Nowoczesność , „późna nowoczesność” i globalizacja (WDS 2015/2016 nr 13 - 14 )

Teza Webera („Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, 1904): przejście do kapitalizmu wymagało odpowiedniej zmiany świadomości i motywacji, co było możliwe dzięki nowemu typowi religijności dlaczego stał się nim protestantyzm (kalwinizm, purytanizm)?:

ze względu na wartości: ciężka praca, dążenie do powiększania majątku, majątek nie powinien być konsumowany, zaufanie w kontaktach gospodarczych oraz potępienie lenistwa;

gdyż obejmował całość życia człowieka i miał oparcie w małych grupach religijnych, kładł nacisk etyczny na pracę i aktywność zawodową, ascetyczność oraz indywidualizm („ascetyzm wewnątrz-światowy”);

„sakralizacja pracy” - analiza czynnika „stylu życia”, leżącego u podstaw nowoczesnego kapitalizmu („działania wartościowo-racjonalne”).

badania wielkich religii światowych (konfucjanizmu, hinduizmu i buddyzmu) z perspektywy gospodarki – nie wytworzyły one takich „aktorów” zmiany społecznej, jak w Europie.

inny czynnik - znaczenie „racjonalności” dla rozwoju rynku i kapitalizmu; typ idealny i badanie socjologiczne - związek pośredni: od teorii teologicznej do jej

zastosowania w kazaniach, następnie do praktycznej etyki (sposób życia) i dalej do „ducha kapitalizmu” (jako szczególnej etyki zawodowej) - nie jest związek przyczynowy, lecz ukazanie współwystępowania.

„Nowoczesność” jako główny temat socjologii socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności”:

lub socjologia jako projekt badania „kultury nowoczesnej” (refleksyjność). „nowoczesność” – rozumienie (w klasycznej socjologii):

historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem: pojawia się od wieku XVI do XIX; wpływ - rewolucji francuskiej i amerykańskiej; znaczenie rewolucji przemysłowej (Wielka Brytania).

nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji (i „tradycjonalizmu”) - jakie cechy są związane z „nowoczesnością” (jakie ich kombinacje?): indywidualizm („triumf jednostki”), zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i

złożoność), racjonalność, ekonomizm; ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie zasięgu geograficznego i

społecznego) – A. Giddens „nowoczesność jest ze swej natury globalizująca”.

 Krytyka (socjologiczna) „nowoczesności” wiek XIX i XX to era „triumfującej nowoczesności”, ale i jej krytyka - tematy:

alienacja - nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka, edukacja, kultura itp.);

anomia - postępujący rozkład norm i wartości, konkurencja wartości, sprzyja zagubieniu jednostki oraz rozwojowi przestępczości (dewiacjom);

dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”) – negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie „makro” i „mikro”;

ekologia – bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na dobro (ochronę) środowiska naturalnego;

nierówności światowe (globalne) – teorie zależności i systemu światowego, podział: Północ wobec Południa;

skala wojen i militaryzacji państw (państwa a skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej).

„Nowoczesność” jako wielki temat klasycznej socjologii„wiedzieć, przewidywać, kontrolować”:

kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a. formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy:

nierówności społeczne (klasowe) jako temat K. Marksa.więź „mechaniczna” i „organiczna”:

organizacja życia społecznego w mieście/ „urbanizm” jako temat E. Durkheima.

„wspólnota” i „zrzeszenie”:„samotny tłum” jako temat F. Tonniesa.

biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”):nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.

Nowoczesność i ponowoczesność nowoczesność jako „przyspieszenie”, skupienie się na teraźniejszości (jako

czegoś odmiennego od przeszłości), znaczenie wiedzy (nauki) i doświadczenia „zachodniego „(europejskiego);

postmodernizm („ponowoczesność”): brak wielkich „meta-narracji” kulturowych i ideologicznych (typu:

marksizm, liberalizm); koncepcje mówiące o nowym porządku społecznym - „posthistoria” i

„postcywilizacja”; zerwanie jednoliniowości oraz „finalności” rozwojowej - docenienie innych

punktów widzenia na rozwój niż tylko „zachodni” (teoria postkolonialna); podkreślenie roli wiedzy z różnych źródeł oraz wpływu władzy („władza

rozproszona”): rozstrzyga ona, że ten kto produkuje wiedzę, ustala też „prawdę”.

dominacja o warunkowości wszystkiego, wzrost wymiaru psychologicznego (np. emocji) oraz jednostkowego.

Cechy „kulturowe” społeczeństwa ponowoczesnego pluralizm wartości i norm („społeczeństwo pluralistyczne”) - z jednej strony

osłabienie tradycyjnych więzi i przymusów społecznych, a z drugiej strony wzrost przestrzeni osobistej (indywidualizacja): słabnięcie wartości uniwersalnych:

Peter Berger – dominuje „kultura miękka” – tworzymy własną tożsamość moralną „na własną rękę”, indywidualna tożsamość moralna jest tylko „naszą” tożsamością;

przesunięcie na skali wartości: od „autorytatywności” (obowiązek, odpowiedzialność, ofiarność, uległość) do

wartości „zindywidualizowanych” (osobiste spełnienie, intensywność doznań, sukces, wolność, samorealizacja);

kult różnorodności i kreowanie inności (życie jako stan „teraz”); dominacja przynależności z wyboru i „na określony czas”; akcentowanie dobra i interesu jednostki, a nie dobra (interesu) ogółu

(„społeczeństwo indywidualistyczne” – społeczeństwo jednostek).

Ponowoczesność („późna nowoczesność”, „druga nowoczesność”) – koncepcje i kierunki dyskusji

społeczeństwo „postindustrialne” (Daniel Bell, Alain Touraine, John Naisbitt): przejście od przemysłu do usług (trzeci sektor), społeczeństwo klasy

usługowej (R. Dahrendorf); wzrost „technologii intelektu” (high–tech; przetwarzanie bardziej

informacji niż surowców i energii). nacisk na ochronę środowiska naturalnego (ruch ekologiczny, „Zieloni”); globalizacja (społeczeństwo globalne); nowe technologie informatyczne („społeczeństwo sieci’); zaufanie i ryzyko („społeczeństwo ryzyka”); poczucie ciągłych zmian (Z. Bauman, „płynna nowoczesność”).

Termin „globalizacja” (globalność, globalizm) stopniowe rozszerzanie w skali globu podziału pracy, wymiany rynkowej i powiązań

między wszystkimi społecznościami ludzkimi; zwiększanie tempa przepływu techniki, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, środków

komunikacji, informacji w skali światowej; globalizacja rodzi „kurczenie się świata” i jednoczesne narastanie „całościowej” jego

wizji („świat jako jedno miejsce” - „przestrzeń globalna”); główne konteksty ujmowania (definiowania) globalizacji (procesów):      

gospodarczy („umiędzynarodowienie” procesów gospodarczych); polityczny („wspólne problemy” - „wspólna odpowiedź”, granice suwerenności państwa

narodowego, „rządy światowe”); społeczno-kulturowy (globalne różnice kulturowe, dostępność świata - rewolucja komunikacyjna

- TV satelitarna i Internet oraz transportowa); „glokalizacja” – „myśl globalnie, działaj lokalnie” (adaptacja globalnych idei i działań do

lokalnych warunków). globalizacja – od kiedy? (jak jest ona „stara”?) i czy globalny świat jest rzeczywiście

globalny?

Anthony Giddens o nowoczesności i tożsamości Anthony Giddens (1938) - brytyjski socjolog, należy do najczęściej cytowanych

współczesnych przedstawicieli nauk społecznych; teoria „strukturacji” i jego działalność polityczna (koncepcja „trzeciej drogi”); obecna nowoczesność oznacza dramatyczne zmiany społeczne, z którymi teorie

socjologiczne nie potrafią się zmierzyć (dotyczy to Marksa i tezy o „destrukcyjnym kapitalizmie i Webera i jego „żelaznej klatce racjonalności”);

„refleksyjność społeczna” - doświadczenie społeczne (i ludzkie) jest obecnie „u-refleksyjnione” (to w jaki sposób ludzie myślą o swoich działaniach, monitorują je i zmieniają go ma podstawowe znaczenia dla funkcjonowania społeczeństwa);

A. Giddens: „życie w <świecie> wysoko rozwiniętej nowoczesności jest jak rozpędzony moloch. Nie chodzi już tylko o bezustannie zachodzące zmiany. Sedno sprawy polega na tym, że te zmiany wykraczają poza wszelkie oczekiwania człowieka i wymykają się jego kontroli” (Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, W-wa 2010, s. 46).

Anthony Giddens – koncepcja „późnej nowoczesności” żyjemy w fazie radykalizacji nowoczesności”, a jej najważniejsze cechy

społeczne to: zaufanie, ryzyko, „nieprzejrzystość” i globalizacja; 1) zaufanie – do „abstrakcyjnych systemów” wiedzy (Epoka Ekspertów), które nie

są zrozumiałe dla wszystkich (skomplikowane), ale są konieczne do życia; 2) ryzyko - pojawienie się w masowego poczucia „ryzyka”; 3) „nie przejrzystość” nowoczesności (jej „niepewny” charakter) - źródła

niepewności to refleksyjność wiedzy społecznej i skutki ciągłego „namysłu” nad życiem społecznym;

4) globalizacja - rozszerzenie sieci relacji społecznych i gospodarczych w skali globu: rozchodzenie się czasu i przestrzeni (globalizacja daje możliwości budowy

nowych form lokalności); łączenie „intymności i bezosobowości” (dzięki nowym technologiom można

utrzymywać intymne kontakty w układzie globalnym).

Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”) Ulrich Beck (1944 w Słupsku – 2015) socjolog niemiecki;   koncepcje U. Becka a A. Giddensa (podobieństwa i różnice); pojęcie „ryzyka” a „zagrożenie” i „niebezpieczeństwo”; rozumienie „ryzyka” - brak przestrzennych, czasowych i społecznych granic

zagrożenia: ryzyko jest tworzone przez człowieka (przy pomocy wiedzy i techniki): ryzyko związane ze środowiskiem naturalnym (zanieczyszczenia); ryzyko zdrowotne (genetyka).

społeczeństwo ryzyka a „druga nowoczesność”: oznacza ona globalizację nowoczesnych instytucji oraz wyzwolenie się z tradycji i

obyczaju; tam, gdzie post-moderniści widzą „chaos’”, tam jest „ryzyko” i „niepewność”.

globalizacja przyczynia się do tworzenia „społeczeństwa ryzyka” i z tym są związane wyzwania dotyczące pojawienia się: „glokalnych” państw „drugiej nowoczesności” i „nowych” ruchów społecznych.

Koncepcja „społeczeństwa ryzyka” społeczeństwo ryzyka” jest nową formą organizacji społeczeństwa - jest

przeciwstawiane społeczeństwu klasowemu; „stare” społeczeństwo klasowe:

zasada organizacji to „kolektywizacja” plus rodzina, główne forma nierówności to pozycje klasowe, a spory dotyczą rzadkich zasobów (bogactwa), projekty utopijne są skierowane na „eliminację niedoborów”;

„nowe” społeczeństwo ryzyka: zasadą społecznej organizacji jest indywidualizacja jednostki plus refleksyjność, główną

formą nierówności stają się „pozycje ryzyka”, spór dotyczy potencjalnych zagrożeń i „niechcianych szkód”, a projekty utopijne są nakierowane na „eliminację ryzyka”.

społeczeństwo ryzyka rodzi obecnie: konieczność globalnej i politycznej kontroli nad poziomami ryzyka ekologicznego (emisji

zanieczyszczeń przemysłowych); wyłanianie się wspólnot łączących ludzi o podobnych położeniach wobec ryzyka (często ponad

granicami państwowymi).

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) – Manuel Castells (1)

Wiek Informacji - początek to lata 70-te XX wieku, jest to „zmiana skokowa” - pojawienie się gospodarki informacyjnej, globalnej i „usieciowionej”: czynnikami zmian jest rozwój nowoczesnych technologii telekomunikacyjnych; istotą tego społeczeństwa jest sieć relacji społecznych oraz swobodny dostęp do

uczestniczenia w różnych grupach/stowarzyszeniach przez jednostki; rozwija się „społeczeństwo” i organizacje sieciowe, a nie organizacje biurokratyczne

(kontra wobec koncepcji Webera); w centrum życia gospodarczego znajduje się „informacja” i technologie informacyjne,

a nie tylko dobra materialne i wytwórczość (kontra Marks); nowego znaczenia nabierają czas i przestrzeń (są one jednak pozbawione wcześniejszego

znaczenia strukturalnego). społeczeństwo sieciowe opiera się na rynkowych (kapitalistycznych) relacjach

społecznych i ekonomicznych (zmierzch „industrialnego kapitalizmu” i systemu socjalistycznego) - powstanie „kapitalizmu informacyjnego”.

Społeczeństwo „sieci” („sieciowe”) - Manuel Castells) (2) obecność zaawansowanych technologii (cyfrowych) komunikacji sieciowej i

zarządzania dystrybucją informacji: tworzą one podstawową infrastrukturę szerokich układów społecznych,

politycznych i ekonomicznych praktyk; reprodukcja i instytucjonalizacja w społeczeństwie różnych form

„sieci,” rozumianych jako główne formy społecznej organizacji; elementy „sieci”: punkty węzłowe (nodes; np. przyjaciele, komputery,

firmy), powiązania (ties; np. korespondencja, połączenia kablowe, kontrakty), przepływy (flows; np. plotka, dane, pieniądze);

„bezczasowy” czas. zarzuty wobec koncepcji Castellsa:

na ile społeczeństwo „sieci” i organizacje sieciowe są globalne?;’ na ile jego koncepcja wyjaśnia (i opisuje) rzeczywistość krajów słabiej

rozwiniętych („Czwartego Świata”)?

Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności”(„późnej nowoczesności”) społeczeństwo ponowoczesne – główne punkty:

„płynna nowoczesność” jest kontynuacją i jednocześnie przeciwstawieniem się nowoczesności (społeczeństwo jako proces): „ciężka” (hardware)i „lekka” (software) nowoczesność; społeczeństwo przestaje być widziane jako „całość”.

wzrost potęgi mediów i zmiana natury władzy (władza nie rządzi, lecz „uwodzi” obywateli przy pomocy mediów);

„płynna nowoczesność” przekształca nie tylko instytucje, ale i tożsamość jednostki i życie codzienne: „nowoczesne Ja” (tożsamość jednostki) jest mniej stabilne i zakotwiczone,

bez długotrwałych zobowiązań (poczucie fragmentaryczności i epizodyczności); konsumpcja jako „nowe społeczne powołanie” - zamiast etyki pracy

imperatywem stało się indywidualne poszukiwanie wrażeń (nacisk na życie „tu i teraz” oraz iechęć do planów i odłożonej gratyfikacji).

Podsumowanie

teza Webera; nowoczesność i jej rozumienie; krytyka nowoczesności;główne tematy klasycznej socjologii; dyskusja o „po-nowoczesności” – społeczeństwo ponowoczesne; globalizacja i społeczeństwo globalne;Anthony Giddens - koncepcja „późnej nowoczesności”;Ulrich Beck - globalizacja a ryzyko („społeczeństwo ryzyka”);Manuel Castells - społeczeństwo „sieci” („sieciowe”);Zygmunt Bauman – koncepcja „płynnej nowoczesności” („późnej

nowoczesności”).

Literatura (zalecana, warta?) na temat „post-nowoczesności” i globalizacji Piotr Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo

Znak, Kraków 2005 (roz. 6. Globalizacja społeczeństwa ludzkiego, s. 93-102);

Anthony Elliot, Współczesna teoria społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011 (Giddens - s. 159-172 i Beck – 323-335)

Edmund Wnuk – Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Kraków 2004 (rozdziały: Państwo narodowe a globalizacja; Problem tożsamości społecznej: kosmopolityzm vs. Lokalizm).

lektury z ćwiczeń: Manuel Castells, Siła tożsamości, przeł. S. Szymański,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 (Konstruowanie tożsamości, s. 21-27; Zmiana społeczna w społeczeństwie sieci, s. 379-387);