0,0

6,14

21,

21,

915

71,0

730,

7In

die

3,28

71

281,

939

0,0

9 4

477

200

10,2

521,

928

,922

,016

,847

,046

,631

,08,

846

9968

,514

,51,

289

234,

42,

4711

52,0

324,

3In

done

zja

1,90

526

0,6

136,

83

243

12 4

0012

,912

6,1

40,3

21,0

13,9

32,0

45,9

47,0

5,4

496,

68,

1621

,58

0,22

148

,70,

8439

665

,5Ja

poni

a0,

378

126,

533

4,7

5 40

542

700

34,3

67,8

29,7

26,2

1,0

2,9

69,3

70,9

2,9

1218

,827

,31,

770,

976

0,0

0,93

231

116,

6N

iem

cy0,

357

80,6

225,

84

015

50 2

0043

,845

,930

,124

,20,

61,

469

,374

,33,

864

533

,67,

470,

586

0,0

1,2

148

72,4

Czec

hy0,

079

10,7

135,

437

2,6

35 2

0039

,95,

4337

,838

,02,

52,

859

,759

,22,

813

0,7

9,62

0,66

0,07

70,

00,

9814

,28,

14Fr

ancj

a0,

644

67,1

104,

22

826

43 6

0051

,830

,719

,418

,31,

62,

478

,979

,39,

510

28,4

29,6

8,50

0,53

60,

0͚2,

2610

8,6

57,2

Różn

ice

a/b

(kro

tnoś

ć)21

6,4

128,

5 9

47,0

62,1

8,3

 9,5

148,

62,

12,

128

,067

,11,

72,

63,

450

,430

,562

1,2

79,8

∞5,

511

9,6

89,8

Na

świe

cie

jede

n pr

acow

nik

wyr

abia

rocz

nie:

36 8

12 d

olar

ów P

KB/d

la 2

,18

osob

y;

w U

SA

120

698

$/2,

04;

w U

E 85

087

$/2

,20;

w

Pol

sce

63 1

82 $

/2,1

9;

w R

osji

52 2

88 $

/1,8

6;

w C

hina

ch

28 2

60 $

/1,7

1;

w In

diac

h 18

159

$/2

,46;

w

Indo

nezj

i 25

718

$/2

,07;

w

Japo

nii

79 7

20 $

/1,8

7;

w N

iem

czec

h 87

473

$/1

,76;

w

Cze

chac

h 68

619

$/1

,97;

w

e Fr

ancj

i 92

052

$/2

,19.

Rozr

zut w

arto

ści z

a uk

ośni

kiem

jest

zas

kaku

jąco

mał

y (1

,4) w

obec

różn

ic P

KB n

a os

obę

(5,5

).htt

ps:/

/ww

w.c

ia.g

ov/li

brar

y/pu

blic

ation

s/th

e-w

orld

-fact

book

/geo

s/xx

.htm

l.

• 66 •

Tabe

la 8

Zró

żnic

owan

ie e

fekt

ywno

ści

osią

gnię

ć lu

dzki

ch,

okre

ślan

ej w

arun

kam

i fiz

jogr

afic

znym

i, pr

awny

mi

i cz

ynni

kam

i m

enta

lnym

i Jednostka/przedmiot

Powierzchnia, mln km2

Populacja, mln (2017)

Gęstość, osób/km2

PKB, mld

PKB osoba, $ (2017)

Jakość życia 2018

Potęga ekonomiczna, respekt świata i militarna 2018

Ogólna jakość państwa 2018

Jakość życia 2017

Potęga ekonomiczna, respekt świata i militarna 2017

Ogólna jakość państwa 2017

Jakość życia 2016

Potęga ekonomiczna, respekt świata i militarna 2016

Ogólna jakość państwa 2016

Glob

510,

72

Lądy

/św

iat

148,

940

7 50

5,1

 30,

2512

7 00

017

300

http

s://

ww

w.u

snew

s.co

m/n

ews/

best

-cou

ntrie

s/ov

eral

l-ful

l-list

EU4,

479

516,

211

5,2

 19

970

39 2

00M

iejs

ce w

rank

ingu

80

pańs

tw

Mie

jsce

w ra

nkin

gu 6

0 pa

ństw

Polsk

a0,

312

38,5

123,

4 

1 11

229

300

2348

3223

4531

––

–

Rosja

17,0

9814

2,3

 8,

3 

4 00

027

900

38 2

2641

 227

42 2

24

USA

9, 8

3432

6,6

 33,

2 1

9 36

059

500

17 1

818

 1 7

14 1

 4

Chin

y9,

597

1379

,314

3,7

 23

120

16 6

0021

 320

20 3

2017

 317

Indi

e3,

287

1281

,939

0,0

 9

447

 7 2

0032

1525

3016

2526

1422

Indo

nezj

a1,

905

260,

613

6,8

 3

243

12 4

0034

4741

3644

3930

3642

Japo

nia

0,37

812

6,5

334,

7 

5 40

542

700

14 7

 513

 7 5

11 7

 7

Nie

mcy

0,35

780

,622

5,8

 4

015

50 2

0010

 4 3

10 5

 4 7

 4 1

Czec

hy0,

079

10,7

135,

437

2,6

35 2

0026

6933

2661

3721

4938

Fran

cja

0,64

467

,110

4,2

2 82

643

600

16 6

 916

 6 9

13 6

 8

Różn

ice

a/b

(kro

tnoś

ć)21

6,4

128,

5947

,062

,18,

3

http

s://

med

ia.b

eam

.usn

ews.

com

/ce

/e7/

fdca

61cb

496d

a027

ab53

bef3

7a24

/171

110-

best

-cou

ntrie

s-ov

eral

l-ra

nkin

gs-2

018.

pdf

http

s://

med

ia.b

eam

.usn

ews.

com

/6a/

c8/b

ccd6

5364

3b98

3c3e

1ff6

71d

cf13

/171

110-

best

-cou

ntrie

s-ov

eral

l-ra

nkin

gs-2

017.

pdf

http

s://

med

ia.b

eam

.usn

ews.

com

/95/

88/0

4fac

f4e4

9dbb

6ea0

e1ab

6f82

990/

1711

10-b

est-

coun

trie

s-ov

eral

l-ra

nkin

gs-2

016.

pdf

• 67 •

Infrastruktury energetyki i górnictwa

Dotychczasowy rozwój infrastruktur energetycznych (rys. 29) nie spowodował całkowitej elimi-nacji fizycznych przejawów energii ludzkiej ani energii zwierzęcej. Ludzie muszą się poruszać świado-mie i biernie, obsługiwać urządzenia własnej produkcji, pobierać na swoje potrzeby substancje mine-ralne bezpośrednio z otoczenia i z pożywienia oraz korzystać czynnie z energii świata organicznego. Zużywają na to łącznie po kilka tysięcy kilokalorii dziennie przez całe swoje życie osobnicze. Opisa-ne uwikłanie człowieka różnymi sprzężeniami zwrotnymi w gospodarkę energetyczną było szczegól-nie wspomagane od tysiącleci przez konie, a w mniejszym stopniu także przez słonie, bawoły, osły

Rys. 29. Energetyka, dostawy globalne energii pierwotnej (A) i zużycie energii pierwotnej (B), według NOAA i różnych źródeł [http://large.stanford.edu/courses/2017/ph241/kwan1/docs/KeyWorld2016.pdf;

OECD; Martinburo – Own work; BP (CC BY-SA 4.0; File:Bp world energy consumption 2016.gif; Created: 5 December 2016); https://yearbook.enerdata.net/;

https://wattsupwiththat. files.wordpress.com/2016/06/clip_image002_thumb.gif?w=481&h=289]

• 68 •

i renifery(1). I to właśnie konie padły ofiarą sprzężenia zwrotnego ujemnego. Bowiem sukcesy ludzkie z ich udziałem doprowadziły do rozwoju energetyki opartej na „końskich” infrastrukturach drogo-wych i szynowych, ale z zastosowaniem napędów mechanicznych od silników parowych, tłokowych i turbinowych przez elektryczne do spalinowych i odrzutowych. Aż koń stał się obiektem działalności rekreacyjnej – rozrywkowej i hazardowej.

Energetyka(2) jest nauką i działalnością praktyczną, zajmującą się przetwarzaniem energii po-tencjalnej głównie na użyteczne powszechnie formy energii cieplnej i elektrycznej i dostarczanie ich odbiorcom. Praktyczna część energetyki nie obejmuje jednak problematyki przetwarzania energii za-wartej w pożywieniu oraz paliwach służących do napędu pojazdów drogowych, szynowych i w lotnic-twie(3). Energia słoneczna w postaci ciepła utrzymuje na Ziemi warunki termiczne i klimatyczne zdatne do życia organicznego, w tym ludzkiego. Energia przetwarzana z pomocą chlorofilu świata roślinnego na cukry zawarte w pożywieniu służy do rozrodczości i utrzymywaniu przy życiu całego świata orga-nicznego oraz napędza ewolucję i motorykę zwierząt i ludzi.

Jest to największy system przemian energetycznych na globie ziemskim(4). Energia uzyskiwana ze źródeł kopalnych jest również formą bioenergii wywodzącej się z emanacji Słońca, ale poddanej sekwestracji przez geologiczne sprzężenia zwrotne wyłączające z naturalnego obiegu materii część węgla i jego związków z wodorem.

Górnictwo dostarcza surowce, pracę i tworzy podwaliny rozwoju przemysłów stowarzyszonych, to jest energetyki, metalurgii, budownictwa przemysłowego, transportu, rozwoju eksportu, budowy portów, stoczni i wielu innych przedsięwzięć gospodarczych. Jest pojęciem obejmującym wszystkie formy zorganizowanego przez człowieka pobierania kopaliny, to jest potrzebnych mu surowców z przy-rody nieożywionej. Z powodu osobliwej formy silnego oddziaływania na przyrodę, górnictwo wzbudza duże zainteresowanie problemami ekogeologii.

Jednak i tu dają się znaleźć mechanizmy sprzężeń osobliwych. Są to między innymi górnictwo podwodne i głębokowodne, sprzężenia z neogórnictwem w pozyskiwaniu tanich (z powodów ekono-micznych) i niezbędnych (z powodów technologicznych) minerałów, których na całym świecie potrzeba niewiele, ale bezwarunkowo. „Prawdziwy” przemysł górniczy nie jest przystosowany do funkcjono-wania w ekstremalnie trudnych warunkach egzotycznych do pozyskiwania niewielkich ilości (z założe-nia tanich) kopalin, z powodu nieadekwatności rozmiarów infrastruktury i wielkości uzysku wyrażanej w kilogramach. Zatem w logistyce pozyskiwania i dostaw pozostają więc mafijni pośrednicy i osobliwi ludzie nie mieszczący się w poprawnościowych standardach współczesnego świata.

Ogólnie górnictwo było i nadal pozostaje istotnym czynnikiem procesu kształtowania się natu-ralnych mechanizmów rozwoju społeczeństw. I w tym czynniku pojawia się sprzeczność generowana przez przyjęte warunki poprawności, to jest demokrację, równości wobec prawa i równości wszystkich wobec wszystkich. Bowiem demokracja i zrównoważenie są sprzeczne z naturalnym procesem se-lekcji rozwoju i postępu. W klasycznym, przemysłowym górnictwie ciągle niezbędne jest, ze względu

(1) Zasługę w tym wspomaganiu mają właśnie konie, które, jak się sądzi (P. Kelekna, The horse in human history; Cambridge, Univ. Press, NY 2013, s. 10462], po udomowieniu przed kilkoma tysiącami lat przyczyniły się do ogólnego rozwoju ludzkości i jej ekonomii. W zakresie mobilności mas ludzkich, rozwoju transportu wierzchem i kołowego, akcji militarnych, a z czasem także dostarczania energii niezbędnej do uprawy roli, obsługi maszyn rolniczych i przemysłowych, nie wyłączając i użyteczności w górnictwie naziemnym oraz podziemnym rozwojowy udział koni jest niekwestionowany.

(2) Energetyka (gr.) – dział nauki i techniki zajmujący się badaniem, pozyskiwaniem, przetwarzaniem, gromadzeniem, przesyłaniem oraz użytkowaniem różnych form i nośników energii, w: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/energetyka; 3897965.html] 1. nauka techniczna o przetwarzaniu, przesyłaniu i wykorzystywaniu różnych rodzajów energii; 2. dział gospo-darki obejmujący praktyczne wykorzystywanie energii, w: https://sjp.pwn.pl/sjp/energetyka;2457372.html.

(3) W składzie Ministerstwa Energii w Polsce następujące komórki organizacyjne dotyczą bezpośrednio energetyki, http://bip.me.gov.pl/O+ministerstwie, Departament Elektroenergetyki i Ciepłownictwa; Departament Energii Jądrowej; Departament Energii Odnawialnej, Rozproszonej i Ciepłownictwa; Departament Górnictwa; Departament Ropy i Gazu.

(4) Do Eco-Evo Feedbacks Help Us Understand Nature... – CNAS, https://cnas.ucr.edu/guppy/travisetal2014advecol.pdf; Hypotheses for eco-evo feedbacks in the evolution of LP guppies. 13... feedbacks affect the trait distributions we observe in natural populations.

• 69 •

na liczne zagrożenia pracowników i konieczność utrzymania ciągłości funkcjonowania i wynikającej z tego nieustannej gotowości prewencyjnej, utrzymywanie hierarchicznej struktury zarządzania i pra-cy. Jednocześnie zagrożeniem dla górnictwa jest jego silne zwalczanie przez „ekopurystów” – uznają-cych współczesne kanony poprawności bytu ludzkiego. Z powodu silnych oddziaływań na środowisko, zarówno przez wyrobiska i transport urobku, jak i przetwarzanie, i użytkowanie tego urobku, skutki działalności górniczej, choć są nie do zastąpienia, jako podstawa bytowa współczesności, to są po-wszechnie negatywnie dostrzegane, a zatem i krytykowane. Przykładem szczególnie dostrzegalnym są tu sprzężenia górnictwa węglowego z przemysłami cementowym, energetycznym oraz pośrednio budowlanym i chemicznym.

Według danych globalnych(1) rozwój i funkcjonowanie energetyki jest związane z potężnym rozrostem infrastruktur energetycznych oraz infrastruktur górniczych. Te właśnie zjawiska są przyczy-ną uruchamiania sprzężeń zwrotnych ujemnych utrudniających dalszy rozwój energetyki i wzrost jej uciążliwości ekonomicznej wskutek konieczności spełniania różnych wymogów techniczno-prawnych, przez służby energetyczne i górnictwo, a zarazem obniżkę kosztów energii ze źródeł odnawialnych, po-zornie bardziej korzystnych ekologicznie, więc początkowo wspieranych społecznie i prawnie (rys. 30). Zarówno wzrastające wymogi techniczne, jak i zaostrzane sankcje prawne nie są spowodowane samą koniecznością wyzwalania energii potencjalnej zawartej w paliwach (głównie kopalnych) i dostarczania jej w ustalonej formie do odbiorców, lecz wynikają z ubocznych, marginalnych zjawisk towarzyszących podstawowej energetyce. Zjawisk szkodliwych, ale możliwych do przewidzenia, a wynikających z ludz-kich błędów, popełnianych pod wpływem różnych bodźców i pobudek(2).

Głównymi powodami występowania szkodliwych zjawisk ubocznych energetyki, a tym samym utrudniania jej działalności, są czynniki ludzkie. Brak dojrzałości społecznej, złożone względy polityczne

(1) www.bp.com.en.(2) https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/energy-outlook.html, https://www.bp.com/en/

global/corporate/energy-economics/statistical-review-of-world-energy.html, (The Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC) will host the 7th OPEC International Seminar at the Imperial Hofburg Palace in Vienna, Austria, on 20−21 June 2018 under the theme, ‘Petroleum – cooperation for a sustainable future’, https://www.opecseminar.org/index.php?aw=1] OPEC to hold 7th International Seminar in Vienna 20−21 June 2018.

Rys. 30. Dysproporcje zmian ceny energii ze źródeł kopalnych i odnawialnych [https://www.bing.com/search?q=Lazard%2C+levelized+cost+of+energy+analysis&form=EDGSPH&mkt= en-us&httpsmsn=1&refig=4861c65f7bae46f9a1bd8838ff4603c6&PC=LCTS& sp=-1&pq=undefined&sc=

0-12&qs=n&sk=&cvid=4861c65f7bae46f9a1bd8838ff4603c6]

• 70 •

i ekonomiczne oraz nastroje społeczne podsycane własną wyobraźnią i celowymi akcjami dezinfor-macyjnymi wśród ludności w strefach oddziaływania przemysłu energetycznego stają się czynnikami sprzężeń zwrotnych o decydującym znaczeniu w naturalnym środowisku. Jednym z takich sprzężeń jest wybór i korzystanie z dostępnych źródeł energii.

Spośród czynników decyzyjnych wyboru podstawowego źródła energii, to jest: bezpieczeństwa użytkowania, stałej dostępności, kosztów pozyskiwania i użytkowania, stanu istniejących infrastruktur i oddziaływania na środowisko, w Polsce źródłem optymalnym energii jest węgiel, służący do gene-rowania elektryczności (rys. 31) i grzania wody oraz wnętrz. Jednak w transporcie, prąd elektryczny (uzyskiwany z elektrowni) można wykorzystywać tylko do napędu pojazdów szynowych i w małym zakresie do ładowania drogowych pojazdów akumulatorowych. Zatem oprócz węgla konieczne jest jeszcze inne źródło energii do napędzania pojazdów drogowych i lotniczych oraz mobilnych maszyn wykorzystywanych poza bezpośrednim dostępem do sieci energetycznych, jak koparki, dźwigi, kosiar-ki, piły mechaniczne, siłowniki i serwomotory oraz różne urządzenia wiertnicze. Do ich napędu może służyć ropa naftowa i gaz skroplony. Wydaje się, że wobec braku własnych źródeł węglowodorów, należałoby podjąć „innowacyjne” prace nad gazyfikacją węgla (naziemną, lub podziemną) oraz nad produkcją paliw płynnych z węgli i z roślin hodowlanych. Wtedy z węglowych źródeł energii można by uzyskiwać wszelkie jej formy niezbędne do podtrzymywania gospodarki kraju.

Obecne, uznawane w wielu kręgach naukowych i społecznych za niepokojące, bo być może szko-dliwe, podwyższanie zawartości dwutlenku węgla (CO2) w atmosferze jest wystarczającym impulsem

Rys. 31. Widok mapy Delty Nigru, przygotowanej przez Nigerian Oil Spill Monitor (Nigeryjski Monitoring Zanieczyszczeń Ropą Naftową Narodowej Agencji ds. wykrywania

i reagowania na wycieki i inne przejawy zanieczyszczenia terenów ropą naftową; szerokość obrazu około 500 km [por. mapę interaktywną https://oilspillmonitor.ng/])

Oznaczenia: jasnoszare, jak w okolicach Oweri – kompania naftowa; czerwone – osoby trzecie, ludność miejscowa; fioletowe – nie wizytowane; ciemne – bez oszacowania

ilościowego; jasnoszare krążki – uprzątnięte (widoczne dobrze na mapie interaktywnej)

• 71 •

do opracowania realistycznych procedur przekształcania części tego dwutlenku w paliwa do pojaz-dów samochodowych. W Polsce są wolne powierzchnie rolne, obecnie nieproduktywne, na których można hodować rośliny oleiste do produkcji olejów napędowych i grzewczych, a odpadową biomasę wykorzystywać w rzeczywistej rekultywacji powęglowych terenów górniczych. W ten sposób byłby redukowany przyrost zawartości dwutlenku węgla w powietrzu bez szkodliwego sekwestrowania za-wartego w nim tlenu(1) oraz nastąpiłoby zmniejszenie uzależnienia gospodarki od importu niektórych węglowodorów. Koszty produkcji energii elektrycznej są zależne od wielu czynników, głównie od ro-dzaju elektrowni, źródeł jej zasilania i lokalizacji. W zestawieniach globalnych przedziały wartości są zmienne w czasie, dlatego łatwiej jest ogarnąć te koszty w uproszczonych zestawieniach prasowych(2). Koszty generowania energii są zależne i wpływają na lokalne rynki produkcji, transportu i zatrudnienia. W ogólności wpływają na rozwój ekonomiczny regionów.

Koszt uzyskania 1 MWh energii elektrycznej z różnych źródeł (wg wartości US$ z 2009 roku) uruchomionych w 2016 roku wynosił (według The Wall Street Journal, dane z EIA) w elektrowniach:

1) gazowych 66 dolarów/MWh,2) wodnych 86,3) węglowych 95,4) wiatrowych 97,5) geotermalnych 102,6) na biomasę 113,7) atomowych 114,8) naftowych 125,9) solarnych 211.Modelowym przykładem sprzężenia zwrotnego ujemnego energetyki w górnictwie naftowym

jest sytuacja kilkusettysięcznego ludu Ogoni i jego ziem o powierzchni kilkuset kilometrów kwadrato-wych w Delcie Nigru w Nigerii (rys. 31). Spowodowana skandalicznymi, według powszechnego mnie-mania(3), działaniami i zaniechaniami przemysłu naftowego oraz administracji państwowej, w efekcie jej nieporozumień z zagranicznym przemysłem naftowym, nastąpiła lawinowa passa sabotaży i kra-dzieży ropy z terenowych instalacji i rurociągów naftowych. Wandalizmy i sabotaże dokonywane przez „nieznanych sprawców”(4), niszczących zawory ciśnieniowe i wyłamujących głowice dla pozyskania dla własnych celów i na handel niewielkich ilości tłoczonej rurociągami ropy naftowej spowodowały zanik eksploatacji. Ze zniszczonych zaworów i samowolnie perforowanych rurociągów wylewają się od kil-kunastu już lat olbrzymie ilości ropy dewastującej powierzchnie pól uprawnych oraz zanieczyszczającej wody w licznych naturalnych żeglownych kanałach i wąskich zatoczkach oraz zatruwają gleby wśród mangrowi w strefie pływów morskich Zatoki Gwinejskiej. Ludność miejscowa, Ogoni, domaga się spra-wiedliwości ekonomicznej i rekompensat finansowych oraz natychmiastowej naprawy szkód, przywró-cenia ekologicznej czystości zdewastowanych terenów i dróg wodnych. Jednak, jakiekolwiek próby dotarcia na jej teren kończą się przykrymi incydentami.

Ta sytuacja, widziana z oddali, wydaje się niezrozumiale kuriozalna, ale u jej podłoża są wystę-pujące od kilku lat silne sprzężenia zwrotne między pozyskującymi ropę naftową władzami i służącymi im firmami naftowymi (dawniej Shell, a potem Shell Nigeria Ltd.), a miejscową ludnością roszczącą sobie prawa do udziału w korzyściach wynikających z bogactw naturalnych eksploatowanych spod ich

(1) S. Ostaficzuk, dz.cyt., 2017, s. 53.(2) https://www.facebook.com/wsj/.(3) https://ratical.org/corporations/OgoniFactS.html, http://www.insular.com/~tmc/ politics/africa/ogoni.fact.html,

https://www.thecable.ng/how-oil-spills-lubricate-migration-from-nigeria, https://www.theguardian.com/environment/cif-green/2010/aug/25/un-nigeria-oil-spill-shell, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/03/hundreds-of-oil-spills-continue-to-blight-niger-delta/, https://www.premiumtimesng.com/business/business-news/222421–agip-recorded-2418-oil-spills-7-years.html.

(4) https://www.shell.com.ng/sustainability/environment/oil-spills.html, (dostępne w 2018 roku dane z lat 2012–2018), https://oilspillmonitor.ng/, http://sweetcrudereports.com/2015/09/02/nigeria-records-9343-oil-spill-incidents-in-10-years.

• 72 •

terenów, także z przebiegających przez ich tereny rurociągów z sąsiednich pól naftowych. Powoduje to niemożność jakiegokolwiek porozumienia i podejmowania środków zaradczych. W tle ujawniły się pewne społeczne i osobnicze niedoskonałości, polegające na doraźnym czerpaniu ropy naftowej z nie-strzeżonych i pozostawionych bez zabezpieczenia instalacji naftowych. Początkowe niezręczne pró-by zażegnania konfliktu przez fizyczne wyeliminowanie oponentów stało się przyczyną wzmocnienia roszczeń i wyraźne wrogich postaw wobec przybyszów z zewnątrz, to jest mediatorów, negocjatorów, inżynierów i przedstawicieli władz państwowych oraz organizacji międzynarodowych.

Ogrom energii uwalnianej przez ludzi, wykorzystywanej i marnotrawionej z powodu ciągle pry-mitywnych technologii pozyskiwania, dostarczania i ekonomiki wykorzystania przyczynia się do nad-miernego podgrzewania naszej planety, gdy Słońce i tak ją znacznie podgrzewa.

Wielkości energii, które są związane z energetyką obrazuje poniższe zestawienie dotyczące USA w 2017 roku(1):

Uwolniono 97,7 Quadów energii pierwotnej – Z 97,7 Quadów energii pierwotnej wykorzystano: 31,1 Quada, – a utracono: 66,7 Quada, – współczynnik strat wyniósł w 2017 roku: 68,3%

W podziale na sektory, użytek i straty były następujące: – użytek domowy  6,97, straty  5,75 wsp. strat 17,5%, – handel  5,84  3,15 35,0%, – przemysł 12,4 12,9 51,2%, – transport  5,91 22,2 79,0%.

Quad – jednostka stosowana w USDepartment of Energy (DOE) i w diagramach poglądowych w formacie Sankey

W przeliczeniu na inne stosowane jednostki Quad jest równy: – Quad = kwadrylion BTU = 1015 BTU; – = 293 mld kWh = 1,055 × 109 GJ; – = 36 mln ton węgla = 28 mld m3 gazu ziemnego; – = 25,2 mln ton ropy naftowej; – = 13,3 tony uranu 235.

Z tego poglądowego przedstawienia proporcji w użytkowaniu energii w państwie uznawanym za rozwinięte, nowoczesne i pragmatycznie zarządzane zwracają uwagę trzy istotne elementy.

1. Straty technologiczne przy przetwarzaniu i udostępnianiu energii na optymalnych dla odbiorcy nośnikach są ciągle wysokie i w tym tkwią rezerwy optymalizacji kosztów i ochrony środowiska.

2. Niezwykle rozrzutnie jest wykorzystywana energia w transporcie. Tu sprzężenia zwrotne za-działają ekonomizująco i hybrydyzacja silników w pojazdach może obejmie wszystkich liczą-cych się producentów.

3. Proporcje wagowe, a zatem i koszty magazynowania, transportu oraz obróbki surowców energetycznych i utrzymania infrastruktury wskazują na absolutną przewagę uranu.

Na tym tle rysuje się przewaga systemu pozyskiwania energii nuklearnej z uranu, którego drob-ne ilości w porównaniu z tradycyjnymi źródłami energii pierwotnej są bardzo korzystne. Co w rachun-ku ekonomicznym może z nadmiarem skompensować koszty dodatkowe generowane przez energię nuklearną z powodu konieczności ochrony infrastruktur, ludzi i terenów okolicznych przed problemami z promieniotwórczością (EJ) w przypadku możliwej awarii urządzeń i sabotażu.

Uran wobec ropy naftowej = 1 : 1 894 737 zawartości energii na jednostkę wagi,a wobec węgla = 1 : 2 706 767. Natomiast problem niebezpiecznych odpadów energetycznych z EJ można by prawdopodobnie

rozwiązać przez zubożanie ich i ponowne lokowanie w wyrobiskach kopalni uranu, w których uran w postaci rudy przebywał bezpiecznie przed wydobyciem.

(1) http://www.visualcapitalist.com/visualizing-race-clean-energy.

• 73 •

Infrastruktury łączności i informacji (IT i AI)

Możliwości międzyludzkiej komunikacji są powodem ich ograniczania w wielu krajach, w różnych zakresach i z różnych powodów,

zawsze z obawy o przysparzanie kłopotów i zagrożeń.

Rozwój cywilizacji technicznej i postępy w doskonaleniu wszelkich technologii w wielu krajach świata (rys. 32) przyczyniły się istotnie do rozwoju łączności dalekosiężnej, rozwijanej za pomocą kabli podmorskich i oceanicznych, następnie radiowych fal długich, kilometrowych, potem fal krótkich, kil-kudziesięciometrowych, wspaniale zastąpionych przez fale ultrakrótkie, kilkumetrowe o częstotliwości kilkudziesięciu MHz, z transponderami umiejscowionymi na sztucznych satelitach Ziemi, i kilkuset me-gahercowych (MHz) na słupach przekaźnikowych sieci telefonii komórkowej. Wzrastająca ilość użyt-kowników i połączeń spowodowała rozwój technologii równoczesnego przekazywania wielu różnych sygnałów łącznościowych za pomocą światłowodów. Wykorzystywane są fale laserowe o długości rzę-du 1 μm, a włókna światłowodowe mają do kilku μm średnicy.

Przewody światłowodowe wyparły wiele innych form zdalnej łączności na odległościach rzędu kilkudziesięciu centymetrów (endoskopy) do dziesiątków tysięcy kilometrów (kable międzykontynen-talne). Przepuszczalność przenoszonej informacji przez światłowody jest rzędu kilkudziesięciu Tb/s, a liczba możliwych równoczesnych połączeń jest rzędu milionów. W połączeniu z rozbudowanymi in-frastrukturami Internetu i komputerami osobistymi, szybka i ogólnie dostępna łatwa łączność sta-ła się źródłem nieprawidłowości i nadużyć wieloaspektowych, znanych powszechnie i opisywanych,

Rys. 32. Geograficzne rozmieszczenie krajów wiodących w rozwoju technologii i postępie

• 74 •

nieznanych i utrzymywanych w tajemnicy oraz potencjalnych, możliwych, choć prawdopodobnie jesz-cze nieistniejących. Co, w sprzężeniu zwrotnym stało się powodem postępujących działań ochronnych, utrudnień i ogólnie zmniejszania wiarygodności informacji rozprzestrzenianych w sieciach łączności. Powstają hasła dostępu chroniące prywatność użytkowników, zakazy rozpowszechniania niektórych informacji, pasożytnictwo łącznościowe, zbieranie jawne i niejawne informacji o działalności i zainte-resowaniach użytkowników oraz w tle, nastąpiło tworzenie się nowych bytów o wielkiej sile oddzia-ływania społecznego. I w tym sprzężeniu zwrotnym, nowe byty łącznościowe wyzwalają wirtualną infrastrukturę informacji, dezinformacji, wynajdowania informacji, ochrony przed inwigilacją i przed zainfekowaniem aparatury użytkownika przekłamującej, niszczącej, lub przekazującej informacje nie-znanym odbiorcom. W aureoli takich aktywności powstaje specyficzna infrastruktura sieci „hakerów”, wywiadowców, strażników i pośredników między zleceniodawcami i zleceniobiorcami działań sprzę-żeniowo-zwrotnych.

Największe grupy korzystających ze wspólnego systemu rozprzestrzenienia informacji skupiają miliardy ludzi. Ludzi, którzy mogą ekspediować i którym można przekazywać zunifikowane, homogeni-zowane informacje, jawne i kamuflowane polecenia, a nawet wymagania. Nad tym wszystkim pojawił się system łączności satelitarnej, docierającej okrężnymi drogami, ale bezpośrednio do indywidual-nego odbiorcy, który jednak może być jednoznacznie identyfikowany przez zdalną obsługę systemu nadawania i łączności.

Jednak i tu należy zwrócić uwagę na całkowity brak łączności i środków przekazu poza bezpo-średnimi ustnymi informacjami, w czasach wędrówek ludów, wypraw krzyżowych czy najazdów ta-tarskich na Europę. Różnica rozwinięcia technologii, a ściślej brak jakiejkolwiek, skutkowały jedynie większą inercją układów zamysł – powiadamianie – akcje i skutki w postaci nowych ładów ówczesnego świata(1).

Spośród szerokiego spektrum problemów, jakie stwarzają doskonalone i rozwijane technologie informacji, należy wyłączyć w analizie sztuczną inteligencję, bo ta jest ciągle niedoskonała i wymyka się z problematyki sprzężeń zwrotnych. Istotnym problemem w sprzężeniach zwrotnych w połączeniu z technologiami informacji (IT) jest mało wymierny, ale dotkliwy proces ich wzajemnego sprzęgania się z ludzkimi cechami negatywnymi. I bez wątpienia przeważają w tym sprzężenia dodatnie. Powodują one stopniowe koncentrowanie się osobników o przeważających skłonnościach pozytywnych lub ne-gatywnych, to jest niezdolnych lub zdolnych do niegodziwości. Niezdolni do niegodziwości, respektując zasady i ustalenia ulegną zawsze w potyczce ze zdolnymi do odstępowania od ustaleń, zasad, czy rze-telności. Zło bowiem łamie zasady zdobywając przewagę. Wśród „władców” informatyki, operatorów sieci i dostawców systemów informatycznych, jak można oceniać ich obecną działalność, panuje rodzaj równowagi warunkowo trwałej. To znaczy trwałej, której naruszenie mogłoby nastąpić z chwilą zagro-żenia podstaw funkcjonowania ich obszarów oddziaływania i zagrożenia wymogu osiągania profitów. Ale jawne naruszanie dóbr użytkownika może spowodować uruchomienie ujemnych sprzężeń zwrot-nych i zniechęcenie użytkowników do korzystania z usług naruszającego te dobra. Wtedy próg opłacal-ności okaże się i tak nieosiągalny. Mimo tej oczywistości, są już znane ingerencje służb IT o charakterze cenzorskim, penetrowanie indywidualnych komputerów w celu usuwania, lub pobierania zawartych tam plików uznawanych za szkodliwe, lub cenne, reagowanie na treść plików, przez uruchamianie określonych reklam, czy blokowanie określonej korespondencji.

Przed kilkoma laty autor zetknął się ze zdalną interwencją cenzorską operatorów sieci interneto-wych, zapewne za pomocą niedoskonałych wówczas programów. Mianowicie dwukrotnie w służbowej korespondencji były wyłapywane, prawdopodobnie automatycznie, zwroty uznane za niepoprawne czy obsceniczne, co uniemożliwiało prowadzenie korespondencyjnej współpracy. Jednym z kazusów była „suwalszczyzna”, a drugim „.. it’s expressive ...” (wyróżnienia teraźniejsze dla uwypuklenia nie-stosownych zbitek literowych). Natomiast w trakcie przygotowania tego tekstu autor otrzymywał kil-kakrotnie polecenie pracy „online”.

(1) https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/92000/92295/rain_saudaft_oli_2018149_lrg.jpg.

• 75 •

Wyraźnie są teraz dostrzegane uczulenia Internetu na poszczególnych użytkowników, co moż-na łatwo sprawdzić, podejmując choćby wyszukiwania określonych haseł za pomocą dwóch różnych komputerów o różnych adresach internetowych. Uzyskuje się różne rezultaty poszukiwań, kompute-ry bywają zawieszane, połączenia przerywane, lub e-maile zwracane w imię działań ochronnych, ale z różną intensywnością w różnych próbnych powtórzeniach połączeń z różnych komputerów. Wydaje się już pewne, że wskutek przyjętych zasad poprawności, Internet wszechświatowy zaczyna się dezin-tegrować na rzecz Internetów „narodowych”, o innych rozszerzeniach adresowych i różnych misjach ekonomicznych i politycznych. W tym procesie mniejsze znaczenie mają sprzężenia zwrotne: Internet – użytkownik (i reklamobiorca zarazem), bo unarodowione „Internety” można finansować z funduszy państwowych, niezależnie od liczby użytkowników. A użytkownicy, w warunkach zmonopolizowanych, państwowych sieci internetowych będą musieli korzystać z takiego Internetu, do jakiego będą mieli dostęp.

Sztuczna inteligencja w języku polskim odnosi się do jednego z dwóch różnych znaczeń. Słowo „inteligencja”(1) oznacza:

– zdolność rozumowania i pojmowania wiedzy, interpretowania i uczenia się, – ogół ludzi wykształconych i wykonujących zawodowo pracę umysłową.

To pierwsze znaczenie, z przymiotnikiem zawężającym, jak sztuczna (elektroniczna), może z czasem objąć także pojęcia zawodowa, wirtualna, powierzchowna, także logiczno-matematyczna (widząca związki zdarzeń), werbalna („głośno myśląca”), naturalistyczna lub środowiskowa (m.in. troszczy się o rośliny), słuchowa lub rytmiczna (muzyczna), przestrzenna (docenia walory kształtów), kinestetyczna (czyli ruchowa), śródludzka (czyli „działacza” społecznego), intrapersonalna (intuicyjna, egotyczna). Te właśnie rozszerzenia inteligencji sztucznej mogą w niedługim czasie zacząć się emancypować, przyspa-rzając ludziom mnóstwa problemów etycznych, prawnych i na razie mało prawdopodobnych – wolno-ściowych w sensie osobistym i społecznym.

Teraz (w roku 2018) czeka nas AI, czyli inteligencja sztuczna, zaprogramowana zapewne z uwzględnieniem wyliczonych powyżej osobliwości, ale i doprogramowująca się bez udziału człowie-ka, oraz samodzielne Roboty, korzystające z AI i niewątpliwie bardziej sprawne od nas, bo pozbawione sentymentów, choć nie mądrzejsze. Jak samodzielne? A to już od nich, a ścislej od ich technoetyki będzie zależało.

Sztuczna inteligencja jest kreowana i trenowana w automatach obsługujących instrumenty stosownie do rejestrowanych warunków zewnętrznych. Jest to więc rodzaj bardzo zaawansowanej automatyki, ale ze względu na dużą ilość zmiennych istotnych dla poprawności i bezpiecznego funk-cjonowania instrumentów (pojazdów szynowych, samochodów w ruchu ulicznym, ciężkich maszyn mobilnych oddziaływujących na wyrobisko górnicze, elektrociepłowni domowych) trudno jest zapro-gramować wszystkie możliwe zmienne wartości parametrów, ale można zaprogramować ich przedziały i wzajemne kombinacje po stronie wejścia i wyjścia. Automatom pozostawia się obowiązek podejmo-wania bezpiecznych rozwiązań i decyzji mobilnych w sytuacjach awaryjnych i konfliktowych. Na świe-cie jeżdżą już samochody w ruchu ulicznym bez kierowcy, ale z dyżurnym inspektorem, na wszelki wy-padek. Został już w tym (2018) roku zarejestrowany precedensowy wypadek uliczny takiego pojazdu samochodowego, co wzbudziło wiele rozważań, dyskusji i posunięć prawnych, oraz konstruktorskich ingerencji z myślą o przyszłości AI.

(1) https://sjp.pwn.pl/sjp/inteligencja; 2561737.html; https://dziecisawazne.pl/8-inteligencji-wedlug-prof-h-gardnera/.

• 76 •

Infrastruktura transportu

Ludzie w swojej życiowej działalności, silnie rozwiniętych specjalizacji i umiejętności oraz wiedzy i konieczności powszechnej współpracy, przemieszczają się po powierzchni globu, korzystając z róż-nych środków transportu kołowego drogowego i szynowego oraz powietrznego(1) i wodnego (rys. 33). Podobnie, są przemieszczane towary przekazywane odbiorcom lub pośrednikom. Tym działaniom i środkom transportu towarzyszy rozbudowana infrastruktura usługowa, techniczna i produkcyjna(2).

Kargo lotnicze w roku 2016 – ładowane w 30 największych portach lotniczych świata – 4 521 000 ton, – największy (1) Hong-Kong – 821 000 ton, – Luksemburg (30) – 52 670 ton.

Produkcja roczna samochodów na świecie(3)

Rok Liczba, mln Wartość, $ Liczba osób/samochód

2017 97,302 7,755 mld 79,7 osób

2016 95,057 7,467 78,6

2015 90,780 7,383 81,3

2014 89,747 7,298 81,3

2013 87,507 7,213 82,4

2012 84,141 7,021 83,3

2011 80,092 7,043 87,9

2010 77,629 6,958 89,6

2005 66,482 6,542 98,4

2000 58,374 6,145 105,3

1995 50,046 5,751 114,9

1990 48,553 5,331 109,8

1980 38,564 4,458 118,2

W roku 2018 ponad 1,2 mld pojazdów samochodowych było czynnych. Z tego wynika średnia żywotność samochodów około 13 lat.

Angielska Wikipedia(4) podaje w 2018 roku, że żywotność samochodów liczona w milach wy-nosi w bieżącym stuleciu około 200k mil (czyli około 320k km), przy rocznym przebiegu około 15k mil (24k km), co odpowiada żywotności około 13 lat. Dłuższa żywotność samochodu oznacza w sprzężeniu zwrotnym zmniejszenie zbytu oraz powoduje jazdę ogólnie starszymi, mniej zaawansowanymi tech-nicznie, zatem i mniej bezpiecznymi pojazdami.

(1) Transport lotniczy przeszedł istotną ewolucję związaną z postępem technologicznym, na którego rozwój miał istotny wpływ. Z początkowego zastosowania militarnego podczas pierwszej Wojny Światowej oraz rozwożenia poczty, stał się głównym środkiem transportu pasażerskiego na średnich i dużych odległościach. Równolegle rozwinęła się infrastruktura cargo lotniczego – pilnego przewozu produktów, środków spożywczych i lekarstw, a nawet świeżych kwiatów ciętych na ty-siące kilometrów między dostawcami, a odbiorcami liczone już w milionach ton w skali globu.

(2) https://www.statista.com/statistics/200002/international-car-sales-since-1990/, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_motor_vehicle_production.

(3) http://www.oica.net/wp-content/uploads/By-country–2017.pdf.(4) https://en.wikipedia.org/wiki/Car_longevity.

• 77 •

Rys. 33. Mapy ruchu komunikacyjnego świata. U góry (16A) zestawienie ponad 54 tysięcy regularnych tras pasażerskich samolotów na świecie, stan z roku 2009.

Niżej (16B) kopia mapy świata ze śledzonymi radarowo około dziesięcioma tysiącami samolotów znajdujących się w powietrzu lub kołujących, w danym czasie, w dniu 26 czerwca 2018 roku.

U dołu oceaniczne szlaki żeglowne [https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_merchant_navy_capacity_by_country]

• 78 •

Sprzężenia zwrotne w produkcji samochodów rozwijają się następujących pętlach (obecnie bez możliwości określenia ich początków i zakończenia): struktury drogowe i przemysłowe – projektowa-nie – infrastruktury użytkowania, konserwacji i zaopatrzenia – potrzeby użytkowania – zapotrzebowa-nie surowców, coraz większa infrastruktura do ich przewozu i coraz więcej mieszkańców Ziemi – samo-chód – hamowanie możliwości rozwiązań zastępczych, które byłyby konfliktowe wobec rozwiniętych infrastruktur produkcyjnych, serwisowych i społecznych. Udoskonalanie produktów powoduje ich przedwczesne „starzenie się”, zatem techniczne możliwości nie są wykorzystywane do podnoszenia trwałości wyrobów, lecz w efekcie wzrasta czaso- i materiałochłonność produktów żyjących krócej. W tym czasie zużywane jest paliwo i smary, jak i są emitowane wyziewy gazowe oraz pyły.

Transport oceaniczny: – świat – tonaż rejestru brutto w roku 2014 wynosił – 1 034,3 miliony, – tonaż nośności wynosił – 1 552,2 miliony, – w UE odpowiednio tonaż rejestru brutto – 205,1 miliony, – i tonaż nośności – 293,2 miliony.

Według CIA World Factbook 2018(1) w drugiej dekadzie XXI wieku było na świecie czynnych: – lotnisk – 41 820 (2016), – lądowisk helikopterów – 6 524 (2013), – torów kolejowych – 1 148 186 km (2013), – dróg samochodowych – 64 285 009 km (2013), – dróg wodnych (rzek i kanałów żeglownych) – 2 293 412 km.

Z przytoczonego zestawienia wynika, że na kontynentach drogi wodne stanowią dwukrotność torów kolejowych i 1/30 dróg samochodowych. Jest tu więc duży potencjał ekologiczny w starannym ich rozwijaniu z przeznaczeniem do nieśpiesznego transportu ciężkich ładunków masowych, z korzy-ścią dla gospodarki wodnej, zagrożeń powodziowych i redukcji wyziewów spalin. Na tle światowych danych CIA(2) Polska, jako kraj równinno-nizinny z niecałymi 4 tysiącami raczej zaniedbanych dróg wodnych, wypada mniej korzystnie od średniej światowej: drogi wodne stanowią ~1/5 długości torów kolejowych (19 231 km) i 1/40,4 długości dróg samochodowych (420 000 km).

Łatwość podróżowania jest skutkiem możliwości poruszania się na duże odległości oraz obniżki kosztów jednostkowych podróży i obsługi podróżnych. Sprzężenia zwrotne skutkują tym, że obniżki kosztów powodują rozszerzenie możliwości podróży, a co za tym także zapotrzebowania na środki po-dróży, jak i na infrastruktury i obsługę środków podróży i podróżnych. Jest to więc sprzężenie zwrotne dodatnie, prowadzące do spowolnienia możliwości dalszego rozwoju, z powodu zajmowania coraz większych przestrzeni oraz częściowego obniżenia bezpieczeństwa podróżowania, z powodu wzrasta-jącego zagęszczenia podróżujących.

Głównym przeznaczeniem transportu wodnego jest obniżka kosztów masowych przewozów, zwłaszcza surowców paliwowych. Pasażerski transport wodny jest ograniczony do rejsów wycieczko-wych oraz przewozów promowych na niewielkich dystansach.

Rozwój produkcji samochodów elektrycznych spowodował w latach 2015–2017 wzrost zapo-trzebowania, poszukiwań i produkcji litu oraz kobaltu do baterii akumulatorów elektrycznych(3). Z kolei wielkie zapotrzebowanie na drobne ilości specyficznych surowców mineralnych stało się powodem wytworzenia się specyficznego prymitywnego „ruchu górniczego” polegającego na zatrudnianiu po minimalnych kosztach mieszkańców okolic, w których występują te surowce. W efekcie nowoczesne produkty są dostępne do powszechnego użytku, a rzeczywiste koszty pokrywają górnicy w dalekich krajach, gdzie ich działalność pozostaje opłacalna z powodu dużej siły nabywczej walut, którymi są opłacani.

(1) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html.(2) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html.(3) BP Statistical Review of World Energy 2018.

• 79 •

Infrastruktury wód śródlądowych

Wody śródlądowe są w większości wodami pitnymi. Zaspakajają popyt na wodę rolnictwa, rybo-łówstwa, oraz przemysłu i potrzeb komunalnych. Są wykorzystywane do żeglugi i do gaszenia pożarów. Wody podziemne służą do bezpośredniego wykorzystania, oraz stanowią rezerwy dla zaopatrzenia ludności, przemysłu i instytucji obronnych podczas zagrożeń bezpieczeństwa państwa. Powierzchnio-we wody płynące są głównym przyrodniczym środkiem przemieszczania produktów wietrzenia skał w kierunku jezior i mórz, oraz bezpiecznego przebywania i przemieszczania się fauny wodnej wśród lądów. Są także powodem zagrożeń powodziowych.

Z wodami śródlądowymi i wpływami człowieka na środowisko są związane sprzężenia zwrotne w Sahelu, w Afryce. Nomadzi wędrujący z bydłem przez sawannę i busz oraz półnomadzi i mieszkańcy wiosek trudniący się warzywnictwem korzystają w czasie pory deszczowej z wód opadowych groma-dzących się w lokalnych obniżeniach terenu zamienianych stopniowo w okresowe oczka wodne (z ang. waterholes, rys. 34). Z czasem wody opadowe infiltrują w głąb, dążąc powoli do lokalnych poziomów wodonośnych usytuowanych kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt metrów pod powierzchnią terenu. Wody z takich lokalnych depresji, ale występujących na obrzeżach rozległych niecek geologicznych, docierają do poziomów artezyjskich i subartezyjskich i są osiągane otworami wiertniczymi, jako wody artezyjskie z dala od obszarów zasilania.

Korzystający z wody nomadzi i ogrodnicy ingerują w naturalne procesy geośrodowiskowe po-głębiając łopatkami obniżenia terenu i koryta lokalnych strumieni, a z czasem wkopując się w głąb do kilkunastu metrów nieocembrowanymi studniami o średnicy około 2 m. W ścianach tych stud-ni umieszczają warkocze wyplatane z lokalnej wikliny, które pełnią rolę filtrów powstrzymujących

Rys. 34. Oczko wodne otoczone zielenią (ang. waterhole) w buszu; okolice Sambisa Swamps, w stanie Borno w NE Nigerii; zanikające po wiosennej porze deszczowej z czasem zamieni się

w dziurawioną studniami kopanymi depresję z wodopojami, a następnie w suche zagłębienie terenowe z suchymi pozostałościami po zapadniętych studniach, w końcu stanie się depresją terenową

zatrzymującą wody opadowe podczas kolejnej pory deszczowej [foto S.O. 1984]

• 80 •

wypływ mułków z lokalnych soczewek i przewarstwień w seriach gliniasto-piaszczystych osadów na-syconych wodami zawieszonymi. Ten proceder był opisany wcześniej z obrzeży basenu Jeziora Czad w Nigerii(1).

Tu sprzężenie zwrotne polega na odwróceniu zasilania lokalnych poziomów wód podziemnych ze studni kopanych w czaszy niecki Jeziora Czad oraz wód artezyjskich i subartezyjskich ze studni ko-panych na wyższych obrzeżach tej niecki podczas kolejnych pór deszczowych. Proceder wkopywania się w głąb terenu w ślad za opadającymi wodami zawieszonymi powoduje regularne odtwarzanie zasobów podczas następnej pory deszczowej. Co więcej, studnie kopane bez ocembrowania w za-głębieniach terenowych zalewane ponownie przez gromadzące się wody deszczowe ulegają w tym czasie obwałom przyczyniając się do pogłębiania i poszerzania oryginalnej, lokalnej depresji tere-nowej z własnymi niszami ekologicznymi drzew, krzewów i traw oraz rozmaitości zwierząt. Z bie-giem lat niektóre depresje się powiększają, przejmując tym samym wiodącą funkcję zaopatrzenia w wodę nomadów na rozległych, ogólnie płaskich przestrzeniach wyżyn afrykańskich (rys. 35). Sto-sownie do budowy geologicznej terenu, stosunków etnicznych i administracyjnych oraz tradycyj-nych tras przegonów bydła w niektórych okolicach depresji Mega Czadu, nasycenie terenu takimi „oczkami wodnymi” sięga kilkudziesięciu na km2, a w innych kilku lub jeszcze mniej. Warto obej-rzeć obraz satelitarny tych okolic, korzystając z dostępu przez Google Earth, na przykład w okolicach punktu o współrzędnych geograficznych N-11–53-50 i E-13-28-30. Tam można dostrzec wieloletnie oczka wodne o średnicy kilkudziesięciu metrów i setki świeżych, codziennych „pogoni” za obniżają-cym się z dnia na dzień zwierciadłem wody zawieszonej, widocznych w postaci bardzo jasnych kop-ców-plamek na całym terenie, zwłaszcza w pobliżu także widocznych szlaków okresowego przego- nu bydła.

Na rzekach, potokach i strumieniach są powszechnie budowane jazy, zapory piętrzące dla ce-lów retencyjnych i ochronnych przed powodziami, oraz budowane liczne wały przeciwpowodziowe

(1) S. Ostaficzuk, Geoecology of the Nigerian part of the Lake Chad Basin, Univ. Silesia 1996; s. 98+XXIII Tablice.

Rys. 35. Oczko wodne w przegłębieniu koryta okresowej rzeki Yedseram w okolicach na S od Bama w NE Nigerii; foto S.O. 1987.

W porze suchej depresje okresowych oczek wodnych są oczyszczane z resztek roślin przez zwierzęta i pożary buszu i traw, a dodatkowo podlegają deflacji eolicznej.

W efekcie łączne wpływy procesów naturalnych, warunków klimatycznych i działalności ludzkiej powodują, że te z pozoru nietrwałe formy krajobrazu są utrwalane pospołu bio- i abiotycznie

oraz antropogenicznie

• 81 •

i kanały melioracyjne oraz suche zbiorniki awaryjne. Wszystkie sztucznie utworzone otwarte zbiorniki wodne powodują zmiany w otaczających je systemach hydrogeologicznych. Zmienia się poziom wód podziemnych i kierunki ich migracji w zależności od stanu wód zbiornika. Abrazja brzegowa powoduje transport rumoszu, inicjację lub aktywację osuwisk, zmienia się mikroklimat i energia przepływów hy-drologicznych poniżej i powyżej zbiornika. Przy drogach oraz zakładach przemysłowych są budowane zbiorniki wodne przeciwpożarowe.

Wielkie konstrukcje wodne, umacnianie nabrzeży morskich i rzecznych oraz budowa zapór wod-nych dla celów energetycznych i retencyjnych zmieniają krajobrazy i sposoby użytkowania terenów oraz ograniczają egzogeniczne procesy naturalne na skalę porównywalną ze zmianami naturalnego użytkowania ziemi wskutek rozwoju rolnictwa. W ogóle inicjatywy inżynierskie, obejmujące budownic-two lądowe i wodne, oraz podziemne, są specyficznym rodzajem oddziaływania ludzi na środowisko. Szczególną działalnością jest drążenie tuneli i komór podziemnych związanych z eksploatacją górniczą, transportem, magazynami oraz potrzebami ochrony przed zagrożeniami. Inną, jest „przeciskanie” ele-mentów infrastruktury komunalnej i przemysłowej powodującej zmianę geotechnicznych właściwości terenów i ograniczenie możliwości ich użytkowania, z jednoczesnym uwalnianiem powierzchni terenu od obiektów trwałych.

Nowością inżynierską, związaną z rozwojem technologii, jest budowanie sztucznych wysp i zwią-zanych z nimi fizycznie portów, doków i „marin”. Nieco starsze poszerzanie lądów metodą polderów ograniczanych groblami i zagospodarowywanie ich dla różnych celów, w tym mieszkalnych, komunika-cyjnych i magazynowo produkcyjnych(1) , jest też de facto związane z wodami śródlądowymi, a ściślej z ich tworzeniem w dawnym środowisku morskim. Te inicjatywy zmiany przeznaczenia obszarów poza lądowych w przylądowe strefy ekonomiczne i strategiczne mają też implikacje polityczne, bo powo-dują rozszerzanie terytoriów oraz stref ekonomicznych, zwykle kosztem uszczuplania podobnych stref w sąsiedztwie.

Obecnie (w roku 2017) na świecie są czynne(2) 182 zapory wodne o zainstalowanej mocy ge-neratorów prądu elektrycznego co najmniej 1000 MW, a w trakcie budowy jest 31 zapór. Największa zapora ma dostarczać prąd elektryczny o mocy 22 GW.

Sztuczne zbiorniki wodne mają pojemności rzędu milionów m3, największy osiąga 169 milionów m3; wysokości zapór wodnych wynoszą od kilku do 300 m.

Katastrofy powodowane przez działania inżynierskie występują zwykle z opóźnieniem. Bowiem z oczywistego powodu podejmowanie działań inżynierskich jest poprzedzone projektowaniem i oblicze-niami bezpieczeństwa, stateczności i ocenami możliwych skutków egzystencji obiektów inżynierskich. Z pominięciem awarii i katastrof wynikających z inżynierskich błędów projektowych i realizacyjnych, należy tu wymienić te katastrofy, które są powodowane przez naturalne procesy wietrzenia i denudacji oraz długotrwałe oddziaływanie konstrukcji inżynierskich na środowisko, w którym są sytuowane. Ich wpływ może wynikać z istoty funkcjonalnej obiektu, jak długotrwałe generowanie wstrząsów, emisji, wycieków, zużywania surowców, albo długotrwałe obciążanie podłoża, zasłanianie, zaciemnianie, roz-świetlanie, czy też bierne zaburzanie naturalnych procesów swoją obecnością.

Charakterystycznym przykładem konstrukcji inżynierskiej budownictwa wodnego może być planowany przekop przez Mierzeję Wiślaną, umożliwiający konieczną(3) komunikację wodną Zalewu Wiślanego z Zatoką Gdańską oddzielonymi od siebie wąskim pasem piaszczystej młodoholoceńskiej mierzei pokrytej wydmami o wysokości od kilku do ponad pięćdziesięciu metrów.

Przekopanie Mierzei Wiślanej w poprzek w dogodnym miejscu wydaje się najprostsze. Takim miejscem okazał się rejon osady Nowy Świat, kilkaset metrów na wschód za Skowronkami w kie-

(1) Dla porządku należy tu wspomnieć jednak o znacznie starszych, a nieustępujących rozmachem dzisiejszym, inicjatywach budownictwa wodnego, ziemnego i skalnego, a znanych nam z archeologii i historii dzisiejszego Egiptu, Iraku, Meksyku, Peru i Chin.

(2) https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.(3) A. Olszak, Jak nie przekop to co, „Magazyn Pomorskie”, bezpłatne pismo samorządowe, Wyd. spec., 2018; s. 1–16.

• 82 •

runku Przebrna(1). Nie jest to jednak rozwiązanie optymalne z wielu względów. Przekopywanie na-turalnej morskiej struktury nabrzeżnej, utworzonej w wyniku krótkookresowej stabilizacji warunków przyrodniczych, wrażliwej na wszelkie zmiany fizjograficzne, spowoduje nieuchronne, katastrofalne zaburzenie jej trwałości ekogeologicznej. Jednak po wykonaniu przekopu z torem wodnym i wybudo-waniu na zewnątrz mierzei falochronów osłaniających wejście do kanału, strumień rumoszu przemiesz-czanego wzdłuż mierzei zostanie przerwany, a transportowany materiał będzie deponowany przy fa-lochronach i w kanale toru wodnego. Zaburzenie transportu rumoszu spowoduje intensyfikację erozji brzegów pozbawionych naturalnego zasilania, poza krótkotrwałym, sezonowym redeponowaniem starszych nagromadzeń osadów strefy brzegowej, stosownie do aktualnych kierunków wiatru. Te zja-wiska mogą zapoczątkować dalszą destabilizację procesów podtrzymujących równowagę dynamiczną mierzei i wzmacniających ją procesów eolicznych. Dlatego to zamierzenie inżynierskie wzbudza kon- trowersje(2) .

Jak wynika z analizy morfologii północnego brzegu Mierzei Wiślanej i jej otoczenia oraz poja-wiających się publikacji, przekopywanie Mierzei może również spowodować duże koszty własne ge-nerowane przez konieczność utrzymywania jej drożności, chronienia zagrożonych elementów środo-wiska, nowej organizacji ruchu kołowego i konieczności sztucznego zasilania dużych odcinków brzegu z powodu prawdopodobnego, a nawet nieuniknionego wzmożenia niektórych procesów współczesnej geodynamiki przypowierzchniowej. Przekopanie Mierzei, a nawet tylko ulokowanie trwałych obiek-tów zaburzających naturalne prądy przybrzeżne, spowoduje zasadnicze zmiany w naturalnym układzie przybrzeżnego ruchu rumoszu, a zatem i stabilności struktury brzegu.

W Polsce znany jest, i traktowany jako podręcznikowy, przykład niefortunnego ulokowania portu rybackiego na prostym odcinku wybrzeża klifowego u nasady piaszczystego Półwyspu Hel (rys. 36). Półwysep Hel będący wyłącznym produktem rumoszu transportowanego przez prądy przybrzeżne po-bierające od strony zachodniej materiał okruchowy z podmywania klifów Jastrzębiej Góry i Chłapow-skiego, został pozbawiony dostaw świeżych osadów zasilających. Dlatego podlega częstym erozjom sztormowym, gdy zachodnie falochrony portu we Władysławowie są obsypywane strumieniem ru-moszu wcześniej transportowanego dalej wzdłuż Helu w kierunku jego wschodniego cypla wchodzą-cego w Zatokę Gdańską. W miarę upływu czasu transport przybrzeżny rumoszu od zachodu dociera wokół falochronu do portowego toru wodnego, który należy kosztownie utrzymywać w stanie drożno-ści. Natomiast Hel jest sztucznie zabezpieczany palami, przed erozją brzegów pozbawionych dopływu świeżego materiału osadowego od zachodu(3).

Stosowane są także rekonstrukcje przez sztuczne zasilanie, budowę wałów przeciwsztormowych i ostróg. Na odcinku od Władysławowa do Juraty namyto 10 mln m3 materiału do 2003 roku i jesz-cze 5 mln m3 do 2013 roku. Rekonstruowane są wydmy oraz opaski, a nad wydmą na cyplu została zbudowana kładka. Podobne i inne zabezpieczenia są stosowane na kolejnych 8 odcinkach brzegu zagrożonego abrazją morską w kierunku zachodnim. Ale na Mierzei Wiślanej takie zabiegi nie są sto-sowane, bo nie były dotąd potrzebne. Umacniane są tam jedynie zbocza plażowego wału wydmowego dewastowanego przez plażowiczów. Równowaga w strumieniu rumoszu wzdłuż Mierzei jest bowiem podtrzymywana przez sztuczne ujście Wisły zwane Przekopem (1890–1895), przez który rzeka dostar-cza od 1895 roku zawiesinę piaszczystą w ilościach wystarczających do naturalnego zasilania brzegów Mierzei oraz sypania niewielkich wysp piaszczystych w pobliżu ujścia (rys. 37).

Z przeglądu kartograficznych obrazów wielu obiektów na świecie, w różnych sytuacjach fizjogra-ficznych, wynika, że przekopy mierzei i ustabilizowanych linii brzegów lądu stałego zachowują trwałość

(1) http://www.zulawyimierzeja24.pl/aktualnosci/16116, kanal-zeglugowy-przez-mierzeje-wislana-jest-ostate.(2) M. Sterlingow, Pomyłka za 880 milionów, „Magazyn Pomorskie”, bezpłatne pismo samorządowe, wyd. specj., Maj

2018; s. 1–16, 7–8.(3) M. Szruba, Sposoby ochrony brzegów morskich i ich wpływ na środowisko przyrodnicze polskiego wybrzeża

Bałtyku. Raport, red. T. Łabuz, Fundacja WWF, Warszawa 2013, http://www.nbi.com.pl/assets/NBI-pdf/2017/1_70_2017/Pdf/17_Ochrona_ brzegow_ morskich.pdf.

• 83 •

Rys. 37. Ujście Wisły utworzone sztucznie pod koniec XIX wieku; obraz z Google, udostępniony w 2018 roku, (W) wyspy utworzone z osadów Wisły i jej ujścia, (O) nadbudowa brzegu w postaci utworów plażowych

i wałów rumoszu transportowanego przez prądy przybrzeżne po udrożnieniu przekopu

Rys. 36. Port rybacki we Władysławowie; A – Zarys linii brzegowej Bałtyku w rejonie nasady półwyspu Hel, przedstawiony na mapie topograficznej 1:100k z 1935 r. [Einheistblatt 13 Danzig-Putzig];

B – na mapie współczesnej [Geoportal-2]

• 84 •

i żeglowność jedynie tam, gdzie ujścia przekopów prowadzą zawiesinę rumoszu zwietrzelinowego – piasków, mułków i żwirów. W innych sytuacjach, ujścia przekopów są zamulane, a wybrzeża erodo-wane, bądź przybrzeża spłycane, stosownie do ich usytuowania względem przeważających prądów morskich. Dlatego porty morskie i inne trwałe obiekty budownictwa wodnego o dużych rozmiarach są z reguły lokowane w zatokach, we wcinających się głęboko w ląd fiordach, estuariach lub w przy-brzeżnych dolinach rzecznych. W obrębie wygładzanych przez prądy morskie wybrzeży zbudowanych z gruntów niespoistych, porty są lokowane w cieniu cypli, lub kos od strony lagun w pobliżu natural-nych przerw w mierzejach (rys. 38)(1). Przekop Mierzei Wiślanej nie spełniałby tego warunku. Bowiem istota abrazji brzegowej polega na ujemnym sprzężeniu zwrotnym między energią fal przyboju, a spły-caniem strefy brzegowej przez produkty abrazji.

Kosy i wydłużone cyple usypywane w poprzek płytkich zatok przez przybrzeżne prądy mor-skie z rumoszu pobieranego po drodze z podcinanych abrazyjnych odcinków brzegów wypukłych są formami młodymi. Zachowują wyraźnie strukturę terenu odzwierciedlającą kierunki i sekwen-cje deponowania wleczonego materiału w płytkiej falującej wodzie (rys. 39–42). W skrupulatnej analizie poszczególnych elementów struktury kos i wklęsłych odcinków wybrzeża można odtwo-rzyć zarówno zmienności w dostawie materiału okruchowego, czyli określać intensywność abra-zji, określać zmienne stany morza podlegającego spiętrzeniom sztormowym, jak i zmianom po-ziomu związanego z poziomem oceanu światowego. Część z tych zmian może być przejawem okresowego utrudniania połączeń Bałtyku z Morzem Północnym, jak i może odzwierciedlać piono-we ruchy skorupy ziemskiej wywołane izostazją polodowcową, lub też i neotektonicznymi procesami podlitosferycznymi.

Przydatność danych lidarowych do analizy sprzężeń zwrotnych w młodej historii geologicznej terenu za pomocą numerycznego modelowania rzeźby terenu jest dopiero odkrywana. Jednak już wiadomo, że pomiary lidarowe będą narzędziem wrażliwym na przejawy zmian wysokościowych, śla-dowych spadków terenu, utrwalonych w rzeźbie terenu i w mikroreliefie śladów dawnych procesów, lub inicjalnych deformacji pod wpływem naprężeń poziomych, osiadań i powolnej utraty stabilności konstrukcji wzmacniających strefy poddawane erozji i abrazji, bądź degradacji naturalnych zboczy ma-sywów skalnych.

(1) http://distart119.ing.unibo.it/albertonew/ ?q=node/100; https://www.dec.ny.gov/permits /67096.html.

Rys. 38. Fragment południowego wybrzeża Long Island w USA; jasne są plaże na rozbudowanych mierzejach; brak jakichkolwiek portów i przystani z obiektami trwałymi od strony otwartego morza;

obraz satelitarny udostępniony przez Google; szerokość terenu około 75 km

• 85 •

Rys. 39. NMT fragmentu półwyspu Hel; widoczne są linie przyrostu eolicznie zmienionych stref piasków plażowych i nisz deflacyjnych z lokalnymi wydmami; wyróżniają się dwa ciągi wydm bardziej masywnych,

niż pozostałe i wysokości rzędu 10 m npm od strony Zatoki Puckiej i od strony otwartego morza, jako przejawy lokalnego zwiększenia dostaw materiału piaszczystego, czego powodem mogło być na przykład epizodyczne

obniżenie poziomu wód Bałtyku i odsłonięcie piaszczystego dna; NMT (S.O. 2018, dane z CODGIK)

Rys. 40. Abrazyjno-depozycyjne wyrównywanie linii brzegowej odziedziczonej po terenie zlodowaconym podczas ostatniej fazy deglacjacji najmłodszego lądolodu na południowym brzegu Bałtyku;

szerokość obrazu ~10 km; NMT (S.O. 2018, dane z CODGIK)

• 86 •

Sprzężenia zwrotne są w tym zakresie istotne z powodu możliwości wykorzystywania wstępnych wyników badań na formułowanie i podejmowanie nowych zadań badawczych jeszcze przed ukończe-niem badań dotychczasowych. Bowiem te mogą się okazać już niecelowe, wobec nowych możliwości analitycznych dynamiki powierzchniowej terenu. Szczególnie perspektywiczna wydaje się możliwość weryfikowania dawnych szczegółowych map geologicznych powierzchniowych i rewidowania obowią-zujących mezo- i mikropodziałów fizycznogeograficznych kraju.

Rys. 42. Struktury brzegowe rejonu ujścia Świny 1–7 struktury przyrostu brzegu kształtującego się Bałtyku i wypełniania osadami estuariowych oraz lagunowych

przestrzeni wodnych; 1 – najmłodsze linie przyrastania utworów brzegowych, 2 – charakterystyczny epizod budowy masywnego wału wydmowego na wybrzeżu południowego Bałtyku między Uznamem, a wschodnim

odcinkiem Mierzei Wiślanej, 3–7 – pięć odrębnych cykli wypełniania liniowo układanymi osadami brzegowymi przybrzeżnych depresji zarówno od strony otwartego morza, jak i od strony rzeki uchodzącej do morza;

8 – terenowe struktury antropogeniczne współczesne; NMT (S.O. 2018, dane z CODGIK)

Rys. 41. Struktury przybrzeżne strefy przyboju 1 – współczesna strefa przyboju i plaża; 2 – linie przyrostu brzegu; 3 – utwory brzegowe dawnej laguny;

4 – masywne ciągi wydm przekraczających 15 m wysokości; 5 – dawne, zachowane zarysy linii przyrastania brzegu mierzei odcinającej ostatecznie lagunę (6) od morza; 7 – najmłodsza kopalna mierzeja w rejonie ujścia Piaśnicy; we wschodniej części laguny na podłożu torfowiska niskiego znajdują się cienkie pokrywy piasków

z historycznych ingresji morskich podczas sztormowego przerywania wału piaszczystego młodej, kilkusetletniej mierzei (w okolicy prawego górnego narożnika rys. 31; NMT (S.O. 2018, dane z CODGIK)

• 87 •

Jak wynika z przedstawionych szczegółowych opisów sytuacji terenowych, naturalne sprzęże-nia zwrotne oraz ludzka aktywność inżynierska związana z konstrukcją sztucznych wysp, polderyza-cją obszarów wód przybrzeżnych, czy łączeniem akwenów śródlądowych z morskimi za pomocą śluz, kanałów, zapór i obwałowań, tworzą w istocie złożony system wzajemnych oddziaływań z przewagą zwrotnych sprzężeń ujemnych. Bowiem utrzymanie zamierzonych efektów inżynierskich jest możliwe tylko przy nieustannym ludzkim wysiłku odwadniania, palowania, bagrowania i zasilania oraz kon-serwacji implantowanych w naturalnym środowisku infrastruktur człowieczych. Bez tych zabiegów przyroda zniweczyłaby w sposób naturalny, stopniowo, lub katastrofalnie efekty ludzkiej inwencji inżynieryjnej.

Problemy społeczne

Zasadnicza sprzeczność jest w poprawianiu warunków egzystencji i bezpieczeństwa, wydłużaniu życia i skracaniu czasu pracy ludzkiej,

a równocześnie przyznawaniu nadrzędnych praw ptakom, listkom, trawie, Naturze. Każda z tych pierwszych (ludzkich potrzeb) oznacza pogorszenie

szans tych drugich (środowiskowych) na co wskazuje raport WRI–2018. Słuszne postulaty geośrodowiskowe w sensie globalnym wiążą się z jakże

bolesnymi ludzkimi sprawami w masowym sensie indywidualnych spraw: utrzymania siebie i coraz większej rzeszy tych, mieszczących się

w przedziale „usługi”, bytów nieprodukcyjnych.

Zmiany w postępowaniu ludzkim

Rozwój techniki, rozbudowa infrastruktur, zwiększone wymagania w życiu społecznym oraz po-wszechne zmiany przyrody w otoczeniu człowieka, stały się przyczyną ewolucji ludzkiego stosunku do bliźnich, do zwierząt i do przyrody, jako przestrzennego kontinuum, w którym ludzie są umiejscowieni. Stosunek ludzi do zwierząt uległ znacznemu polepszeniu od niedawnych czasów. Nie ma już oficjalnych walk zwierząt w cyrkach i na stadionach, polowań ze szczuciem i rozszarpywaniem, ani okrutnego od-straszania szkodników, jak opisane w historii Puszczy Białowieskiej, pod hasłem ochrona barci przed niedźwiedziem. Samobitnia: „Ciężka kłoda zawieszona na sznurze tuż obok barci stosowana do ochro-ny przed niedźwiedziami. Często pod drzewem bartnym z samobitnią wbite były w ziemię zaostrzone pale, na które strącony przez samobitnie niedźwiedź często się nadziewał”(1). Pozostały jednak polo-wania, ale kompensowane przez wstrzymywanie robót ziemnych, leśnych i porządkowych w ptasich okresach lęgowych. Buduje się kosztowne przejścia dla zwierząt nad i pod trasami komunikacyjnymi, stawia ekrany ochronne i podświetlane, podobnie, jak podświetlane są wysokie konstrukcje na tra-sach przelotu ptactwa. Ludzie, jako rodzaj zaludniający Ziemię, zaczynają odchodzić od naturalnych odruchów dominowania słabszych i zaczynają traktować (niekonsumowalną) faunę i florę, jako mniej sprawne organizmy na planecie Ziemia, którym z tego powodu należy się respekt i pomoc w zagroże-niu. Także prawa „konsumowalnej” hodowlanej fauny są stopniowo humanizowane w zakresie redukcji niewygód, redukowania dręczenia i stresów w procesach hodowlano-technologicznych prowadzących

(1) https://pl.wikipedia.org/wiki/Samocc logo; Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Unported (CC BY-SA 3.0) bitnia, https://puszcza-bialowieska.blogspot.com/2013/04/cos-o-barciach.hthttp://rcin.org.pl/ Content/11406/WA308 _7998_II6416_BARCIE-I-KLODY.pdfm, http://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/ index.php?dzial=haslo&id=69, http://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/index.php?dzial=haslo&id=69.

• 88 •

do konsumpcji. Tu sprzężenia zwrotne zasadzają się na rozwoju ludzkiego poczucia obowiązku ochrony otoczenia, któremu dotychczas szkodzono.

Coraz więcej wagi ludzie, a ściślej ludzkość, przywiązuje do ochrony środowiska przed powszech-nym zaśmiecaniem. Porządkuje się formalnie gospodarkę ściekami i odpadami. Wprowadzane są re-strykcje dotyczące produkcji, dystrybucji i pozbywania się wyrobów plastikowych. Problem plastiku w środowisku jest wyjątkowo młody, ale zarazem stał się dotkliwy z oczywistych powodów, jego przy-datności i taniości.

Przed 150 laty wynaleziono materiał lekki, odporny na wiele czynników niszczących i łatwy obróbce – plastik. Wkrótce plastik stał się przydatny we wszystkich dziedzinach życia, od medycyny i przemysłu spożywczego, do przemysłu motoryzacyjnego, budowlanego, odzieżowego oraz zabawkar-skiego i hydraulicznego, na jednorazowych nakryciach stołu piknikowego kończąc. Stał się nieodzow-nym elementem użytkowym codziennego bytu i przyzwyczajeń. I okazał się z czasem tani oraz trudno zniszczalny w warunkach naturalnych. Po 150 latach w drodze licznych sprzężeń zwrotnych dodatnich i ujemnych stan plastiku wobec problemów geośrodowiska jest następujący (cyt. za NGM 2018):

Produkcja roczna plastików wynosi około 450 mln ton (w r. 2015), w tym około 1 trylion torebek plastikowych jednorazowego użytku (trwającego średnio 15’); dotychczas nagromadziło się 6,3 mld ton poza recyklingiem; około 9 mln ton dociera w nierozdrobnionej postaci do mórz i oceanów, powodując szkody i przynosząc cierpienia licznym okazom fauny, co jest dostrzegane od dawna (rys. 43).

Prądy morskie i falowanie powodują koncentrowanie się rozdrobnionych pozostałości plastiku przy powierzchni oceanów. Na północnym Pacyfiku utworzyły się rotujące przypowierzchniowe(1) wy-spy pływające, o łącznym areale około 2,6 mln km2. Ale stosowanie plastiku w miejsce wyrobów z na-turalnych surowców przyczyniło się do ograniczenia nadmiernej eksploatacji flory i fauny ziemskiej, zwiększyło higienę przygotowania produkcji i transportu żywności, sterylności ubioru i opakowań.

Z sukcesami technologicznymi i rozwojem inżynierii wiążą się osiągnięcia ekonomiczne oraz podnoszenie wielkości Produktu Krajowego Brutto (PKB) oraz szczególnie PKB na osobę. Z tymi suk-

(1) „Przypowierzchniowych”, bo ze względu na małą pływalność, szczątki odpadów plastikowych unoszą się tuż przy powierzchni wód oceanicznych; z tego powodu nie są dostrzegalne bezpośrednio na obrazach satelitarnych.

Rys. 43. Model wieloryba ulepiony przez dzieci szkolne z plastikowych odpadów wyrzucanych przez morze; eksponowany w północnych okolicach Mombasa, w Kenii w części wystawienniczej parku i ogrodu

zoologicznego założonego w 1970 roku przez Rene Hallera w wyrobiskach wapiennych cementowni Bamburi Cement; foto S.O. 2008.

• 89 •

cesami wiąże się z kolei zwyżka ryzyka ich utraty oraz wzrasta możliwość antagonizowania sąsiadów, przy równoczesnym obojętnieniu społeczeństwa na zagrożenia. Przeciwdziałania są podejmowane formalnie przez utrzymywanie systemów obronnych na poziomie sprawności odstręczającej możliwe zagrożenia z zewnątrz oraz zapewnienie porządku obywatelskiego wewnątrz państwa. Zwiększanie wy-datków na obronność może być jednak wskaźnikiem pogarszania się sytuacji ekonomicznej państwa, a uzasadnieniem konieczności ponoszenia kosztów obrony jest wskazywanie rzekomych powodów za-grożenia – rzekome zakusy sąsiedzkie oraz zmowa ekonomiczna silniejszych państw. Wreszcie pojawia się „konieczność” siłowego rozwiązania problemów gospodarczych przez agresję, inwazję i akwizycję obcych terenów. Lub tylko utrudnianie innym możliwości korzystania z przysługujących przywilejów w ramach prawa międzynarodowego, na przykład o nieszkodliwej żegludze.

Ilustracją takiego stanu jest fizjograficzna, polityczna, sąsiedzka i strategiczna sytuacja cieśniny Piławskiej. Jest zarazem przykładem sprzężeń zwrotnych między potrzebami, chęciami oraz realiami, czyli możliwościami egzekwowania praw własnych, w których antropogeniczny czynnik niewymierny staje się decydujący. W tym przykładzie sprzęgają różne motywy anomalnego, choć naturalnie ty-powego, sprzężenia wielu antropogenicznych motywów. Sytuacja gospodarcza sąsiadujących krajów o różnym poczuciu własnych możliwości i znaczenia, zagrożenia faktyczne lub rzekome przyjmowanych pryncypiów oraz geopolityczna sytuacja w postaci bogatych złóż bursztynów, unikalnych żywic kopal-nych, a także względy bezpieczeństwa i obrony terytorium oraz atawistyczne poczucie nadrzędności z pozycji siły(1) stawiające Polską gospodarkę w konieczności omijania utrudnień żeglugowych powo-dowanych przez stronę silniejszą (rys. 44). Należy tu unikać pojęcia „silniejszą w sporze”, bo tu nie

(1) http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19460020005, D.R. Bugajski, Prawo do żeglugi w Cieś- ninie Piławskiej a praktyka międzynarodowa, Prawo Morskie, XXIV; 2008, s. 215, 223–227.

Rys. 44. Sytuacja fizjograficzna Zalewu Wiślanego (ZW); Port Morski Elbląg (E), Cieśnina Piławska (CP), (RU) Rosja, Terytorium Kaliningradzkie, (PL) Polska; różowe strzałki – transgraniczna droga wodna,

praktycznie nieużyteczna; (m m m) Mierzeja Wiślana; pomarańczowa strzałka dwustronna – miejsce planowanego przekopu Mierzei

• 90 •

występuje realna podstawa jakiegokolwiek sporu, natomiast występuje realne utrudnianie w sensie fizycznym i administracyjnym.

Zmiany zasad i postępowania, jak na przykład administracyjne utrudnianie i użytkowania wód śródlądowych, było obiektem wrogich działań w Iraku. W Mezopotamii mokradła w delcie Tygrysa i Eufratu nad Zatoką Perską w Iraku były poddane wpływom ludzkim od 5000 lat. Budowano tam zapo-ry, kanały irygacyjne i wały ochronne umożliwiających irygacje rolne, ochronę przed powodziami oraz retencję wody na czas okresów suchych(1). Jednak ogólnie dopływ wody do naturalnych mokradeł ule-gał zmniejszeniu. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku olbrzymie obszary mokradeł zostały zdrenowane w celu odcięcia miejscowych rybaków i rolników od ich źródeł utrzymania, w rewanżu za udział w rebeliach antyrządowych. Stopniowo mokradła i tereny uprawne oraz pozostałości stawów zaczęły zanikać, jak to widać na obrazach satelitarnych (NASA EO) z lat 2000–2003. Dopiero podczas Drugiej Wojny w Zatoce, w latach 2003–2004 zaczęto demolować budowle wodne i kanały drenujące obszary bagien Mezopotamii; na obrazach satelitarnych z tego okresu można dostrzec spontaniczne nawodnienie terenów, wypełnienie stawów i zalewisk, ale roślinność pozostawała uboga. Dopiero na obrazach z lat 2007–2008 można dostrzec wyraźną poprawę wegetacji szczególnie na obszarach kulty-wowanych, mimo suszy w roku 2009, w 2010 widać poprawę stanu upraw rolnych, ale naturalna zieleń uległa dalszemu pogorszeniu. Według UNO już w 2006 roku odtworzono mokradła w delcie Tygrysa i Eufratu do poziomu 58% w porównaniu z latami siedemdziesiątymi XX wieku(2).

Pojawia się tu jednak sprzężenie zwrotne – w miarę stabilizowania się gospodarki Iraku oraz krajów sąsiednich i eksploatacji zapór wodnych w górnym dorzeczu, zaczyna brakować wody na dalsze odtwarzanie mokradeł Mezopotamii, mimo, że wartość rocznej precypitacji w dorzeczu Tygrysa i Eu-fratu stała się większa o około 30% w latach 1991–2015 niż była w latach 1961–1990(3).

Konflikty i wojny

W miarę postępu cywilizacji eurogennej, dającej światu silniki zastępujące fizyczne wysiłki ludzi i zwierząt, automatykę podnoszącą sprawność działań i zmniejszająca prawdopodobieństwo nieinten-cjonalnych działań szkodliwych, komunikację kołową i powietrzną umożliwiającą przyjazne kontakty społeczeństw odległych w czasie (rozwoju) i w przestrzeni oraz wprowadzającą globalną specyficzną ekoetykę odśrodkową, występują narastające konflikty śród- i międzyludzkie oraz międzynarodowe. Zasadzają się na występowaniu w cywilizacji eurogennej sprzężeń zwrotnych dodatnich powodują-cych coraz szybszy rozwój gospodarczy, techniczny i etniczno-mentalnościowy, a zatem coraz większe różnicowanie w obrębie coraz bardziej globalizowanej społeczności świata. Co powoduje, że wbrew formalnym zamierzeniom łagodzenia napięć międzyludzkich, międzykulturowych i między różnymi cywilizacjami, ujawniają się atawistyczne tendencje rozwiązywania siłowego sytuacji konfliktowych. Zdobywa przewagę mentalna skłonność do preferowania i wyzwalania zła nawet przy negocjacjach i próbach łagodzenia napięć międzyludzkich, międzynarodowych oraz ogólnie ujmując między spra-wującymi władzę a jej podległymi(4).

Ilustracją tych atawistycznych ujawnień skłonności do zaburzania współczesnych formalnych tendencji łagodzenia napięć może być opisany problem inżynierskiego połączenia śródlądowego akwe-nu z otwartym morzem. W sprzężeniach zwrotnych stanowi istotny element nieogłoszonej strategii

(1) https://earthobservatory.nasa.gov/Features/WorldOfChange/iraq.php.(2) https://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=1716, https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords

/1000/1716/mesopotamia.pdf, https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/1000/1716/meso2.pdf [dostęp: 2018].(3) index.cfm?page=country_histori cal_climate&ThisC Code=IRQ.(4) Złożoność sprzężeń zwrotnych w stosunkach międzyludzkich jest ujęta w zbeletryzowanej syntezie życiorysu

Człowieka uwikłanego w społeczne zawiłości dróg współczesnej cywilizacji eurogennej (W. Hop, Przed wyrokiem, LSW 2016, s. 1–244.

• 91 •

silniejszego wobec słabszego. Ale argumenty przeważające będą miały i mają charakter odbiegający od meritum strategicznego, trudnego do zrozumienia przez społeczność międzynarodową. Obciążają stronę słabszą sporu i w znacznej części są zasadne, bo inżynierskie zamierzenie wzmaga zagrożenia ekologiczne, narusza niekorzystnie geodynamiczną równowagę chwiejną, utrudnia ruch drogowy i na-turalne wędrówki zwierząt. Ale zasadność tych argumentów wynika wyłącznie z faktu jawnego naru-szenia praw morskich, zwyczajowych i dobrosąsiedzkich stosunków.

Szwedzki Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) założony w 1966 roku pro-wadzi działalność informacyjną ukierunkowaną na ukazanie pokojowych wartości społeczeństwa, jako wartościowego przeciwieństwa wychowania w duchu przemocy(1), a równocześnie skrupulatnie reje-struje, gromadzi i udostępnia informacje dotyczące zagrożeń i polityczno-gospodarczych sytuacji kon-fliktowych na świecie. I tu podobnie, jak w problemie przekopu Mierzei i drożności Cieśniny Piławskiej, działalność SIPRI jest uzasadniona wyłącznie powszechnością naruszania praw współżycia międzynaro-dowego, nieuprawnionych roszczeń oraz częstym (i skutecznym) poprawianiem wewnętrznej sytuacji krajów źle gospodarowanych kosztem krajów gospodarowanych lepiej.

Postanowienia międzynarodowe w sprawie wspólnych zagrożeń generowanych przez poszcze-gólne państwa są respektowane głównie, lub wyłącznie przez te państwa, które zagrożeń nie generują. Działają w nich bowiem sprzężenia zwrotne ujemne, prowadzące do wzmocnienia ładu i eliminowania zagrożeń. Te państwa, które generują zagrożenia, odrzucają zarazem i postanowienia oraz przyjęte za-sady postępowania wobec wspólnych zagrożeń, czyli w istocie generują sprzężenia zwrotne dodatnie, podtrzymujące permanentny stan zagrożenia.

W latach 1999–2011 roku wydatki na zbrojenia na świecie wzrastały systematycznie, w latach od 2012–2016 nastąpiła stabilizacja, a ponowny wzrost rozpoczął się w roku 2017 od poziomu około 2,2% globalnego PKB, co w przeliczeniu na osobę wynosiło 230 US$. Ten globalny wzrost wynikał ze zwiększenia wydatków na obronność głównie w Chinach, Indiach i Arabii Saudyjskiej(2). Ogólnie cię-żar wydatków na zbrojenia przesunął się w skali globalnej z obszaru euroatlantyckiego w stronę Azji i Oceanii.

Obecnie zbrojenia, czyli sprawy obronności, na których zdaje się ciążyć jeszcze zeszłowieczne określenie „najlepszą obroną jest atak”, stają się w ogóle potężnym obciążeniem gospodarki global-nej, regionalnej i często państwowej, ale równocześnie, wskutek sprzężeń zwrotnych, są jej napędem. Jednak w ogólnym rozrachunku, rozbudowa struktur obronnych nawet bez prowadzenia wojny jest rujnująca ekonomicznie, mimo ożywiania wielu gałęzi przemysłu i likwidowania bezrobocia. Bowiem sprzężenie zwrotne w przedziale zagrożenia i prewencja jest dodatnie. Następuje „wyścig zbrojeń”, „eskalacja napięć” międzynarodowych oraz ogólne pogorszenie komfortu życia w krajach „zagrożo-nych” wskutek konieczności wyrzekania się wielu dotychczasowych osiągnięć cywilizacyjnych. Pojawia się w tym jeszcze jedno sprzężenie zwrotne. Mianowicie stała gotowość obrony przed zagrożeniami powoduje dystorsję proporcji rozwoju w ogóle. Preferencje wspomagania potrzeb obronnych kraju powodują hipertrofię przemysłu obronnego i ciężkiego kosztem przemysłu spożywczego, rozbudowę zapasowych ośrodków dowodzenia i dróg transportu. Oszczędność dewiz, potrzebnych do zakupu pro-duktów koniecznych do podtrzymania marniejących sektorów gospodarczych, powoduje braki w za-opatrzeniu w lekarstwa, owoce egzotyczne, a z czasem w wyroby codziennego użytku. Przy zmniejsze-niu pretensji międzynarodowych, nadprodukcyjne moce przemysłu obronnego stają się potencjalnym dobrem eksportowym do krajów trzecich, a zatem i elementem wzmagania napięć stosunków między-państwowych i wewnętrznych w innych regionach świata.

Można podać wirtualny przykład kraju biednego, bez własnych bogactw naturalnych i niezdol-nego ekonomicznie, w którym niedostatki wszystkiego są tłumaczone koniecznością szykowania się do

(1) SIPRI: Press Release, 2 May 2018, https://www.sipri.org/publications/2018/sipri-fact-sheets/trends-world-military-expenditure–2017, https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/sipri_fs_1805_milex_ 2017.pdf, https://www.sipri.org/sites/default/files/2017-09/yb17-summary-eng.pdf.

(2) Nan Tian, AMEX SIPRI (2018).

• 92 •

obrony przez wrogimi zakusami z zewnątrz. Choć trudno jest wykazać, na co te zakusy byłyby ukierun-kowane. Dlatego utrzymanie przekonania społeczeństwa o konieczności znoszenia niedostatków jest możliwe przez indoktrynowanie „jesteśmy najlepsi, najszczęśliwsi i mamy wszystko”, co jest skuteczne tylko przy drastycznym ograniczaniu informacji z zewnątrz przez cenzurę, zakazy ruchu granicznego i budowanie zróżnicowanej hierarchii dostępności do dóbr materialnych oraz do godziwej żywności.

Według raportu SIPRI z 20 czerwca 2018 roku(1) zawierającego zestawienia i analizy informacji na temat operacji pokojowych na świecie, w roku 2018 przypada 70 rocznica operacji sił pokojo-wych ONZ. Rada Bezpieczeństwa autoryzowała w maju 1948 roku pierwszą akcję pokojową na Bliskim Wschodzie, gdzie toczyła się wojna Arabsko-Izraelska(2).

W nowej edycji rocznika(3) z zestawionych comiesięcznych danych wynika, że w 2017 roku były 63 militarne operacje wielostronne: 25 w Afryce, 18 w Europie, 9 na Bliskim Wschodzie, 6 w Azji i Oceanii oraz 5 w obu Amerykach. Pięć z tych operacji zapoczątkowano w roku 2017, a cztery zakoń-czono. Brało w nich udział 145 911 osób, czyli o 4,5% mniej niż poprzednio, w tym 125 803 żołnierzy, 11 846 policjantów oraz 8262 osób cywilnych. W latach 2008–2015, liczba pokojowych sił w Afryce wzrosła z 75 000 osób do 120 000, ostatnio jednak uległa zmniejszeniu o 7,3% w roku 2016 i o 4% w 2017. Jednocześnie wzrosły zagrożenia terrorystyczne.

Doświadczenia dotychczasowych wojen, działalność międzynarodowych organizacji pokojowych oraz postępy cywilizacji dobrych obyczajów i rozwoju technologii obronnych, nie zmniejszają skłonno-ści ludzkich do powodowania konfliktów wielkoskalowych i konieczności ich rozwiązywania sposobami atawistycznymi, wywodzącymi się z nieuchronnej walki o byt połączonej z dążeniami do likwidacji przeciwników (konkurentów) do pozyskiwania naturalnych dóbr i opanowania przestrzeni życiowej. Podtrzymywanie tych skłonności jest ścisłe związane z bodźcami ekonomicznymi, a ściślej z produkcją broni i amunicji do niej, oraz z osiąganiem korzyści bezpośrednich ze stosowania akcji zbrojnych.

Wielonarodowe siły zostały autoryzowane w 2015 roku(4) do podjęcia działań przeciwko Boko Haram w Basenie Jeziora Czad, a w 2017 zjednoczone siły Grupy 5 do działań przeciwko kryminalnym gangom pogranicznym i ekstremistom z Sahelu(5).

W warunkach wzrastającej populacji ludzkiej kształtują się dwie linie sprzężeń, dzielące się już wariantowo na ciągi sprzężeń podrzędnych o różnej złożoności. Pierwsza linia obejmuje współoddzia-ływania człowieka z jego przyrodniczym otoczeniem. Druga, to oddziaływanie interesów ogólnych ludzkości na interesy poszczególnych ludzi i ich grup, wśród których też powstają zróżnicowane od-działywania wzajemne, co w efekcie prowadzi do nieustającej przemiany świata ludzi (rys. 45) pod względem zamożności, edukacji, higieny i zdrowotności oraz demokracji.

W przyrodzie, oddziaływania wzajemne, nawet wieloczynnikowe, są związane głównie z fizycz-nymi pojęciami akcja – reakcja, oraz przyczyna – skutek. Dlatego, jeśli czynniki są znane, skutki są za-wsze pewne, a co najmniej przewidywalne. W tych samych okolicznościach czynnik ludzki powoduje, że skutki jakichkolwiek oddziaływań nie są pewne, a nawet pozostają nieprzewidywalne, jak na przy-kład akcje przeciwko szczepieniom prewencyjnym, edukacji i postępowi technologii, wydłużającymi życie ludzkie, do których dołączają także ludzie wykształceni i studenci.

Normalnie, logika obowiązująca w przyrodzie oraz w pracy przyrodników nie obejmuje sytuacji, w której podejmowanie inżynierskich prac ochronnych wewnątrz własnego terytorium może wywoły-wać protesty w państwach sąsiednich. A jednak wywołuje. Zatem inżynierskie przedsięwzięcia ochron-

(1) “SIPRI” update@sipri.org “To” so@igf.edu.pl Backgrounder: Global and regional trends in multilateral peace operations, 2008–17.

(2) https://list.sipri.org//lt.php?tid=uBtAjEPC3YeL5oyoI4j290D1+PocmGeIsfrnAXuqAf/h +E4k1dSDH46S5Nkt5TU2.(3) SIPRI Yearbook, https://list.sipri.org//lt.php?tid=Us+V57elgdmqjaETfkfo8kD1+PocmMeIsfrnAXuqAf/h+E4k1dS

jH46S5Nkt5TU2.(4) The AU authorized the Multinational Joint Task Force (MNJTF), https://list.sipri.org//lt.php?tid=C3JvwhS1C7mw38

fQMJ0+AUD1+PocmNeIsfrnAXuqAf/h+E4k1dRzH46S5Nkt5TU2.(5) Joint Force of the Group of Five for the Sahel (JF-G5S), https://list.sipri.org//lt.php?tid=mTZGfJs6Z7 yIjwzqXj+cD0D1+

PocmMeIsfrnAXuqAf/h+E4k1dSzH46S5Nkt5TU2.

• 93 •

ne na własnym terytorium, konkretnie systemów wczesnego ostrzegania o zagrożeniach, na przykład instalacje radarowe, są konfliktogenne i przez to powodują u sąsiadów reakcję w postaci obronnych zbrojeń, lub inwencji zwiększających bezpieczeństwo własnego terytorium.

Znaczna część obiektów inżynierii obronnej może być lokalizowana pod powierzchnią ziemi. Przez to staje się niedostrzegalna i niekonfliktogenna. Tu można wymienić magazyny środków obrony, produkcję wrażliwych urządzeń i materiałów, organizowanie zapasowych stanowisk dowodzenia i ste-rowania, instalowanie silosów wyrzutni niszczących obiekty we własnej przestrzeni powietrznej. Ale lokowanie podziemne daje asumpt domniemywania intencji wykraczających poza funkcje wyłącznie obronne. W tym sprzężeniu, sensownym wyjściem z pętli wzajemnego stymulowania do eskalacji, w budowie wyprzedzających środków obrony, jest wykorzystanie poeksploatacyjnych pustek i wyro-bisk górniczych, co można by uznać za rodzaj rekultywacji lub zmianę sposobu użytkowania górniczych przestrzeni na- i podziemnych(1).

Sprzężenia socjologiczno-administracyjne

W tej grupie sprzężeń występują często działania irracjonalne lub przeciwne generalnym tren-dom polepszania ludzkiego bytu, lub w ogóle postępu i rozwoju.

(1) https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ongoing_armed_conflicts, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_artificial_islands, https://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?pagename= Mischief_Reef&params=9_55_N_115_32_E_type:isle_source:kolossus-dewiki.

Rys. 45. Jak się nam zmienia świat ludzi według Maxa Rosera „Our World Data” w przedziale prawie 200 lat; w tym czasie populacja ludzka zwiększała się z około 1,1 mld w 1820 roku, do 1,7 mld w roku 1900,

i 7,4 mld w 2015 (a w roku 2018 osiągnęła już 7,6 mld)

• 94 •

W 2017 roku w Warszawie mieszkańcy nie chcą odnogi metra między Saską Kępą a Gocławkiem (bo im może przeszkadzać), wolą linię tramwajową przez tereny ogródków działkowych.

Mieszkańcy dzielnicy w Warszawie nie chcą tramwaju łączącego Wolę z Ochotą i Mokotowem (bo im może przeszkadzać), bo mają metro, którym dotrą gdzie trzeba.

Mieszkańcy warszawskiego Żoliborza nie chcą budowy mostu przez Wisłę w przedłużeniu ulicy Krasińskiego (choć pozostałe mosty przez Wisłę stają się nieprzejezdne w okresach szczytowego natę-żenia ruchu ulicznego).

Przykłady zwrotnego generowania „chęci” (B) i „niechęci” (A) społecznych przejawianych wobec planowanych decyzji dotyczących obiektów górniczych były opisane przez Z. Heliasza (2017) z oko-lic Pszczyny. Lokalna społeczność protestowała tam zarówno przeciw zaniechaniu eksploatacji węgla w jednym miejscu, jak i przeciw aktywizacji górniczej istniejącego złoża węgla w innym miejscu, na terenach położonych w podobnej sytuacji fizjograficznej i we wzajemnej odległości kilku kilometrów(1).

Czynnikami rozbieżności postaw są zarówno subiektywne sytuacyjne oceny merytoryczne, jak i uwarunkowania psychologiczno-socjalne grup ludzkich ludzi mających możność wpływania na bieg wydarzeń, choćby przez wyrażanie swojego stylu „nie, bo nie”.

Korzystne wskaźniki warunków życia, dostępu i łatwości korzystania z możliwości rekreacji, do-stępne ścieżki dla turystów w górach, ławeczki przy ścieżkach, środki transportowe do użytku wła-snego i zbiorowego, rozrywka w środkach masowego przekazu, swobody wypowiedzi i postępowa-nia, są sprzężone i stają się powodem rozmaicie manifestowanych pretensji, postanowień, zarządzeń i zakazów.

Poza formalnymi działaniami w drodze sprzężeń zwrotnych ambicjonalnych, ale i z poczucia kompleksu niższości wśród zwyczajnych ludzi ujawniane są także charakterystyczne postawy:

– „Szpanerstwa” poczucie wyższości, bez pokrycia, poza karnacją, miejscem urodzenia, języ-kiem mówionym (zwłaszcza jedynym),

– „Zemaństwa” z małym pokryciem w rzeczywistości, gdyż ktoś zaprosił na rejs jachtowy. – „Bywania” bez znaczenia, ale pokazywania się w świecie celebrytów. – „Kibolstwo” i ekscesy pozastadionowe jako imitacja „sportów walki”, zamiast uprawiania

sportów wyczynowych i określonych regułami na wymiernym poziomie, – „Harcerstwo” i turystyka wymagające przygotowania i wysiłku fizycznego zanikają, gdyż

(prawdopodobnie) uniemożliwiają uprawianie gier elektronicznych.Zamiast rygorów społecznych tworzone są „obyczaje” z pogranicza prawa i coraz bardziej od-

czuwanego nieokrzesania. Coraz bardziej ujawnia się problem trudności lub braku dostosowania się poszczególnych osób do rygorów społecznych dużych zgromadzeń – na stadionach, w środkach komu-nikacji miejskiej, oraz w sytuacjach kameralnych – w mieszkaniach i w blokowiskach. Te zjawiska są poza analizowaną tu problematyką ekogeologiczną, ale objęte sprzężeniami zwrotnymi dają refleksy drastycznego zróżnicowania osobistej efektywności członków większych społeczności w: sporcie, sku-tecznym uprawianiu zawodu, wydajności pracy i jej efektywności finansowej, i w ogólnym „powo-dzeniu Państwa”, rejestrowanym w różnych i licznych rankingach dostępnych „online”. A zatem mają istotny wpływ na usytuowanie bytu człowieka na Ziemi i na zasady efektywnego korzystania z jej zasobów naturalnych.

Realne znaczenie sprzężeń zwrotnych wśród rygorów społecznych jest odczuwane nieustannie w konfrontacji z innymi – konkurentami, klanami, państwami, czy „układami”. Co z kolei jest czytelnie potwierdzane w globalnych wartościach „zasobów naturalnych” i profitów z nich płynących dla róż-nych państw. Okazuje się, że zdolności ludzkie świadczenia usług (organizacyjnych i porządkowych, informatycznych i naukowych oraz twórczych) są najbardziej profitujące w budżetach niemal wszyst-kich krajów świata, a nie areały ziemi użytecznej (rolniczej, leśnej, ani nawet poligonowej) i nie zasoby własne surowców energetycznych, mineralnych i skalnych.

(1) Z. Heliasz, materiały Konferencji Sprawozdawczej z Badań Naukowych IGSMiE PAN, Krynica 2017.

• 95 •

Zamiana ról – instytucje z cenzusem, konserwatywnymi strażnicami poprawności w miejsce postępu

Na tle przedstawionej wcześniej w tabelach wyższości świadczenia usług nad ekonomiczną efektywnością przemysłu i rolnictwa, instytucje „usługowe” z cenzusem i formalną wyznaczoną po-zycją wiodącą w państwie w reprezentowanej dziedzinie wiedzy, nauki i rozwoju technologiczne-go, stają się konserwatywne, zachowawcze i nieprzyjazne nowościom merytorycznym i formalnym. Reprezentują formalne poprawności, nagradzane dotacjami i możliwościami dalszego rozwoju, ale w sprzężeniu zwrotnym unikają postępu, wymykającego się ich rutynie, wypracowanym uregulowa-niom i wiedzy spontanicznej. Efektem jest tracenie inicjatywy badawczo rozwojowej przez tradycyjne ośrodki z cenzusem kompetencji i wiedzy, na rzecz nowych ośrodków badawczych i produkcyjno-wdro-żeniowych z ludźmi nieobciążonymi tradycją poprawności, akademickiej wiedzy i działań rutynowych. Formalnie więc „wiodącym ośrodkom” przypada zadanie zestawiania danych, oraz dokumentowania i podsumowywania publikowanych informacji w ramach wiedzy dotychczasowej i na tle osiągnięć historycznych.

Z tym zjawiskiem wiąże się też wspomniana trudność w rozwoju nauki, wynikająca z koniecz-ności ekonomicznej oceny nawet projektów przyszłościowych. Bowiem znaczna część nauki, z jej pre-kursorstwem, odkrywczością i ślepymi zaułkami poznawania, jest obciążona ryzykiem strat, genero-wanych przez sprzężenia zwrotne dodatnie, prowadzące do poznawania świata i rozwoju wiedzy, ale nie racjonalnej ekonomii w czasie rzeczywistym. Podejmowanie bardziej wnikliwych badań oznacza formalnie większe od planowanych wydatki, co jest niekorzystne, lub sprzeczne z celem i istotą kon-traktowanych grantów i podejmowanych prac badawczych. Każdy bowiem wysiłek dodatkowy ozna-cza konkretne zubożenie korzyści z otrzymanego grantu. Na tym tle „zaplanowane badania nauko-we” są nadzorowane przez administracje, jako poprawne, a naukowcy, podążający nawet ad hoc za doraźnymi, zaskakującymi wynikami badań, są formalnie marnotrawcami przyznanych środków na „badania”.

Przed stu laty i dawniej, kompetentni akademicy tworzyli wiedzę i postęp w mniejszym stopniu, niż Tesla i Edison, czy Nobel, a wcześniej Joseph Marie Charles (Jacquard)(1), czy Maria Skłodowska Curie. Jak niemal współcześnie Steve Jobs, Bill Gates, Mark Zuckerberg, i całkiem współcześnie ge-netycy, chirurdzy, wynalazcy sztucznych organów, tropiciele tajemnic wszechświata oraz dociekający możliwości nanotechnologii są faktycznymi twórcami postępu i rozwoju. Przypisywane instytucjom i rozwijane przez stosunkowo duże zespoły badawcze współczesne wynalazki są w istocie produktami wysiłku głównie pojedynczych wizjonerów, którym udało się znaleźć pomoc w gromadzeniu środków na realizację pomysłów dotyczących spraw „niemożliwych”, „niepoprawnych”, „pozbawionych sensu”, lub „gdyby (te realizacje) były możliwe, to dawno byłyby wynalezione i opisane”. Nasuwa się zasad-ne przekonanie, że dla znacznej części dysponentów środki finansowe i techniczne przeznaczone na rozwój i postęp w badaniach naukowych, mogą być wydawane tylko na „tematy” racjonalne, których realizacja daje wymierne profity ekonomiczne. Racjonalność natomiast może być i jest względnie ła-two sprawdzalna w istniejącej literaturze naukowej i innych źródłach, jak encyklopedie, raporty agend międzynarodowych typu ONZ oraz w wielu wydawnictwach instytucji pozarządowych. Jeśli planowany temat badawczy nie jest sformułowany jasno w którymś z tych źródeł, to znaczy, że nie jest racjonalny. Ale zawsze pozostaje możliwość odpłatnego nabycia licencji w którymś z krajów wiodących w rozwoju nauk o Ziemi – w USA, Kanadzie, Niemczech czy Francji.

(1) D. Janet, Joseph Marie Jacquard: Inventor of the Jacquard Loom, „Annals of the History of Computing”, 29 (4), 2007, s. 98–102.

• 96 •

Religie

Ludzkie ingerencje w naturalny bieg wydarzeń lub ich zaniechanie są mocno inspirowane przez ideologie i religie.

Obecnie na Ziemi włada sumieniami ludzkimi 11 religii liczących ponad 10 mln wyznawców (według CIA(1):

– w 2010 było Chrześcijan – 31,4% ,muzułmanów – 23,2%, – hinduistów – 15,0%, – buddystów – 7,1%, – wyznawców religii etnicznych – 5,9%, – judaistów – 0,2%, – wszystkich innych – 0,8%, – i bezwyznaniowców – 16,4% (wg oszacowania w roku 2010).

Z ilustracji kartograficznych (rys. 46) wynika, że wyznawcy poszczególnych religii są skupieni w państwach tworzących zwarte grupy, w porządku geograficzno-regionalnym. Muzułmanie, według mapy ilościowej wydają się być rozprzestrzenieni w znacznym stopniu po całym świecie (według Moh-shin Mahmuda 2014) mapa środkowa na rysunku 46, a według procentowej mapy populacji, są sku-pieni w Afryce nadrównikowej i w południowo zachodniej Azji oraz w Indonezji.

Według Wikipedii(2) w 2012 roku było: – 2,4 mld chrześcijan czyli – 33%, – 1,8 mld muzułmanów – 24,1%, – 1,2 mld agnostyków/ateistów – 16%, – 1,15 mld hinduistów – 15%, – 521 mln buddystów – 7%, – 394 mln chińskich tradycjonalistów – 5,5 %, – 300 mln wyznawców religii etnicznych – 4,19%, – 100 mln wyznawców religii afrykańskich – 1,40%, – 30 mln sikhów – 0,32%, – 15 mln spiritystów – 0,21%, – 14 mln judaistów – 0,20%.

Według NGM(3) muzułmanie tworzą w USA etnicznie i rodowodowo odrębną grupę obywateli o łącznej populacji 3,45 mln czyli około 1,5% ludności USA, uczęszczają do ponad 2100 meczetów (będących obiektami wandalizmu w 115 przypadkach w roku 2017) i zachowują własne tradycje kultu-rowe i sposób ubierania się, ale starają się asymilować techniczno-cywilizacyjnie. Stanowią użyteczną siłę roboczą w ośrodkach przemysłowych, służą w armii i są odznaczani. Odczuwają osobiście nieko-rzystne efekty wrogości świata muzułmańskiego do Ameryki, ale odcinają się formalnie od radykałów i terrorystów. Jednak pośród sprawców licznych aktów terrorystycznych w USA część z nich posiadała amerykańskie prawa obywatelskie, wyznając muzułmanizm.

Na tle map rozprzestrzenienia religii na świecie interesująca jest mapa (rys. 47) zamieszczona w Wikipedii przez Zuanzuanfuwa (2012), przedstawiająca „indeks innowacyjności” państw z 2009 roku. Uzupełnieniem tej mapy jest wykres (rys. 48) przedstawiający przyrost populacji, na którym Europę połączono z Azją Środkową, może dla ukrycia rzeczywistego stanu populacji europejskiej. Mapa roz-mieszczenia dużych miast (rys. 49) oparta na danych z Banku Światowego oraz dwie mapy opracowane i udostępnione przez Our World in Data (rys. 50 i 51) przedstawiają sytuację ludnościową współcze-snych cywilizacji – dotychczas rozróżnianych przez określenia kraje rozwinięte, kraje rozwijające się

(1) World Factbook 2018.(2) https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_religious_populations.(3) L. Fadel, L.Addario, Bein Muslim in America, 2018, 05.2018, 233(5) s. 42–77.

• 97 •

Rys. 46. Mapy świata z rozprzestrzenieniem różnych religii (mapa górna), oraz muzułmańskiej (środkowa i dolna); zainicjowany w Arabii muzułmanizm jest najliczniejszy w Indonezji, Pakistanie i Indiach

[By TheGreenEditor – Own work by uploader, see Islam by country for references, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7869009; CC BY-SA 3.0;

File: World Muslim Population 2009.png; Created: 22 September 2009]

• 98 •

Rys. 48. Populacja świata w latach 1960–2015 [File: Population Growth by World Bank continental division.png, 6 July 2016]

Rys. 47. Index innowacyjności państw; opublikowany w 2009 roku obejmując sprzyjanie innowacjom i wspomaganie prawne, administracyjne i finansowe, oraz efekty innowacji w postaci patentów,

transferów technologii i wyniki prac badawczych i wdrożeniowych; kolejne to efektywność biznesowa, wydajność produkcyjna i instytucjonalna i pracownicza, oraz zwroty kapitału,

wpływ innowacji na powodzenie przedsięwzięć oraz rozwój ekonomiczny wyrażony w PKB [http://www.themanufacturinginstitute.org/~/media/6731673D21A64259B081AC8E083AE091.ashx]

• 99 •

Rys. 49. Megalopolie – miasta o populacji 1mln i większej; autor Nicoguaro (2014) CC BY-SA 3.0, File:2006megacities.svg; Created: Nicoguaro 4 April 2013; File:2006megacities.PNG

Rys. 50. Przyrost naturalny populacji świata, 2015 rok; z mapy interaktywnej Our World in Data; dane ONZ

• 100 •

i słabo rozwinięte, bez ilościowej definicji; na wykresie (rys. 52) jest pokazany rozziew między popu-lacją świata i przyrostem naturalnym, który około roku 1975 osiągnął wartość 2,1%, w 2015 spadł do 1,2%, a do roku 2100 zmierza do 0,1%. Czyli jest możliwe, że populacja ziemska ustabilizuje się na poziomie 11,2 mld.

Wariant wysoki Wariant średni Wariant niski

w Europie > 950 650 420

w Ameryce Północnej > 700 500 340

w Afryce > 6 000 4 500 >3 000

w Azji > 7 300 4 750 2 900

w Ameryce Łacińskiej > 1 100 > 700 420

na Oceanii > 100 > 70 50

Polska 34 21 12

Tu sprzężenia zwrotne występują między pozytywnymi efektami cywilizacji rozwoju technologii ułatwiającej ludzki byt na Ziemi, a wzrastającym w związku z tym ułatwieniem, zróżnicowanym regio-nalnie przyrostem naturalnym, który byt ludzki utrudnia, lub stanowi potencjalne zagrożenia.

Rys. 51. Przyrost populacji ludzkiej w 2015; z mapy interaktywnej Our World in Data, opartej na danych ONZ

• 101 •

Rys. 51a. Zmiana cywilizacji; Implikacją prognozowanego wzrostu ludzkiej populacji w ciągu kilkudziesięciu lat może być przemijanie dotychczasowej cywilizacji technokratycznej na rzecz bardziej naturalnej;

foto S.O. 2018

Rys. 52. Populacja świata w latach 1760–2015 i prognozowany przyrost populacji; dane lat 2025–2100 są ekstrapolowane;

pola niebieskie – liczba ludności świata; linia czerwona – roczny przyrost populacji

• 102 •

Ideologie

Globalizacja i zrównoważony rozwój (to) strategia ideologii politycznej w realizowaniu ekologicznej poprawności(1).

Zwolennicy „zdrowej” żywności stosują pojęcie ecological justice, czyli poprawność ekologicz-na, którą można osiągnąć stosując organic farming. Organic farming to w Polsce żywność ekologiczna lub pełniej „zdrowa żywność ekologiczna i organiczna”. W praktyce brzmi to jak slogan, zwłaszcza, że organic farming to nic innego, jak produkcja żywności organicznej, bo innej nie ma. Produkcja żywności nieprzetworzonej i uzyskiwanej bez stosowania sztucznych nawozów, zwalczania pasożytów i prawdopodobnie po wyższych cenach. Wydaje się jednak, że takie gospodarowanie jest możliwe tylko na małą skalę. Bowiem czaso- i pracochłonność takiej produkcji oraz małe wydajności (w tym ręczne wybieranie gąsienic i ślimaków z dojrzewających upraw) i korzystanie ze ścieków i odpadów organicznych ze skonsumowanej żywności jako nawozów, może szybko doprowadzić do katastrofalne-go spadku podaży żywności, wysokich cen „spożywczych kalorii” i plagi pasożytów w sadownictwie i warzywnictwie. Efektem ubocznym będzie ograniczanie globalizacji, która sprzyja sprawnej i, jednak, bezpiecznej produkcji żywności w świecie ciągle jeszcze głodujących setek milionów ludzi.

Globalizacja – otwartość, wolność słowa, informacje „z eteru”, przedruki i zwyczajowo-kultu-rowe różnice świata można ująć w proste i pozornie niespójne sekwencje oraz zależności. Jest to jedno z wielu określeń niosących w sobie potencjalne możliwości sprzężeń zwrotnych o charakterze ideologicznym. Ale także unifikowania dobrych obyczajów i rozwiązań ekonomicznie korzystnych dla wielkich rzesz ludzkich.

Europeizm – Vaclav Klaus: „...I consider to be the dominant ideology of the contemporary Eu-rope” („Uważam, że jest to wiodąca ideologia [myśl] współczesnej Europy”)(2). Uogólniając można przyjąć, że jest to europejski sposób bycia, punkt widzenia oraz poczucia wartości. Muzułmanizm – is-lamizm, panislamizm: Rodzaj etnicznej inżynierii wspólnotowej, utrzymywanej przez pismo i koranicz-ne prawa, rozumiane przez każdego i znane każdemu członkowi wspólnoty. Semityzm/antysemityzm także azjatyzm (bizantyzm)/afrykanizm (panafrykanizm)/amerykanizm: rodzaje atawistycznych postaw w postrzeganiu świata, na podłożu kompleksów powodowanych poczuciem jakichś niedostatków wła-snych, bez dostrzegania symetryczności tych postaw z innymi podobnego rodzaju.

Powyższe określenia są z jednego zbioru szablonów, skrótów myślowych i zdawkowych ocen. Ale z nich właśnie i z ich użytkowaniem są sprzęgane, budowane, udostępniane i podsycane zwrotne sytu-acje środowiskowe. Podsycane wśród ludzi niemających często nawet pojęcia o istocie tych określeń wzbudzają emocje negatywne, chęci i potrzebę akcji, solidarności, potępienia i wsparcia. Jest w nich jednak ukryta prawda wiążąca się z edukacją i w efekcie, w sprzężeniu zwrotnym z populacją (rys. 53). Mianowicie, w przebiegu współczesnych 60 lat (1950–2010) dzietność kobiet spadła niemal trzykrot-nie, synchronicznie ze wzrostem czasu ich edukowania od 1,5 roku do sześciu – ośmiu lat w Chinach i Indiach, a w Polsce spadła z trojga dzieci przy wykształceniu prawie sześcioletnim do jednego dziecka przy wykształceniu dwunastoletnim. Zatem w społeczeństwach licznych, a mniej edukowanych będą tym łatwiej powielane i wypaczane szablony i skróty myślowe oraz rozprzestrzeniane zdawkowe oceny zewnętrznego świata”.

Pojęcia oczywiste stając się obiegowe podlegają z upływem czasu samoistnemu przeobraża-niu ich znaczenia. Obrastają irracjonalnymi szczegółami i uzasadnieniami wśród ludzi stroniących od zasadnego myślenia samodzielnego. Wtórnie powielane nabierają większej mocy oddziaływania; są coraz bardziej utrwalane, jako prawdy nie do odrzucenia i stają się podstawą dalekosiężnych działań

(1) J. Byrne, L. Glover, H.F. Alrøe, Globalization and sustainable development: a political ecology strategy to realize ecological justice, https://pdfs.semanticscholar.org/e611/6f4e1a171ef249f6f26a81b66277b366184d.pdf.

(2) https://www.klaus.cz/clanky/1326.

• 103 •

ideologicznych i politycznych, wrastających w genetykę animozji rasowych, religijnych i środowisko-wych. Rodzą się sprzężone z nimi kastowość, diaspory, getta, apatie społeczne, poczucia wyższości, przyzwolenie na niesprawiedliwość i agresję, oraz uzurpowanie sobie prawa do decyzji i samosądów fizycznych, propagandowych oraz moralnych, i do wyniszczających środowisko konfliktów zbrojnych i wojen.

Rys. 53. Związek dzietności kobiet z ich edukacją, rok 1950 (u dołu) i 2010 Max Roser w Our World in Data 2018, według danych ONZ, aktualizowanych w 2017

• 104 •

Te same mechanizmy powodują wzmacnianie poszczególnych wymienionych powyżej po-jęć, które tym silniej się odnajdują w przeciwstawianiu i deprecjonowaniu swoich przeciwieństw. Sprawy tragiczne S. Rushdiego (1989)(1) oraz rozgrywki sportowe(2) kończą się ofiarami śmiertelnymi daleko od źródeł informacji(3). I dochodzi tu jeszcze nowe zjawisko – następuje sprzężenie prawa do swobodnych i bezkarnych bo anonimowych wypowiedzi w postaci „hejtów” internetowych, anonimo-wych telefonów i SMS-ów zadziwiająco często kierowanych do ofiar przemocy, grubiaństwa i niespra-wiedliwości (na przykład casus strażniczki porządku na parkingu – znieważona słownie i fizycznie przez łamiącego prawo, stała się obiektem nieprzychylnych „blogów” i zniewag internetowych), z poczuciem bezkarności w postępowaniu. Cecha dawania pierwszeństwa odruchom zła sprzęga się ogólnym po-garszaniem zasad współżycia, zachowania oraz skłonności wykorzystywania własnej przewagi w miej-sce poczucia sprawiedliwości i zasad dobrego obyczaju.

Zarządzanie

Pozornie oczywiste łączenie problemu zarządzania ze sprzężeniami zwrotnymi jest utrud-nione przez konflikt pojęć: sprzężenie i zarządzanie. Zarządzanie jest z definicji sprzężeniem my-śli, wiedzy i potrzeb z celem, jakim jest właściwe funkcjonowanie zarządzanego środowiska. Na-tomiast skutki tego zarządzania, ład i zrównoważenie wpływają zarówno na środowisko, jak i na istotę zarządzania. W ujęciu uproszczonym sprzężenia zwrotne są samoistne, niejako automatyczne, a zarządzanie jest ingerowaniem w ten automatyzm. W ustabilizowanym sprzężeniu utrzymanie trwałego ładu i zrównoważenia, zarządzanie przestaje być potrzebne. Wystarczy administracyjne podtrzymywanie zgodnego z zasadami funkcjonowania środowiska, lub możliwie pełne zautomaty-zowanie procesów inicjalnie podlegających zarządzaniu. Jednak stabilizacja, bez zautomatyzowania, staje się powodem stopniowego rozprzęgania wymagań i rzeczywistości, i powodem wypaczania pierwotnie ustalonych zasad funkcjonowania przez wprowadzane „samoistnie” drobne ulepszenia, ułatwienia i uproszczenia pierwotnych założeń. Co skutkuje w skrajnym wariancie odwróceniem funkcji, zasad i celów pierwotnych na przeciwne. Poza licznymi przykładami wprowadzania opre-syjnych ustrojów, niefortunnego realizowania wyborczych zobowiązań i prowadzenia badań nauko-wych dających nieoczekiwane rezultaty, efektami zarządzania okazują się niedociągnięcia, zanie-dbania, rozprzężenia i dymisje. Drugim polem zarządzania, szczególnie rządzenia, jest kierowanie części energii i wysiłków na zwrotne podtrzymywanie własnych możliwości rządzenia. Co występuje w firmach, korporacjach, zarządach, administracji lokalnej i państwowej, oraz w grupach interesów wspólnych.

We wszystkich aspektach wzajemnych oddziaływań ludzi i środowiska oraz w oddziaływaniach międzyludzkich istotnym czynnikiem utrzymywania ładu jest zespół ludzkich, indywidualnych skłon-ności, dających się określić walorami dobra i zła. Zachowane w atawizmach pojęcie dobra własnego wiąże się na ogół z koniecznością czynienia zła komuś lub czemuś(4). Te atawistyczne skojarzenia ujaw-niają się zazwyczaj w sytuacjach braków, niedostatków, nierówności dostępu i możliwości czerpania dóbr z naturalnego otoczenia. I nie tylko. W rozwiniętej formie te dwa pojęcia mogą być rozciągnięte

(1) https://www.britannica.com/biography/ Salman-Rushdie], Jyllands Posten (2005), https://www.britannica.com/on-this-day/September-30, Charlie Hebdo (2015), https://www.britannica.com/topic/Terrorist-Attack-on-Charlie-Hebdo-s-Offices-The–2033415.

(2) R. Kapuściński, Wojna futbolowa, 1978, https://www.britannica.com/topic/Soccer-War.(3) T.G. Ash, Free Speech – Ten Principles for a Connected World, 2016, Wydanie polskie 2018, s. 106–122.(4) Por. A. Applebaum, tłum. B. i W. Gadomskie, Czerwony głód, Agora 2018, s. 1–487 oraz P. Machcewicz, Muzeum,

Wyd. Znak Horyzont, Kraków 2017, s. 1–301.

• 105 •

na bliźnich, w postaci rabunków, złodziejstwa, lichwiarstwa, ludobójstwa i niesprawiedliwego postę-powania(1).

Problemy decyzji sprawczych w świecie selekcji i wyboru

Istotnym problemem we współczesnym, przeludniającym się Świecie ogarnianym coraz bar-dziej istotnymi sprzężeniami zwrotnymi między naturalnym środowiskiem, a ludzką świadomością, jest niedoskonałość czynnika ludzkiego. Niepokojący jest bowiem brak dbałości o eliminowane z zakresu możliwości sprawczych w życiu publicznym osób nieposiadających dostatecznych kwa-lifikacji psychofizycznych do pełnienia określonych funkcji. Takie kwalifikacje są sprawdzane u kan-dydatów na kierowców, pracowników służb specjalnych, pilotów oraz sportowców, niejako przez sprawdziany.

Brak jest natomiast sprawdzania zdolności do samodyscypliny ludzi obejmujących odpowiedzial-ne stanowiska. Zagrożenie wynika tu ze względnej łatwości arbitralnego wybijania się ponad przecięt-ność tłumu „innych ludzi”. Ludzi nieco odmiennych mentalnie, o innym temperamencie, ale i innym sposobie myślenia i zdolności interpretacji sytuacyjnych. Tacy „inni” pojawiali się poczynając od Ne-rona, przez Savonarolę i Pol-Pota, po trzech największych wodzów wraz z adiunktami w XX stuleciu. Jak wynika z danych ONZ i organizacji pozarządowych, liczba „innych ludzi’ na świecie, z problemami zdrowia psychicznego i skłonnościami do używek, nie potrafiącymi się powstrzymać od „zła” sięga 20% (rys. 54).

Najbardziej zaawansowaną „inność” społeczną widać w Ameryce Północnej. Wśród wybranych arbitralnie społeczeństw Polska lokuje się wśród najniższych wartości, z 14,21% innością, razem z Ja-ponią (14,12%) i Czechami (15,59%). Zdecydowanie pozytywnie jest ulokowana Indonezja (12,79%). Natomiast Nowa Zelandia, USA, Kanada, Australia i Grenlandia lokują się w przedziale 20–22,5% „inności” mentalnej. Co raczej słabo sprzęga się z pojęciem „dobre państwo” odnoszonym do tych krajów (rys. 55).

Z obserwacji danych statystycznych i informacji publikowanych oraz kodeksu karnego wynika, że skłonności do czynienia zła przeważają (bo są potencjalnie profitujące) nad skłonnościami do czy-nienia dobra (bo jest bezinteresowne). Jednak są tu i inne sprzężenia. Niewątpliwie szkodliwe zaży-wanie narkotyków jest czynieniem zła głównie sobie, a tylko wtórnie innym. Ze skłonnościami natu-ralnymi, zapewne atawistycznymi, do czynienia zła są sprzężone liczne przejawy polityki społecznej prowadzącej do wyraźnej przewagi wydatków na resorty siłowe, sądownictwo i więziennictwo oraz systemy bezpieczeństwa i techniki zabezpieczania, nad wydatkami na lecznictwo, edukację i naukę.

(1) „Zło” jest pojęciem ogólnym i w tym kontekście niezdefiniowanym. Natomiast można je połączyć z pojęciem zdrowia psychicznego, oraz skłonnościami do nadużywania alkoholu i psychotropowych używek przez osoby, które w pewnych sytuacjach mogą, nawet nieintencjonalnie mieć wpływ na bieg wydarzeń społecznych dotyczących dóbr wspólnych i rozwoju. Pomocne tu jest opracowanie Maxa Rosera z „Our World in Data”, który przedstawia 7 serii slajdów edukacyjnych z serii „Global Education”, opartej na wnikliwych studiach krajowych danych oficjalnych oraz uzyskiwanych z organizacji międzynarodowych. Są to wybrane kluczowe informacje o danych i trendach przeznaczone do edukowania globalnego społeczeństwa. Part 1: Population growth and pressure on global education (Wzrost populacji napiera na globalną edukację).Part 2: Progress in the expansion of schooling (Postęp w ekspansji szkolnictwa).Part 3: Challenges in education quality and learning outcomes (Wyzwania wobec jakości szkolnictwa i efektów uczenia się).Part 4: Characteristics and behavior of teachers around the world (Charakter i postępowanie nauczycieli na świecie).Part 5: Corruption and accountability challenges in education systems (Korupcja i odpowiedzialność w systemach edukacji).Part 6: Cross-country correlations between education and other social outcomes (Powiązania edukacji ze sprawami socjalnymi).Part 7: Missing data and statistics on education (Brakujące i statystyczne dane o edukacji).https://ourworldindata.org/slides/Edu_Key_Charts/Part_4/Teachers.html, https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts /menu/toc?utm_source=OWID+Newsletter&utm_campaign=8e1183bbd7-Newsletter_OurWorldInData_Dec2017_COPY _01&utm_medium=email&utm_term=0_2e166c1fc1–8e1183bbd7-293164281#/,https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_1/population#/title-slide.

• 106 •

Rys. 54. Zmiany ilościowe populacji z problemami psychicznymi i uzależnieniami w latach 1990–2016 Max Roser, Our World in Data; dane IHME

Rys. 55. Rozmieszczenie geograficzne natężenia problemów psychicznych ludności (w roku 2016); Max Roser, Our World in Data; dane IHME

• 107 •

Z tym zjawiskiem wiąże się konieczność uwzględniania „ścieżki zła” w prognozowaniu, planowaniu i re-alizowaniu większości przedsięwzięć inwestycyjnych, organizacyjnych i bytowych. Szczególnie „dobra wspólne” na świecie są podatne na podleganie ludzkiej arbitralności i brakowi poczucia sprawiedli-wości, dyscypliny społecznej, i poszanowania praw bliźniego. „Dobra” są nadmiernie wykorzystywane, a jeśli nie przynoszą wymiernych korzyści, to są dewastowane w rozmaity sposób.

Oprócz dóbr wspólnych wymiernych (te można poddawać określonej ochronie administracyj-nej, dawkować, lub udostępniać pod założonymi rygorami, jak kontrolowana dostępność, odpłatność, izolowanie chwilowe lub permanentne, licencjonowanie oraz zbiorowe wykorzystywanie i wynikają-ca z tego niemożność pełnego wykorzystania), są także dobra niewymierne, nieuzmysłowione, ale w zagęszczającej się rzeczywistości coraz bardziej deficytowe. Są to cisza, samotność, widoki, zapachy oraz wiele innych, jak możliwość spełniania zamierzeń, czy braki stresu i poczucia zagrożenia. Wszyst-kie wyliczone dobra niewymierne są niemal automatycznie neutralizowane przez sprzężenia zwrotne. Głośniej mówiący osobnik zagłusza innych, którzy są zmuszeni do podnoszenia głosu i w ciszy narasta hałas. Samotność przyciąga innych poszukiwaczy samotności (rys. 56(1)).

Praktyczni Japończycy skłonni do kontemplacji prostoty, spokoju i izolacji, zakładają w miejscach publicznych, nadających się do kontemplacji, rodzaj lóż z ławeczką otoczonych gęstymi zaroślami. Na przykład wokół małej sadzawki z karpiami lub spacerującymi ptakami są dziesiątki takich miejsc, gdzie kontemplujące osoby siedzą w odległości metra jedna obok drugiej, ale się nie widzą i nie słyszą, lecz tylko dumają i napawają się spokojem. Lub siedzą niepooddzielane, ale w kompletnej ciszy i bezruchu, podziwiając starannie wygracowane ścieżki posypane niezaburzonymi liniami czystego żwiru (rys. 57).

Sprzężenie zwrotne powoduje coraz większe zapotrzebowanie na takie poszukiwanie samot-ności w tłumie innych samotników, w starzejącym się społeczeństwie, co czeka ludzi we wszystkich krajach cywilizowanych, o coraz większych perspektywach długiego życia po wcześnie nadchodzącej emeryturze. Dlatego w wymuszonym sprzężeniu zwrotnym należy już przygotowywać infrastruk-

(1) Przedstawiony na rysunku 56 fragment szczytu Góry Fudzi odwiedza dziennie poza zimowym sezonem po kilka tysięcy pielgrzymów podziwiających tam wschód słońca (Japonia jest nazywana Krajem Wschodzącego Słońca, co właśnie ma odbicie i w zwyczajach). W roku 2008 weszło na szczyt 430 000 pielgrzymów.

Rys. 56. Dobrze zorganizowana samotność wśród tłumów; Fuji-san po wschodzie Słońca; 22:15 jest warszawskim czasem letnim; czas lokalny +8h = 6:15; w głębi krater; foto Koji Morita 2006

• 108 •

turę komunalną, służby specjalne oraz mentalność osobniczą do ułatwiania ludziom spędzania dzie-siątków lat w bezczynności zawodowej po przejściu na obowiązkową emeryturę w niedalekiej już przyszłości.

Starzejący się świat ludzi poświęca coraz więcej czasu na naukę, coraz więcej ludzi na świecie kończy studia wyższe (tertiary level education)(1) (rys. 58). Jak widać z serii map powyżej i danych(2) (rys. 47, 53, 55) – są pośrednie związki między cywilizacją eurogeniczną, technologiczną i ogólnym rozwojem społeczeństwa.

Jednak pęd do wiedzy nie jest ścisle związany z jej jakością oraz jakością jej podawania, zwłasz-cza w krajach do niedawna określanych, jako rozwijające się. W wielu z tych krajów absencja na-uczycieli w szkołach sięga 45% (rys. 59), a spośród obecnych w szkole absencja nauczycieli w klasach sięga 60% (rys. 60) przy ogólnie niskim stosunku liczby nauczycieli do liczby uczniów (rys. 61). O po-ziomie wyedukowania społeczeństwa świadczy właśnie czas poświęcony na uczenie się szkolne. Na wykresach (rys. 62) są przedstawione średnie liczby lat spędzonych na nauce szkolnej i uniwersytec-kiej osób w przedziale wiekowym 15–64. Co może być zaskoczeniem, to na tych wykresach przodują zdecydowanie Stany Zjednoczone, a spośród krajów ujętych w tabelach od 6 do 9 najsłabiej wypada Francja(3).

Przegląd informacji na temat wyraźnej poprawy w dostępie do nauki i w nauczaniu jest podsu-mowany danymi o płacach nauczycielskich, a sciślej o wydatkach państwowych na edukacje (rys. 63).

(1) https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_2/schooling#.(2) https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_2/schooling#/2.(3) https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_3/learning#/1; https://slides.ourworldindata.org/edu_

key_charts/part_3/learning#/2; https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_3/learning#/6; ourworldindata.org/ slides/Edu_Key_Charts/Menu/ToC.html; ourworldindata.org/global-rise-of-education; ourworldindata.org/quality-of-education.

Rys. 57. Słynny ogródek skalny z wygracowanym żwirem w Japonii i kontemplujący go w milczeniu pielgrzymi, doceniający „prawdziwe piękno w prostocie”; foto S.O. 2008

• 109 •

Rys. 59. Procent nieobecności nauczycieli w szkole podczas rozkładowych zajęć; Our World Data, 2017

Rys. 58. Trend w zdobywaniu wiedzy w latach 1970–2014 według Maxa Rosera, Our World in Data, na podstawie danych z Banku Światowego;

kraje wybrane według tabeli 3 w tym opracowaniu

• 110 •

Rys. 60. Procent nieobecności nauczycieli w klasie; podczas ich lekcji według rozkładu zajęć Our World Data, 2017

Rys. 61. Przeciętna liczba uczniów szkół podstawowych przypadająca na nauczyciela w roku 2015; dane z ankiet wypełnianych przez uczniów i przez nauczycieli; Dane z Banku Światowego i Our World Data, 2017

• 111 •

Rys. 63. Wydatki państw na edukację (w % PKB) w latach 1970–2015 [ourworldindata.org/slides/Edu_Key_Charts/Menu/ToC.html;

ourworldindata.org/teachers-and-professors; ourworldindata.org/financing-education]

Rys. 62. Czas średni trwania nauki (liczony w latach) w przedziale od roku 1870 do 2010; Max Roser, według Lee and Lee 2016 [https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_7/data_gaps#/2;

ourworldindata.org/slides/Edu_Key_Charts/Menu/ToC.html; sdg-tracker.org/]

• 112 •

Tu przoduje Francja, średnio około 5,5% PKB w ciągu lat od 1997 do 2015, a od roku 1970 wydatki wzrastały od ponad 3% PKB do prawie 6 %. Słabo się przedstawiają na tym tle Rosja, Indie, i Japonia od lat 1990 oraz ostatnio Czechy. Najsłabiej wspomaga edukację Indonezja, choć i tam następuje wzrost wydatków na oświatę od około 1% PKB w latach 1990–1997 do około 3,5% obecnie.

Katastrofy i inżynieria

Ludzie analizujący przebieg naturalnych katastrof podejmują inżynierskie prace zabezpieczają-ce. Budują zapory wodne, wały przeciwpowodziowe, bariery przeciwlawinowe, zmniejszają lokalne krzywe hipsometryczne, instalując progi w korytach, sadzą rośliny na trasie spodziewanej wędrówki wydm piaszczystych i na odsłoniętych zboczach, meliorują tereny podmokłe i lokalne depresje, irygują tereny suche.

Katastrofy są z definicji związane sprzężeniami zwrotnymi ze zjawiskami pogodowymi, zjawi-skami tektonicznymi, oraz z inżynierską działalnością ludzką. Te pierwsze to rozładowanie zagrożeń potencjalnych z naddatkiem. Długotrwałe opady deszczu wyzwalają spływ lawin błotnych, rumoszu zboczowego, lawin śnieżnych czy powodziowych nagromadzeń rumowiska po obu stronach koryta. W ten sposób teren jest uwalniany od możliwości powtórzenia się takiego zdarzenia do czasu, gdy pro-cesy wietrzenia, erozji i akumulacji oraz ponowne długotrwałe opady nie spowodują kolejnego wzro-stu zagrożenia. Zagrożenia tektoniczne są rozładowane przez trzęsienia ziemi, i erupcje wulkaniczne.

Ludzie potrafią minimalizować zagrożenia piorunami i wynikającymi z nich wtórnymi zdarze-niami, jak porażenia prądem elektrycznym i dotkliwe pożary. Zakładanie instalacji odgromowych (od-gromników(1)) oraz powszechne uziemianie(2) obiektów metalowych oraz maszyn i urządzeń zasila-nych prądem elektrycznym, jak i generatorów prądu elektrycznego, jest sprzęganiem potencjałów elektrycznych z wolnymi obszarami. Odgromniki powodują rozpraszanie statycznych nagromadzeń ładunku elektrycznego w atmosferze, uziemienia zapobiegają elektrostatycznej koncentracji, lub neu-tralizują przez bezpieczne odprowadzenie prądu elektrycznego do ziemi z niekontrolowanych przebić w urządzeniach elektrycznych(3). Uziemiane są tory tramwajowe i kolejowe, rurociągi i zbiorniki, lo-dówki i pralki, dachy i konstrukcie stalowe, a wieże, pomniki i inne obiekty sztuczne, nie tylko meta-lowe, wznoszące się znacznie ponad otoczenie są wyposażane we własne odgromniki. Jedne i drugie są przejawem inżynierskiego sprzeciwiania się procesom naturalnym w odniesieniu do obiektów an-tropogenicznych.

W terenach zagrożonych trzęsieniami ziemi, mrozami, silnymi wiatrami, dużymi opadami śnie-gu i wybuchami wulkanów ludzie dostosowują sposób budownictwa mieszkalnego i przemysłowego do spodziewanej formy zagrożeń. Im bardziej dotkliwe mogą być spodziewane skutki spełnienia za-grożeń, tym bardziej rozwijana jest inżynieria zabezpieczeń. Ale nie w każdych warunkach. Bowiem przeciwdziałania zagrożeniom można podejmować w sposób bezpośrednio aktywny, inżynierski lub pozornie pasywny, taktyczny, długofalowy. Każda forma aktywnej inżynierii jest określona parame-trami przedziału skuteczności. Jeśli skutki procesu zagrażającego przekraczają wytrzymałość zabez-pieczeń, to katastrofa może być bardziej dotkliwa, niż przy braku zabezpieczeń jakichkolwiek. Przy podejściu pasywnym, strategia zabezpieczenia przed katastrofą polega na unikaniu miejsc zagrożonych przy lokowaniu obiektów trwałych, unikaniu jakichkolwiek działań inżynierskich, lub podejmowanie działań prewencyjnych poza teatrem spodziewanej katastrofy. Do tej kategorii należy także taktyka minimalizowania ewentualnych strat powodowanych spodziewaną katastrofą. W praktyce sprowadza się to do stosowania lekkiego, taniego budownictwa. Pasywne podejście, z niewielkimi tylko elemen-tami inżynierii prewencyjnej jest typowe dla obszarów aktywnego wulkanizmu. Przeważające zna-

(1) https://pl.wikipedia.org/wiki/Instalacja_odgromowa.(2) K. Wołkowiński, Uziemienia urządzeń elektroenergetycznych, Wyd. N.-Techn., Warszawa 1972, s. 1–472.(3) https://commons.wikimedia. org/wiki/Category:Earthing?uselang=pl#/media/.

• 113 •

czenie ma w tych obszarach administracyjna organizacja postępowania w przypadku aktywizowania się wulkanów, charakterystyczna dla Hawajów, okolic Etny na Sycylii i na kilku innych wyspach Morza Śródziemnego, na Kamczatce i Alasce. W obu tych podejściach występuje wiele sprzężeń zwrotnych poza obszarem zagrożenie – zabezpieczenie – efekty. Sprzężenia te występują w obrębie społeczno- -ekonomicznych problemów w strefach zagrożeń. Dotyczą systemu monitoringu, ostrzeżeń, logistyki i ewakuacji, podejmowania i respektowania zarządzeń porządkowych, powrotów i odbudowy siedlisk oraz podejmowania działalności uprawowej.

Wzrastanie potencjału ludzkiego jest czynnikiem zmian przyrodniczych. W czasie od 1820 roku do dziś (2018 roku) liczba ludności świata zwiększyła się prawie siedmiokrotnie kosztem stopnia do-stępności wolnych przestrzeni i swobody dalszej ekspansji na ograniczonej wymiarowo Ziemi. A jednak w tym czasie bieda, demokratyzacja, edukacja, szczepienia ochronne, analfabetyzm i śmiertelność dzie-ci, zmieniały się znacznie „na lepsze” dlatego, że były nawzajem powiązane korzystnymi sprzężeniami zwrotnymi, prostymi i złożonymi. Teraz to „lepsze” będzie nadal i silniej wpływać międzypokoleniowo przez skutki swoich dotychczasowych osiągnięć w postaci rozwoju nowych technologii, wynalazków i idei, które być może spowodują, że kolejne pokolenia przestaną się bać zagrożeń, jakichkolwiek teraz znanych. Ale prawdopodobnie pojawią się zagrożenia nowe, teraz nieznane, które wyrosną na dosko-nalonym podłożu świata techniki, cywilizacji i zanikania atawistycznego braku zaufania do otoczenia. Tak jak już wyrosły zagrożenia i katastrofy na podłożu wspaniałego rozwoju elektronicznych technologii komunikacji, numeryki i modelowania przestrzennego.

Sztuczne wyspy i ekspansje lądów

Kreowanie sposobów postrzegania świata zewnętrznego wbrew doznaniom własnym, dotych-czasowej wiedzy i doświadczeniom powoduje atmosferę sprzyjającą ksenofobii oraz agresji na różnych poziomach dotkliwości. Zajmowanie i zamiana przestrzeni wodnych na lądowe wywołuje konflikty eko-logiczne, socjologiczne i polityczne. Normalnie stosunki międzynarodowe na wodach są uregulowa-ne prawami morskimi dotyczącymi wolności użytkowania akwenów, zasięgu wód terytorialnych oraz rozprzestrzenienia stref ekonomicznych, przepływu przez cieśniny, prawo połowu oraz rozstrzyganie sporów dotyczących spraw morskich(1).

Na tym tle niemożność normalnego wydostawania się jachtów, łodzi rybackich czy statków floty handlowej i pasażerskiej z Zalewu Wiślanego na Zatokę Gdańską i z powrotem wydaje się niepraw-dopodobna, a w rzeczywistości jest powodem zaostrzania konfliktu. Bowiem koniecznym, a zarazem możliwym rozwiązaniem tego problemu jest zamiar przekopania Mierzei Wiślanej, której efektem jest właśnie Zalew Wiślany. Przekop spowoduje zatem dalsze pogorszenie stosunków międzynarodowych z powodów ekologicznych i politycznych, oraz jeszcze bardziej oddali możliwość udostępnienia żeglugi polskim jednostkom pływającym na naturalnej trasie łączącej Zalew z Zatoką.

Coraz częściej w krajach nadmorskich stosuje się sypanie sztucznych wysp dla powiększenia powierzchni terenów do swobodnego zagospodarowania, lokowania uciążliwych infrastruktur, wlo-tów do podmorskich tuneli, budowy ekskluzywnych osiedli i hoteli czy obiektów sportowych. Jednak najbardziej konfliktowe i związane sprzężeniami zwrotnymi są dwie sytuacje. Pierwsza, to narusza-nie istniejącego stanu naturalnej przestrzeni dna morskiego, zaburzanie prądów przybrzeżnych oraz przerzucanie dużych mas ziemnych z lądu lub z dna morza. Wszystkie te sytuacje powodują zmianę warunków istniejących, a zatem i zmianę warunków usytuowania nowej konstrukcji. Druga sytuacja ma charakter polityczny i prawny. Bowiem w myśl obowiązujących przepisów międzynarodowych, nowo powstająca, sztuczna wyspa staje się nowym fragmentem terytorium państwa, które ją buduje.

(1) http://www.un.org/Depts/los/reference_files/chronological_lists_of_ratifications.htm, http://www.imo.org/EN/Pages/Default.aspx; http://www.un.org/depts/los/index.htm, https://www.bing.com/search?q=un+admiralty+law&qs=n&form=QBRE&sp=-1&pq=un+admiralty+law&sc=0-16&sk=&cvid=4CA8C42F9EB94CEB88C52CA4652B7BEB.

• 114 •

A zatem obejmuje prawem nowe obszary wód przybrzeżnych, terytorialnych. Te rozszerzenia stają się konfliktogenne, gdy uszczuplają takież strefy państw sąsiednich. Oto przykład: Na Morzu Południowo-chińskim atol Mischief Reef, w latach 2014–2016 został zasypany wewnątrz (5,58 km2) przez Chiny, pretensje o to mają Filipiny, Republika Chińska (Tajwan) i Wietnam. Można się spodziewać akcji sypa-nia w tym regionie sztucznych wysp na zasadzie retorsji, przez państwa uczestniczące w tym sporze(1).

Lista państw uwikłanych w terytorialne dysputy jest długa, ale nie wyczerpuje wszystkich, nie-formalnych pretensji terytorialnych, wewnętrznych i międzynarodowych, według danych CIA(2):

Międzynarodowe państwowe granice lądowe o łącznej długości ponad 250 000 km rozdzielają na 325 odcinkach 195 niezależnych krajów oraz 71 terytoriów zależnych.

U podstawy podziałów są historyczne uwarunkowania etniczne, kulturowe, rasowe (niezależnie od poprawności tego określenia), religijne, (choć religie nie powinny dzielić w nowoczesnym świecie), oraz językowe (choć wiele krajów o wspólnym języku jest porozdzielanych granicami). Drugim powo-dem i kryterium lokowania granic państwowych są uwarunkowania fizjograficzne i historyczne, jak arbitralne żądania i ich spełnianie w wyniku wojen, stopniowej akwizycji lub postanowień międzyna-rodowych. Rozciągnięcie granic lądowych na obszary mórz i oceanów spowodowało dodatkowe wy-różnienie 430 morskich granic, z czego 209 jest objętych porozumieniami dotyczącymi ich przebiegu, zasobów mineralnych i połowów; pozostałe są powodem dysput międzynarodowych o zróżnicowanej intensywności – od uśpionych pretensji do zbrojnych potyczek i wojen. Efektem problemów granicz-nych są migracje, przesiedlenia i wymuszone repatriacje.

Według ocen Komisarza ONZ do spraw uchodźców (UNHCR) w końcu 2016 roku 65,6 mln ludzi było przymusowo przesiedlonych w tym 22,6 mln musiało uciekać przed prześladowaniami, 2,8 mln szukało azylu, oraz 40,3 mln zmuszonych do przesiedlania się we własnym kraju; pod ko-niec 2016 roku 10 mln ludzi było bezpaństwowcami. „Estimated that as of the end of 2016 there were 65.6 million people forcibly displaced worldwide, the highest level ever recorded; this includes 22.5 million refugees, 2.8 million asylum seekers, and 40.3 million conflict IDPs; the UNHCR estimates there are currently at least 10 million stateless persons” (2016).

W tej sytuacji dziesiątki milionów ludzi jest poddawanych niewolnictwu pracy i eksploatowa-nych seksualnie; około jednej trzeciej poddanych temu procederowi ludzi jest przerzucanych za gra-nicę. Przerzuty wymuszone przez granicę są najczęstsze w Europie południowo-wschodniej, Eurazji i Afryce. Najrzadziej w państwach Unii Europejskiej, Kanadzie i USA.

Pretensje oraz dysputy transgraniczne i terytorialne są do pewnego stopnia anachronizmem, bowiem świat już jest na tyle zintegrowany, że większość ludzi może się swobodnie poruszać, a po-działy terytorialne mają wymiar administracyjny raczej niż polityczny. W historycznym aspekcie, żaden z obecnie wyodrębnionych organizmów państwowych nie ma ludności autochtonicznej.

Wszyscy pochodzimy od imigrantów afrykańskich, następnie od kilku generacji migrantów wstecznych, z domieszkami autochtonicznej krwi Denisowan i Neandertali. Historyczne wędrówki lu-dów i najazdy zbrojne z Azji, potem Skandynawii spowodowały, że wszyscy ludzie na świecie pocho-dzą od przybyszów sprzed kilku, kilkunastu czy kilkudziesięciu pokoleń, i nikt nie jest w tym sensie tubylcem.

(1) http://www.warfighter.org/mischief.html: The battle for Mischief Reef. Warfighter.org. Retrieved 2013; Map of Mischief reef. Wikimapia, https://amti.csis.org/airstrips-near-completion/, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2351989417301336.

(2) https://www.cia.gov/library/publications/ the-world-factbook/fields/2018.html, https://www.bing.com/ search?q=list+of+countries+in+territorial+disputes&form=EDGEAR&qs=PF&cvid=e992fd51e6024a63bc76946f5fed6ccd&cc=PL&setlang=en-US&PC=LCTS.

• 115 •

Podsumowanie

Świat się zmienia geoekologicznie, ekonomicznie oraz antropogenicznie wedle istotnych sprzę-żeń zwrotnych. Każda zmiana czynnika zmian ogólnych powoduje równocześnie zmiany czynników akcesorycznych, które przez to zmieniają swoją istotność. Prześledzenie tych zmian, które też można określić, jako akcesoryczne jest trudne, lub praktycznie niemożliwe, ale ich skutki są dostrzegalne, lub odczuwalne w antropogenicznej sferze rzeczywistości.

Geośrodowisko i antropośrodowisko

Grożące Ziemi podniesienie poziomu światowego oceanu jest zgodnie z przewidywaniami nie-wielkie, odpowiadające objętości wytopionych lodowców kontynentalnych i górskich, oraz zmianie temperatury całej masy wód oceanicznych (nie bierze się tu po uwagę całkowitego wytopienia lo-dowców Antarktydy i Grenlandii, które schłodziłyby masę wód oceanicznych i ich stosowny skurcz termiczny na wiele lat. Do tego jednak nie dojdzie, bowiem obszary biegunowe Ziemi otrzymują zbyt mało ciepła słonecznego). Jednak niewielkie, kilkumetrowe podniesienie poziomu oceanu światowego jest możliwe w przeciągu kilkudziesięciu lat, jeśli obecne trendy meteorologicznie nie ulegną zmia-nie. To podniesienie, choć niedotkliwe, już wywołało innowacyjne koncepcje budownictwa lądowego na wodzie w postaci konstruowania coraz bardziej rozległych wysp w wielu krajach Świata, oraz bu-downictwa wodnego w kraju w jednej czwartej leżącego w depresji chronionej groblami, od wieków doświadczanym przez subsydencję delt Renu, Mozy i Skaldy, w którym płyta główna wielkiego portu lotniczego jest usytuowana na rzędnej –1,5 m npm. Jak pokazuje praktyka, 30% powierzchni Holandii to tereny depresji poddane podsiąkaniom oraz wodom opadowym. Można je wyposażyć w systemy odwadniające, napędzane w tradycyjnym wariancie wiatrakami, albo prądem elektrycznym przemy-słowym lub pobieranym z baterii słonecznych. Walcząc z pogłębiającą kraj subsydencją, Holendrzy roz-winęli inżynierię budownictwa wodnego, polderowanie przybrzeżnych płycizn, a nawet budownictwo mieszkalne lokowane na wodzie, jako „Pływające domy betonowe” – biurowce i osiedla mieszkalne w Amsterdamie(1) w dużym osiedlu zwanym „Floating Houses Ijburg” na wodzie.

W podsumowaniu narzuca się nieodparte wrażenie, że niektóre kraje i społeczeństwa odstają od pozostałych, czy nawet od średniej światowej, drastycznie, a bez dostrzegalnych przyczyn. Jednak, jak to wynika z wielu obserwacji na polu ekogeologii i w obszarach związanej z ekogeologią rzeczywistości (S. Ostaficzuk 2011–2017), każdy skutek jest spowodowany przyczyną. Skoro przyczyna jest trudna do zaobserwowania, to należy jej szukać w pośrednich przesłankach, w zestawieniach danych uchwytnych,

(1) http://www.rohmer.nl/en/project/waterwoningen-ijburg/, https://psmag.com/environment/ are-the-floating- houses-of-the-netherlands-a-solution-against-the-rising-seas, https://www.nytimes.com/ 2015/04/24/greathomesanddesti nations/living-above-and-below-the-waters-surface-in-amsterdam.html.

• 116 •

policzalnych, dających się zwizualizować, choć może odległych od spodziewanych. Taką próbę podjęto w niniejszej pracy na przykładowych arbitralnie dobranych, a więc niepełnych danych zamieszczanych w „The Economist, CIA, UNO, oraz w Google, BP i innych materiałach z danymi o charakterze statystycz-nym. Dla porządku poszukiwanie przyczyn zróżnicowania prowadzono w trzech domenach: środowisko w sensie geograficznym, człowiek w sensie etniczno-kulturowym oraz czas w sensie prędkości działań, upływu czasu i opóźnień. Poniższe rozważania są sformułowane na kanwie dotychczasowego tekstu. Są bardziej uzupełniającą impresją niż poprawną ideologicznie syntezą wynikającą bezpośrednio z przedsta-wionych przykładów. Niezależnie od przyczyn, trend świata ludzi w czasie wydaje się ustalony.

Środowisko

Środowiska życiowe człowieka są dwa – naturalne i okolicznościowe. To pierwsze jest wypadko-wą konieczności, możliwości i potrzeb oraz tradycji stanowiących silną dryfkotwę ludzi i społeczeństw. Indianie w rezerwatach, Aborygeni u siebie w Australii, Eskimosi na Grenlandii, górnicy na Śląsku, Nigeryjczycy w Nigerii, czy Polacy umocowani trwale w swoich naturalnych środowiskach życiowych. Opuszczają je z konieczności ekonomiczno-rozwojowej, przenoszą się ze swojego naturalnego środo-wiska do nowego, okolicznościowego. Gdy tylko warunki to umożliwiają, powracają „do siebie”, do naturalnego środowiska we własnym kraju, bogatsi w środki materialne, lub tylko w doświadczenie i nabyte nowe umiejętności. Zatem, nawet obiektywnie lepsze środowisko okolicznościowe nie jest odczuwane, jako naturalne. Jest mniej bliskie, jeśli nie jest „własne”. Jednak kolejne pokolenia imigran-tów urodzonych już „tam”, czują się „tam” u „siebie” z powodu znanej im jakości życia, dostępności imponderabiliów egzystencjalnych i przyjaznego środowiska społecznego, w którym są zakotwiczeni. Tego nie doświadczają imigranci z pierwszego pokolenia i dlatego, niezależnie od integracji zawodowej, pozornego wtopienia się w przybrane środowisko, czy też pozostawanie w swoistym getcie etnicznym, zachowują swoje poczucie przynależności do dalekiego kraju. I ta przynależność daje im na obczyźnie poczucie komfortu dorównującego, a nawet przekraczającego komfort tuziemców, żyjących „u siebie” w kraju zamieszkania „od zawsze”, a nie gdzieś poza jego granicami.

Czas

Czas jest walorem koniecznym każdego procesu. Jest więc konieczny i w życiu ludzkim. Funkcją czasu jest cały przebieg życia, przemian, osiągnięć i możliwości. Cokolwiek człowiek przedsięweźmie, to odbędzie się w przebiegu czasu. Odgrywa rolę istotną w biegu dziejów i w ludzkim życiu, ale jest także niezbędny w sferze aktywności mentalnej. I w tym się zasadza możliwość wpływania na wszel-kie sprzężenia zwrotne zdarzeń w sferze ludzkiej działalności z upływem czasu. Bowiem większość ludzkiej aktywności, jeśli nie cała, jest sterowana procesami mentalnymi niejako „online”, w czasie rzeczywistym, lecz sterowana odruchami utrwalonymi już w czasie minionym. Możliwość wpływania na racjonalne wykorzystanie czasu przypadającego nam w udziale, zależy od talentów, wykształce-nia i zdolności inspirowania się zdarzeniami w otoczeniu, i szybkiego posługiwania się myślą. Z tej zdolności wynikają nieproporcjonalnie wielkie różnice między poszczególnymi ludźmi. Czas niezbędny do zapoznawania się z problemem, myślową analizą implikacji i możliwością rozwiązania problemu, wreszcie rozważania potwierdzające, weryfikacje, konsultowanie, referowanie, i w końcu zadziałanie, czyli podjęcie decyzji i jej wdrożenie są koniecznymi elementami każdego procesu świadomego dzia-łania ludzkiego, ale różnią się znacznie prędkościami ich przebiegu. Od długości czasu niezbędnego do

• 117 •

przeprowadzenia takiego procesu zależy efektywność działania (czyli pracochłonność, koszty) i rozwój poszczególnych ludzi, grup i całych społeczeństw. Skuteczność wykorzystywania czasu w działalności powoduje, że jego upływ od podjęcia zamiaru, do zrealizowania decyzji różni się wielokrotnością, a koszty wzrastają wykładniczo. Koszty bezpośrednie i społeczne każdego przedsięwzięcia są wprost zależne od czasu trwania prac, uwięzienia maszyn i kapitału, utrzymania personelu, strat potencjal-nych użytkowników, umownych rekompensat i kar administracyjnych za opóźnienia. Efekty czasu, jako dobra dostępnego ludziom, są zawarte w skutkach procesów ewolucji, przemian, wiedzy i osiągnięć cywilizacyjnych, oraz sumarycznego wpływu sprzężeń zwrotnych związanych z tymi procesami.

Człowiek i straty czasu

W sprzężeniu „człowiek i czas” mieszczą się efektywność ekonomiczna, jakość życia i bezpie-czeństwo egzystencji(1). Jeśli bowiem w tym samym czasie zmieści się więcej usług, stanowiących podstawę PKB większości ekonomii na świecie i to bez konieczności wprowadzania na rynki dodatkowo drukowanych pieniędzy, więcej ludzi będzie miało szansę skorzystania z dobrodziejstw ekonomii przy niezmiennej kwocie środków płatniczych znajdujących się w obiegu.

Marnotrawienie czasu jest możliwe w dwóch zasadniczo różnych trybach. Jednym jest opóźnianie działań: inwestycji, produkcji, zakupów, wynajmowania usług i płatności. Ale także podejmowanie dzia-łań, na przykład badań geologicznych obszarów już poznanych, bo skartowanych i opisanych. Zmiana narzędzi badawczych i technik kolekcjonowania danych nie są, ani nie powinny być, wystarczającym powodem do ignorowania dotychczasowych wyników badań geologicznych, dlatego tylko, że były pozy-skane wcześniej, w innych warunkach społecznych czy politycznych. O tym, że jest to problem uniwer-salny świadczy memoriał przygotowany i opracowany przez uczestników konferencji NATO w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą w roku 2003 we wnioskach pt. Summary and Conclusions of Recommendations(2).

Na marnotrawieniu czasu tracą możliwość rozwoju wszystkie osobowości prawne i fizyczne, potencjalnie kwalifikujące się do udziału w działaniach, których podejmowanie jest opóźniane. Dru-gim, bardziej złożonym trybem marnotrawienia czasu jest podejmowanie działań nieproduktywnych fizycznie, poznawczo, ani emocjonalnie. W tym trybie doraźne korzyści odnoszą dostawcy środków i możliwości działań nieproduktywnych, ale szkody ponoszą uczestnicy przez ograniczanie własnego rozwoju osobniczego, społeczeństwo tracące możliwości rozwoju, oraz gospodarka, bowiem działania nieproduktywne ograniczają jej funkcjonowanie w wielu zakresach. Ale jednak braki ekonomicznej produktywności są kompensowane rozwojem kultury fizycznej i intelektualnej, wzbogacającej wiele sfer rozwojowych ludzi i społeczeństw. Jeśli nie polegają na biernym wchłanianiu informacji, pokazów i snucia fabuły, które nota bene też ktoś musi kreować, realizować i udostępniać. Zatem, jak w wielu sprzężeniach zwrotnych, nie można uzyskać stanu absolutnie pozytywnego, ani negatywnego także w „nieproduktywności” jego spędzania.

W przedstawionych sprzężeniach zwrotnych przyczyny i skutki są łatwe do zidentyfikowania. Także mechanizmy sprzęgające i ich różne zakłócenia przez zjawiska uboczne, jak niekontrolowane wpływy pomniejszych oddziaływań zmienności sytuacyjnej. Można je więc uwzględniać w rozwiązywaniu proble-mów, niosących skutki niekorzystne. Jedno wszak pozostaje zagadnienie o charakterze społeczno-psycho-

(1) Według http://censusatschool.ca/data-results/2007-08/average-reaction-time/ czas reakcji ludzkiej wynosi około pół sekundy, co w warunkach ruchu drogowego oznacza przy prędkości 60 km/h podjęcie zamiaru hamowania po ośmiu przejechanych metrach. A potem jest czas zużyty na przeniesienie nogi z gazu na pedał hamulca, oraz techniczny czas zadziałania hamulców i wyhamowania pojazdu. Przy prędkości 120 km/h będzie to 16 m przejechanych do czasu podjęcia zamiaru hamowania, a reszta pozostanie, jak przy prędkości 60 km/h.

(2) S. Ostaficzuk (red.), The Curret Role of Geological Mapping in Geosciences, NATO Science Series IV. Earth and Environmental Sciences 56, 2003, s. 1–287.

• 118 •

logicznym, czytelne, lecz w praktyce nierozwiązywalne w warunkach panującej cywilizacji przyjętej przez społeczność międzynarodową, ONZ i jej agendy oraz przez większość rządów i organizacji pozarządo-wych. Co począć z ludźmi stanowiącymi formalnie siłę roboczą, chcącymi brać udział w budowie lepszej przyszłości swojej, swojego klanu, rodaków i państwa, ale nieprzystosowanymi do udziału w globalnej aktywności? Z ludźmi niezdolnymi do utrzymania siebie i rodziny z przypadającej na nich cząstki Ziemi, majątku wspólnego i wiedzy. Im bardziej staje się efektywny świat ludzi w ogóle, tym bardziej staje się nieefektywna aktywność ludzka tych, którzy znajdują się już poniżej progu możliwości utrzymywania przy życiu siebie i swoich bliskich. Akcje charytatywne i inne dotacje akcyjne lub stałe nie zmniejszą prędkości odstawania od średniej światowej coraz większej liczby ludzi coraz bardziej bezradnych ze względu na brak rozwiniętych zdolności mentalnych i manualnych oraz ludzi starzejących się. I wszystkich tych, któ-rzy mając nadzieję, że powiększanie rodziny, jest jedynym dostępnym środkiem na zabezpieczenie sobie możliwości trwania, nie potrafią tej rodziny samodzielnie utrzymać.

W drodze pozytywnych sprzężeń zwrotnych, w aktywności wewnątrz geośrodowiskowej ludzkość doszła już (2018) do poziomu samowystarczalności i nadmiaru możliwości zaspakajania potrzeb żyw-nościowych, energetycznych i ogólnie bytowo rozwojowych. Ludzie w dostosowaniu i z biernym udzia-łem warunków ekogeologicznych są już potencjalnie zdolni do stwarzania sobie sztucznego otoczenia geośrodowiskowego, zaopatrywania się w surowce, energię i żywność niezależnie i bez posługiwania się wspomaganiem z zewnątrz, poza wykorzystywaniem energii słonecznej. Ale jest to zdolność tylko w sen-sie średniej. Istniejące niezrównoważenie potencjału ludzkich możliwości w skali całego globu wyklucza-ją uniezależnienie się od zagrożeń geośrodowiskowych, niedostatków i bezpiecznego wykorzystywania nadmiarów wszystkiego, do utrzymywania spokoju i wysokiego poziomu bytu wszystkich ludzi. A nawet, gdyby to zrównanie było osiągalne, to można się spodziewać zagrożeń ze strony ludzkiej nieobliczalności, wynikającej ze zwrotnego sprzęgania spokoju, dobrobytu i braku zagrożeń, z atawistycznymi potrzebami aktywności fizycznej, walki i potrzeby przedkładania doświadczenia, nad naukę i wiedzę.

Przestrzeń antropośrodowiskowa

Geośrodowisko jest dla ludzi tym fragmentem przestrzeni geologicznej w systemie Ziemia, w którym funkcjonuje, rozwija się, odczuwa jego oddziaływania i z którego korzysta. Zatem jest to przypowierzchniowa strefa globu ziemskiego w przybliżeniu rozciągająca się od kilku kilometrów po-niżej powierzchni ziemi do kilku kilometrów ponad jej powierzchnią.

W miarę rozwoju wiedzy i technologii, przestrzeń geośrodowiska zaczęła podlegać ludzkim wpły-wom i penetracjom instrumentalnym oraz ulegać krótkotrwałym przemianom, i zarazem rozszerzać się do znacznych głębokości i wysokości. Sztuczne satelity obsługujące łączność i nawigację, zainstalowane kilkaset kilometrów nad powierzchnią Ziemi, są przykładem sprzężenia zwrotnego dodatniego w po-szerzaniu antropośrodowiska w ślad za rozwojem technologii.

Tu należy podkreślić, że geośrodowisko objęte ludzkim wpływem jest znikomo małe i zapewne mało znaczące wobec potęgi całego Systemu Ziemia, równie znikomego wobec potęgi układu słonecz-nego, stanowiącego nieistotną drobinkę we Wszechświecie. Jednak, dla Ziemian antropo- i geośrodo-wisko są światami „własnymi” o kapitalnym znaczeniu dla ludzkiej ewolucji i ludzkiego rozwoju po linii zadziwiająco nienajmniejszego oporu(1) .

(1) Ten wątek jest podejmowany przez historyków: N. Daviesa (Na krańce świata. Podróż historyka przez historię, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 2017, s. 1–829) i Y.N Harari (From Animals into Gods- A Brief History of Humankind 2012; wydanie polskie: Sapiens – Od zwierząt do Bogów; PZWL sp. z o.o 2014, dodruk 2018, s. 1–518, Homo Deus. A Brief History of Tomorrow 2015, wyd. Polskie: Homo deus – Krótka historia jutra; Wyd. Literackie, Kraków 2018, s. 1–549) oraz w reportażach M. Szejnert (Dom żółwia. Zanzibar, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 2011, s. 1–384, Usypać góry – Historie z Polesia, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 2015, s. 1–416; Wyspa Węży Wyd. Znak 2018, s. 1– 384).

Zakończenie

Geologia jest tradycyjną nauką ogarniającą procesy historyczne Ziemi w przedziale od magma-tyzmu, sedymentacji, diagenezy i metamorfizmu, po tektonikę płyt i zasoby mineralne oraz energe-tyczne. Z przedstawionego przeglądu sprzężeń zwrotnych na Ziemi, pozornie odległych od geologii, wynika jednak, że dynamiczna część geologii obejmuje znaczne obszary współczesnych zjawisk przy-rodniczych, a dominujący na Ziemi człowiek jest z przyrodą nierozerwalnie związany, bo czerpie z niej wszystko z czego jest sam zbudowany i co mu służy do podtrzymywania procesów życiowych i wa-runków bytowych. Człowiek musi wiele dostępnych dóbr zużywać, a wiele może zniszczyć. Przyroda może odbudowywać znakomicie (w przyrodniczym sensie) antropogeniczne zniszczenia, a człowiek tak nie potrafi, gdyż w stosunkach z przyrodą jest w kontradykcji między atawistyczną potrzebą dbania o własne dobra a ludzkimi potrzebami utrzymania własnego antropośrodowiska w należytym stanie.

Być może węglowodory, będące jedną z bardziej istotnych niż inne przyczyn globalnych animozji wielkich i małych państw, zejdą na margines, gdy w sprzężeniu zwrotnym ludzkość zdoła wymyślić po-litycznie i regionalnie neutralne źródła napędu wszelkich motorycznych urządzeń, a energia słoneczna zostanie powszechnie zastosowana w grzejnictwie i chłodnictwie. Powinnością geologii, właściwej w do-strzeganiu nieuchronności przyczynowo-skutkowych przemian na Ziemi staną się działania sprzęgające ekonomię z ekoochroną współczesnego człowieka, wraz z jego rozwiniętą kulturą oraz przynależnym środowiskiem naturalnym. Ochroną, głównie przed ludzkimi błędami w gospodarowaniu posiadanymi dobrami naturalnymi, szczególnie zagrożonymi ze strony „innych ludzi” (w ujęciu D. Masłowska, 2018), którzy mogliby i chcieli je przejmować pod swój zarząd, sprowadzając zarazem arbitralnie współczesne osiągnięcia technologiczne i intelektualne ludzkości do poziomu cywilizacji reliktowej. Tu warto wspo-mnieć, że wspaniałe osiągnięcia inżynierskie cywilizacji starożytnych były oparte tylko na dźwigniach prostych i fizycznej sile niewolników. Z osobliwości współczesnych spoza eurogenicznego obszaru cywi-lizacji, to napicie się wody z ogólnie dostępnej wiejskiej studni przez pracownicę rolną, matkę pięciorga dzieci, doprowadziło ją do spędzenia dziewięciu lat w pozbawionej okien celi śmierci, a po uniewinnie-niu przez sąd najwyższy – ukrywaniu się przed linczem(1).

Stanisław Ostaficzuk Warszawa, 2017–2018

(1) Więcej szczegółów można znaleźć w Internecie pod hasłem Asia Bibi oraz w The Economist 429 (9116) z dnia 3 listopada, 2018, s. 51.

• 121 •

Skorowidz

I Skorowidz rzeczowyaerozole 5, 22, 40–44, 48, 51anomalie 8, 16, 23, 25, 44, 47, 89antropocen 58–59antropogen, antropośrodowisko 5, 16, 22, 25–26, 28, 31, 34–35, 37–38, 40, 42–43, 56–58, 61–62, 80, 86, 89,

112, 115, 118–119atawizmy 16, 26, 36, 59, 61, 65, 89–90, 92, 102, 104–105, 113, 118–119atmosfera 12, 21–22, 27–30, 35–36, 40–47, 52–53, 58, 70, 112–113badania, badawcze 7, 11–12, 14, 16, 24, 26, 33, 37, 41, 54–55, 58–59, 68, 86, 94–95, 98, 104, 117bieda 31, 90–91, 113bogactwo, wzbogacanie 30, 38, 44, 53–54, 59, 71, 89, 91, 116–117byt, bytowe, dobytek 8–9, 11, 14, 16, 24–25, 28, 38, 61–63, 65, 69, 74, 87–94, 100, 107, 116, 118–119ciepło, cieplne, ocieplenie 22, 27, 34–36, 41, 44, 46–47, 52, 68, 75, 115dwutlenek 22, 35–36, 40, 48, 51, 53, 70–71cykl, cykliczne 21, 24, 26–28, 37, 47–48, 52, 55–56, 86, 88cywilizacje, cywilizowane 11, 15–18, 25, 28, 38, 54, 60–61, 65, 73, 90–92, 96, 100–101, 107–108, 113, 117–119czas 5, 8, 20, 53, 90, 107–108, 111, 116–117czynnik 8, 17, 38, 89, 92dane 20, 44, 71, 85–86, 99, 101, 105–106, 110deflacja 23, 27, 43–44, 47–48, 80, 85depozycja, deponowanie 22, 27, 42, 82, 84–85dobro, dobra 15, 26, 58–59, 61, 74, 91, 104–105, 107, 117–119dochód 17, 65domena 25, 37, 55–56, 58, 116drenaż 22, 27, 29, 44, 90dyskretyzacja 8, 26edukacja, edukowane 9, 16–18, 62, 92, 102–103, 105, 108, 111–113efekt, efektywność 7–8, 12–15, 19–21, 24–25, 28, 30–31, 34–37, 41, 55–57, 61–62, 65–66, 87, 94–96, 98, 100,

102, 104–105, 113, 117–118ekogeo 8, 11, 68, 82, 94, 115, 118ekonomia, ekonomiczne 11, 13–14, 20–21, 28, 54, 58–60, 62, 65–66, 68–72, 75, 81, 88–89, 91–92, 95, 98, 102,

113, 115–119eksperyment 15–16, 41ekstrema 31, 68, 92elektryczność 18–19, 25–26, 36, 68, 70–71, 75, 78, 81, 112, 115elektronika 20, 25, 59, 75, 94, 113emisja, emiter 27, 34–36, 41, 48–51, 53, 78, 81energia, energetyka 5, 8, 14, 18, 20–21, 24–26, 30, 35–36, 41, 44, 47, 55, 60–62, 64, 67–72, 78, 81, 84, 94, 104,

112, 118–119eurogeniczne 15, 17, 25, 90, 108ewolucja, ewoluowanie 7, 14, 26, 28, 33–34, 61, 68, 76, 87, 117–118funkcja, funkcjonowanie 8–9, 11–13, 25–26, 34, 38, 60–61, 68–69, 74–75, 80–81, 93, 104–105, 116–118geologia, geologiczne 7–9, 21–22, 24, 26–27, 33–34, 36–37, 54–56, 68, 79–80, 84, 86, 117–119granice, zagranica 12, 16, 21, 28, 44, 54, 65, 71, 92, 114, 116geośrodowisko 5, 8, 16, 26, 28, 33, 37, 60, 62, 65, 80, 87–88, 115, 118

• 122 •

górnictwo, górotwór 5, 27–30, 55–56, 62–63, 67–69, 71, 75, 78–79, 81, 93–94, 116góry, górskie 8, 27, 46, 56, 82, 107, 115, 118hodowla, hodowlane 43, 70–71, 87holocen 22, 38, 81hydrogeo, -termia, -sfera 27, 46, 81informacja, informatyka 5, 9, 12, 14, 17, 19, 21, 25, 30, 42–43, 54, 59, 62, 70, 73–74, 91–92, 94–95, 102,

104–105, 108, 117infrastruktura 5, 21, 25, 28, 37, 48, 58, 60–62, 67–70, 72–74, 76, 78–79, 81, 87, 113inżynier, inżynieria 5, 8, 13, 54, 61, 72, 81–82, 87–88, 90–93, 102, 112, 115jądrowa 36, 68kartografia, kartowanie 41, 54–55, 84, 96, 117katastrofa, katastroficzny 5, 8, 14, 21–22, 28, 30, 53, 81–82, 87, 102, 112–113klimat 5, 14, 24, 34, 36–37, 39–41, 44, 47–48, 63, 68, 80–81komunikacja 13–14, 20–21, 25, 28, 43–44, 59, 61–62, 73, 77, 81, 87, 90, 94, 113koncentrat, koncentracja 12, 22, 26–27, 31, 37, 41, 43, 47, 74, 88, 112konflikt, konfliktowe 5, 16–17, 25, 72, 75, 78, 90–93, 103–104, 113–114konstrukcje 38, 75, 81–82, 84, 87, 112–113kosmos 8, 11, 12, 14, 33–34, 41, 55krążenie 28, 35, 47lidarowe 22–23, 41, 84lodowcowe 22, 34, 36, 41, 43–44, 46, 84, 115ludzie, ludzkość 5, 7–9, 11–22, 24–26, 28–31, 33–38, 40, 44, 48, 53–63, 65–69, 72–76, 80–81, 87–90, 92–96,

100–102, 104–105, 107–108, 112–114, 116–119las, leśnictwo, leśne 5, 12, 14, 28, 30, 34, 40, 42, 44, 48, 51–54, 64, 87, 94łączność 5, 18, 20, 59, 73–74, 118magnetyka 26maszyny 15, 18–19, 22, 25, 40, 68, 70, 75, 112, 117materia, materialne 8–9, 12–14, 23, 25–29, 34–36, 47, 51, 55–56, 60–61, 65, 68, 78, 82, 84–85, 88, 92–94, 116metan 12, 34, 40, 43, 51migracje, migranci 14, 62, 71, 81, 114, 116minerały, mineralne 8, 21, 27–28, 43, 60, 67–68, 78, 94, 114, 119moc 14–15, 19–22, 31, 59, 65, 72, 81, 91, 96, 102, 104, 116model, modelowanie 7, 16, 22, 34, 41, 43, 55, 61–62, 71, 84, 88, 113natura, naturalne 5, 7–9, 12, 1–18, 20–31, 34–38, 40, 42–44, 47–49, 52–55, 58–2, 68, 70–71, 75, 80–82, 84,

92, 94, 96, 99–101, 104–105, 112–113, 116, 119nauczanie, nauka 7, 8, 12–17, 26, 35, 58–59, 65, 68, 70, 94–95, 104–105, 108–119niewolnictwo 30, 114, 119nuklearne 36, 72ochrona, ochronne 14, 21–22, 24, 28–30, 37, 40, 43, 59, 62, 72, 74–75, 81–82, 87–88, 90, 92, 107, 113, 119ograniczenia, ograniczniki 11, 15, 18–19, 22–23, 25, 28–29, 34–35, 41, 53–54, 61–62, 73, 78, 81, 88–89, 92,

102, 113, 117opady, precypitacja 12, 21–23, 27, 40, 42–44, 46–47, 79–80, 90, 112, 115osady, osadzanie 21–22, 27, 34, 38, 41, 56, 58, 80, 82–83, 86paliwo 35, 52, 68–69, 70–71, 78pokrywy, pokrywowe 12, 22, 24, 36, 41, 46–47, 79, 86powietrze, powietrzne 22, 36, 40–41, 43–45, 71, 76–77, 90, 93pożary 5, 12, 14, 27, 34, 37, 40, 42–44, 48–54, 79–81, 112prądy 21–22, 24–25, 36, 38, 40, 70, 81–84, 88, 112–113, 115problem, problematyka 5, 8, 11, 14, 17, 30–31, 34, 37, 41, 59, 61, 68, 72, 74–75, 87–91, 94, 104–106, 113–114, 116–117proces, proceder 7–9, 13, 21–28, 30, 34–37, 40, 43–44, 46–47, 52, 55–56, 62, 68, 71, 74–75, 80–82, 84, 87, 96,

104, 109–110, 112, 114, 116–117, 119produkcja, produkt 8, 17, 21–22, 24–28, 35–37, 40, 44, 51–54, 60, 62, 65, 67, 70–71, 76, 78–79, 81–82, 84,

87–88, 91–93, 95, 98, 102, 117

• 123 •

prognozowanie, prognozy 25–26, 60, 101, 107przemysł, przemysłowe 14, 17, 25, 28, 36, 40, 43–44, 58–59, 62, 64–65, 68–72, 78–79, 81, 88, 91, 95–96, 112, 115przewidywanie 17, 25, 31, 38, 44, 62, 69, 92, 115przyczyna 8, 12–13, 19, 24, 26, 31, 34–35, 41, 47, 54, 60, 62, 65, 68–69, 72–73, 80, 87–88, 92, 115–117, 119przyrost 17, 36–38, 44, 58–59, 71, 85–86, 96, 99–101przyszłość 11, 14, 28, 30, 60, 75, 95, 108, 118pustynie, pustynnienie 40–44, 47–48pyłki, pylaste 22, 27, 40–44, 46, 53, 78redukcja 18, 21, 25, 34, 40, 44, 71, 78, 87regulacja, reguły 8, 12–16, 18–19, 21, 25, 27, 29, 40, 47, 77, 80, 95, 113religie 5, 96–97, 103, 114rewolucja 31rozprowadzanie 41, 104rozprzestrzenianie 27, 30, 34, 52, 54, 59, 74, 96–97, 102rozwój 8–9, 11, 13–15, 17–18, 21–22, 24–28, 30, 34, 37–38, 41, 44, 54, 58–62, 67–69, 71–74, 76, 78, 81, 87–88,

90–93, 95–96, 98, 100, 102, 104–105, 108, 112–113, 115–119rzeczywistość 7–8, 11, 13, 16, 21, 23–24, 26, 28, 31, 37, 44–45, 54–55, 57, 60–61, 71, 79, 94–96, 104, 107, 113,

115–116samochód, pojazd 11, 18, 25, 68, 70–72, 75–76, 78, 117, 122satelita, satelitarne 11, 12, 18, 27, 41–43, 47, 54, 59, 73–74, 80, 84, 88, 90, 118sieć, siatka, sieci 21–22, 25, 27, 29, 31, 38, 41, 44, 70, 73–75skała, skalne 21, 27, 46, 79skutek, skuteczne 8, 13–14, 16, 18, 21–28, 30–31, 34–38, 40, 44, 46–47, 53–56, 59, 61–62, 69, 74, 78, 81, 91,

92, 94, 104, 112–113, 115, 117, 119służba, usługi 16–17, 19–21, 25, 35, 58–62, 64–65, 68–71, 74, 76, 79, 87, 94–96, 105, 108, 117, 119społeczność, społeczne 5, 11, 15–16, 18–20, 22, 25–26, 28, 30–31, 57–62, 68–70, 72, 74–75, 78, 87, 89–92, 94,

102–103, 105, 107–108, 113, 115–118sprzęganie, sprzężenie 5, 7–9, 11, 13–29, 31, 33–38, 41–44, 46–47, 52–56, 59–62, 65, 67–72, 74–76, 78–80, 84,

86, 88, 90–95, 100, 102, 104–105, 107, 112–113, 115–119straty 5, 19, 37, 52–54, 72, 95, 112, 117stratosfera 40–41strategia 81, 89–91, 102, 112surowce 21, 25, 28, 30, 53, 62–63, 68, 72, 78–79, 81, 88, 94, 118sygnał, sygnalizacja 11, 19–21, 25, 73system, systematycznie 5, 7, 8, 11–14, 19, 21, 23, 26, 28, 33–36, 42–43, 47, 53–54, 56, 59, 62, 68, 72, 74, 81,

87, 89, 91, 93, 105, 113, 115, 118szkody, szkodliwe 16, 22, 25–26, 28–30, 38, 43, 52–55, 61, 69–71, 74, 87–90, 105, 117sztuczne 5, 8, 11, 19, 55, 73–75, 81–83, 87, 95, 102, 112–114, 118środowisko, środowiskowe 5, 8–9, 11, 14, 21, 25, 28, 30, 34, 36–37, 44, 53, 55, 59–60, 62–63, 69–70, 72, 75,

79, 81–82, 87–88, 102–105, 116, 119świadomość, świadome 7–8, 11, 13, 16, 21, 28, 30–31, 35, 55, 67, 105, 116świat 8, 11–12, 14, 16–18, 20–22, 24, 26, 28, 33–35, 38, 40, 44, 47, 49–50, 57–60, 64–68, 73–78, 82, 84, 90–102,

108–110, 113–116, 118światło, świetlne 15, 36, 40, 73, 81, 87technologia, technika, technologiczne 7–8, 11–15, 18–22, 25, 30, 35–38, 41, 44, 48, 54, 58–62, 65, 68–69, 72–76,

78, 81, 87–88, 90, 92, 95–96, 98, 100–101, 105, 108, 112–113, 117–119towarzyszące 11, 24, 54–55, 62, 68–69, 76transport 5, 21–22, 27, 44, 59, 62, 68–69, 71–72, 76, 78, 81–83, 88, 91, 94trend 8, 11, 22, 34, 37, 52, 54–55, 91–93, 105, 109, 115–116uboczne 25, 28, 35–36, 59, 62, 102, 117warunki, warunkowo 5, 8, 11, 14–15, 18, 21, 26–27, 34–38, 41, 44, 48, 51, 53, 57, 59–61, 65–66, 68, 74–75, 80,

82, 84, 87–88, 92, 94, 112–119węglowodory 119

• 124 •

wiedza 7–9, 11, 14–15, 22, 28, 30, 35, 54–55, 60–61, 75–76, 87, 95, 104, 108, 109, 113–118wody, wodne 12–13, 15, 18–19, 21–22, 24, 26–27, 29, 34, 36–37, 40–44, 46–48, 52–54, 68, 70–71, 73, 76,

78–82, 84–90, 112–115wojny, wojenne 5, 22, 26, 60, 76, 90–92, 103–104, 114zagrożenia 8, 16, 26, 28–29, 34, 52–53, 62, 69, 73–74, 78–79, 81, 87, 89, 91–93, 100, 105, 107, 112–113, 118zanik, zaniki 12–13, 22, 34, 36, 41, 44, 46, 55–56, 71, 79, 90, 94, 113zasoby 12, 28–30, 35–36, 47, 54, 60, 80, 94, 114, 119zespół 14, 22, 25, 59, 61–62, 65, 95, 104Ziemia, ziemskie, ziemne 5, 7, 9, 11–12, 14, 16, 18, 21, 23, 26–29, 33–36, 40–42, 47, 52–56, 58–60, 62, 65, 68,

70–73, 78–81, 84, 87–88, 93–96, 100, 112–113, 115–116, 118–119zjawisko 7–8, 11, 14–16, 21–27, 34–37, 40–41, 43–44, 47–48, 54, 62, 65, 69, 82, 94–95, 104, 107, 112, 117, 119zlodowacenie, zlodzenie 22, 41, 44, 85zła, złe, zło 15–16, 74, 105zwrotne 5, 7–8, 11, 13–29, 31, 33–38, 41–44, 46–47, 52–56, 59–60, 62, 65, 67–76, 78–80, 84, 86–91, 94–95,

98, 100, 102, 104–105, 107, 112–119żywienie, żywność 8, 14–15, 17, 20, 28, 35–37, 44, 62, 65, 67–68, 79, 88, 92, 102, 113, 118

II Skorowidz skrótówAAAS 11, 14AEAP 41AGH 8AGRI 51AI 5, 19, 55, 62, 73, 75AMEX 91ATK 12BORF 51BP 35–36, 67, 78, 116CFC 40CH3 40CH3Cl 40CIA 64, 78, 96, 114, 116CO2 34–36, 51, 70CODGIK 85–86DEFO 51DOE 72EIA 71EJ 72ETOPOI 7EU 49–50, 55, 58, 64, 66FAO 46GFED 41GPS 11, 12GRACE 12GRAIL 12IGSMIE 11, 94IMGW 29IT 62, 73, 74LIDAR 41LITE 41MNJTF 92MODAL 44MODIS 41, 44NASA 11–13, 41–43, 49–50, 59, 90

• 125 •

NESDIS 7NGDC 7NMT 23, 38, 85–86NOAA 7, 37, 39, 46–47, 67OECD 67ONZ 18, 92, 95, 99–100, 103, 105, 114, 118PEAT 51PHP 77PKB, GDP 17, 57–58, 64–66, 88, 91, 98, 111–112, 117ROVER 12SAGE 41SAVA 51SIPRI 91–92STS 41SUCCESS 41TEMF 51TGA 59UE 64, 78UNO, UN, UNHCR 90, 114, 116USA 13, 15, 39, 41, 58, 64–66, 72, 84, 95–96, 105, 114UTC 12WHR 57–58WRI 37, 47, 87WTO 20

III Skorowidz adresów internetowychencyklopedia.pwn.pl/haslo/energetyka 68https://earthobservatory.nasa.gov/ Features/Aerosols 39https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_7 111http://bip.me.gov.pl/O+ministerstwie 68http://censusatschool.ca/data-results/ 117http://distart119.ing.unibo.it/albertonew/ ?q=node/100 7, 84http://distart119.ing.unibo.it/albertonew/ ?q=node/100 7http://dx.doi.org/10.5751/ES-07404–200317 62http://eagri.org/eagri50/AGRO101/lec25.pdf 23http://forumaluminium.pl/pl/forum/9/topic=41. 24http://hoocher.com/Jacopo_Robusti_Tintoretto/Jacopo_Robusti_Tintoretto.htm 9http://igo.org.pl/wp-content/uploads/2015/11/Globalna_ ukladanka.pdf, 17http://large.stanford.edu/courses/2017 67http://money.cnn.com/2018/01/26/news/economy/us-global-economy 14http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp 89http://rcin.org.pl/ Content/11406/WA308_7998_II6416_BARCIE-I-KLODY 87http://science.sciencemag.org/content/sci/340/6130/261.full.pdf 58http://stats.areppim.com/stats/ stats_usxbudget_history.htm 13http://sweetcrudereports.com/2015/09/02/nigeria-records-9343-oil-spill-incidents 71http://vintagemachinery.org/mfgindex/imagedetail.aspx?id=279 19http://worldhappiness.report/ed/2018/ 58http://www.atmos-chem-phys 41http://www.cotojest.info/sprzezenie_zwrotne_394.html 13http://www.dailymail.co.uk/news/article-3071598/Putin-spends-5m-cloud 23http://www.emdat.be 53http://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/index.php?dzial=haslo&id=69 87http://www.falw.vu/~gwerf/GFED/GFED4/ancill 41

• 126 •

http://www.globalfiredata.org/analysis.html 49http://www.imo.org/EN/Pages/Default.aspx 113http://www.insular.com/~tmc/ politics/africa/ogoni 71http://www.nbi.com.pl/assets/NBI-pdf/2017/1_70_2017/ 82http://www.newsweek.pl/wiedza/nauka/stanfordzki-eksperyment-wiezienny 15http://www.oica.net/wp-content/uploads/By-country–2017.pdf 76http://www.pnas.org/content/115/25/6506/tab-figures-data 35http://www.rohmer.nl/en/project/waterwoningen-ijburg 115http://www.sciencemag.org/news/2017/11/trump-proposes-farm-research 14http://www.themanufacturinginstitute.org/ 98http://www.thetimeparadox.com/. 15http://www.un.org/depts/los/index.htm 113http://www.un.org/Depts/los/reference 113http://www.visualcapitalist.com/visualizing-race-clean-energy 72http://www.warfighter.org/mischief.html 114http://www.wri.org/resources/maps/global-forest-watch-fires 52http://www.zimbardo.com 15http://www.zulawyimierzeja24.pl/aktualnosci/16116 82http://www4.ncsu.edu/~wahoffma/publications/pdf/ 52https://a.tile.openstreetmap.org/4/8/4.png 43https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/ 43https://amti.csis.org/airstrips-near-completion 114https://books.google.pl/books?isbn=8323123748 13https://books.google.pl/books?isbn 13https://cacm.acm.org/magazines/2018/1/223891–defining-american-greatness 14https://cnas.ucr.edu/guppy/travisetal2014advecol.pdf 68https://coast.noaa.gov/states/fast-facts/weather-disasters 39https://commons.wikimedia. org/wiki/Category:Earthing 112https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid 19, 20, 97https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Centrifugal_governor.png 15https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Population_growth_rate 35https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0 81https://doi.org/10.5194/acp-11–4039–2011 41https://doi.org/10.5751/ES-07404–200317 37https://dziecisawazne.pl/8-inteligencji-wedlug-prof-h-gardnera 75https://earthobservatory.nasa.gov/Features/WorldOfChange/iraq.php 90https://earthobservatory.nasa.gov/global-maps/ 44https://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=1716 48, 90https://earthobservatory.nasa.gov/NaturalHazards/view.php? 52https://en.wikipedia. org/wiki/Climate_change_feedback 37https://en.wikipedia.org/wiki/Budget_of_NASA 12https://en.wikipedia.org/wiki/Car_longevity 76https://en.wikipedia.org/wiki/Earth 33https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_artificial_islands 93https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_motor_vehicle_production 76https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_merchant_navy_capacity_by_country 77https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ongoing_armed_conflicts 93https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_religious_populations 96https://en.wikipedia.org/wiki/Stanford_prison_experimen 16https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/1000/1716/mesopotamia 90https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/76000/ 57https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/76000/76659/southpole 33https://eoimages.gsfc.nasa.gov/images/imagerecords/92000/92295/rain 74

• 127 •

https://fraser.stlouisfed.org/title/237 20https://library.wmo.int/pmb_ged/wmo_24.pdf 23https://list.sipri.org//lt.php 92https://media.beam.usnews.com 66https://mfiles.pl/pl/index.php/Sprz%C4%99%C5%B 13https://mfiles.pl/pl/index.php/Sprzężenie_zwrotne 13https://oilspillmonitor.ng 70https://oilspillmonitor.ng/ 71https://pdfs.semanticscholar.org/e611/ 102https://pl.wikipedia.org/wiki/Instalacja_odgromowa 112https://pl.wikipedia.org/wiki/Raj_(obraz_Jacopa_Tintoretta) 9https://pl.wikipedia.org/wiki/Samocc logo 87https://psmag.com/environment/are-the-floatinghouses 115https://puszcza-bialowieska.blogspot.com/2013/04/cos-o-barciach 87https://quaternary.stratigraphy.org/ workinggroups/anthropocene 58https://ratical.org/corporations/OgoniFactS.html 71https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/ 91https://s3.amazonaws.com/happinessreport/2018/WHR_web.pdf 58https://saturn.jpl.nasa.gov 59https://sjp.pwn.pl/sjp/energetyka;2457372.html 68https://sjp.pwn.pl/sjp/inteligencja; 2561737.html 75https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/menu/toc? 105https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_1/population 105, 108https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_5/accountability 16https://slides.ourworldindata.org/edu_key_charts/part_6/correlates 16https://svs.gsfc.nasa.gov/10386 49https://tezeusz.pl/staszic-stanislaw-o-ziemiorodztwiekarpatow-atlas 54https://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php? 93https://wattsupwiththat. files.wordpress.com/2016/06/clip_image002 67https://worldwind.arc.nasa.gov/worldweather 42https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/ 71https://www.atmos-chem-phys.net/10/1701/ 43https://www.bba.aero/special-mission/solutions/weather-monitoring 23https://www.bing.com/ search? q=list+of+countries+in+territorial+disputes 114https://www.bing.com/images/search?q=nasa+mysterious+methane 12https://www.bing.com/search?q=AAAS+Science+Mag.+Trump 14https://www.bing.com/search?q=Lazard%2C+levelized+cost+of+energy 69https://www.bing.com/search?q=nasa+aerosols&form 41https://www.bing.com/search?q=NASA+Mysterious+Methane 12https://www.bing.com/search?q=un+admiralty+law&qs 113https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/energy 69https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-economics/statistical 69https://www.britannica.com/biography/ Salman-Rushdie 104https://www.britannica.com/on-this-day/September-30 104https://www.britannica.com/topic/Soccer-War 104https://www.britannica.com/topic/Terrorist-Attack-on-Charlie-Hebdo 104https://www.cia.gov/library/publications/ the-world-factbook 64, 78, 114https://www.climate.gov/teaching/resources/climate-feedback-loops 34https://www.dec.ny.gov/permits /67096.html 84https://www.dec.ny.gov/permits /67096.html. 7https://www.dw.com/en/when-nature-harms-itself-five-scary-climate 34https://www.earth-syst-dynam.net/9/895/2018/esd-9-895–2018.htm 62https://www.ecologyandsociety.org/vol20/iss3/art17 37

• 128 •

https://www.ecologyandsociety.org/vol20/iss3/art17/ 62https://www.facebook.com/wsj 71https://www.itf-oecd.org/all-transport 59https://www.itf-oecd.org/documents/all-transport/9?f[0] 59https://www.jpl.nasa.gov/news/news 11, 12, 59https://www.klaus.cz/clanky/1326 102https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/obwodnica-most 26https://www.nasa.gov/cassini 59https://www.nasa.gov/centers/langley 49https://www.nasa.gov/multimedia/imagegallery/image 41https://www.nationalgeographic.com/ 06.2018, 233(6) 59https://www.nature.com/articles/s41467-018-04 34, 42https://www.nature.com/news/anthropocene-the-human-age-1.17085 58https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4874420 52–53https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4874420 53https://www.ncdc.noaa.gov/billions 39https://www.ngdc.noaa.gov/mgg/ image/color_etopo1_ice_low.jpg 7https://www.numbeo.com/quality-of-life/ran kings_bycountry.jsp 58https://www.nytimes.com/ 2015/04/24/greathomesanddestinations/ 115https://www.opecseminar.org/index.php?aw=1 69https://www.premiumtimesng.com/business/business-news/222421–agip 71https://www.researchgate.net/publication/311885407_DIGITAL_GEOLOGICAL 55https://www.sachsen-tourismus.de/pl/tematy-podrozy/kultura-i-sztuka 30https://www.sasta.co.za/wp-content/uploads/Proceedings/1940s/ 1949 23https://www.sciencedaily.com/terms/controlled_burn.htm 52https://www.sciencedirect.com/science/article/ 114https://www.sciencenews.org/blog/science-public/trump 14https://www.scientificamerican.com/article/how-science-figured-out 33https://www.shell.com.ng/sustainability/environment/oil-spills.html 71https://www.sipri.org/publications/2018/sipri-fact-sheets/ 91https://www.smithsonianmag.com/science-nature/what-is-the-anthropocene 58https://www.statista.com/statistics/200002/international-car-sales-since-1990/ 76https://www.thecable.ng/how-oil-spills-lubricate-migration 71https://www.theglobaleconomy.com 46https://www.theguardian.com/environment/2011/jan/05/climate 37https://www.theguardian.com/environment/cif-green 71https://www.usitc.gov/documents/dataweb/ave_table_1891_2016.pdf 20https://www.usnews.com/news/best-countries 65https://www.usnews.com/news/best-countries/overall-full-list 66https://www.usnews.com/news/bestcountries/quality-of-lifefull-list 58https://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/anrep18_e.pdf 20https://yearbook.enerdata.net 67ourworldindata.org/slides/Edu_Key_Charts/Menu/ToC.html 16, 105, 108, 111sdg-tracker.org/ 111ttps://qz.com/138141/china-creates-55-billion-tons-of-artificial-rain 23www.bp.com.en 69www.cotojest.info/sprzezenie_zwrotne_394.html 13www.theguardian.com/news/datablog/2010/feb/01/nasa-budgets 13

IV Skorowidz autorów i rzeczowych imion własnychAddario. L. 96Afryka 17, 41, 49, 52, 79, 92, 96, 100, 114Akagi S.K. 41, 51, 53

• 129 •

Alexander P. 62Alpidy 56Alrøe H.F. 102Alvarado M.J. 41Amazonia 12Ameryka Południowa 28, 49, 92, 100Ameryka Północna, Ameryka 41, 49, 52, 92, 96, 100, 105Amsterdam 115Amundsen R. 33Andy 24, 55–56Anglia 17, 31Applebaum A. 104Arabia Saudyjska 91, 97Arneth A. 62Asch K. 55Ash T. G. 59, 104Australia 12, 49, 105, 116Azja 49, 52, 57, 91–92, 96, 100, 114Bałtyk 22, 82–86Bamburi Cement 88Barton M. 62Basiliko N. 34Bavec M. 55Below R. 53Bergman S. 55Bliski Wschód 42, 49, 92Bloomberg 73 Boko Haram 92Borno 63, 79Brooke-Hitching E. 54Brown D.G. 62Bugajski D.R. 89Buttonwood (The Economist) 28, 116Byrne J. 102Carson M.A. 34Cerdac P.F. 55Charlie Hebdo 104Chiny 58, 64–66, 81, 91, 102, 114Choubert G. 55Chung C. 42Cieśnina Piławska 89, 91Crounse J.D. 41Czarne (wyd.) 62Czarnocki J. 55Czechy 17, 58, 64, 66, 105, 112Dania 42Davies N. 60, 118Declerq P.Y. 55Delta Nigru 27, 70–71Delta Wisły 22–23, 29Denisowan 114Dingley A. 19Dittmar T. 34

• 130 •

di-Vittorio A. 62Doerr S.H. 52Edison T.A. 95Egipt 81Ekwador 24, 29Emilson E.J.S. 34Enceladus 12Eskimos 116Eufrat 90Europa 17, 42, 44–45, 49, 52, 55, 57, 74, 92, 96, 100, 102, 114Fadel L. 96Francja 58, 64, 66, 95, 108, 112Fuji-san, Fudżi 107Gadomskie B. i W. 104Galaktyka 26, 33 Gates B. 95Gibbons A. 11Giszowiec 30Giuliani R. 16Glover L. 102Gocławek 94Grenlandia 105, 115–116Guha-Sapir D. 53Gunn J.M. 34Gwardia Narodowa 30Harari Y.N. 118Harmattan 40, 63Hawkins 19Heliasz Z. 94Hercynidy 56Himalaje 56Hindus 57Hoffman W. 52Hop W. 90Hoyoi P. 53Hull V. 37, 62Indie 58, 64–66, 91, 97, 102, 112, 116Indonezja 57–58, 64–66, 96–97, 105, 112Instytut Weizmanna 35Izrael 35, 92James 4, 20Janet D. 95Janjou D 55Janssen M. 62Japonia 58, 64–66, 105, 107–108, 112Jaquard J.M.C. 95Jezioro Czad 44, 63, 80, 92Jobs S. 95Jyllands Posten 104Kacer S. 55Kaledonidy 56Kamionna 26Kapuściński R. 104

• 131 •

Karl T. 41Karpaty 54, 56Kazimierz D. n.W. 117Kelekna P. 68Kenia 88Kettner A. 62Kim D. 42Klaus V. 102Klicker M. 55Księżyc 11–12, 14, 27, 34Landsat 27, 54Las Vegas 28Laxton J. L 55Lemmen C. 62Liu J. 37, 62Łabuz T. 82Machcewicz P. 104Mandara 63Mars 11–12Masłowska D. 61, 119Mega Czad 80Mekunu 48Meksyk 81Mezopotamia 90Mierzeja Wiślana 23, 81–82, 84, 86, 89, 91, 113Milo R. 35Modin Y. 31Mombasa 88Morita K. 107Morze Czarne 42Morze Północne 84Mużaków 30Mykytczuk N.C.S. 34Nan Tian 91Nature 12, 34, 68Neandertal 114Nehemiah 19Nicoguaro 99Niemcy 16, 57–58, 64, 66, 95Nigeria 52, 63, 70–71, 79–80, 116Nigeryjczycy 116Nironen M. 55Niż Polski 29, 56Nobel A.B. 95Nowa Zelandia 49, 105Nowy Jork 16O’Neill B.C. 62Oceania 52, 91–92, 99–100, 103Ogoni 71Olszak A. 81Orthen B.K.P. 52Ostaficzuk 11, 52, 71, 80, 115, 117Osterholz H. 34

• 132 •

Our World Data 18, 93, 96, 103, 105–106, 109–110Oweri 70Pacyfik 28, 88Pantaloni M. 55Perburg P.H. 62Peru 81Piaśnica 86Pinatubo 40–41Pireneje 42 Podgorny I. 42Polska 8, 17, 26, 29, 42, 44–45, 54, 56, 58, 64, 66, 68, 70–71, 78, 82, 89, 100, 102, 105, 118Półwysep Arabski 47–48Przekop 82, 84, 113Puerto Rico 30Pugh T.A.M. 62Puszcza Białowieska 87Quad 72Quito 55Rabin S.S. 62Ramanathan V. 42Rawlence B. 62Reid J.S. 41Robinson T. 62Roser M. 17–18, 93, 103, 105–106, 109, 111Rosja 58, 64, 66, 89, 112Rounsevell M. 62Routledge R. 15Rushdi S. 104Sahara 42–44Sahel 44, 79, 92Salerno-Reggio Calabria 26Sambisa Swamps (Bagna) 63, 79Samsonowicz J. 55San Clemente 24Sankey 72Santin C. 52Saska Kępa 94Science (mag.) 11, 14Shell 71Silesia 52, 80Simmon R. 39Singapore 73Skandynawia 42, 114(Skłodowska) Curie M. 95Słońce 27, 34, 36, 68, 72, 107South Korea 73Stanford 15–16, 67Stany Zjednoczone 37, 108Staszic S. 54Sterlingow M. 82Sweden, Szwecja 73, 91Syvitski J.P. 62Szczawnica 40

Szejnert M. 118Szkocja 42Szruba M. 82Świderski B. 55Świdziński H. 55Tabakowska E. 60Tadeusiewicz R. 8Taiwan 114Tanentzap A.J. 34Tesla N. 95The Economist 28, 116Tintoretto J.R. 9Tuanmu M.-N. 37, 62Tygrys 90Układ Słoneczny 26, 33Ukraina 42Ullah I. 62US News and World Report 57Vargas K.P. 52Voiland A. 39Voyager 11Warszawa 17, 26, 54, 82, 94, 112Wennberg P.O. 41Wiedinmyer C. 41Wietnam 114Wikipedia 37, 76, 96Wisła 22–23, 29, 82–83, 94, 117Władysławowo 82–83Wołkowiński K. 112Wołowiec 62Wrocław 26Yakimovich K.M. 34Yankari 52Yokelson R.J. 41Zalew Wiślany 23, 81, 89, 113Zatoka (Arabska) 90Zatoka Gdańska 81–82, 113Zatoka Gwinejska 27, 71Zatoka Perska 90Zatoka Pucka 85Ziemia 5, 7–9, 11–12, 14, 16, 18, 21, 27–28, 31, 33–36, 40–42, 47, 54–55, 58, 60, 62, 68, 73, 78, 87, 94–96, 100,

113, 115, 118–119Zimbardo P.G. 15–16Zuanzuanfuwa 96Zuckerberg M.E. 95