Dla rozwoju infrastruktury i środowiska

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko

Projekt: Wsparcie restytucji i ochrony ssaków bałtyckich w Polsce

PODSUMOWANIE OBSERWACJI SSAKÓW MORSKICH

W INTERNETOWEJ BAZIE DANYCH – 2010 R.

Opracowanie: Agnieszka Hylla

2 | S t r o n a

Spis treści:

1. Ogólne informacje i metody …..…………………………………..…………………. 3

2. Wyniki ………………………………………………………………….……………… 6

Foki szare ………………………………………………………………………….. 11

Foki pospolite i obrączkowane …………………………………………………... 12

Morświny …………………………………………………………………………… 12

3. Praca wolontariuszy …………………………………….……………………………. 12

4. Podsumowanie ……………………………………………………………………….. 13

5. Fotografie ………………………………………………….………………………….. 14

3 | S t r o n a

1. Ogólne informacje i metody

Internetowa baza danych WWF stanowi repozytorium raportów

o zaobserwowaniu lub znalezieniu żywych lub martwych ssaków morskich,

zarówno przez wolontariuszy Błękitnego Patrolu, pracowników SMIOUG i WWF

Polska, jak i osoby nie zaangażowane bezpośrednio w realizację projektu (np.

rybacy, wędkarze, turyści, leśnicy, pracownicy Urzędów Morskich czy przybrzeżnych parków

narodowych; spacerowicze). Niezwykle ważną grupę dostarczającą informacji o stwierdzeniach

ssaków morskich (jak do tej pory - fok) stanowią ornitolodzy z GBPW Kuling, stacjonujący

w okresie letnim w Świbnie przy ujściu Wisły (por. Założenia i tendencje).

Wprowadzający dane uzupełniają gotowy formularz, podając wszelkie dostępne

informacje nt. zaobserwowanych lub znalezionych zwierząt (m.in. ich gatunek, liczbę,

stan [osobnik żywy/martwy], lokalizację obserwacji, znalezienia ew. połowu [koordynaty

geograficzne - z możliwą dokładnością]) i czyniąc ewentualne uwagi. W miarę możliwości

załączana jest dokumentacja fotograficzna. Niejednokrotnie osoba wpisująca dane nie jest

(pierwszym) raportującym natrafienia na fokę lub morświna; w takim wypadku podawane są

informacje kontaktowe bezpośredniego informatora. Jeden wpis do bazy

w niniejszym sprawozdaniu tożsamy jest z jednym raportem, który może obejmować jedno lub

więcej zwierząt. W 2010 roku prawie 60% (z N= 194) raportów dotyczyło

pojedynczych ssaków. Były to w olbrzymiej większości foki szare. Liczba morświnów była w

porównaniu z tym niska (5/541 zwierząt, 5/194 raportów). Podobnie rzecz ma się z foką

pospolitą i obrączkowaną, które raportowano łącznie tylko czterokrotnie w ciągu 2010 roku.

4 | S t r o n a

Tabela 1. Podsumowanie roku 2010 pod względem liczby wprowadzonych

do bazy stwierdzeń ssaków morskich. Liczby w nawiasach to przyjęte w obliczeniach liczby

fok szarych pomniejszone o 39 (raporty zdublowane, przypis 1).

1 Po uwzględnieniu prawdopodobnie dublujących się obserwacji (inf. w tekście)

Liczba wprowadzonych

do bazy raportów 194

razem

oso

bn

ikó

w

razem

rap

ortó

w

Liczba raportów o

zaobserwowanych,

znalezionych lub złowionych

ssakach morskich

w tym:

541

(nominalnie; co najmniej 5021)

żywych martwych

(rap.) (osob.) (rap.) (osob.)

fok szarych H. grypus 123 464

(425) 44 44 508

(469) 167

fok pospolitych Ph. vitulina 3 3 0 0 3 3

fok obrączkowanych P. hispida 1 1 0 0 1 1

fok o nieustalonej przynależności

gatunkowej 11 16 8 8 24 19

morświnów Ph. phocoena 0 0 5 5 5 5

Razem żywych/martwych ogółem 138 484

(445) 57 57 541

(502) 194

5 | S t r o n a

Założenia w wyliczeniach i tendencje

w kilku przypadkach wystąpiła sytuacja, w której do bazy dwukrotnie wprowadzone

zostały dane o danej liczbie zaobserwowanych zwierząt (fok szarych) pochodzące

z tej samej lokalizacji (ujście Wisły) i z tego samego dnia; dane pochodziły od

wolontariusza BP i od GBPW Kuling. W statystykach przyjęto, że w danym dniu, w tym

samym miejscu obserwowano wyższą (z 2 podanych niezależnie) liczbę fok, a nie ich

sumę (np. nie „6” wolontariusza + „8” Kulinga, nie „14”, a samo „8”). Sama liczba

obserwacji uwzględnia wszystkie formalne przypadki obserwacji (bierze się pod uwagę

obie obserwacje – foki mogło widzieć niezależnie więcej osób – stąd obie są

uwzględniane).

najwięcej raportów miało miejsce latem; wtedy też spotykano jednorazowo najwięcej

fok. Ta widoczna na wykresie (str. 6) tendencja może wynikać

w pewnym stopniu z faktycznego podwyższenia liczebności fok bytujących w tym

okresie na naszym wybrzeżu (w letnich miesiącach odnotowano także dużą liczbę

raportów o fokach martwych, co podnosi wartość tej statystyki – rys. na str. 6), ale

najprawdopodobniej też faktu większej sezonowej frekwencji potencjalnych

informatorów na wybrzeżu i, z pewnością, ze stałej obecności przyrodników (GBPW

Kuling) na Wyspie Sobieszewskiej (w lipcu i sierpniu 65% obserwacji pochodzi właśnie

z tego źródła). Nie bez znaczenia dla wyniku może być także lokalizacja obserwacji –

np. ujście Wisły, w którym od kilku lat najłatwiej spotkać (żywe) foki szare oraz

biologia gatunku powodująca większą obecność fok na plażach (np. eksploracyjne

migracje tegorocznych szczeniąt, a także przypadający na początek lata okres linienia

fok, skutkujący częstszym i dłuższym pozostawaniem fok dorosłych poza wodą).

najmniejsza liczba raportów dot. fok przypadła na sezon zimowy (styczeń-luty, prawie

cały marzec; grudzień – razem 13 obserwacji fok). Trudniejsze warunki pogodowe,

mniejsza liczba ludzi na plażach, przylegająca do brzegu w wielu miejscach szeroka

pokrywa lodowa lub czynniki bio- i ekologiczne mogły mieć wpływ na niższą liczbę

raportów w tym okresie.

przewaga liczebna fok szarych oznacza znacząco większą, a co za tym idzie –

reprezentatywną próbę danych dla tego gatunku.

6 | S t r o n a

0102030405060708090

100110120130140

sty

czeń

luty

marz

ec

kw

iecie

ń

maj

czerw

iec

lipie

c

sie

rpie

ń

wrz

esie

ń

paździe

rnik

listo

pad

gru

dzie

ń

2 1 1 1,14 1,24 1,32 3,06 3,63 4,06 2,94 3,83 2

Wskaźnik (iloraz) - średnio fok szarych (żywych i martwych) na raport/miesiąc

max = 127

max = 35

liczba osobników odnotowanych w raportach

liczba raportów

2. Wyniki

Zdecydowaną większość raportowanych ssaków stanowiły foki szare (94%) – rys. 1 i tab.1.:

3; 1%

24; 4%

5; 1%

foka szara

foka pospolita

foka obrączkowana - <1%

foka – gatunek nie określony

morświn

508; 94%

Rys. 1. Obserwowane gatunki ssaków morskich

7 | S t r o n a

Dominacja raportów odnotowujących foki szare wskazuje, że wśród informacji

o odnotowaniu gatunku, którego przynależności nie udało się obserwatorom określić (np. ze

względu na odległość, trudne warunki pogodowe i/lub brak wiedzy informatora/brak

fotodokumentacji) foki szare stanowią podobny odsetek.

Lokalizacja obserwacji

Geograficzne rozmieszczenie miejsc, w których odnotowywano obecność fok żywych lub

martwych miało charakter raczej równomierny.

Miejscem wyraźnie się wyróżniającym były okolice ujścia Wisły Przekop (Świbno,

Mikoszewo, Mewia Łacha). Uwidoczniło się to w liczebności, jak i częstości obserwacji. Ponad

połowa (89; 52%) raportów fok szarych przypadła na rejon ujściowego rezerwatu i jego

bezpośredniej okolicy. Jest to równoznaczne z liczbą 313 fok, co stanowi 74% (!) wszystkich

zaobserwowanych żywych fok szarych w 2010 roku. Ponieważ obserwacje te dotyczyły fok

żywych możemy powiedzieć, że siedliska w rejonie ujścia Wisły w 2010 r. były miejscem

preferowanym przez foki szare. Następne w kolejności lokalizacje to Gdańsk (9 raportów,

w tym 4 – Gdańsk - Sobieszewo – pobliże ujścia Wisły) i Hel (miejscowość; 6 raportów). I tam

jednak, i na pozostałej linii brzegowej (lub na morzu – 5 przypadków) obserwowano foki

pojedynczo, rzadko po dwie, gdy w ujściu Wisły obserwowano bardzo często po kilka (4-8,

maksymalnie 15) fok różnej płci i w różnym wieku.

Foki pospolite (3 obserwacje: Mielno, Mewia Łacha (!), Świnoujście) spotykano pojedynczo;

jedyny przypadek foki obrączkowanej miał miejsce w Gdyni.

Morświny znaleziono w Karwi, Stegnie, Orzechowie, Lubiatowie i Kątach Rybackich,

a więc w większości we wschodniej części polskiego wybrzeża.

8 | S t r o n a

obszary obszary

ICES ICES 2525

2424

2626

6 raportów 51 raportów 138 raportów

29427261424138516SUMA

494502892foka – gat. nieokr.

302000320Ph.phocoena

010000100P.hispida

010101111Ph.vitulina

2241620821125393H.grypus

MŻMŻMŻ

262524262524gatunek

liczba osobników żywych/martwych/akwenliczba raportów/akwen

Na poniższych rysunkach kolor szary

oznacza obserwację foki szarej,

kolor różowy – foki nieokreślonego gatunku,

żółty – foki pospolitej,

zielony – foki obrączkowanej,

błękitny – morświna.

Czarne punkty oznaczają

lokalizację zwierząt

martwych.

9 | S t r o n a

Zachodnie wybrzeże –

Świnoujście - Darłówko

foki – 27 obserwacji, w tym:• 14 zwierząt martwych (H. grypus lub nieokreślonego gatunku)

• 2 foki pospolite (Świnoujście, Mielno)• 1 morświn – Orzechowo

Region I – zachodnie wybrzeże

Region II – Darłówko – Władysławowo

foki – 20 obserwacji, w tym:• 16 fok martwych (H. grypus lub nieokreślonego gatunku)• 2 morświny (Lubiatowo, Karwia)

Środkowa część –

Darłówko - Władysławowo

10 | S t r o n a

Region III – Półwysep Helski, Zatoka Pucka, Mierzeja Wiślana

foki – 143 obserwacje, w tym:• 23 foki martwe (H. grypus lub nieokreślonego gatunku)• 2 foki pospolite (Gdynia, Mewia Łacha)• 2 morświny (Stegna, Kąty Rybackie)

ujście Wisły

i Mewia Łacha

Foki martwe

Nie obserwowano żywych fok na plażach bezpośrednio w pobliżu większych

miejscowości (wyjątek: Łeba i Mielno oraz plaża na gdańskich Stogach – blisko Sobieszewa).

Niektóre z martwych fok miały obrażenia ciała (wg danych z bazy – 10 osobników).

Większość martwych zwierząt znajdowało się też w stanie mniej lub bardziej zaawansowanego

rozkładu – w 7 przypadkach nie określono gatunku2; w 1 – znaleziono jedynie fragment

szkieletu. Najwięcej martwych fok (38) znaleziono w okresie od maja do lipca.

Przyczyny śmierci zwierząt, o ile będzie to możliwe, będą ustalane przez SMIOUG po

dokonaniu sekcji zwłok.

Szczenięta fok

Wiosna to czas rozrodu bałtyckich fok szarych – od ostatnich dni marca gwałtownie

przybyło znajdowanych szczeniąt, pokrytych lanugo. W 2010 r. Błękitny Patrol odebrał 16 tego

rodzaju zgłoszeń. Dziewięć dotyczyło fok żywych, w większości osobników dystroficznych;

jedno szczenię miało uraz żuchwy; tylko jedno ze szczeniąt określono jako będące w dobrej

2 Było to spowodowane stanem ciała, ale też jego utylizacją przed przybyciem BP/SM lub przekazem wyłącznie

ustnym – bez oględzin BP/SM.

11 | S t r o n a

kondycji. Zwierzęta wymagające interwencji weterynarza i rehabilitacji przetransportowano do

Stacji Morskiej, gdzie zostały poddane oględzinom, zdiagnozowaniu i leczeniu oraz odżywieniu.

Tylko 2 z 7 pozostałych (martwych) szczeniąt zaplątały się w sieci (1/Piaski –

w wontony; 2/Dębki– w „pławnice”3); foki zgłosili rybacy.

Foki szare – płeć

Wyraźny dymorfizm płciowy umożliwia u tego gatunku rozpoznanie płci nawet

z większej odległości; niestety w przeważającej części nie udało się określić płci u fok (np. gdy

pływały). Poniższy wykres uwzględnia udział samic i samców o stwierdzonym dorosłym

umaszczeniu, żywych i martwych, w całkowitej liczbie raportowanych fok szarych. Wśród 16

szczeniąt pokrytych lanugo płeć określono u czternastu – wynik to: 8 samic, 6 samców. Łącznie

płeć określono u 97 fok szarych (58%).

Mała ilość danych nie pozwala na szerszą ich interpretację, ale otrzymane dane wskazują, że

proporcje płci fok w rejonie polskiego wybrzeża w 2010 roku wynosiły 1 : 1.

411; 81%

45; 9%

samice

samce

nieokr

młode-lanugo

36; 7%16; 3%

Rys.2. Płeć dorosłych fok szarych

3 Prawdopodobnie też wontony łososiowo-trociowe, które rybacy tradycyjnie nazywają „pławnicami” (stosowanie

pławnic jest zakazane w krajach UE)

12 | S t r o n a

Foki pospolite i obrączkowane

Pojedyncze odnotowane osobniki foki pospolitej i obrączkowanej wymagały pomocy

weterynaryjnej.

Morświny

Wszystkie z 5 raportów dotyczących morświnów dotyczyło zwierząt martwych, wyrzuconych na

brzeg przez fale. Były to 2 samice i 2 samce; stan rozkładu zwłok piątego osobnika nie pozwolił

na określenie płci. Ze wszystkich ciał pobrano próbki tkanek oraz czaszki.

3. Praca wolontariuszy

W roku 2010 wolontariusze Błękitnego Patrolu i ich współpracownicy ze SMIOUG i WWF

wzbogacili bazę raportów ssaków morskich o 194 relacje, możliwie szczegółowo

relacjonujących zastaną sytuację. Wolontariusze Patrolu dokonali bezpośrednio 1/3 ze 194

obserwacji i wprowadzili do bazy 85% wpisów (rys. 3)

165

29

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Błękitny Patrol WWF/SM

Rys.3. Liczba obserwacji wprowadzanych do bazy przez BP i pracowników SM/WWF

13 | S t r o n a

32%

35%

1%

2%

1% 2%

BP

paralotniarz

pracownik WWF/SM

turysta

rybak/marynarz

ktoś inny

prac.PN

prac.jedn.naukowej

GBPW Kuling

14%

3%

11%

Rys.4. Raportujący foki i morświny

4. Podsumowanie

Liczba 194 raportów jest wynikiem pracy wolontariuszy Błękitnego Patrolu,

ale też dostępu do informacji o ich działalności, o czym świadczy zgłaszanie obserwacji

ssaków morskich przez postronne osoby je spotykające.

W porównaniu do roku 2009, ubiegły rok przyniósł znacznie więcej raportów

(w 2009 r. - 112). Czy oznacza to, że w polskiej części Bałtyku było więcej fok – tego nie

wiemy, ale wydaje się, że wyższa liczba obserwacji jest raczej efektem działań BP (a więc

regularnego patrolowania wybrzeża), społecznej kampanii informacyjnej, współpracy z GBPW

Kuling. W kolejnych miesiącach dane wprowadzane do bazy będą weryfikowane i porównywane

z rokiem 2010; jakie zaobserwuje się tendencje, pokaże czas. Kamery monitoringu TV

usytuowane w kluczowych dla restytucji fok szarych miejscach (ujście Wisły - Przekop, cypel

Półwyspu Helskiego) być może dostarczą kolejnych informacji o ssakach morskich.

Uwaga: Za istotne dla realizacji projektu jest udoskonalenie formularza obserwacji i

sprawniejsza kooperacja między osobami otrzymującymi zgłoszenia w Stacji Morskiej IOUG w

Helu a wolontariuszami oraz administratorami bazy komputerowej.

14 | S t r o n a

5. Fotografie

1. Spotkania z fokami

2. Martwe zwierzęta wyrzucane przez fale na brzeg często znajdują się w stanie rozkładu

3. Okres wczesnowiosenny oznacza zwiększoną mobilizację BP – na plaże trafia wiele

szczeniąt wymagających pomocy weterynaryjnej

4. Pierwsza taka obserwacja – 12 fok szarych widzianych z powietrza na Mewiej Łasze,

październik 2010

5. Cypel w Świbnie – miejsce letnich badań ornitologicznych i bezpośrednie sąsiedztwo

Mewiej Łachy

6. Ujście Wisły – koniec sierpnia 2010 r.

7. Mewia Łacha późnym latem

Autorzy zdjęć: A.Kassolik, J.Wilkanowski, D.Bógdał, P.Bloch, K.Terakowski, K.Cieślak,

P.Sidorczak, N.Makałowska, P.Zięcik, P.Domaradzki, Ł.Ogonowski, J.Speth

15 | S t r o n a

16 | S t r o n a

17 | S t r o n a