SPIS TREŚCI

Zofia Alexandrowicz, Krzysztof Miśkiewicz: Światowa Sieć Naro-dowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia) .......................

Barbara Bacler: Nowe stanowisko nasięźrzału pospolitego Ophio-glossum vulgatum L. na Równinie Opolskiej ....................................

Maciej Buchalik, Jacek Drobnik: Nowe stanowisko goździka ko-smatego Dianthus armeria L. (Caryophyllaceae) na Płaskowyżu Głub-czyckim .........................................................................................

Maciej Buchalik, Jacek Drobnik: Tojad dzióbaty Aconitum varie-gatum L. (Ranunculaceae) ponownie odnaleziony na Opolszczyznie

Aneta Czarna, Magdalena Wawrzyniak: Nowe stanowisko mleczni-ka nadmorskiego Glaux maritima L. na terenie Wielkopolski ...........

Anna Delimat, Tomasz Borucki: Nowe stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha Ten. w Tatrach Wysokich ..................................

Kamilla Gutowska, Magdalena Moska: Chronione gatunki ssaków okolic Wołowa ................................................................................

Agnieszka Henel: Nowe stanowiska purchawicy olbrzymiej Langer-mannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk. w województwie śląskim .....

Grzegorz Kopij: Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus su-perbus L. na Śląsku Opolskim ........................................................

Dariusz Kubiak: Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica L. w północno-wschodniej Polsce ........................................................

Bartłomiej Najbar, Magdalena Salej, Ewa Szuszkiewicz: Kolektor ściekowy pułapką dla płazów .........................................................

Adam Olszewski, Tomasz Hryniewicki, Grzegorz Okołów: Nowe stanowiska pachnicy dębowej Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) na Nizinie Mazowieckiej .................................................................

Małgorzata Stasińska: Nowe stanowiska gwiazdosza rudawego Ge-astrum rufescens Pers.: Pers. i włosogwiazda czarnogłowego Trichaster melanocephalus Czern. na Pomorzu Zachodnim .............................

Adam Stebel: Nowe dane do rozmieszczenia krzywoszczeci pogiętej Cam-pylopus flexuosus (Hedw.) Brid. (Bryopsida) w Polsce ....................

Bogdan Wiśniowski, Robert Rozwałka: Gniewosz plamisty Coronella austriaca (Laurenti, 1768) w Ojcowskim Parku Narodowym .................

3

15

22

25

28

34

42

57

64

67

74

84

87

93

99

I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D YP O L S K I E J A K A D E M I I N A U K

Member of

Dwumiesiêcznik

R. LXIII (63) – 2007 – Zeszyt 2 (Marzec–Kwiecieñ)

ORGAN PAÑSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY

KRAKÓW

„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykaza-nie polskiego patriotyzmu:

Chrońmy przyrodę ojczystą”(A. Wodziczko)

Redaktor Naczelny: Antoni AmirowiczSekretarz Redakcji: Agata Skoczylas

Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając

Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33

Zeszyt wydano przy pomocy finansowej

Narodowego Funduszu Ochrony Środowiskai Gospodarki Wodnej w Warszawie

oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie

Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku

do bibliotek szkół wszystkich typów

Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanychw “Zoological Record” (W. Brytania)

ISSN 0009-6172

Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o.31-505 Kraków, ul. Bosacka 6

Nakład 1000 egz.

3

ZOFIA ALEXANDROWICZ, KRZYSZTOF MIŚKIEWICZ

Instytut Ochrony Przyrody PAN31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33e-mail: alexandrowicz@iop.krakow.pl

Światowa Sieć Narodowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia)

Dążność do zachowania wartościowych elementów przyro-dy nieożywionej była od początku, z różnym skutkiem, nieod-łączną częścią kształtowania się idei i zadań szeroko pojętej ochrony przyrody. Zwracano wówczas uwagę głównie na po-jedyncze stanowiska geologiczne i geomorfologiczne takie, jak głazy narzutowe, skałki, odsłonięcia w kamieniołomach, wodo-spady, jaskinie i inne obiekty, obejmując je ochroną prawną, zazwyczaj jako pomniki przyrody, a tylko niekiedy były usta-nawiane rezerwaty przyrody nieożywionej, ograniczone zwykle do niewielkich obszarów. Dysproporcja pomiędzy postępem rozwoju ochrony przyrody żywej a nieożywionej uwidoczniła się wyraźnie w całej Europie począwszy od lat 70. ubiegłego wieku, kiedy wchodziły w życie międzynarodowe konwencje i programy integrujące prace na rzecz ochrony biocenoz, zarów-no w aspekcie jej naukowych podstaw, jak i działalności prak-tycznej. Dopiero w ostatnim dwudziestoleciu na forum między-narodowym zaczęły pojawiać się koncepcje dotyczące ochrony dziedzictwa geologicznego w wymiarze regionalnym i globalnym (Actes 1994, Patzak, Eder 1998, Alexandrowicz, Wimble-don 1999, Wimbledon 1999). Zmierzające w tym kierunku ini-cjatywy i działalność Europejskiej Asocjacji Ochrony Dziedzic-twa Geologicznego (ProGEO), zawiązanej w 1988 r. początkowo jako Grupa Robocza, uzyskały poparcie UNESCO. Międzynaro-dowa Unia Nauk Geologicznych (IUGS), jako organizacja UNE-

4

SCO, zainicjowała w 1995 r. program Global GEOSITES, któ-ry jest realizowany przez Regionalne Grupy Robocze ProGEO (Wimbledon 1999, Alexandrowicz 1999, Ber i in. 2004, Alexandrowicz 2006a).

Ważnym dokumentem, zwracającym uwagę na problem ochrony dziedzictwa geologicznego w skali świata, była „Dekla-racja Prawa Pamięci o Ziemi” uchwalona we Francji w 1991 r. w czasie pierwszego sympozjum międzynarodowego pod patrona-tem UNESCO (Actes 1994). Znaczącym dokumentem jest rów-nież „Rekomendacja ochrony dziedzictwa geologicznego obsza-rów o specjalnym geologicznym znaczeniu w Europie”, przyjęta w 2004 r. przez Radę Europy do zastosowania w działalności polityczno-gospodarczej krajów członkowskich (Alexandro-wicz 2004). Ostatnio Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) opracowała raport dotyczący geologicznego dziedzictwa światowego (Dingwall i in. 2005). Obejmuje on 9 zaleceń (re-komendacji) promocji i ochrony uniwersalnych wartości geolo-gicznych i geomorfologicznych w myśl wiodących założeń Świa-towej Konwencji Dziedzictwa. Jest to oficjalny dokument, wktórym po raz pierwszy wyraźnie zaleca się potrzebę rozwijania współpracy w tym zakresie pomiędzy IUCN a różnymi organi-zacjami UNESCO (głównie IUGS – Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych, i IGU – Międzynarodowa Unia Geograficzna), a także stowarzyszeniami pozarządowymi. Według omawianego raportu narodowe geoparki, podobnie jak większość rezerwa-tów biosfery (MAB), są tylko dodatkowym uzupełnieniem Świa-towej Listy Dziedzictwa (WH), a nie są w nią wliczane. Geoparki są tworzone decyzjami narodowymi popartymi przez UNESCO. Ich tworzenie i włączenie do Światowej Sieci Narodowych Geo-parków, a w przypadku europejskich krajów także do Sieci Eu-ropejskich Geoparków (EGN), opiera się na kryteriach, proce-durze i kontroli UNESCO.

Kryteria typowania geoparków

Geoparki tworzy się w obszarach ważnych ze względu na ich dziedzictwo geologiczne i strukturalny krajobraz. Są to głównie obszary podlegające już narodowej, prawnej ochronie w różnej formie, ale mogą być to również tereny, które nie mają takie-

5

go statusu. Podstawowym wymogiem jest, aby w planowanym parku istniała sieć chronionych geostanowisk. Pierwszym do-kumentem promującym i wspierającym tworzenie geoparków jest Decyzja Rady Wykonawczej UNESCO z czerwca 2001 r. (UNESCO 2001). W oparciu o nią do końca 2006 r. nominację w randze geoparku uzyskało 48 obszarów, w tym 28 w Euro-pie (tab. 1). Głównymi zadaniami geoparków są z jednej stro-ny skuteczne sposoby zabezpieczania obiektów przyrodniczych i kulturowych, szeroka promocja wiedzy o Ziemi dla potrzeb edukacji i turystyki, a z drugiej strony bezkonfliktowe wyko-rzystanie naturalnych walorów obszarów w polityce zrówno-ważonego rozwoju społeczno-ekonomicznego i kulturalnego. Wyboru obszaru jako potencjalnego geoparku dokonuje się na podstawie zestawu kryteriów, które dotyczą jego położe-nia, zagospodarowania, rozwoju ekonomicznego, stanu ochro-

Kraje europejskie European countries

Liczba Number

Kraje pozaeuropejskie Non-European countries

Liczba Number

Austria Czechy Francja Grecja Niemcy Włochy Norwegia Portugalia Rep. Irlandii Rumunia Hiszpania Wielka Brytania

2 1 2 2 6 2 1 1 1 1 4 5

Brazylia Chiny Iran

1 18 1

Razem/Total 28 Razem/Total 20

Tab. 1. Światowa sieć Narodowych Geoparków wspieranych przez UNESCO (stan na wrzesień 2006 r.)Table 1. Global Network of National Geoparks assisted by UNESCO (September 2006)

6

ny oraz możliwości przyrodniczej i środowiskowej edukacji (Guidelines 2007). Kryteria te nie uległy zmianie w stosun-ku do pierwszej instrukcji tworzenia narodowych geoparków ubiegających się o wsparcie ze strony UNESCO – „Operational Guidelines for National Geoparks seeking UNESCO’s assistan-ce” (Eder, Patzak 2004, Guidelines 2004, Alexandrowicz 2006b). W ogólnym ich ujęciu geopark starający się o uznanie przez UNESCO powinien:

– mieć określone granice i obszar wystarczająco duży, aby mógł służyć lokalnemu rozwojowi ekonomicznemu i kultural-nemu;

– posiadać zróżnicowaną sieć geologicznych stanowisk do-stępnych do zwiedzania oraz innych obiektów o znaczeniu eko-logicznym, archeologicznym, historycznym i kulturowym;

– być uznany przez lokalne władze i posiadać swój zarząd oraz plan zagospodarowania uwzględniający zarówno ochronę wartości przyrodniczych i kulturowych, jak i regionalne potrze-by socjalno-ekonomiczne;

– współpracować z różnymi organizacjami oraz wspierać i promować rozwój ekonomiczny i kulturalny lokalnej społecz-ności;

– służyć pomocą w edukacji, szkoleniach i badaniach na-ukowych, związanych z naukami geologicznymi, środowiskiem i zrównoważonym rozwojem;

– rozwijać turystykę (zwłaszcza geoturystykę);– doskonalić metody ochrony przyrody dla utrzymania do-

brego stanu dziedzictwa geologicznego.

Procedura starań o utworzenie geoparku

Starania o nominację obszaru jako geoparku podlegają specjalnej procedurze. Wersje wytycznych różnią się głównie sposobem oceny i zestawienia zwaloryzowanych elementów proponowanego geoparku. W obowiązujących instrukcjach (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) przyjęta została ocena punktowa poszczególnych elementów, zamiast ich opisowej charakterystyki stosowanej w pierwszej wersji (Alexandrowicz 2006b). Wprowadzone zmiany mają na celu usprawnienie starań poszczególnych państw o uznanie ob-

7

szaru za geopark. UNESCO ma udział we wszystkich etapach starań zarówno na poziomie oceny walorów projektowane-go geoparku, jak i decyzji o jego utworzeniu. W tej procedu-rze są przyjęte określone etapy postępowania, które prowadzą od wstępnego projektu, poprzez narodowy geopark wspierany przez UNESCO, do włączenia go w sieć międzynarodową (ryc. 1). Narodowe geoparki usytuowane w Europie, aby osiągnąć wyższy stopień uznania, powinny wejść w strukturę Europej-skiej Sieci Geoparków (EGN), która jest bezpośrednią częścią składową Światowej Sieci Geoparków. Narodowy geopark sta-rający się o wsparcie przez UNESCO i włączenie do Europej-skiej Sieci Geoparków (EGN) oraz Światowej Sieci Narodowych Geoparków, projektuje się równolegle na wspólnej podstawie koncepcyjnej w myśl tej samej procedury (ryc. 1). Udokumento-wany wniosek jest rozpatrywany stopniowo, a zespół ekspertów UNESCO może wymagać jego poprawy i uzupełnienia zarówno przed, jak i po wizytacji obszaru. Od decyzji ekspertów zale-ży akceptacja i promocja projektowanego geoparku oraz jego ewentualna lokacja w narodowym czy światowym systemie tej formy ochrony. Poszczególne geoparki mogą zatem uzyskiwać sukcesywnie członkostwo i nominację w obrębie tego systemu. Ma on zagwarantować zrównoważoną reprezentację regionów geograficznych. W tym celu wnioski będą rozpatrywane corocz-nie przez ekspertów UNESCO, w kolejności i z ograniczeniem do dwóch geoparków na kraj, ewentualnie trzech obszarów w przypadku państw startujących po raz pierwszy. Cały proces postępowania powinien trwać kilka miesięcy, a pozytywna oce-na wniosku jest potwierdzana oficjalnym listem i certyfikatem,skierowanym do Narodowej Komisji UNESCO.

Narodowe geoparki wspierane przez UNESCO wchodzą w strukturę Światowej Sieci Narodowych Geoparków. Spełnia ona funkcję platformy współpracy, wymiany doświadczeń i kreowa-nia strategii tej sieci. Z niej promowane są obszary o uniwer-salnej wartości geologicznej, odpowiadające standardowi Świa-towej Sieci Geoparków UNESCO. Światowe systemy ochrony geoparków pod patronatem UNESCO mają na celu realizację następujących zadań (Guidelines 2007):

– chronić dziedzictwo geologiczne dla obecnych i przyszłych pokoleń,

8

-

Ryc. 1. Procedura starania się Narodowego Geoparku o wsparcie przez UNESCO i członkostwo w Światowej Sieci Narodowych Geoparków. Fig. 1. Procedure of National Geoparks seeking assistance of UNESCO

to become member of the Global Network of National Geoparks.

9

– edukować społeczeństwo w zakresie wiedzy geologicznej i jej relacji do problemów środowiska,

– kształtować i utrwalać zrównoważony rozwój socjalno--ekonomiczny i kulturalny w danym regionie,

– utrzymywać geologiczną i kulturową różnorodność tere-nu poprzez jego ochronę i w oparciu o społeczne współuczest-nictwo i partnerstwo,

– inicjować i rozwijać odpowiednie prace badawcze, – przyczyniać się aktywnie do rozwoju sieci ochrony stano-

wisk poprzez różne społeczne inicjatywy jej popularyzacji, spo-soby informacji i metody zabezpieczenia,

– upowszechniać istnienie geoparku poprzez przekaz infor-macji o nim w specjalnych biuletynach, książkach i innych pu-blikacjach.

Procedura utworzenia geoparku wymaga opracowania doku-mentacji w języku angielskim lub francuskim w formie trzech kopii i trzech dysków CD-ROM. Według obowiązującej procedu-ry (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) część tekstowa aplikacji nie powinna przekraczać 30 stron i zawie-rać informacje dotyczące: 1 – identyfikacji obszaru, 2 – nauko-wego opisu (międzynarodowe znaczenie geologiczne, georóż-norodność, liczba geostanowisk i inne walory), 3 – głównych danych o obszarze (położenie geograficzne, sytuacja ekonomicz-na, ludność, infrastruktura, zatrudnienie, walory naturalnego krajobrazu, cechy klimatu, siedliska przyrodnicze, działalność człowieka, w tym dziedzictwo kulturowe i archeologiczne), 4 – planu i struktury zagospodarowania, 5 – polityki oraz stra-tegii zrównoważonego rozwoju i w tym kontekście ich znaczenia dla rozwoju geoturystyki (regionalny rozwój terenowego planu działania), 6 – argumentacji przemawiającej za nominacją ob-szaru jako Geopark w obrębie światowej sieci. Wiarygodność zamieszczonych danych oraz wyrażenie poparcia dla starań o uznanie geoparku powinno być desygnowane listem polecają-cym, oficjalnym potwierdzeniem zgody kompetentnych władz, a także działającej w danym kraju Narodowej Komisji UNESCO i Narodowej Sieci Geoparków, jeśli ona istnieje.

Szczegółową składową dokumentacji są informacje zawarte w formie aneksu, które służyć będą niezależnej grupie eksper-

10

tów, wyznaczonej przez UNESCO, do dokładnej oceny walorów geoparku kandydującego do Światowej Sieci Narodowych Geo-parków (Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007). Składa się on z dwóch części A i B (ryc. 1)A) Opis obszaru

– administracja (potwierdzona podpisami);– identyfikacja terenu: geologia i krajobraz, struktura za-

gospodarowania, informacja i edukacja środowiskowa, geotu-rystyka i regionalna, zrównoważona działalność gospodarcza.

Informacje na powyższe tematy zamieszcza się w specjal-nych wzorach tabel (Annex 2006). Bardzo rozbudowany dział identyfikacji terenu obejmuje 5 tabel z zakresu podanych wyżej tematów. Każda z nich obejmuje kilka działów, w których są zawarte szczegółowe pytania i przypisana jest im maksymalna liczba punktów. Odpowiedzi udziela się również w formie punk-tów, a ich suma wskazuje na różnicę względem maksymalnej ich liczby określonej w danym dziale tabeli. Jest to sposób wa-loryzacji wymagający dobrego rozpoznania w terenie i precyzyj-nej oceny stanu poszczególnych elementów.

B) Ocena realizacji wniosku: – powiązanie z Europejską Siecią Geoparków;– struktura zarządzania i status finansowy;– strategia geoochrony;– strategiczne współuczestnictwo;– marketing i promocja; – zrównoważony rozwój ekonomiczny.

Waloryzacja według podanych wskaźników ma określić, w jakim stopniu rozwoju i planowania działalności znajduje się dany obszar pretendujący do sieci geoparków. Praktycznie przed przystąpieniem do opracowania dokumentacji geoparku należy porozumieć się listem intencyjnym z Sekretariatem Geo-parków w Paryżu lub Jednostką Koordynującą do spraw euro-pejskich geoparków w Digne-les-Bains, aby uzyskać aktualne informacje o trybie i dokumentacji wymaganej przy składaniu wniosku (adresy – ryc. 1).

11

Perspektywa tworzenia geoparków w Polsce

W Polsce planowanie tworzenia geoparków znajduje się jesz-cze na wstępnym etapie, a brak jakichkolwiek regulacji praw-nych w tym zakresie utrudnia samorządom podjęcie własnych starań. Spośród wielkoprzestrzennych krajowych form praw-nej ochrony, park krajobrazowy jest najbardziej odpowiedni dla urzeczywistnienia nominacji geoparku (Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2004). To właśnie dyrekcje parków kra-jobrazowych powinny być zainteresowane nową kategorią mię-dzynarodowej ochrony promowanej przez UNESCO i wykazać inicjatywę w tworzeniu Narodowej Sieci Geoparków. Z dotych-czas proponowanych obszarów realne szanse mają jedynie te, które posiadają rozwinięty system chronionych i projektowa-nych geostanowisk, udostępnionych siecią ścieżek dydaktycz-no-turystycznych, i które znalazły się już w szerszym obiegu informacji. W takiej korzystnej sytuacji znajduje się bardzo nie-wiele chronionych obszarów (Alexandrowicz 2006c). Na ogół parki krajobrazowe, mimo ich ustawowej funkcji, nie posiadają wcale lub mają zbyt skromną liczbę stanowisk geologicznych i geomorfologicznych. Założenia programowe geoparków są dla wielu parków krajobrazowych sposobem ich aktywizacji i wyko-rzystania dla potrzeb edukacji na różnym poziomie kształcenia, w upowszechnianiu wiedzy o Ziemi oraz rozwoju właściwych kierunków turystyki i rekreacji.

Proces tworzenia geoparków w Polsce wymaga szybkiego opracowania koncepcji, która powinna uwzględniać:

– regulacje prawne, kryteria waloryzacji i procedury two-rzenia narodowej sieci geoparków,

– kryteria wyboru obszarów z narodowej sieci do europej-skiej / światowej sieci geoparków,

– ustalenie kolejności starań, – przygotowanie wniosku i dokumentacji proponowane-

go obszaru jako geoparku, według schematu ustalonego przez UNESCO,

– utrzymywanie kontaktów z UNESCO i współuczestnicze-nie w procedurze zmierzającej do utworzenia geoparku.

Realizacja wymienionych zadań wymaga koordynacji badań naukowych ukierunkowanych w tym celu oraz równoczesne-

12

go zaangażowania i uruchomienia inicjatyw społecznych przy poparciu administracji lokalnej i państwowej służby ochrony przyrody.

SUMMARY

Global Network of National Geoparks UNESCO (procedure of the creation)

Identify, protect and promote areas of geological and geomorphological importance has become more conceptual for the last twenty years. One of the new ideas are geoparks which are establish by the national decisions based on criteria, procedure and control of UNESCO.

Until 2006 there are 48 members of the Global Network of National Geoparks, including 28 in Europe (Table 1). Main tasks of geoparks are on the one hand, preserve natural and cultural objects and wide promotion of knowledge about the Earth and on the other hand, sustainable development. According to UNESCO’s instructions (UNESCO 2004, Eder, Patzak 2004, Guidelines 2006, Annex 2006, Guidelines 2007) geopark should be area with well-defined limitsand large enough to serve local economic and cultural development, has diverse geosites network and other objects, be accepted by local authorities, has managing body and arrangement plan, cooperates with various organizations, be helpful with education, training and researches, develop geotourism, improve nature conservation methods for preservation of geological heritage.

National geopark seeking UNESCO’s assistance can be member of the European Geoparks Network (ENG) and the Global Network of National Geoparks according to special procedure (Fig. 1). Submission of geopark requires application (not exceed 30 pages) written in English or French in 3 printed copies and 3 CD-ROMs with following topics (Annex 2006, Guidelines 2007): 1 – identification of thearea, 2 – scientific description, 3 – general information of the area, 4 – management plan and structure, 5 – sustainable development policy strategy and importance of geotourism in this context, 6 – arguments for the nomination as a Geopark within the Global Network. Application should have signature part and self-evaluation form divided into

13

2 parts: A – description of the area, B – geoparks progress evaluation. Part A consists: administrative data (confirmed by signatures) andidentification of the territory (geology and landscape, managementstructure, information and environmental education, geotourism, sustainable regional economy). Part B consists: 1 – relationship with European Geopark Network, 2 – management structure and financialstatus, 3 – geoconservation strategy, 4 – strategic partnership, 5 – marketing and promotion, 6 – sustainable economic development.

Planning of geoparks in Poland is in the preliminary stage. Creation process of geoparks requires conception which should take into consideration: regulation by law, geoparks nominations standards and develop national network, selection of areas for European/global network, establishing efforts order and preparing application for UNESCO.

PIŚMIENNICTWO

Actes 1994. Actes du premier symposium international sur la protection du patrimoine géologique, Digne-les-Bains, juin 1991. Mém. Soc. Géol. France, nlle sér. 165: 1–276.

Alexandrowicz Z. (red.). 1999. Representative Geosites of Central Europe. Proceedings of the Central Working Group. Workshop ProGEO’97. Polish Geological Institute Spec. Pap. 2: 1–102.

Alexandrowicz Z. 2004. Perspektywy rozwoju geoochrony w krajach Wspólnoty Europejskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60 (3): 86–99.

Alexandrowicz Z. 2006a. Framework of European geosites in Poland. Nature Conservation 62 (5): 63–87.

Alexandrowicz Z. 2006b. Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geol. 54 (1): 36–41.

Alexandrowicz Z. 2006c. Geopark – nature protection category aiding the promotion of geotourism (Polish perspectives). Geoturystyka (Geotourism) 2 (5): 3–12.

Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2004. Geoparks – the most valuable landscape parks in southern Poland. Polish Geological Institute Spec. Pap. 13: 49–56.

Alexandrowicz Z., Wimbledon W.A.P. 1999. The concept of world lithosphere reserves. Mem. Descr. Carta Geol. d’Italia 54: 347–352.

Annex 2006. Applicant’s self-evaluation and progress evaluation forms for National Geoparks seeking assistance of UNESCO to

14

become member of the Global Network of National Geoparks. Annex (April 2006). UNESCO: 19 pp. (http://www.worldgeopark.org/newsletter/GGNselfevaluationDocument060406.pdf)

Ber A., Alexandrowicz Z., Balabanis P. (red.). 2004. Proceedings of the Conference “Geological Heritage Concept, Conservation and Protection Policy in Central Europe”, Cracow 2003. Polish Geological Institute Spec. Pap. 13: 1–212.

Dingwall P., Weighell T., Badman T. 2005. Geological World Heritage: a Global Framework. A Contribution to the Global Theme Study of World Heritage Natural Sites. IUCN, Gland: 51 pp. (http://www.iucn.org/themes/wcpa/pubs/pdfs/heritage/geology.pdf)

Eder F.W., Patzak M. 2004. Geoparks – geological attractions: A tool for public education, recreation and sustainable economic development. Episodes 27 (3): 162–164.

Guidelines 2004. Operational Guideline for National Geoparks seeking UNESCO’s assistance (Global UNESCO Network of Geoparks). UNESCO (Paris, 12 January 2004): 15 pp. (http://www.worldgeopark.org/Official%20Documents.htm)

Guidelines 2006. Guidelines and Criteria for National Geoparks seeking UNESCO’s assistance to join the Global Geoparks Network (April 2006). UNESCO: 9 pp. (http://www.unesco.org/science/earth/geoparks/2005guidelinesfinal030406.pdf)

Guidelines 2007. Guidelines and Criteria for National Geoparks seeking UNESCO’s assistance to join the Global Geoparks Network (January 2007). UNESCO: 10 pp. (http://www.unesco.org/science/earth/geoparks/2007guidelinesJanuary.pdf)

Patzak M., Eder F.W. 1998. UNESCO – GEOPARK. A new programme – a new UNESCO label. Geol. Balcanica 28 (3–4): 33–35.

UNESCO 2001. Recommendations by the MAB International Coordinating Council on the feasibility study on developing a UNESCO geosites/geoparks programme. W: Decisions adopted by the Executive Board at its 161st session (Paris, 28 May – 13 June 2001). UNESCO Executive Board, 161 EX/Decisions, Paris, 29 June 2001: 3.3.1 (http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001229/122959E.pdf)

Wimbledon W.A.P. 1999. GEOSITES – an International Union of Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. Polish Geol. Inst., Spec. Pap. 2: 5–8.

15

BARBARA BACLER

Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i ZielarstwaŚląska Akademia Medyczna w Katowicach41-200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30e-mail: bbacler@slam.katowice.pl

Nowe stanowisko nasięźrzału pospolitego Ophioglossum vulgatum L.

na Równinie Opolskiej

Nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum L. to drobna, osiągająca zwykle od 5 do 20 cm wysokości (nie przekracza-jąca 30 cm) paproć grubozarodnikowa z rodziny nasięźrzało-watych Ophioglossaceae. Jest byliną, geofitem i co roku z jejpionowego, wieloletniego podziemnego kłącza wyrasta jeden liść, bardzo rzadko dwa lub trzy (var. polyphyllum A. Br.; Rut-kowski 2004). U podstawy liść dzieli się na część asymilacyjną i zarodnionośną. Mięsista, połyskująca, całobrzega część asy-milacyjna, o charakterystycznym siatkowatym unerwieniu ma jajowaty lub lancetowaty kształt i klinowato zbiega po ogonku liściowym. Część zarodnionośna składa się z długiego ogonka wznoszącego do góry kłos z licznymi, ułożonymi w dwóch szere-gach, zrośniętymi ze sobą zarodniami. Szczyt kłosa ma postać płonnego kończyka (Wójcik 2003).

Nasięźrzał pospolity posiada zasięg subatlantycko-cyrkum-borealny obejmujący północną część Europy po Rosję, zachod-nią, północną i wschodnią Azję oraz Amerykę Północną (Czar-necka 2003). W Polsce spotykany jest na niżu i w niższych położeniach górskich (Szafer 1988, Zając A., Zając M. 2001).

Jest to rzadka w Polsce paproć, a stan jej populacji określa-ny jest jako niestabilny z powodu zanikania lub zmiany użytko-wania potencjalnych dla tego gatunku siedlisk (Wójcik 2003,

16

Strz

ebiñ B

ukow

iec

Dru

tarn

ia

KA

LETY

14

23

Pot.

Dubi

elsk

i

Ma³

aPa

new

00,5

1,0

1,5km

15o

19o

23o

54o

50o

19o

50o

Ryc

. 1. L

okal

izac

ja n

oweg

o st

anow

iska

nas

ięźr

zału

pos

polit

ego

Oph

iogl

ossu

m v

ulga

tum

w o

kolic

y B

uko

wca

: 1

– no

we

stan

owis

ko, 2

– k

ompl

eksy

leśn

e, 3

– z

bior

niki

i ci

eki w

odne

, 4 –

ter

eny

zurb

aniz

owan

e.Fi

g. 1

. N

ew l

ocal

ity

of O

phio

glos

sum

vul

gatu

m L

. ne

ar t

he B

uko

wie

c vi

llage

: 1

– ne

w s

tati

on,

2 –

fore

st,

3 –

wat

er c

ours

es a

nd r

eser

voir

s, 4

– b

uild

up

area

s.

17

Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006). Mimo to do 2002 roku gatu-nek ten nie był uwzględniany w polskiej czerwonej liście zagro-żonych roślin naczyniowych (Zarzycki 1986, Zarzycki, Sze-ląg 1992). Później zagrożenie tego gatunku na obszarze Polski określono jako narażony na wyginięcie (V) (Zarzycki i in. 2002) i kategoria ta nie uległa zmianie (Zarzycki, Szeląg 2006). Do 2004 roku nasięźrzał pospolity nie był objęty ochroną praw-ną. Obecnie znajduje się na liście gatunków ściśle chronionych (Rozporządzenie 2004).

W skali województwa śląskiego nasięźrzał pospolity został uznany za gatunek o niższym ryzyku wyginięcia (LR; Bernacki i in. 2000). Na Dolnym Śląsku jest szczególnie narażony na wy-ginięcie w północno-wschodniej części regionu (Kącki 1998).

Nasięźrzał pospolity rośnie zwykle gromadnie na wilgotnych łąkach, w zaroślach, niekiedy na skraju torfowisk. Jest gatun-kiem charakterystycznym dla półnaturalnych jednokośnych i nienawożonych łąk zmiennowilgotnych ze związku Molinion caeruleae, występujących na glebach mineralnych o szerokiej amplitudzie troficznej (Matuszkiewicz 2003). Również na Równinie Opolskiej optimum swego rozwoju osiąga w fitoceno-zach Molinietum caeruleae (Molinietum medioeuropaeum) (Kącki 1998, Spałek 2003). Dotychczas z obszaru Równiny Opolskiej nasięźrzał pospolity był podawany z 11 stanowisk (Krawieco-wa, Kuczyńska 1965, Spałek 1996, Kącki, Dajdok 1997, Spałek 2003, Kołodziejek, Michalska-Hejduk 2004).

Nowe stanowisko nasięźrzału pospolitego odnaleziono 10.08.2006 r. w górnym biegu Potoku Dubielskiego we wsi Bukowiec (gmina Koszęcin, powiat lubliniecki) we wschod-niej części Równiny Opolskiej (województwo śląskie), kwadrat ATPOL DF 0233 (ryc. 1). Współrzędne geograficzne tego sta-nowiska wynoszą 50º36’20’’ N i 18º55’52’’ E, a wysokość ok. 312 m n.p.m. Omawiana paproć rośnie na skraju wąskiej do-liny potoku sąsiadującej z różnowiekowym drzewostanem zło-żonym ze świerka pospolitego Picea abies i sosny zwyczajnej Pinus sylvestris z domieszką brzozy brodawkowatej Betula pendula, olszy czarnej Alnus glutinosa i pojedynczymi okazami buka pospolitego Fagus sylvatica. W runie dominują głównie mezofilne gatunki leśne, tj. kopytnik pospolity Asarum euro-paeum, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, perłówka zwisła Melica nutans, turzyca rzadkokłosa Carex remota i kłosowni-

18

Ryc

. 2.

Pęd

pło

ny

nas

ięźr

zału

pos

polit

ego

Oph

iogl

ossu

m v

ulga

tum

w d

olin

ie P

otok

u D

ubi

elsk

iego

(Fo

t. J

. Żb

ikow

ski).

Fig.

2.

Ste

rile

ste

m o

f O

phio

glos

sum

vul

gatu

m i

n t

he

valle

y of

th

e Po

tok

Du

biel

ski

stre

am (

Phot

o J.

Żb

ikow

ski).

19

ca leśna Brachypodium sylvaticum. Bliżej potoku występują: śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, karbieniec pospo-lity Lycopus europaeus oraz manna jadalna Glyceria fluitans. Prawdopodobnie ze względu na znaczne zacienienie żaden z ośmiu stwierdzonych tam osobników nasięźrzału nie wytwo-rzył kłosów zarodnionośnych (ryc. 2). Ponieważ jest to stano-wisko nowe, więc nie można stwierdzić, czy to pozostałość licz-niejszej populacji. Stanowisko znajduje się w sporej odległości od ścieżek i duktów leśnych, więc nie ma bezpośredniego zagro-żenia, że zostanie zniszczone. Jednak liczebność populacji też ma wpływ na szanse jej przetrwania. Zatem, ze względu na bar-dzo nieliczną populację na nowym stanowisku można ją uznać za zagrożoną.

SUMMARY

New station of Ophioglossum vulgatum L. in the Równina Opolska Plain (S Poland)

Adderstongue Ophioglossum vulgatum is a rare, protected fern species which belongs to Ophiglossaceae family. This species is listed in the red list of vascular plants threatened in Poland with the vulnerable category. In the Silesia province adderstongue has been classified among the lower risk category. O. vulgatum occurs in wet meadows, scrubs and sometimes on edges of the peatbogs. This species is characteristic of the alliance Molinion coeruleae.

There are 11 localities of adderstongue publicated so far from the Wyżyna Śląska Upland. New locality of this fern has been recorded in the Potok Dubielski valley near Bukowiec village (50º36’20’’ N, 18º55’52’’ E, altitude 312 m; the ATPOL grid reference DF 0233). The population discovered on 10 August 2006 consisted of 8 sterile stems.

PIŚMIENNICTWO

Bernacki L., Nowak T., Urbisz An., Urbisz Al., Tokarska-Guzik B. 2000. Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we forze województwa śląskiego. Acta Biol. Siles. 35 (52): 78–107.

20

Czarnecka B. 2003. Nowe stanowiska nasięźrzału pospolitego Ophioglossum vulgatum w dolinach rzecznych strefy krawędziowej Roztocza Tomaszowskiego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59 (6): 85–89.

Kącki Z., Dajdok Z. 1997. Nowe stanowiska nasięźrzału pospolitego Ophioglossum vulgatum na Śląsku Opolskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53(3): 84–86.

Kącki Z. 1998. Rozmieszczenie Ophioglossum vulgatum L. na Dolnym Śląsku i jego udział w zbiorowiskach roślinnych. W: Botanika polska u progu XXI wieku. Mat. 51 Zjazdu PTB, 15–19 września, Gdańsk.

Kołodziejek J., Michalska-Hejduk D. 2004. Charakterystyka geobotaniczna łąk trzęślicowych Molinietum caeruleae na polanach śródleśnych północnej części województwa śląskiego. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11: 141–155.

Krawiecowa A., Kuczyńska I. 1965. Materiały do flory Śląska. I. Flora wschodniej części powiatu opolskiego. Acta Univ. Wratisl. 42 Pr. bot. 6: 67–93.

Matuszkiewicz W. 2003. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum geobotanicum 3. PWN, Warszawa.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2006. Rośliny chronione. Flora Polski. Multico. Warszawa.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1764.

Rutkowski L. 2004. Klucz od oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa.

Spałek K. 1996. Stanowisko nasięźrzału pospolitego Ophioglossum vulgatum na Równinie Opolskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 52(1): 62–64.

Spałek K. 2003. Materiały do rozmieszczenia rzadkich i interesujących gatunków paprotników (Pteridophyta) na Równinie Opolskiej. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 10: 209–220.

Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1988. Rośliny polskie. Opisy i klucze do oznaczania wszystkich gatunków roślin naczyniowych rosnących w Polsce bądź dziko, bądź też zdziczałych lub częściej hodowanych. Wyd. 6, PWN, Warszawa.

Wójcik H. 2003. Porosty, mszaki, paprotniki. Flora Polski. Multico, Warszawa.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.

Zarzycki K. 1986. Lista wymierających i zagrożonych roślin naczyniowych Polski. List of threatened vascular plants in Poland. W:

21

Zarzycki K., Wojewoda W. (red.). 1986. Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce. List of threatened plants in Poland. PWN, Warszawa.

Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland 2. Władysław Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roslin naczyniowych zagrożonych w Polsce. Red list of threatened vascular plants in Poland. W: Zarzycki K., Wojewoda W, Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Wydanie 2. Inst. Bot. im. Władysława Szafera PAN, Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 9-20.

22

MACIEJ BUCHALIK1, JACEK DROBNIK2

1Katowice; e-mail: mcbuch@ka.onet.pl2Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i ZielarstwaŚląska Akademia Medyczna w Katowicach,41–200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30e-mail: drobnik@onet.pl

Nowe stanowisko goździka kosmatego Dianthus armeria L. (Caryophyllaceae)

na Płaskowyżu Głubczyckim

Goździk kosmaty to gatunek występujący w całej Europie oraz na Kaukazie i w Armenii (Claphan i in.1987). W Polsce znany z rozproszonych stanowisk, głównie na niżu i pogórzu (Zając, Zając 2001). W województwie opolskim gatunek ten zo-stał uznany za wymarły (Spałek 1997), natomiast na Górnym Śląsku za zagrożony wymarciem (Parusel i in. 1996). Z Płasko-wyżu Głubczyckiego znane było jedno stanowisko z okolic Kazi-mierza w gminie Głogówek w województwie opolskim (Grabow-ski 1843), gdzie mimo specjalnych poszukiwań prowadzonych w latach 1997–2004 nie udało się go ponownie odnaleźć, stąd stanowisko to należy uznać za historyczne (Buchalik 2005). Ist-nieją, co prawda, również notowania z Głogówka i pobliskiego Klisina (Szotkowski 1999), jednakże nie ma pewności co do ich naturalnego charakteru, gdyż badaniami florystycznymi objęto w cytowanej pracy również florę klombów i ogródków działko-wych.

Dnia 10 lipca 2004 r. znaleziono nowe stanowisko Dianthus ar-meria zlokalizowane 0,5 km na SW od Pawłowa w gminie Pietrowi-ce Wielkie w województwie śląskim (50°06’26,7’’N, 18°07’22,8’’E; kwadrat ATPOL CF 6603). W czasie badań znaleziono jedynie 5 kwitnących osobników, rosnących na powierzchni 2 m² w

23

murawie wykształconej na skarpie przydrożnej (szosa miedzy Pawłowem a Kornicami). Goździkowi kosmatemu towarzyszyły m.in.: przelot pospolity Anthyllis vulneraria, chaber driakiew-nik Centaurea scabiosa, klinopodium pospolite Clinopodium vulgare, kanianka macierzankowa Cuscuta epithymum, groszek bulwiasty Lathyrus tuberosus oraz goryczel jastrzębcowaty Pi-cris hieracioides.

Biorąc pod uwagę fakt, że występująca tu populacja goździ-ka kosmatego złożona jest z zaledwie kilku okazów rosnących na niewielkiej powierzchni, szanse na jej zachowanie są nie-wielkie.

SUMMARY

New locality of Dianthus armeria L. (Caryophyllaceae) in the Płaskowyż Głubczycki Plateau (S Poland)

Dianthus armeria is one of the rarest plants of the Opole region. The last unquestionable observation of its population was published in 1843 from the Płaskowyż Głubczycki Plateau. Despite thorough search in years 1997–2004 this historic station was not confirmed.Many authors considered this species as locally extinct in the wild. On July 10, 2004 a new locality of D. armeria was discovered between villages Pawłów and Kornice (50°06’26,7’’N, 18°07’22,8’’E; ATPOL grid reference: CF 6603). The population consisted of only 5 flowering stems.D. armeria grew on a roadside escarpment, in a thermophilous plant community. The accompanying species were: Anthyllis vulneraria, Centaurea scabiosa, Clinopodium vulgare, Cuscuta epithymum, Lathyrus tuberosus and Picris hieracioides.

PIŚMIENNICTWO

Buchalik M. 2005. Przemiany geograficzno-historyczne flory naczy-niowej centralnej i wschodniej części Płaskowyżu Głubczyckiego. Praca doktorska. Uniwersytet Śląski, Katowice.

24

Claphan A.R, Tutin T.G., Moore D.M. 1987. Flora of the British Isles. Cambridge University Press, Cambridge.

Grabowski H. 1843. Flora von Ober-Schlesien und dem Gesenke, mit Berücksichtigung der geognostischen, Boden- und Höhen-Verhältnisse. Verlag von A. Gosohorsky, Breslau.

Parusel J.B., Wika S., Bula R. (red.). 1996. Czerwona lista roślin naczyniowych Górnego Śląska. Raporty i opinie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska 1: 8–42.

Spałek K. 1997. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w województwie opolskim. Natura Silesiae Superioris 1: 17–32.

Szotkowski P. 1999. Flora miasta i gminy Głogówek i jej współczesne przemiany pod wpływem gospodarki człowieka. Przyroda Śląska Opolskiego 5: 3–67.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczynio-wych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków.

25

MACIEJ BUCHALIK1, JACEK DROBNIK2

1Katowice; e-mail: mcbuch@ka.onet.pl2Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląska Akademia Medyczna w Katowicach41-200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30e-mail: drobnik@onet.pl

Tojad dzióbaty Aconitum variegatum L. (Ranunculaceae) ponownie odnaleziony na Opolszczyznie

Tojad dzióbaty to gatunek górski reprezentujący podelement środkowoeuropejski, o typie rozmieszczenia alpejsko-środko-woeuropejskim (Hegi 1966, Zając 1996). W Polsce występuje w Sudetach, Karpatach, na Pogórzu Karpackim, Wyżynie Lu-belskiej i Małopolskiej, Nizinie Śląskiej, Kujawach, Pomorzu Gdańskim i Mazurach (Bróż, Przemyski 1986, Zając A., Za-jąc M. 2001). Z Opolszczyzny był znany dotychczas z jednego stanowiska na Płaskowyżu Głubczyckim w Lesie Gierałtowic-kim, leżącym między wsiami Gierałtowice i Naczysławki w gmi-nie Reńska Wieś (Grabowski 1843, Fiek 1881, Schube 1903, 1904). Na tym stanowisku mimo wielu poszukiwań nie udało się go odnaleźć, toteż uznano go za wymarły w skali całego wo-jewództwa opolskiego (Buchalik, Drobnik 2002).

7 sierpnia 2004 r. znaleziono nowe stanowisko A. variega-tum zlokalizowane 1 km na SW od Nowosadów (przysiółek wsi Lisięcice, gmina Głubczyce, kwadrat ATPOL CF 4510 w syste-mie 1/16; 50º14’11.35” N, 17º54’43.61” E). Nowe stanowisko znajduje się w odległości ok. 10 km od stanowiska w Lesie Gie-rałtowickim. W czasie badań znaleziono jedynie 5 osobników, rosnących w zaroślach krzewów na skarpie niedaleko starej kapliczki. Na stanowisku tym, w towarzystwie wyżej wymienio-nego gatunku rosły m.in. dzięgiel leśny Angelica sylvestris, bu-

26

kwica pospolita Betonica officinalis, marek szerokolistny Sium latifolium oraz czyściec leśny Stachys sylvatica.

Bliska odległość (15 m) od opuszczonej kapliczki mogłaby wskazywać na antropogeniczny charakter tego stanowiska, jed-nak z drugiej strony A. variegatum nie jest hodowany jako rośli-na ozdobna, a w dodatku stwierdzono go na typowym dla siebie siedlisku – w wilgotnych, cienistych zaroślach. Biorąc pod uwa-gę fakt, że występująca tu populacja jest bardzo nieliczna, tojad dzióbaty może znów znaleźć się na liście gatunków wymarłych na terenie Opolszczyzny.

SUMMARY

Aconitum variegatum L. (Ranunculaceae) rediscovered in the Opole region (S Poland)

Aconitum variegatum is a rare montane species of aconite, which is known from some scattered stations within Polish uplands and northern lowlands. Within the Opole Province only one site of this species has been recorded in the Las Gierałtowicki Forest at Gierałtowice and Naczysławki villages. Despite special field search, this station has notbeen confirmed since 1904, so the species was accounted to regionallyextinct ones.

On 7 September 2004 a new locality was found in a wet thicket near an old chapel in the area of an abandoned settlement Nowosady, which belongs to the village Lisięcice (the local administrative unit of Głubczyce, ATPOL grid reference: CF 45 10). The population consisted of merely five flowering stems.

PIŚMIENNICTWO

Bróż E., Przemyski A. 1986. Występowanie, zagrożenie i możliwości ochrony dwóch gatunków tojadu: Aconitum moldavicum i A. variegatum w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 42(6): 28–41.

27

Buchalik M., Drobnik J. 2002. Aconitum variegatum L. – Tojad dzióbaty. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Seria Wydawnicza ,,Przyroda Opolska”, Opole: 124.

Fiek E. 1881. Flora von Schlesien preussischen und österreichischen Antheils, enthaltend die wildwachsenden, verwilderten und angebauten Phanerogammen und Gefäss-Cryptogrammen. J.U. Kern’s Verlag, Breslau.

Grabowski H. 1843. Flora von Ober-Schlesien und dem Gesenke, mit Berücksichtigung der geognostischen Boden- und Höhen-Verhältnisse. Verlag von A. Gosohorsky, Breslau.

Hegi G. 1966. Illustrierte Flora von Mitteleuropa. Verlag Paul Parley, Berlin und Hamburg 3: 501–502.

Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesienpreussischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischowsky, Breslau.

Schube T. 1904. Flora von Schlesien preussischen und österreichischen Anteils. Verl. von W.G. Korn, Breslau.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zając M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish lowlands. Polish Bot. Stud. 11: 1–92.

28

ANETA CZARNA, MAGDALENA WAWRZYNIAK

Katedra Botaniki AR60-625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71ce-mail: czarna@au.poznan.pl; magda@au.poznan.pl

Nowe stanowisko mlecznika nadmorskiego Glaux maritima L. na terenie Wielkopolski

Mlecznik nadmorski Glaux maritima L. z rodziny pierwiosnko-watych (Primulaceae) jest mięsistą byliną dorastającą do 20 cm wysokości. W naszym kraju kwitnie zwykle od maja do lipca. Kwiaty są drobne, siedzące pojedynczo w kątach liści, o barwie białej lub różowawej, szerokodzwonkowate o długości do 5 mm (ryc. 1). Owocem jest torebka krótsza od kielicha z nielicznymi nasionami (Pawłowska 1963).

Gatunek ten związany jest z solniskami nadmorskimi i śród-lądowymi o zasięgu cyrkumborealnym. W Polsce występuje na nielicznych stanowiskach, głównie na Pomorzu Zachodnim wzdłuż wybrzeży Bałtyku oraz na Kujawach i w Wielkopolsce (Zając A., Zając M. 2001, Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003).

W Polsce mlecznik nadmorski objęty jest ścisłą ochroną ga-tunkową (Rozporządzenie 2004). W skali całego kraju trak-towany jest jako gatunek rzadki – R (Zarzycki, Szeląg 2006), a na obszarze Wielkopolski zaliczony został do taksonów nara-żonych na wyginięcie – V (Żukowski, Jackowiak 1995, Żu-kowski i in. 2001).

W czerwcu 2006 r. na terenie wsi Słonawy (gmina Szubin, powiat Nakło n/Notecią, województwo kujawsko-pomorskie) odnaleziono dwa dotychczas nieznane skupienia G. maritima oddalone od siebie o około 500 m. Pierwsze z nich o wielkości

29

Ryc

. 1. K

wit

nąc

y m

lecz

nik

nad

mor

ski G

laux

mar

itim

a (F

ot. A

. Cza

rna)

.Fi

g. 1

. Flo

wer

ing

Gla

ux m

ariti

ma

(Ph

oto

A. C

zarn

a).

30

C

A

D

BC

D

1 2 3 4

15o

19o

23o

54o

50o

19o

50o

War

ta

Not

eæ

Odra

Wis³a

Ryc

. 2. R

ozm

iesz

czen

ie s

tano

wis

k m

lecz

nika

nad

mor

skie

go G

laux

mar

itim

a w

Wie

lkop

olsc

e (Ż

ukow

ski i

in. 2

001,

u

zupe

łnio

ne).

Ost

atni

e ob

serw

acje

: 1 –

XIX

w.,

2 –

lata

190

1–19

51, 3

– p

o 19

51 r

., 4

– no

we

stan

owis

ko.

Fig.

2. D

istr

ibu

tion

of lo

calit

ies o

f Gla

ux m

ariti

ma

in th

e Wie

lkop

olsk

a (Ż

uko

wsk

i et a

l. 20

01, u

pdat

ed).

Last

reco

rd:

1 –

19th

cen

tury

, 2 –

bet

wee

n 1

901

and

1951

, 3 –

aft

er 1

951,

4 –

new

loca

lity.

31

około 0,5 × 3 m, położone jest na wilgotnej drodze prowadzącej przez łąkę w południowo-wschodniej części wsi, w niewielkiej odległości od starego, cmentarza ewangelickiego (około 3 tys. pędów), natomiast drugie o wielkości 5 × 5 m znajduje się na pastwisku w północno-wschodniej części wsi przy drodze do Starych Słonaw (około 10 tys. pędów). Oba skupienia znajdują się w kwadracie ATPOL (5 × 5 km) CC3301 (ryc. 2).

W pierwszym skupieniu mlecznik nadmorski rósł w towa-rzystwie następujących gatunków: komonica wąskolistna Lotus tenuis (halofit fakultatywny), mniszek błotny Taraxacum palu-stre, sit ściśniony Juncus compressus, wiechlina równoplewa Poa subcaerulea, wiechlina zwyczajna Poa trivialis, kostrzewa łąkowa Festuca pratensis, pięciornik gęsi Potentilla anserina, ponikło jednoprzysadkowe Eleocharis uniglumis, stokrotka po-spolita Bellis perennis, turzyca obła Carex diandra i wyczyniec kolankowy Alopecurus geniculatus. Z kolei w drugim skupie-niu gatunkami współwystępującymi były: koniczyna rozdęta Trifolium fragiferum (halofit fakultatywny), kostrzewa czerwonaFestuca rubra, pięciornik gęsi, brodawnik jesienny Leontodon autumnalis, ponikło jednoprzysadkowe, wiechlina równoplewa, turzyca odległokłosa Carex distans (halofit fakultatywny), babkawielonasienna Plantago intermedia, świbka morska Triglochin maritimum (halofit obligatoryjny), wyczyniec kolankowy, mni-szek pospolity Taraxacum officinale. Oba skupienia reprezen-towane są przez zespół Triglochino-Glaucetum maritimae, który należy do zbiorowisk bezpośrednio zagrożonych wymarciem na terenie Wielkopolski (Brzeg, Wojterska 2001). Pierwsze sku-pienie jest silnie zagrożone z powodu niszczenia drogi w czasie zwózki siana z łąk, natomiast drugie pozostaje niezagrożone.

Na terenie wsi Słonawy stwierdzono występowanie jeszcze innych halofitów fakultatywnych, jak: mannica odstająca Puccinellia distans, oczeret Tabernemontana Schoenoplectus tabernaemontani i sitowiec nadmorski Bulboschoenus maritimus.

32

SUMMARY

New locality of sea milkwort Glaux maritima L. in the Wielkopolska Region (W Poland)

Two aggregations of Glaux maritima were found in Słonawy village near Szubin (square CC3301 of the ATPOL grid) in June 2006. They are situated about 500 m one from each other. G. maritima grows in Triglochino-Glaucetum maritimae association.

PIŚMIENNICTWO

Brzeg A., Wojterska M. 2001. Zespoły roślinne Wielkopolski, ich stan poznania i zagrożenie. W: Wojterska M. (red.). Szata roślinna Wielkopolski i Pojezierza Południopomorskiego. Przewodnik sesji te-renowych 52 Zjazdu PTB, 24–28 września 2001, Poznań.

Pawłowska S. 1963. Rząd: Primulales, Pierwiosnkowce. W: Pawłow-ski B. (red.). Flora Polska, Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościen-nych. T. 10: 38-76. Nakł. Inst. Botaniki PAN, PWN, Warszawa–Kra-ków.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski, Atlas roślin chro-nionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin ob-jętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1764.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczy-niowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Po-land. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 9–20.

Żukowski W., Celka Z., Chmiel J., Jackowiak B., Latowski K., Szkudlarz P. 2001. Rozmieszczenie wybranych gatunków roślin ginących w Wielkopolsce. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM 12: 1–68.

33

Żukowski W., Jackowiak B. 1995. Lista roślin naczyniowych gi-nących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Żukowski W., Jackowiak B. (red.). Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM 3: 9–99.

34

ANNA DELIMAT1 , TOMASZ BORUCKI2

1 Instytut Ochrony Przyrody PAN, Tatrzańska Stacja Terenowa34-501 Zakopane, ul. Antałówka 13, e-mail: delimat@iop.krakow.pl2Rabkae-mail: bor-tour@wp.pl

Nowe stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha Ten. w Tatrach Wysokich

Bylica skalna Artemisia eriantha należy do rodziny astrowa-tych (złożonych) Asteraceae (Compositae) i jest byliną o grubym, rozgałęzionym kłączu, z którego wyrastają łukowato wzniesione łodygi, sięgające 5–15 (20) cm. Cała roślina jest jedwabiście, fil-cowato owłosiona i wydziela silny, aromatyczny zapach. Dolne i środkowe liście są ogonkowe, w zarysie trójkątne, trójdzielne, z odcinkami trójłatkowymi; górne pierzastodzielne, prawie sie-dzące, często całobrzegie. Kuliste koszyczki koloru bladożółtego zebrane są w szczytowe grona. Kwitnie w lipcu i sierpniu.

Jest gatunkiem wysokogórskim, środkowoeuropejskim, wy-stępującym w wilgotnych szczelinach skał, zarówno węglano-wych, jak i kwaśnych (Żukowski 1971). Ogólny zasięg tego gatunku obejmuje Alpy, Karpaty, Pireneje, Apeniny i góry Pół-wyspu Bałkańskiego (Tutin i in. 1976). Bylica skalna związana jest ze zbiorowiskami szczelin skalnych i uważa się ją za gatu-nek charakterystyczny dla zespołu Drabo-Artemisietum (Paw-łowski 1972, Matuszkiewicz 2001).

Bylica skalna należy do najrzadszych składników polskiej flory, znana jest z pojedynczych stanowisk, wyłącznie w Tatrach(ryc. 1, tab. 1). Została zamieszczona w Polskiej czerwonej księ-dze roślin (Baryła 2001) w kategorii LR (gatunek rzadki, niż-szego ryzyka) oraz na „czerwonych listach roślin zagrożonych”:

35

1000

1400

1800

1600

1000

1400

120015o

19o

23o

54o

50o

19o

50o

5km

12

3

4

6

57

109

811

1213

Ryc

. 1.

Roz

mie

szcz

enie

byl

icy

skal

nej

Art

emis

ia e

rian

tha

Ten

. w

Tat

rzań

skim

Par

ku N

arod

owym

: 1–

11

– st

anow

iska

zn

ane

z lit

erat

ury

, 12–

13 n

owe

stan

owis

ka (o

bjaś

nie

nia

w t

abel

i 1).

Fig.

1.

Dis

trib

uti

on o

f A

rtem

isia

eri

anth

a Te

n.

in t

he

Tatr

a N

atio

nal

Par

k: 1

–11

stat

ion

s kn

own

fro

m t

he

liter

atu

re, 1

2–13

– n

ew s

tati

ons

(exp

lan

atio

ns

in t

able

1).

36

Tab.

1. S

tan

owis

ka b

ylic

y sk

aln

ej A

rtem

isia

eri

anth

a Te

n. w

pol

skic

h T

atra

chTa

ble

1. S

tati

ons

of A

rtem

isia

eri

anth

a Te

n. i

n P

olis

h p

orti

on o

f th

e Ta

tra

Mts

Stan

owis

koSt

atio

nPo

łoże

nie

Loca

tion

Wys

okoś

ć (m

n.p

.m.)

Alt

itud

e (m

)Źr

ódło

Sour

ce

1.M

ięgu

szow

ieck

i Szc

zyt

Wie

lki

1590

–165

0 (1

700)

leg.

Paw

łow

ski (

KR

AM) 1

926;

Pa

wło

wsk

i i in

. 192

8

2.N

iżn

e R

ysy

1800

–190

0le

g. P

awło

wsk

i (K

RAM

) 192

6;

Paw

łow

ski i

in. 1

928

3.K

oło

(nad

Zad

nim

Sta

wem

pod

Koł

em)

1800

–190

0le

g. W

allis

ch (K

RAM

) 192

6

4.Po

d C

ubr

yną

ok. 1

710

leg.

Paw

łow

ski (

KR

AM) 1

927;

Pa

wło

wsk

i i in

. 192

8

5.Pi

arg

nad

Mor

skim

Oki

em(1

460)

150

0Pa

wło

wsk

i i in

. 192

8

6.C

iem

nia

k –

Rzę

dy T

oman

owe

1610

–182

5 (1

930)

leg.

Mot

yka

(KR

AM) 1

929;

Pa

wło

wsk

i 193

0;le

g. J

asie

wic

z (K

RAM

) 195

3

7.Po

d Za

dnim

Mn

ich

em21

50R

adw

ańsk

a-Pa

rysk

a 19

50

8.B

anis

te k

oło

Bły

szcz

a19

45Pi

ękoś

-Mir

kow

a i i

n. 1

996;

Pięk

oś-M

irko

wa,

Mie

chów

ka 1

998

9.Pi

ekło

pod

Kop

ą K

ondr

acką

1635

Pięk

oś-M

irko

wa,

Mie

chów

ka 1

999

10.

Piek

ło p

od K

opą

Kon

drac

ką16

70Pi

ękoś

-Mir

kow

a, M

iech

ówka

199

911

.K

amie

nis

ta20

80Pi

ękoś

-Mir

kow

a, M

iech

ówka

199

912

.Ś

cian

a N

iżn

ej G

aler

ii C

ubr

yńsk

iej

1870

Now

e st

anow

isko

/N

ew s

tatio

n/13

.Ś

cian

a K

azal

nic

y M

ięgu

szow

ieck

iej

1640

Now

e st

anow

isko

/N

ew s

tatio

n/

37

ogólnopolskiej (Zarzycki, Szeląg 2006) i dla polskich Karpat (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992) z kategorią R.

Nowe stanowisko (1 na ryc. 2), znalezione 2 lipca 2002 r., znajduje się ok. 150 m od dna Małego Kotła Mięguszowieckie-go, w lewym (orograficznie) kominie wschodniej ściany Niżniej Galerii Cubryńskiej w masywie Cubryny, na wysokości ok. 1870 m, w terenie o nastromieniu 70–80o (dojście „trudne” – III). Bylica skalna rośnie tu w strefie kruchych skał mylonitowych, w szczelinach i na małych półeczkach skalnych, na których

Ryc. 2. Nowe stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha w Tatrach Wysokich na mapie topograficznej Sztabu Generalnego WP 1: 10 000

(objaśnienia w tabeli 1).Fig. 2. New stations of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra Mts on topographic map of the General Headquarters of the Polish Army

(explanations in table 1).

38

wytworzyła się cienka warstwa gleby inicjalnej (litosol). Gleba na tym stanowisku była wilgotna i zawierała ponad 50% czę-ści szkieletowych. Z analizy próbki gleby wynika, że posiadała ona stosunkowo wysokie pH zarówno w H2O (6,5), jak i KCl (6,2), zawierała 5,39% węgla organicznego oraz 0,63% azotu ogólnego. Stosunek C/N w częściach ziemistych wynosił 8,6. W próbce gleby z wierzchnich poziomów genetycznych oznaczono również zawartość K2O (10,00 mg/kg) i MgO (5,64 mg/kg).

Populacja bylicy liczy kilka osobników. W pobliżu tego stano-wiska stwierdzono występowanie następujących roślin: dzwon-ka alpejskiego Campanula alpina, fiołka dwukwiatowego Viola biflora, goździka lodnikowego Dianthus glacialis, goryczki prze-zroczystej Gentiana frigida, gnidosza dwubarwnego Pedicularis oederi, jaskrów: alpejskiego Ranunculus alpestris i halnego (gór-skiego) R. pseudomontanus, kostrzewy barwnej Festuca picta, lepnicy bezłodygowej Silene acaulis, lilijki alpejskiej Lloydia se-rotina, macierzanki halnej Thymus alpestris, marchwicy pospo-litej Mutellina purpurea, nawłoci alpejskiej Solidago alpestris, niebielistki trwałej Swertia perennis, pierwiosnka maleńkiego Primula minima, przetacznika różyczkowego Veronica aphylla, rdestu żyworodnego Polygonum viviparum, szelężnika wysoko-górskiego Rhinanthus alpinus, turzycy zawsze zielonej Carex sempervirens, skalnic: gronkowej Saxifraga paniculata, nakra-pianej S. aizoides i naprzeciwlistnej S. oppositifolia, szczawio-ru alpejskiego Oxyria digyna, ukwapu karpackiego Antennaria carpatica, wierzby wykrojonej Salix retusa i zawilca narcyzowe-go Anemone narcissifolia, oraz kilku gatunków typowych dla podłoża węglanowego: dębika ośmiopłatkowego Dryas octopeta-la, pępawy Jacquina Crepis jacquinii, przytulii nierównolistnej Galium anisophyllon, stokrotnicy górskiej Bellidiastrum michelii i zerwy kulistej Phyteuma orbiculare.

Drugie dotąd nie notowane w literaturze stanowisko Arte-misia eriantha zostało odkryte 29 września 2006 r. w ścianie Kazalnicy Mięguszowieckiej nad Czarnym Stawem pod Rysami, na wysokości ok. 1640 m n.p.m. (2 na ryc. 2). Bylica rośnie tu w szczelinach i rysach dolnej, niemal pionowej partii ścia-ny o ekspozycji północno-wschodniej. Na wysokości 2,5 m od podstawy ściany, na prawie litej skale naliczono 6 osobników. Obok, nieco wyżej, kilkanaście metrów w kierunku południo-

39

wo-wschodnim, w linii i na prawo od mylonitowego komina (o jasnych, kruchych skałach) z nyżą, na wysokości 5–15 m od podstawy ściany stwierdzono występowanie 23 osobników by-licy skalnej. W kominie jest stały ciek wodny z Kotła Kazalni-cy (tzw. „Sanktuarium”). Na tym stanowisku w bezpośrednim otoczeniu populacji bylicy skalnej rosną następujące rośliny: paprotnica krucha Cystopteris fragilis, skalnica nakrapiana, jaskier skalny Ranunculus oreophilus, gęsiówka alpejska Ara-bis alpina, szczawiór alpejski i słonecznica wąskolistna Helio-sperma quadridentatum.

Opisane wyżej populacje bylicy skalnej, mimo że rzadkie i niezbyt liczne, nie są obecnie zagrożone. Ich specyficzne sie-dlisko w strefach kruchych skał mylonitowych nie jest terenem atrakcyjnym dla taterników uprawiających wspinaczkę skalną. Ten rzadki gatunek w Polskiej czerwonej księdze roślin (Bary-ła 2001) został zakwalifikowany do taksonów niższego ryzyka. Obie nowo znalezione populacje bylicy skalnej nie należą do zbyt licznych, ale nie stwierdzono ich zagrożenia ani ze strony czynników antropogenicznych ani naturalnych.

Autorzy serdecznie dziękują Pani Prof. dr hab. Annie Miechówce za wykonanie analiz glebowych.

SUMMARY

New localities of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra Mts

Artemisia eriantha Ten. is one of the rarest elements of the Polish flora. In Poland the species has hitherto been recorded from a very fewlocalities limited to the Tatra Mts. In 2002 and 2006 two new localities were discovered in the Polish Tatra in the vicinity of the Morskie Oko Lake: in eastern part of Niżnia Galeria Cubryńska at the altitude of about 1870 m in the Cubryna mountain range over Mały Kocioł Mięguszowiecki, and in the wall of the Kazalnica Mięguszowiecka over Czarny Staw Pod Rysami Lake at the altitude of about 1640 m. A. eriantha grows on zone of fragile mylonite rocks at both these localities. They are situated in areas unattractive for tourists or

40

climbers. Therefore, despite the fact that the populations are relatively small they do not seem to be threatened by anthropogenic or natural factors.

PIŚMIENNICTWO

Baryła J. 2001. Artemisia eriantha Ten. Bylica skalna. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN i Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 373–375.

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H.1992. Contemporary threat to the vascular flora of the Polish Carpathians (S. Poland). Veröff. Geobot. Inst. ETH, Stiftung Rübel, Zürich, 107: 151–162.

Pawłowski B., Sokołowski M., Wallisch K. 1928. Zespoły roślin w Tatrach. Część VII. Zespoły roślinne i flora doliny Morskiego Oka.Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU 67, Dz. A/B: 171–311.

Pawłowski B. 1930. Zapiski florystyczne z Tatr. III. Floristische Notizen aus der Tatra. III. Acta Soc. Bot. Pol. 7: 127–138.

Pawłowski B. 1972. Zespoły wysokogórskie. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. T. 1. PWN, Warszawa: 366-382.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., Miechówka A. 1996. Materiały do flory ekologicznej Tatrzańskiego Parku Narodowego. Cz. I. Fragm. Flor. et Geobot. Polonica 3: 77–84.

Piękoś-Mirkowa H., Miechówka A. 1998. Distribution and habitats of Artemisia eriantha (Asteraceae) in the Tatra Mts (West Carpathians). Fragm. Flor. Geobot. 43(2): 215–222.

Piękoś-Mirkowa H., Miechówka A. 1999. Nowe stanowiska sasanki wiosennej Pulsatilla vernalis i bylicy skalnej Artemisia eriantha w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55(1): 74–79.

Radwańska-Paryska Z. 1950. Tatrzańskie notatki florystyczne.Floristic notes from the Tatra Mountains. Acta Soc. Bot. Pol. 20(2): 557–576.

Tutin T.G., Persson K., Gutermann W. 1976. Artemisia L. W: Tutin T.G, Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine

41

D.H., Walters S.M., Webb D.A. (red). Flora Europaea 4: 178–186. Cambridge University Press, Cambridge–London–New York –Melbourne.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K, Wojewoda W., Szeląg Z. (red). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany PAS, Kraków: 9–20.

Żukowski W. 1971. Artemisia L. W: Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.). Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. 12. PWN, Warszawa – Kraków: 288–304.

42

KAMILLA GUTOWSKA, MAGDALENA MOSKA

Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli ZwierzątUniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu51-631 Wrocław, ul. Kożuchowska 7e-mail: moskam@gen.ar.wroc.pl

Chronione gatunki ssaków okolic Wołowa

Wstęp

Gmina Wołów położona jest w północnej części województwa dolnośląskiego. Według Kondrackiego (2001) leży na obszarze trzech mezoregionów geograficznych: Obniżenia Ścinawskiego (zachodnia i północno-zachodnia część gminy), Wysoczyzny Rościsławickiej (środkowa część gminy) oraz Wzgórz Trzebnic-kich (wschodnia jej część) (ryc. 1). Gmina Wołów, zajmująca powierzchnię 331,1 km² liczy 22,6 tys. mieszkańców, a średnia gęstość zaludnienia wynosi na jej obszarze 68 osób/km². Kra-jobraz zdominowany jest przez lasy. Zajmują one 13 453 ha, co stanowi 41% powierzchni gminy, jednak wskaźnik lesistości jest bardzo zróżnicowany i waha się od 0,8% do ponad 86%. W zbiorowiskach leśnych dominującymi gatunkami są: sosna zwyczajna Pinus sylvestris (zajmująca 66% powierzchni leśnej), dęby: szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Q. petrea (ogółem 18%), brzoza brodawkowata Betula pendula (5%), ja-rząb pospolity Sorbus aucuparia oraz klon zwyczajny Acer pla-tanoides. Sporadycznie występuje tu również buk Fagus sylva-tica. Uzupełnieniem zwartych kompleksów leśnych są mniejsze zespoły zieleni wysokiej: tereny zadrzewione, stare cmentarze i parki przy dawnych majątkach (Mazur, Selwa 2004). Głów-ny element hydrografii gminy Wołów stanowi rzeka Odra wraz z prawobrzeżnymi dopływami: rzeką Juszką oraz rzeką Jezie-rzycą. Obok rzek ważnymi środowiskami wodnymi są starorze-

43

Wo³

ów

Nieszkowice

Odra

Warzêgowo

Pe³czyn

Jezi

erzy

ca

Golina

StaryWo³ów

Wrzosy

Jusz

ka

Boraszyn

Tarchalice

Rudno

Dêbno

Dom

aszków

Mikorzyce

Garwó³

Uskórz

Ma³y

Lipnica

Smogorzów

Mojêcice

Krzydlina

Ma³a

Rataje

Zagórzyce

Praw

ików

Lubi¹¿

Rez.“Odrzyska”

Gliniany

05km

12

15o

19o

23o

54o

50o

19o

50o

Ryc

. 1. G

min

a W

ołów

: 1 –

obs

zary

leśn

e, 2

– s

tan

owis

ka, z

któ

rych

zeb

ran

o zr

zutk

i sów

.Fi

g. 1

. Th

e ad

min

istr

ativ

e u

nit

of W

ołów

: 1 –

fore

sts,

2 –

sit

es fr

om w

hic

h o

wl p

elle

ts w

ere

colle

cted

.

44

cza, występujące praktycznie wzdłuż całej doliny Odry. Czynnikiem, który w ostatnim dziesięcioleciu miał niewątpli-

wie istotny wpływ na obecny stan fauny i flory części obszaru gminy Wołów, była powódź w 1997 roku. Wówczas pod woda-mi Odry i lokalnych cieków wodnych znalazło się 17 235 ha. Obecnie obszary leśne w coraz większym stopniu są narażo-ne na szkody antropogeniczne (zanieczyszczenia powietrza z Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego oraz Zakładów Chemicznych „Rokita” w Brzegu Dolnym) (Bobrowicz, Czep-nik 1997). Innym bardzo istotnym niebezpieczeństwem zagra-żającym lasom gminy Wołów są pożary. Przyczyną większości z nich jest wypalanie suchych traw na wiosnę oraz ściernisk pod koniec lata (według planu urządzenia lasu Nadleśnictwa Wołów obszary leśne gminy zostały zakwalifikowane do I kate-gorii zagrożenia pożarowego, co oznacza, że zagrożenie pożaro-we jest tu bardzo wysokie). W celu ochrony obszarów będących naturalnymi siedliskami wielu cennych elementów flory i fau-ny utworzono w gminie Wołów cztery obszary objęte ochroną prawną: Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy, rezerwat przyro-dy „Odrzyska”, rezerwat przyrody „Uroczysko Wrzosy” i użytek ekologiczny „Dolina Juszki”. Dodatkowo dwa obszary włączono do sieci Natura 2000: Dębniańskie Mokradła i Warzęgowskie Wzgórza (Jankowski, Świerkosz 1995).

Stosunkowo duże zróżnicowanie geomorfologiczne gminy Wołów oraz istnienie w zachodniej części gminy korytarza eko-logicznego wzdłuż doliny Odry sprawia, że istniejące tu bogac-two środowisk (lasy, rzeki, stawy, bagna, pola, łąki) stanowi siedliska wielu gatunków fauny i flory, w tym także ssaków. Pierwsze badania drobnych ssaków gminy Wołów prowadzone były już przed II wojną światową przez badaczy niemieckich (Pax 1925). W okresie powojennym badania nad teriofauną gminy prowadzone były przez licznych przyrodników (Pucek, Raczyński 1983, Bartmańska 1991, Indyk, Kokurewicz 1991, Bobrowicz, Czepnik 1997, Bartmańska, Gryszkie-wicz 1999, Czepnik 2002, Ważna 2002, Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003), ale nigdy nie miały charakteru kom-pleksowego.

W latach 2005–2006 przeprowadzono badania teriofauny gminy Wołów mające na celu uzupełnienie i uaktualnienie da-

45

nych dotyczących chronionych i zagrożonych gatunków ssaków występujących na jej obszarze. Badania oparto o analizę zrzu-tek płomykówki Tyto alba, puszczyka Strix aluco i sowy uszatej Asio otus, obserwacje własne prowadzone w terenie oraz o ba-dania ankietowe i wywiady. Zrzutki pochodziły z 5 stanowisk: trzech zlokalizowanych we wsi Lubiąż (skansen, młyn, kościół na terenie pocysterskiego zespołu pałacowo-klasztornego), jed-nego z okolicy wsi Nieszkowice oraz jednego z młodnika sosno-wego w okolicy Domaszkowa (leśnictwo Dębno, oddz. 179) (ryc. 1). Obserwacje w terenie dotyczyły zarówno samych zwierząt, jak również śladów ich aktywności życiowej (ślady żerowania, głosy, tropy, odchody, gniazda i nory). Poszukiwania przedsta-wicieli rodziny popielicowatych obejmowały ponadto kontrole skrzynek lęgowych dla ptaków.

Na podstawie przeprowadzonych badań oraz dostępnej lite-ratury stwierdzono, że w zespole ssaków okolic Wołowa domi-nują gatunki pospolite, występujące na terenie całego kraju. Tym bardziej zasługuje na uwagę występowanie tu 25 gatun-ków ssaków podlegających ochronie ścisłej i 6 gatunków chro-nionych częściowo (Rozporządzenie 2004). Większość z nich figuruje na Czerwonej Liście IUCN (IUCN 2006), zwykle jako gatunki niższego ryzyka/najmniejszej troski (kategoria LR/lc), i jest wymieniona w załącznikach: II (gatunki ściśle chronione) i III (gatunki chronione) Konwencji Berneńskiej (KB; Konwen-cja 1979) oraz w załącznikach: II (gatunki, których ochrona wymaga wyznaczania specjalnych obszarów ochrony) i IV (ga-tunki, które wymagają ścisłej ochrony) Dyrektywy Siedliskowej (DS; Dyrektywa 1992). Pomimo, że występowanie nocka Nat-terera, chomika europejskiego i popielicy obecnie wydaje się być niepewne, gatunki te włączono do poniższego przeglądu ssaków, ze względu na to, iż były notowane na obszarze gminy stosunkowo niedawno.

46

Przegląd gatunków chronionych

Rząd: Owadożerne – InsectivoraRodzina: Jeżowate – Erinaceidae

Jeż zachodni Erinaceus europaeus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Jeż zachodni jest ssakiem szeroko rozpowszechnionym na całym badanym terenie. Jego obecność obserwowano przede wszystkim w przydomowych ogródkach i w parkach śródmiejskich WOK i Gancarz w Woło-wie oraz na łąkach otaczających miasto, rzadziej spotykano go w lasach. Niewykluczone, iż w okolicy Wołowa występuje także jeż wschodni E. concolor Martin, 1838. Powszechnie uważa się, że naturalną granicę występowania obu gatunków wytycza rze-ka Odra (Pucek, Raczyński 1983), jednak znane są przypadki stwierdzenia jeża wschodniego na zachód od niej, np. pojedyn-cze osobniki stwierdzono w pokarmie puchacza z obszaru Gór Bystrzyckich (Miszczyszyn, Mikusek 1995).

Rodzina: Kretowate – TalpidaeKret Talpa europea L., 1758. Gatunek objęty ochroną czę-

ściową (IUCN: LR/lc). Kret występuje na całym badanym te-renie, o czym świadczą licznie obserwowane kopczyki. Bytuje głównie na polach, łąkach oraz w przydomowych ogródkach, rzadziej spotykany był na obrzeżach lasów.

Rodzina: Ryjówkowate – SoricidaeRyjówka aksamitna Sorex araneus L., 1758. Gatunek ob-

jęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Kości ryjówki aksa-mitnej stwierdzono w zrzutkach płomykówki i puszczyka ze-branych w młynie i na wieży kościelnej w Lubiążu, a także w zrzutkach puszczyka w okolicy Nieszkowic oraz sowy uszatej w okolicy Domaszkowa.

Ryjówka malutka Sorex minutus L., 1766. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). W zebranych zrzutkach brak było tego gatunku. Z badań inwentaryzacyjnych Indyka i Kokurewicza (1991), przeprowadzonych na obszarze gminy Wołów w 1991 r. wynika natomiast, że ryjówka malutka jest dość często spotykana w lasach o bogatym podszyciu, w par-kach poprzecinanych ciekami wodnymi oraz biotopach o dużej

47

wilgotności (autorzy podali jedynie środowiska bytowania tego gatunku na obszarze gminy Wołów, bez dokładnej lokalizacji stanowisk).

Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens Pennant, 1771. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). W zebranych zrzut-kach nie stwierdzono kości tego gatunku. Występowanie rzę-sorka wykazali Indyk i Kokurewicz (1991) stwierdzając jego obecność w pobliżu różnych zbiorników wodnych zlokalizowa-nych w okolicy Wołowa (bez dokładnej lokalizacji stanowisk).

Zębiełek karliczek Crocidura suaveolens Pallas, 1811. Ga-tunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Kości zębieł-ka karliczka stwierdzono w Lubiążu (w zrzutkach płomykówki ze skansenu oraz w zrzutkach puszczyka zebranych na wieży kościelnej).

Rząd: Nietoperze – ChiropteraRodzina: Mroczkowate – Vespertilionidae

Nocek duży Myotis myotis Borkhausen, 1797. Gatunek ob-jęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II; DS: II i IV). Osobniki tego gatunku obserwowa-no na starorzeczach w okolicy wsi Boraszyn i Tarchalice (Fur-mankiewicz 2003).

Nocek Natterera Myotis nattereri Kuhl, 1818. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Gatunek ten został stwierdzony przez Pucka i Raczyńskiego (1983) w zrzutkach zebranych we wsi Lubiąż.

Nocek wąsatek Myotis mystacinus Kuhl, 1819. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy Boraszyna, Tarchalic, Lubiąża oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003).

Nocek Brandta Myotis brandti Eversmann, 1845. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy Boraszyna, Tarchalic, Lubiąża oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003).

Nocek rudy Myotis daubentoni Kuhl, 1819. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Kolonię rozrodczą stwierdzono w dębie niedaleko mostu na drodze Tarchalice–Bo-raszyn (Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003). Ponadto żerujące osobniki obserwowano na starorzeczach koło Boraszy-

48

na, Tarchalic, Domaszkowa, Lubiąża (w rezerwacie „Odrzyska”) oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003).

Mroczek późny Eptesicus serotinus Schreber, 1774. Gatu-nek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Poje-dyncze osobniki obserwowano na starorzeczu we wsi Tarchalice oraz na starorzeczu otaczającym pocysterski zespół pałacowo--klasztorny w Lubiążu (Furmankiewicz 2003).

Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Schreber, 1774. Ga-tunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III; DS: IV). Że-rujące osobniki stwierdzono na starorzeczach koło Boraszyna, Tarchalic, Lubiąża i Prawikowa (Furmankiewicz 2003).

Karlik większy Pipistrellus nathusii Keyserling et Blasius, 1839. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące osobniki i sygnały socjalne stwierdzono na sta-rorzeczach koło wsi Boraszyn, Tarchali, Lubiąża i Prawikowa (Furmankiewicz 2003).

Karlik drobny (najmniejszy) Pipistrellus pygmaeus Leach, 1825. Gatunek objęty ochroną ścisłą (KB: II; DS: IV). Pojedyn-cze osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy wsi Bo-raszyn, zespołu pałacowo-klasztornego w Lubiążu oraz koło Prawikowa (Furmankiewicz 2003).

Borowiec wielki Nyctalus noctula Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Gatunek szeroko rozpowszechniony na obszarze gminy Wołów: Najczę-ściej notowany na starorzeczach koło Boraszyna, Tarchalic, Domaszkowa, Lubiąża, Prawikowa, w rezerwacie „Odrzyska” (Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003) oraz w parku śród-miejskim WOK w Wołowie.

Borowiec Leislera (borowiaczek) Nyctalus leisleri Kuhl, 1818. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II; DS: IV) oraz umieszczo-ny w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001) jako gatunek narażony (VU). Kilka żerujących osobników ob-serwowano na starorzeczu koło wsi Gliniany (Furmankiewicz 2003).

Gacek brunatny Plecotus auritus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Na starorzeczu otaczającym pocysterski zespół pałacowo-klasztorny w Lubią-żu w sieci chiropterologiczne odłowiono karmiącą samicę, co

49

wskazuje na obecność w promieniu 2 km koloni rozrodczej tego gatunku (Furmankiewicz 2003).

Gacek szary Plecotus austriacus Fischer, 1929. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). W kościele w Pełczynie zlokalizowano kwaterę przejściową tego gatunku (Indyk, Kokurewicz 1991).

Mopek Barbastella barbastellus Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek narażony, kategoria VU, kryterium A2c; KB: II; DS: II i IV). Osobniki tego gatunku odno-towano na starorzeczu koło wsi Domaszków (Furmankiewicz 2003) oraz w lesie przy drodze Lubiąż–Kawice (Szlachetka 2003).

Rząd: Gryzonie – RodentiaRodzina: Wiewórkowate – Sciuridae

Wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kate-goria NT; KB: III). Na podstawie ankiet i wywiadów stwierdzo-no, że wiewiórka występuje na całym badanym terenie, ale jest gatunkiem rzadko spotykanym. Częściej obserwowana była w lasach niż w parkach. Wszystkie obserwowane osobniki repre-zentowały odmianę rudą.

Rodzina: Bobry – CastoridaeBóbr europejski Castor fiber L., 1758. Gatunek objęty ochro-

ną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: III; DS: II i IV). Na podstawie informacji uzyskanych od leśniczych wiadomo, że obecnie na obszarze gminy Wołów wy-stępuje 11 bobrzych rodzin. Zamieszkują one teren 3 leśnictw: Tarchalice (staw w Tarchalicach, oddz. 41), Dębno (oddz. 177, 178) i Prawików (oddz. 255, 262, 321, 324, 356). Ta popula-cja jest wynikiem reintrodukcji przeprowadzonej w 1993 roku. Wówczas do Nadleśnictwa Wołów wsiedlono 12 osobników po-chodzących z Puszczy Knyszyńskiej (Ważna 2002). Jako nowe siedliska wybrano starorzecze Odry (koło wsi Boraszyn) oraz rzekę Juszkę (w pobliżu wsi Wrzosy) (Bartmańska, Gryszkie-wicz 1999). Obecnie populacja bobra rozwija się dobrze i wy-kazuje ekspansję terytorialną, o czym świadczą obserwowane ślady żerowania w postaci zgryzów oraz tam.

50

Rodzina: Chomikowate – CricetidaeChomik europejski Cricetus cricetus L., 1758. Gatunek ob-

jęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Pierwsze do-niesienie stwierdzające obecność chomika europejskiego na ob-szarze gminy Wołów (we wsi Pełczyn) pochodzi z 1971 r. (Pucek, Raczyński 1983). Z badań ankietowych przeprowadzonych w 1991 r. przez Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego wynika, że gatunek ten wówczas dość powszechnie występował na obszarze pięciu sołectw: Rudno, Krzydlina Mała, Zagórzyce, Mikorzyce, Stary Wołów (Bartmańska 1991). Obecne badania nie potwierdziły występowania chomika na badanym terenie. Prawdopodobnie do znacznego ograniczenia (całkowitego zani-ku?) jego populacji przyczyniła się powódź w 1997 r. oraz ma-sowe stosowanie pestycydów, nawozów sztucznych oraz środ-ków ochrony roślin na polach uprawnych.

Rodzina: Nornikowate – ArvicolidaeKarczownik Arvicola terrestris L., 1758. Gatunek objęty

ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Z obserwacji leśniczych wy-nika, że gryzoń ten występuje na całym obszarze gminy Wołów, ale liczniejszy jest w jej części zachodniej. Kości karczownika stwierdzono w zrzutkach zebranych w Lubiążu, Nieszkowicach i okolicach Domaszkowa.

Rodzina: Myszowate – MuridaeBadylarka Micromys minutus Pallas, 1771. Gatunek objęty

ochroną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt). Występowanie badylarki stwierdzono w okolicy Lubiąża (zrzutki puszczyka i płomykówki) oraz w okolicy wsi Domasz-ków (zrzutki sowy uszatej).

Mysz zaroślowa Apodemus sylvaticus L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Kości tego gatunku stwierdzono w zrzutkach pochodzących ze wszystkich bada-nych stanowisk.

Rodzina: Popielicowate – GliridaePopielica Glis glis L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą

(IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: III) oraz figurujący w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciń-

51

ski 2001) jako gatunek rzadki, bliski zagrożenia (kategoria NT). W trakcie przeprowadzonych badań nie udało się potwierdzić występowania popielicy. Wiadomo jednak, że podczas inwen-taryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w 1991 r. badania an-kietowe wykazały obecność tego gatunku w okolicy wsi Rudno (Indyk, Kokurewicz 1991). Gatunek ten figuruje również w spisie ssaków występujących na obszarze Nadleśnictwa Wołów (Czepnik 2002), ale w tym przypadku autor nie precyzuje lo-kalizacji. Brak aktualnych informacji o występowaniu popieli-cy może być związany, podobnie jak w przypadku pozostałych pilchów, z jego biologią (zwierzę o aktywności typowo nocnej), a także ze słabą znajomością tego gatunku wśród miejscowej ludności i leśniczych (nierzadko mylona jest z wiewiórką).

Orzesznica Muscardinus avellanarius L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, katego-ria LR/nt; KB: III; DS: IV). Badania ankietowe przeprowadzone wśród leśniczych oraz wywiady wykazały występowanie orzesz-nic w lesie koło Garwołu: zamieszkiwały tam gniazdo drozda śpiewaka ulokowane na leszczynie (obserwacja z początku kwietnia 2005 r.). Jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku na obszarze gminy Wołów. Wcześniej był on notowany w są-siedniej gminie Wińsko (Bobrowicz, Konieczny 2000).

Rząd: Drapieżne – CarnivoraRodzina: Łasicowate – Mustelidae

Wydra Lutra lutra L., 1758. Gatunek objęty ochroną częścio-wą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II; DS: II i IV). Wydra jest ssakiem rzadko spotykanym na obszarze gminy Wołów. Wielkość populacji zamieszkującej obszar gminy szacowana jest przez leśniczych na około 10 osobników. Ślady żerowania oraz bytowania wydry obserwowano w latach 2005--2006 (omawiane badania) na sześciu stanowiskach: stawie w Tarchalicach, rzece Juszce (leśnictwo Wrzosy, oddział 83), stawie koło Warzęgowa, kanale Dębnickim, starorzeczu Odry (leśnictwo Dębno, oddział 146), stawie koło Wołowa (leśnictwo Mojęcice, oddział 271c).

Gronostaj Mustela erminea L., 1758. Gatunek objęty ochro-ną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Gronostaj wydaje się być nie-liczny w okolicy Wołowa. Z informacji uzyskanych od leśniczych wiadomo, że pojedyncze osobniki widywano na terenie leśnic-twa Dębno oraz w pobliżu wsi Uskórz Mały.

52

Łasica łaska Mustela nivalis L., 1766. Gatunek objęty ochro-ną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Występuje na całym badanym terenie, ale nigdzie nie jest liczna. Jak wynika z badań ankie-towych pojedyncze osobniki obserwowano na terenie leśnictw: Tarchalice (oddz. 32, 33, 96, 97), Dębno, Mojęcice, Smogorzów, Garwół, Prawików (oddz. 333, 322, 323), Lipnica oraz w pobli-żu domostw na polach i łąkach we wsiach: Stary Wołów, Za-górzyce, Krzydlina Mała, Warzęgowo, Rataje, Golina, Lubiąż i Wrzosy.

Podsumowanie

Wśród 31 gatunków ssaków podlegających ochronie ścisłej lub częściowej występujących w okolicach Wołowa, do najcen-niejszych w skali regionu (ze względu na rzadkość występowa-nia) i kraju (ze względu na umieszczenie w Czerwonej Księdze) należą przedstawiciele popielicowatych: popielica (stwierdzona w latach 90-tych XX w.) i orzesznica oraz nietoperzy – boro-wiaczek. Dlatego szczególnie niepokoi brak potwierdzenia wy-stępowania popielicy w trakcie omawianych badań. Popielica i orzesznica są gatunkami nadrzewnymi, o nocnej aktywności, gnieżdżą się głównie w dziuplach starych drzew. Dla ich utrzy-mania ważna jest ochrona czynna polegająca przede wszystkim na utrzymywaniu starych drzewostanów z udziałem gatunków liściastych (buk, dąb, jawor, lipa, leszczyna), które zapewnia-ją bazę pokarmową oraz naturalne schronienia. W drzewosta-nach pozbawionych starych dziuplastych drzew wskazane jest wieszanie specjalnych budek dla popielicowatych. Pozostałe gatunki chronione również wymagają przede wszystkim zacho-wania odpowiednich dla nich siedlisk.

Godne uwagi są także te ssaki, które jeszcze niedawno sta-nowiły stały i liczny element fauny badanego obszaru. Królik Oryctolagus cuniculus L., 1758, jak wynika z relacji leśniczych oraz miejscowej ludności jeszcze w latach 70-tych XX wieku dość powszechnie występował na obszarze gminy Wołów. Póź-niej jego populacja uległa drastycznemu załamaniu, którego powodem, według leśniczych i łowczych, były choroby wiruso-we – myksomatoza i pomór. Ostatnia informacja o występowa-niu królika na badanym terenie pochodzi z danych Nadleśnic-twa Wołów: w 2003 r. 4 osobniki obserwowano na obszarze

53

leśnictwa Smogorzów. Podobnie wygląda stan populacji łosia Alces alces L., 1758, który według leśniczych i myśliwych był gatunkiem dość licznym w okolicach Wołowa w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Obecnie, jak wynika z ankiet oraz wywia-dów, na badanym obszarze stwierdza się pojedyncze osobniki w północno-zachodniej części gminy (np. latem 2005 r. w le-śnictwie Dębno przebywała klępa z dwoma łoszakami, których wiek wskazywał na to, iż ocieliła się na terenie leśnictwa). Praw-dopodobnie obecność łosi wynika wyłącznie z tendencji migra-cyjnych charakterystycznych dla tego gatunku (Gębczyńska, Raczyński 2001).

Gatunkiem, który jak się wydaje ma już za sobą regres popu-lacyjny jest zając szarak Lepus europaeus L., 1758. Jak wska-zują przeprowadzone badania ankietowe występuje on na całym obszarze Nadleśnictwa Wołów. Według danych Nadleśnictwa w latach 1996-1998 zanotowano drastyczny spadek liczebności zająca, co prawdopodobnie było częściowo spowodowane gwał-townym wzrostem populacji lisa (po wprowadzeniu szczepionek przeciw wściekliźnie) oraz powodzią w 1997 r. Od 2000 r. we-dług danych Nadleśnictwa Wołów liczebność populacji zająca utrzymuje się na stałym poziomie (około 200 osobników).

Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja piżmaka Ondatra zibethicus L., 1766. Wielkość populacji zamieszkującej okolice Wołowa szacuje się obecnie, w oparciu o dane Nadleśnictwa Wołów, na 30 osobników. Tak mała liczebność tego ziemno-wodnego gryzonia jest przypuszczalnie efektem pojawienia się na badanym obszarze norki amerykańskiej Mustela vison Schreber, 1777 w latach 80-tych XX wieku. Pojawienie się tego wszechstronnego drapieżnika spowodowało drastyczny spadek liczebności piżmaka, a w niektórych przypadkach (w leśnictwie Dębno) całkowity zanik tego gatunku.

Szczyt ekspansji norki w okolicach Wołowa przypadł na lata 2004–2005. Wówczas liczebność jej populacji (szacowana przez Nadleśnictwo Wołów) wynosiła ponad 100 osobników. Obecnie populacja norki według leśniczych jest stabilna i nie przekracza 70 osobników. Na obszarze gminy Wołów stwierdzono wystę-powanie jeszcze dwóch gatunków inwazyjnych. Są to również ssaki drapieżne: jenot Nyctereutes procyonoides Gray, 1834 i szop pracz Procyon lotor L., 1758. Według ankiet i wywiadów

54

jenot występuje na całym obszarze gminy i pozostaje w ciągłej ekspansji. W Nadleśnictwie Wołów wielkość populacji jenota w 2006 r. oszacowano na ok. 100 osobników. Szop pracz jest no-wym elementem teriofauny okolic Wołowa. Badania ankietowe przeprowadzone wśród leśniczych oraz wywiady wykazały wy-stępowanie dwóch osobników na terenie leśnictwa Prawików (oddz. 359; jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku na tere-nie gminy).

SUMMARY

Protected mammals of the vicinity of Wołów (Lower Silesia, SW Poland)

The study comprising field survey, analysis of owl pellets, questionnaire addressed to the Forest Service and hunters, and collection of published data was carried out in 2005–2006. Within the administrative unit of Wołów (51°20’20’’ N, 16°38’40’’ E) which covers an area of 331.1 km² with a population of 22,600 the occurrence of 31 protected mammal species was recorded. They were insectivores (Erinaceus europaeus, Talpa europea, Sorex araneus, S. minutus, Neomys fodiens, Crocidura suaveolens), bats (Myotis myotis, M. nattereri, M. mystacinus, M. brandti, M. daubentoni, Eptesicus serotinus, Pipistrellus pipistrellus, P. nathusii, P. pygmaeus, Nyctalus noctula, N. leisleri, Plecotus auritus, P. austriacus, Barbastella barbastellus), rodents (Sciurus vulgaris, Castor fiber, Glis glis, Muscardinus avellanarius, Micromys minutus, Apodemus sylvaticus, Cricetus cricetus, Arvicola terrestris), and carnivores (Lutra lutra, Mustela erminea, M. nivalis). Special attention should be paid to fat dormouse G. glis and Leisler’s bat N. leisleri. They are listed in the Polish Red Book of Animals, the first one as a species of nearthreatened category (NT) which need special care, and the second one as a vulnerable species (VU category).

In the vicinity of Wołów 3 invasive carnivore species were recorded: American mink Mustela vison, raccoon dog Nyctereutes procyonoides and northern raccoon Procyon lotor. The last one was recorded for

55

first time in this area. Expansion of American mink peaked in 2004-2005 and resulted in strong decrease or even local extinction of the populations of another alien species, muskrat Ondatra zibethicus.

PIŚMIENNICTWO

Bartmańska J. 1991. Ssaki. W: Inwentaryzacja przyrodnicza woj. wrocławskiego. WOŚ UW Wrocław: 1–10 (msc.).

Bartmańska J., Gryszkiewicz B. 1999. Bóbr europejski Castor fiber w Parku Krajobrazowym Dolina Jezierzycy i na terenach sąsiednich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55 (3): 73–80.

Bobrowicz G., Czepnik J. 1997. Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy – informator turystyczny. Wyd. „Journal”, Bydgoszcz.

Bobrowicz G., Konieczny K. 2000. Osobliwości przyrodnicze gminy Wińsko i propozycje ich ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (4): 5–31.

Czepnik J. 2002. Program ochrony przyrody Nadleśnictwa Wołów. Wrocław – Wołów: 102–103.

Furmankiewicz J. 2003. Znaczenie starorzeczy Odry jako miejsc żerowania nietoperzy. Fundacja Zielona Akcja w Legnicy: 135–250.

Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/dokumen-ty_europejskie.php]

Gębczyńska Z., Raczyński J. 2001. Sytuacja łosia Alces alces (L.) w Polsce, zagrożenia i program odbudowy jego populacji. Chrońmy Przy. Ojcz. 57 (4): 35–55.

Głowaciński Z. 2001 Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa.

Indyk F., Kokurewicz T. 1991. Ssaki. W: Inwentaryzacja przyrodnicza woj. wrocławskiego. WOŚ UW Wrocław: 25–29 (msc.).

IUCN 2006. 2006 IUCN Red List of threatened species [www.iucnredlist.org]

Jankowski W., Świerkosz K. 1995. Korytarz ekologiczny doliny Odry. IUCN Warszawa: 168–169.

56

Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Konwencja 1979. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory

i fauny europejskiej oraz ich siedlisk. Berno, 19 września 1979 roku. European Treaty Series (ETS), Nr 104.

Mazur R., Selwa M. 2004. Plan urządzeniowo-rolny gminy Wołów. WOŚ UMiG w Wołowie: 9–11.

Miszczyszyn A., Mikusek R. 1995. Skład pokarmu puchacza Bubo bubo w Górach Bystrzyckich. Przegl. zool. 39: 115–124.

Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin. Pucek Z., Raczyński J. 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce.

PWN, Warszawa.Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia

28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dz.U. nr 220 (2004), poz. 2237.

Szlachetka A. 2003. Inwentaryzacja zasiedlania przez nietoperze wybranych drzew dziuplastych w dolinie Odry. Fundacja Zielona Akcja w Legnicy.

Ważna A. 2002. Bóbr europejski Castor fiber na Śląsku Dolnym i Opolskim studium ekologiczno-sozologiczne. Praca doktorska, Kat. Zool. i Ekol. Akad. Rol. we Wrocławiu.

57

AGNIESZKA HENEL

Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego40-032 Katowice, ul. Jagiellońska 28e-mail: agahenel@interia.pl

Nowe stanowiska purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk.

w województwie śląskim

Purchawica olbrzymia, przedstawiciel rzędu purchawkow-ców Lycoperdales i rodziny purchawkowatych Lycoperdaceae, jest jednym z grzybów wytwarzających największe owocniki na świecie (Gumińska 1961). Owocniki tego gatunku mają kształt kulisty lub owalny i osiągają imponujące rozmiary (przeciętna wielkość waha się w granicach 20–50 cm średnicy, ciężar może dochodzić do 20 kg). Spotykane są latem i jesienią w miejscach o żyznej próchniczej glebie, głównie w zbiorowiskach nieleśnych na siedliskach lasów grądowych i łęgowych, w parkach, w ogro-dach, na łąkach i pastwiskach, jak również na siedliskach sy-nantropijnych (Lasota 1963, Friedrich 1977). Owocniki mogą wyrastać pojedynczo lub w grupach, tworząc często tzw. czar-cie koła. Dojrzałe owocniki z biegiem czasu rozpadają się od szczytu kawałkami. Peridium (zewnętrzna warstwa owocnika zróżnicowana na dwie warstwy egzoperidium i endoperidium) w czasie wzrostu ma zabarwienie białawe, w trakcie dojrzewa-nia zmienia barwę na żółtawo-szarą a egzoperidium łuszczy się dużymi płatami (Lasota 1963).

Purchawica olbrzymia jest grzybem kosmopolitycznym, wy-stępującym w wielu rejonach Europy, Azji, Ameryki Północnej oraz w Afryce Południowej (Danielewicz, Maliński 1999). W

58

Polsce gatunek ten znany jest z ponad 100 stanowisk, z których większość zlokalizowana jest w zachodniej Polsce (Pomorze Za-chodnie, Wielkopolska, Nizina Śląska), przy czym największe ich zagęszczenie znajduje się w centralnych rejonach Wielko-polski (Friedrich 1977, Danielewicz, Maliński 1999). Liczne stanowiska stwierdzono także w południowej Polsce (Wojewo-da 2003 i cytowana tam literatura, Rozwałka, Stachowicz 2004, Wojewoda 2005).

Obszar województwa śląskiego jest słabo rozpoznany pod względem występowania tego interesującego gatunku. W lite-raturze podanych jest jedynie siedem stanowisk: Kuźnia Raci-borska (Świejkowski 1956), wzgórze Babiak k. Katowic (Skir-giełło 1970), Mirów k. Częstochowy (Hereźniak i in. 1973), Lelów (Łuszczyński 1997), Fiołkowa Góra w Mikołowie Mo-krym (Radołowicz-Nieradzik, Klęczek-Kasperczyk 2001), Racibórz-Brzezie (Duda 2001) oraz Rybnik-Stodoły (Krotoski 2005). W granicach miasta Raciborza purchawica olbrzymia była obserwowana w kilku różnych miejscach, lecz bez podania dokładnej lokalizacji (Duda 2001). Z terenu Opolszczyzny zna-nych jest pięć stanowisk omawianego grzyba: Strzelce Opolskie (Orłoś 1959), Walidrogi, Raków (Leśniczak 1992), Stobrawa i Utrata (Nowak S., Nowak A. 2000). Prezentowane poniżej dane uzupełniają wiedzę o rozmieszczeniu tego gatunku o 14 kolejnych stanowisk:

Cisownica w gminie Goleszów [ATPOL DG 01]. W 1990 r. znaleziono jeden okaz na łące kośnej (T. Beczała).

Kamieniec w gminie Goleszów [ATPOL DG 01]. W latach 1997-1998 na łące kośnej stwierdzono 8 owocników (T. Becza-ła).

Góra Bucze w Górkach Wielkich w gminie Brenna [ATPOL DF 91]. W dniu 18.09.2003 r. znaleziono 1 stary owocnik w zadrzewieniu o charakterze lasu grądowego (A. Henel, T. Jon-derko).

Rezerwat Wiślicka Skarpa w gminie Skoczów [ATPOL DF 91]. W 2003 r. znaleziono 1 owocnik (M. Fiedor, L. Bernacki, E. Chwastek, T. Beczała).

Ochaby w gminie Skoczów [ATPOL DF 91]. W dniu 12.09.2004 r. znaleziono 6 owocników rosnących w ogródku warzywnym (A. Henel, K. Henel).

59

Zawada Książęca w gminie Nędza, na wschód od miejsco-wości, w odległości ok. 100 m od północno-zachodniego krańca rezerwatu Łężczok [ATPOL CF 57]. 29.08.2004 r. znaleziono 81 owocników, które rosły na powierzchni około 100 m2, na nie-użytku porośniętym roślinnością ruderalną, położonym pośród pól obsianych pszenicą. Owocniki o różnym stopniu dojrzało-ści i o różnej wielkości były rozmieszczone na skraju nieużyt-ku wśród obumarłych pędów przytuli czepnej Galium aparine oraz w jego centralnej części między pędami trzciny pospolitej Phragmites australis, pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica, byli-cy pospolitej Artemisia vulgaris i wokół krzewów bzu czarnego Sambucus nigra. Wymiary największego owocnika wynosiły: 43×37cm (A. Henel, K. Henel).

Rybnik, w pobliżu Elektrowni Rybnik [ATPOL CF 59]. W 2003 r. znaleziono w lesie 1 owocnik purchawicy olbrzymiej o wadze 1,4 kg i dł. 27 cm (inf. z prasy lokalnej: tygodnik „No-winy” z dn. 18.06.2003 r., notatka z fotografią, okaz błędnie oznaczony jako tęgoskór pospolity).

Katowice – Brynów [ATPOL DF 43]. W dniu 04.09.2006 r. stwierdzono 47 owocników w różnym wieku wzdłuż wykoszo-nego pasa trawnika o charakterze świeżej łąki pomiędzy nasy-pem linii tramwajowej a zadrzewieniem topoli Populus sp., dębu szypułkowego Quercus robur i brzozy zwisłej Betula pendula. Wymiary największych owocników wynosiły: 21×15 cm oraz 12×19 cm. W tym samym miejscu rosły też pojedyncze okazy czernidłaka kołpakowatego Coprinus comatus (K. Henel, K. Ro-stańska, K. Skowrońska).

Katowice – Dąbrówka Mała [ATPOL DF 43]. W dniu 03.09.2004 r. znaleziono 3 okazałe owocniki przy osadniku oczyszczalni ścieków (A. Kopiec, M. Koćmańska, A. Nowicka, P. Król).

Świętochłowice [ATPOL DF 32]. W 2004 r. stwierdzono w Parku Jordanowskim kilkadziesiąt owocników w różnym wie-ku. Odnaleziono je w miejscu porośniętym brzozami i topolami (J. Wojtczak, A. Ochmann).

Rezerwat Smoleń w gminie Pilica [ATPOL DF 27]. W dniach 11-13.09.2006 r. znaleziono w okolicach ruin zamku 20 owoc-ników purchawicy olbrzymiej, spośród nich 10 było zniszczo-

60

nych przez ludzi. Rosły one w płacie żyznej buczyny sudeckiej Dentario enneaphylli-Fagetum (A. Miszta, J.B. Parusel).

Ołudza w gminie Szczekociny [ATPOL DF 18]. W latach 1992-1993 stwierdzono od kilkunastu do 50 owocników na łące kośnej (Z. Dylewska).

Żarki [ATPOL DF 05]. W dniu 30.07.2005 r. w ogrodzie przy-domowym znaleziono 1 owocnik o wadze 1,3 kg (inf. z prasy: „Dziennik Zachodni” z dnia 03.08.2005 r., notatka z fotografią; okaz błędnie oznaczony jako pieczarka).

Kopiec w gminie Kłobuck [ATPOL DE 63]. W dniu 24.09.2006 r. stwierdzono 6 owocników na grobli stawów, 4 owocniki zostały zniszczone przez przejeżdżający traktor (P. Hermański).

Purchawica olbrzymia jest objęta ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie 2004). Na regionalnej Czerwonej Liście grzy-bów wielkoowocnikowych Górnego Śląska (Wojewoda 1999) ma status „nt” – gatunku niezagrożonego. Liczne niepublikowane obserwacje wskazują, iż na obszarze województwa śląskiego ga-tunek ten na większości stanowisk związany jest z siedliskami synantropijnymi.

SUMMARY

New stations of the giant puffball Langermannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk.

in the Województwo Śląskie Province (S Poland)

The giant puffball is under the strict protection in Poland. It is known to appear on more than 100 localities, most of them are situated in the west part of the country. So far only seven localities of this species have been reported from the Wojewódzwo Śląskie Province. In 1990–2006 14 new stations of Langermannia gigantea were found within this region, mostly in seminatural or synanthropic habitats like hay-growing meadows, gardens and parks, in the following localities:

1. Cisownica village near Goleszów (DG 01 square of the ATPOL grid; 1 fruiting body in the hay-growing meadow).

61

2. Kamieniec village near Goleszów (DG 01; 8 fruiting bodies in the hay-growing meadow).

3. Bucze Mt. near Brenna village (DF 91; 1 fruiting body in deciduous forest).

4. The “Wiślicka Skarpa” nature reserve near Skoczów (DF 91; 1 fruiting body in the deciduous forest).

5. Ochaby village near Skoczów (DF 91; 6 fruiting bodies in vegetable garden).

6. Zawada Książęca village near Racibórz (CF 57; 81 fruiting bodies were noted there in a neglected area with ruderal vegetation within arable fields).

7. Rybnik (CF 59), 1 fruiting body weighing 1.4 kg was recorded in forest at the coal-fired power plant).

8. Brynów, the quarter of Katowice (DF 43; 47 fruiting bodies were recorded on the lawn along a tram line).

9. Dąbrówka Mała, the quarter of Katowice (DF 43; 3 fruiting bodies at sewage settlement tank).

10. Świętochłowice (DF 32; several dozen fruiting bodies were noted in the urban park).

11. The “Smoleń” nature reserve near Pilica (DF 27; 20 fruiting bodies were found in a beech forest).

12. Ołudza village near Szczekociny (DF 18; about 50 fruiting bodies were noted in the hay-growing meadow).

13. Żarki near Myszków (DF 05; 1 fruiting body was found in a garden).

14. Kopiec village near Kłobuck (DE 63; 6 fruiting bodies grew on a fishpond dyke).

PIŚMIENNICTWO

Danielewicz W., Maliński T. 1999. Materiały do znajomości rozmieszczenia purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk. w zachodniej Polsce. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Seria B 48: 239–248.

Duda J. 2001. Osobliwości przyrodnicze Raciborza. Wyd. Towarzystwo Ziemi Raciborskiej. Racibórz.

Friedrich S. 1977. Langermannia gigantea (Batsch ex Pers.) Rostk. na Pomorzu Szczecińskim. Fragm. Flor. Geobot. 23(1): 107–112.

62

Gumińska B. 1961. Purchawka olbrzymia – największy grzyb na świecie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 17(5): 16–18.

Hereźniak J., Krasowska H., Ławrynowicz M. 1973. Flora przełomu Warty koło Częstochowy. III Rocznik Muzeum w Częstochowie, Przyroda: 35–80.

Krotoski T. 2005. Chronione i rzadkie grzyby wielkoowocnikowe stwierdzone na Płaskowyżu Rybnickim w latach 2001-2004. Scripta Rudensia 14: 67–69.

Lasota J. 1963. Największy grzyb i najpłodniejszy organizm. Wszechświat 3: 70–73.

Leśniczak A.B. 1992. O purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea na Opolszczyźnie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 48(3): 84–85.

Łuszczyński J. 1997. Interesting macromycetes found in the Kielce town. Acta Mycol. 32(2): 207–228.

Nowak S., Nowak A. 2000. Nowe stanowiska purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea w województwie opolskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56(3): 96–98.

Orłoś H. 1959. Niech dojrzewa purchawka olbrzym. Przyr. Pol. 11:12.

Radołowicz-Nieradzik A., Klęczek-Kasperczyk M. 2001. Grzyby chronione występujące w okolicach Mikołowa. Przyroda Górnego Śląska 25: 8–9.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U. nr 168, poz. 1765.

Rozwałka R., Stachowicz J. 2004. Nowe stanowisko purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea w południowo-wschodniej Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60(5): 95–97.

Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania rozmieszczenia geograficznego grzybów wyższych w Europie 3. Acta Mycol. 6(1): 101–123.

Świejkowski L. 1956. Ochrona roślin w Polsce. Wyd. Poziom, Łódź.Wojewoda W. 1999. Czerwona Lista Grzybów Wielkowocnikowych

Górnego Śląska. W: Parusel. J.B. (red.). Raporty Opinie, 3: 8–51. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice.

Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Biodiversity of Poland, Vol. 7. Inst. Botaniki PAN, Kraków.

63

Wojewoda W. 2005. Grzyby Krzemionek Podgórskich. W: Szczepańska M., Pilecka E. (red.). Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo-dydaktycznych i ekologicznych. Wyd. Inst. Gosp. Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Kraków: 75–87, 127–130.

64

GRZEGORZ KOPIJ

Katedra Zoologii i Ekologii, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu51-631 Wrocław, ul. Kożuchowska 5b e-mail: kopij@ozi.ar.wroc.pl

Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus superbus L. na Śląsku Opolskim

Goździk pyszny to bylina z rodziny goździkowatych o ma-łych, lancetowatych liściach i dość okazałych liliowych, różo-wych lub białych kwiatach o postrzępionych płatkach okwiatu. Rośnie na łąkach trzęślicowych ze związku Molinion caeruleae, rzadziej na torfowiskach niskich. Występuje na większości ob-szaru Polski, ale wszędzie jest gatunkiem rzadkim (Zając A., Zając M. 2001). Podlega ścisłej ochronie prawnej (Rozporzą-dzenie 2004). W województwie opolskim wykazano go tylko na 3 stanowiskach na Równinie Opolskiej i na jednym stanowisku koło Krapkowic (Nowak, Spałek 2002). W południowej części tego regionu był notowany na kilkunastu stanowiskach, żad-ne z nich nie zostało jednak potwierdzone po 1980 r. (Nowak, Spałek 2002). W związku z tym gatunek ten uznano za wymie-rający w woj. opolskim i umieszczono w regionalnej czerwonej księdze (Nowak, Spałek 2002). Znajduje się również na pol-skiej czerwonej liście jako ‘narażony na wyginięcie’ (Zarzycki, Szeląg 2006).

W dniu 31 lipca 2004 r. odnalazłem stanowisko tej rośliny nad Ścinawą Niemodlińską, koło Rączki (50°28’40’’ N, 17°35’30’’ E), gm. Korfantów, pow. Nysa. Obszar ten należy do mezoregio-nu Równiny Niemodlińskiej. Stanowisko znajduje się na nie-użytkowanej od kilkunastu lat łące o powierzchni około 0,5 ha,

65

graniczącej z polem ornym oraz z młodnikiem brzozy brodaw-kowatej Betula pendula i olchy czarnej Alnus glutinosa. Głów-nymi gatunkami roślin są tu: trzęślica modra Molinia caerulea, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, bukwica zwyczajna Betonica officinalis, przytulia właściwa Galium verum, dziura-wiec zwyczajny Hypericum perforatum, tojeść pospolita Lysi-machia vulgaris. Ponadto występuje wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, przetacznik kłosowy Veronica spicata, chaber dria-kiewnik Centaurea scabiosa, pięciornik rozłogowy Potentilla reptans, dzwonek okrągłolistny Campanula rotundifolia i jeżyny Rubus sp. Na tej łące rosą też młode drzewa (dąb szypułkowy Quercus robur, lipa drobnolistna Tilia cordata, topola czarna Populus nigra, oraz kępa olch czarnych).

Stanowisko jest dość obfite, liczy 100–200 okazów. Goź-dzik pyszny rośnie w 4 luźnych skupieniach o przybliżonej po-wierzchni 50, 50, 20 i 5 m2. Stanowisko może być zagrożone naturalną sukcesją lasu, lub zmianą nie użytkowanej dotąd łąki na pole uprawne bądź pastwisko. W pobliskich zadrzewie-niach występują także inne chronione rośliny, jak śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis i konwalia majowa Convallaria majalis.

SUMMARY

A new site of Dianthus superbus L. in the Opole Silesia (SW Poland)

On 31 July 2004, a new site of this protected and rare in the Opole Province plant species was recorded on an abandoned meadow located in the Ścinawa Niemodlińska River valley at the Rączka village (50°28’40’’ N, 17°35’30’’ E). There were 100–200 specimens clumped in four groups, covering, in total, an area of 125 m2.

66

PIŚMIENNICTWO

Nowak A., Spałek K. 2002. Goździk pyszny. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego. Śląskie Wydawnictwo Adan, Opole: 38.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin ob-jętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1764.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczynio-wych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of the plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

67

DARIUSZ KUBIAK

Katedra Mikologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski10-957 Olsztyn, ul. Oczapowskiego 1Ae-mail: darkub@uwm.edu.pl

Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica L.

w północno-wschodniej Polsce

W latach 2005–2006 na obszarze Lasów Kudypskich, Puszczy Nidzickiej (Lasy Purdzko-Ramucko-Napiwodzkie) i Biebrzańskie-go Parku Narodowego stwierdzono stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica L. Ozorek dębowy jest stosunkowo rzadkim w Polsce grzybem. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej od 2004 r. (Rozporządzenie 2004), jednak o jego ochronę apelowano już w połowie ubiegłego wieku (Orłoś 1949). W 1992 r. gatunek umieszczono na czerwonej liście grzybów zagrożonych wymar-ciem w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 1992), gdzie sklasy-fikowany został jako narażony na wymarcie – V. W najnowszym wydaniu czerwonej listy (Wojewoda, Ławrynowicz 2006) ga-tunek ten zaliczono do kategorii grzybów rzadkich – R.

Ozorek dębowy jest jedynym przedstawicielem rodziny ozor-kowatych Fistulinaceae. Owocniki tego grzyba pojawiają się la-tem i na początku jesieni (od lipca, lub nawet wcześniej, od maja, do listopada). Rosną zwykle w dolnych partiach starych, żywych dębów Quercus robur, Q. petraea i kasztanów jadalnych Castanea sativa, ale mogą występować również na wysokości kilkunastu metrów nad ziemią lub na świeżo ściętych pnia-kach.

Ozorek tworzy owocniki jednoroczne, pojedyncze lub złożo-ne z kilku kapeluszy zrośniętych nasadami, przyrośnięte bo-

68

Ryc

. 1. P

ołoż

enie

sta

now

isk

ozor

ka d

ębow

ego

Fist

ulin

a he

patic

a w

pół

noc

no-

wsc

hod

nie

j Pol

sce

na

tle

siat

ki

kwad

rató

w A

TPO

L (W

ojew

oda

2000

): ro

mby

– s

tan

owis

ka z

nan

e (W

ojew

oda

2003

), kó

łka

– n

owe

stan

owis

ka.

Fig.

1.

Loca

litie

s of

Fis

tulin

a he

patic

a in

nor

th-e

aste

rn P

olan

d ag

ain

st t

he

back

grou

nd

of A

TPO

L gi

rd (a

cc.

to W

ojew

oda

2000

): op

en d

iam

onds

– k

now

n lo

calit

ies,

bla

ck c

ircl

es –

new

loca

litie

s.

69

kiem do drewna, siedzące lub z krótkim trzonem. Kapelusze są początkowo guzowate, potem poduszkowate, łopatkowate lub półkoliste, za młodu miękkie i mięsiste, przypominające kon-systencją surowe mięso, potem włókniste i sztywne. Gatunek charakteryzuje się występowaniem wolno zwisających, nie zro-śniętych rurek hymenoforu (Domański i in. 1967). Ze względu na niezwykły wygląd i barwę owocników jest to grzyb bardzo łatwy do rozpoznania.

Ozorek jest fakultatywnym pasożytem drzew. Wywołuje de-likatną zgniliznę, zwłaszcza rdzenia, która przebarwia drewno na głęboki, ciemnobrązowy kolor. Proces ten jest stosunkowo powolny. Po śmierci drzewa grzybnia żyje na jego drewnie sa-protroficznie. Ozorek dębowy występuje w różnych typach zbio-rowisk lasów liściastych i mieszanych, również w parkach i za-drzewieniach przykościelnych, jednak tylko tam, gdzie rosną skupienia bardzo starych dębów, a więc najczęściej w rezer-watach przyrody lub parkach narodowych (Grzywacz 1988). Jest jednym z najbardziej charakterystycznych grzybów zasie-dlających drzewa pomnikowe (Zarzyński 2004).Występowanie ozorka dębowego wskazuje więc na istnienie specyficznych wa-runków ekologicznych i dlatego ten grzyb może pełnić rolę swo-istego bioindykatora (Fiedorowicz i in. 2000, Nitare 2000).

Ozorek jest gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w stre-fie klimatu umiarkowanego, występuje jednak miejscowo (Laessøe, Del Conte 1997). W Europie jego zasięg ograni-czony jest przede wszystkim do środkowej części kontynentu i Wysp Brytyjskich (Svrček, Vančura 1987).

W Polsce ozorek dębowy jest grzybem nieco częstszym w po-łudniowej części kraju (Wojewoda 2003). W północno-wschod-niej Polsce ma udokumentowane stanowiska jedynie w Puszczy Białowieskiej (Błoński 1888, 1889, Orłoś 1961, Skirgiełło 1970, 1997, Bujakiewicz 2003) i w Puszczy Piskiej (Abromait 1905, Skirgiełło 1970, Fiedorowicz i in. 2000). Poza tym re-gionem stanowiska tego gatunku znane są m.in. z okolic Kuźni-cy Białostockiej – z terenów położonych obecnie prawdopodob-ne poza granicami naszego kraju (Skirgiełło 1946, 1970) oraz z okolic Elbląga (Kaufmann 1890, za Skirgiełło 1970). Nowe stanowiska ozorka dębowego (ryc. 1) odnotowano na obszarach bardzo słabo zbadanych pod względem mikologicznym:

70

Be 52: Pojezierze Olsztyńskie, Kudypy, Leśne Arboretum Warmii i Mazur (53º46’ N, 20º22’ E); grupa pomnikowych dę-bów szypułkowych, na martwym, częściowo pozbawionym kory pniu, trzy owocniki u podstawy pnia; 11.11.2005 r.; pięć owoc-ników na wysokości 20-50 cm; 22.09.2006 r.

Be 62: Pojezierze Olsztyńskie, rezerwat „Las Warmiński”, od-dział 656 (53º40’ N, 20º30’ E); grąd, na dębie szypułkowym, trzy owocniki na wysokości 1,5-3m; 03.09.2005 r.

Be 62: Pojezierze Olsztyńskie, Nadleśnictwo Nowe Ramuki, oddział 712 (53º38’ N, 20º27’ E); dąb Quercus robur przy szosie Stawiguda–Łańsk, w otoczeniu drzewostanów sosnowych, poje-dynczy owocnik na wysokości 1 m; 30.08.2005 r.

Be 83: Pojezierze Olsztyńskie, rezerwat „Dęby Napiwodzkie” (53º30’ N, 20º39’ E); grąd, na dwóch dębach szypułkowych Quercus robur kilkanaście owocników na wysokości 1-15 m; 17.08.2005 r.

Be 83: Pojezierze Olsztyńskie, Wikno, grupa pomnikowych dębów Quercus robur przy ujściu rzeki Koniuszanka do je-ziora Omulew, koło leśniczówki Wikno (53º28’ N, 20º31’ E); na dwóch drzewach, jeden i dwa owocniki u podstawy pni; 24.09.2005 r.

Be 83: Pojezierze Olsztyńskie, rezerwat „Koniuszanka II” (53º28’ N, 20º31’ E); na martwym, pozbawionym kory pniu dębu szypułkowego (dąb „Cesarza Wilhelma”), pięć owocników na wysokości 20-50 cm; 08.09.2006 r.

Bf 68: Kotlina Biebrzańska, Biebrzański Park Narodowy, uroczysko Grzędy (53º37’ N, 22º47’E); grąd, na dębie szypułko-wym, pojedynczy owocnik u podstawy pnia; 15.09.2005 r.

Przedstawione stanowiska uzupełniają dotychczasową wie-dzę o rozmieszczeniu ozorka na obszarze kraju i dostarczają nowych informacji o różnorodności gatunkowej i bogactwie przyrodniczym Lasów Kudypskich, Puszczy Nidzickiej i Bie-brzańskiego Parku Narodowego, a zwłaszcza położonych w ich obrębie terenów objętych ochroną rezerwatową.

71

SUMMARY

Localities of Fistulina hepatica L. in north-eastern Poland

The beefsteak fungus Fistulina hepatica is considered a fairly rare species in Poland, and in some regions, e.g. north-eastern Poland, a rare one. Most published information about the occurrence of Fistulina hepatica comes from the southern part of the country. The present work gives a description of seven new localities of this species found between 2005-2006 in the north-eastern Poland (Kudypy Forest District, Nidzica Large Forest, Biebrza National Park). All localities of this species were found in forest habitats, on trunks and branches of living or (rarely) dead oaks Quercus robur. Fistulina hepatica is a species legally protected in Poland, in Polish edition of “Red Book” of macromycetes it is situated in the category of rare species (R category).

PIŚMIENNICTWO

Abromait J. 1905. Bericht über die 43 Jahresversammlung in Culm am 7. October 1904. Schr. physik.-ökon. Ges. Königsberg 46: 50–83.

Błoński F. 1888. Spis roślin skrytokwiatowych zebranych w r. 1887 w Puszczy Białowieskiej. Pamiętn. Fizjogr. 8: 75–96.

Błoński F. 1889. Spis roślin zarodnikowych zebranych lub zanoto-wanych w lecie w r.1887 w puszczach: Białowieskiej, Świsłockiej i Ladzkiej. W: Błoński F., Drymer K. (red.). Sprawozdanie z wy-cieczki Botanicznej, odbytej do Puszczy Białowieskiej, Ladzkiej i Świsłockiej w 1888 roku. Pamiętn. Fizjogr. 9: 55–115.

Bujakiewicz A. 2003. Puszcza Białowieska ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki nar. Rez. przyr. 22 (3): 323–346.

Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Grzyby (Mycota). III. Instytut Botaniki PAN, Warszawa.

Fiedorowicz G., Lisiewska M., Dynowska M. 2000. Gatunki grzybów monitorowanych w Mazurskim Parku Krajobrazowym. W: Lisiewska M., Ławrynowicz M. (red.). Monitoring grzybów. Sekcja Mikologiczna PTB, Poznań–Łódź: 73–79.

72

Grzywacz A. 1988. Grzyby leśne. PWRiL, Warszawa.Kaufmann F. 1890. Pilze der Elbinger Umgegend, gesammelt, farbig

gezeichnet und getrocknet. Schriften Natursforsch. Gesellsch. Danzig N.F. 7 (2): 72–84.

Laessøe T., Del Conte A. 1997. Grzyby. Wielka Księga. Wyd. Wiedza i Życie, Warszawa.

Nitare J. 2000. Svampar. W: Nitare J. (red.). Signalarten. Indikatorer på skyddsvärd skog. Skogsstyrelsens förlag, Jönköping: 213–375.

Orłoś H. 1949. Grzyby jadalne i trujące. Spółdzielnia „Las”, Warszawa.

Orłoś H. 1961. Badania ekologiczne nad mikoflorą niektórych typów lasu w Białowieskim Parku Narodowym. Prace IBL 229: 57–106.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U. z dnia 28 lipca 2004 r., nr 168, poz. 1765.

Skirgiełło A. 1946. Przyczynek do znajomości flory mikologicznej okolicKuźnicy Grodzieńskiej. Acta Soc. Bot. Polon. 17 (2): 239–251.

Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania rozmieszczenia geograficznego grzybów wyższych w Europie. III. Acta Mycol. 6 (1): 101–123.

Skirgiełło A. 1997. Fungi: Aphyllophorales. W: Faliński J.B., Mułenko W. (red.). Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park. Ecological Atlas (Project Crypto 4). Phytocoenosis 9 (N.S.), Suppl. Cartograph. Geobot. 7, Warszawa–Białowieża.

Svrček M., Vančura B. 1987. Grzyby środkowej Europy. PWRiL, Warszawa.

Wojewoda W. (ed.). 2000. Atlas of the geographical distribution of fungi in Poland 1: 5–7. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce (wyd. 2). Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków: 27–56.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Red list of the macrofungi in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.).

73

Red list plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70.

Zarzyński P. 2004. Zespół grzybów rozkładających drewno sędziwych dębów i lip. Sylwan 4: 22–26.

74

BARTŁOMIEJ NAJBAR1, MAGDALENA SALEJ1, EWA SZUSZKIEWICZ2

1Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska, Uniwersytet Zielonogórski, 65-516 Zielona Góra, ul. Szafrana 2e-mail: b.najbar@iis.uz.zgora.pl2Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Zielona Góra, 65-424 Zielona Góra, ul. Podgórna 22e-mail: eszuszkiewicz@go2.pl

Kolektor ściekowy pułapką dla płazów

Wstęp

O niemal 5-kilometrowej długości otwartym kanale dopro-wadzającym ścieki ogólnospławne z Zielonej Góry do miejskiej oczyszczalni ścieków w Łężycy – jako o potencjalnym zagrożeniu dla lokalnej fauny – donosili Najbar i in. (2005a). W jego otocze-niu wykazali oni występowanie w latach 2003–2004 kilkunastu gatunków zwierząt podlegających w Polsce ochronie prawnej i wyrazili przypuszczenie, że jedną z grup, która w płynących ściekach mogła ponosić znaczące straty, były płazy. W 2006 r. przeprowadzono badania mające na celu wykazanie, czy fak-tycznie przedstawiciele lokalnych populacji tej grupy zwierząt stają się ofiarami pułapki, jaką jest kolektor ściekowy.

Teren, metoda i okres badań

Opisywany obiekt zlokalizowany jest na północny-zachód od Zielonej Góry, tuż za granicami administracyjnymi miasta (ryc. 1). Krótką charakterystykę jego wybranych technicznych para-metrów oraz otaczającego go terenu przedstawili Najbar i in. (2005a). Kolektor stanowi ciągłą barierę ekologiczną o poten-

75

Ryc. 1. Północno-zachodnia część Zielonej Góry; lokalizacja kolektora ścieków: a – granica miasta Zielonej Góry, b – granica gminy Zielona Góra, c – drogi krajowe i drogi wojewódzkie, d – drogi gruntowe, e – kolej, f – tereny zabudowane, g – lasy, h – wody, i – kolektor ścieków,

j – miejsce odłowów.Fig. 1. North-western part of the municipal area of Zielona Góra with location of the sewage drain: a – boundaries of city Zielona Góra, b – boundaries of commune Zielona Góra, c – national and voivodship roads, d – other roads, e – railway, f – buildings areas, g – forests, h – waters, i – sewage drain, j – location on which amphibians were

caught.

76

Ryc

. 2. K

olek

tor

ście

kow

y w

śro

dkow

ej c

zęśc

i bie

gu, w

okr

esie

nis

kieg

o po

ziom

u ś

ciek

ów.

Fig.

2. T

he

mid

dle

cou

rse

of t

he

sew

age

drai

n in

th

e pe

riod

of l

ow fl

owof

sew

age.

77

cjalnie dużym negatywnym oddziaływaniu. Ma betonowe stro-me brzegi (ryc. 2) i budowle przelewowe, zwiększające szybkość przepływu ścieków.

Dla stwierdzenia obecności płazów w ściekach i ułatwienia im ich opuszczenia, posłużono się rynną zbudowaną z trzech desek 2,5 m długości i 20–30 cm szerokości (ryc. 3). Tylna część rynny była zanurzona w ściekach i przy niej umocowano gałę-zie, które miały umożliwić podpływającym zwierzętom przytrzy-manie się i wyjście na deski. Przednia część wystawała ponad powierzchnię ścieków i przy jej końcu umieszczono 10-litrowy pojemnik, do którego wpadały płazy. Pojemnik zaopatrzono w wewnętrzny kołnierz uniemożliwiający wydostanie się zwierząt po jego ścianach. Stosunkowo wysokie boczne ściany rynny także uniemożliwiały wydostawanie się zwierząt poza jej obręb. Całość przymocowano do brzegu kanału uwzględniając częste zmiany poziomu ścieków. Urządzenie zostało ulokowane na końcu otwartego kanału (ryc. 1), tj. przed kratami zbierającymi największe zanieczyszczenia dopływające do oczyszczalni, gdzie ze względu na rozszerzenie koryta ścieki płyną nieco wolniej. Urządzenie pozostawiono w kanale od 1.03 do 25.11.2006 r. Co 3–5 dni oczyszczano gałęzie z nieczystości. Zawartość pojemni-ka sprawdzano co 1–2 dni. Odłowione zwierzęta po oznaczeniu wypuszczano do naturalnych zbiorników wodnych oddalonych 2–3 km od kanału.

Wyniki

Pierwsze płazy w pojemniku stwierdzono 23.03.2006 r., zaś ostatnie 9.11.2006 r. Łącznie w tym okresie odłowiono 666 osobników należących do 5 gatunków. Dominowały ropuchy szare Bufo bufo, których schwytano 534 osobniki (80,2%), mniej licznie były łowione żaby trawne Rana temporaria – 51 (7,6%), ropuchy zielone Bufo viridis – 46 (6,9%), traszki zwyczajne Tri-turus vulgaris – 22 (3,3%) i żaby wodne Rana kl. esculenta – 13 (2%). Największą liczbę okazów (197 szt.; 29,6%) odłowiono w lipcu i były to niemal wyłącznie młodociane osobniki ropuchy

78

Ryc

. 3. S

chem

at u

mie

jsco

wie

nia

w k

anal

e u

rząd

zen

ia d

o od

łow

u p

łazó

w.

Fig.

3. I

nst

alla

tion

of a

dev

ice

use

d fo

r co

llect

ing

amph

ibia

ns

in t

he

sew

age

drai

n.

79

BA

C D

E

F

Ryc. 4. Liczba schwytanych płazów w okresie badań. A–E – poszczególne gatunki.

Fig. 4. The number of amphibians caught during the research period. A–E – particular species.

80

szarej (194 szt.). Pozostałe gatunki chwytano głównie w chłod-niejszych miesiącach tj. kwietniu, maju i wrześniu (ryc. 4).

Dyskusja

Na terenie Zielonej Góry stwierdzono występowanie 11 ga-tunków płazów (Najbar i in. 2005b), a w latach 2003–2004 w bezpośrednim otoczeniu kolektora ściekowego znaleziono 3 z nich (Najbar i in. 2005a). Były to: ropucha szara, ropu-cha zielona i żaba trawna. Wyniki odłowów przeprowadzonych w 2006 r. wykazały obecność kolejnych gatunków, tj. traszki zwyczajnej i żaby wodnej, stosunkowo często spotykanych w innych peryferycznych rejonach aglomeracji. Płazy te znajdują siedliska w otoczeniu kolektora (nieużytki, lasy sosnowe i mie-szane, potok Gęśnik) i trafiają do kanału migrując.

Liczba płazów, które trafiły do ścieków była duża, a należy zakładać, że udało się odłowić tylko część z nich. Trudno jed-nak spekulować, jaka to mogła być część. Obiekt ten jednak można uznać za poważną barierę, wręcz pułapkę uniemożliwia-jącą, bądź utrudniającą swobodne przemieszczanie się płazów, w której zapewne część z nich ginie. Kompleks oczyszczalni zo-stał oddany do użytku w grudniu 1998 r. – tym samym liczba zwierząt, które od tego czasu mogły trafić do ścieków może wy-nosić parę tysięcy osobników.

Obserwacje wskazują, iż prawdopodobnie największe straty płazy ponoszą tu przy wysokich stanach ścieków, wówczas gdy turbulencje przy budowlach przelewowych są największe i pręd-kość przepływu w kanale osiąga, a nawet przekracza 2–3 m/s. Gdy ścieki mają bardzo niski poziom i płyną z prędkością 0,5–1 m/s, niektórym osobnikom, głównie dorosłym ropuchom i żabom wodnym, udaje się zaczepić o nierówności betonowego podłoża i wydostać na zewnątrz. Jednak mimo częstej obecności nad kanałem zaobserwowano tylko 19 takich przypadków. Innym, nie mniej istotnym aspektem omawianego zagadnienia jest zwiększona śmiertelność płazów (zapewne wywołana zatruciem ściekami lub doznanym stresem), na co wskazuje los 46 osob-ników (42 ropuchy szare, 2 ropuchy zielone i 2 żaby wodne),

81

które mimo opuszczenia kolektora zdechły po 1–3 godzinach. Na tej podstawie można wnosić, iż część płazów, którym udaje się opuścić kolektor, po krótkim czasie ginie. Szczególnie duże straty mają miejsce w okresie opuszczania naturalnych zbior-ników przez młodociane osobniki i rozprzestrzeniania się ich w środowisku lądowym.

Przeprowadzone badania nie pozwoliły określić, jaka liczba płazów ma kontakt ze ściekami dopiero w obrębie badanego od-cinka. Przypuszczalnie większość z nich dostaje się do ścieków w obrębie otwartej części kolektora. Część zwierząt dopływa tu zapewne także z podziemnych odgałęzień miejskiej kanalizacji, dokąd trafiają wpadając do studzienek kanalizacyjnych i syste-mów odwadniających na obszarze miasta.

Niezabezpieczone kolektory ściekowe, otwarte oczyszczalnie ścieków, osadniki, studzienki kanalizacyjne, piaskowniki i inne budowle oraz urządzenia oczyszczające ścieki bądź odwadnia-jące obszary zurbanizowane i otoczenie szlaków komunikacyj-nych stanowią zagrożenie dla płazów w środowisku antropoge-nicznym. W polskiej literaturze herpetologicznej sporadycznie pojawiają się informacje na temat takich zagrożeń (Przystalski, Willma 2000, Kasprzak, Tomaszewski 2002). Badania prze-prowadzone w zachodniej Europie wskazują na potencjalne lub faktyczne ponoszenie przez lokalne populacje płazów dużych strat m.in. z takich powodów, jak wspomniane powyżej (Kap-lan 1983, 1985, 1986, 1989, Krummenacher 1985, Gerloff 1989). Często są tam jednak stosowane odpowiednie zabezpie-czenia (Glandt i in. 2003), niekiedy bardzo proste (Bender 2003), mające za zadanie minimalizowanie strat wśród płazów i umożliwienie im egzystencji w tak niekorzystnych warunkach. W przypadku badanego kolektora ścieków najlepszym sposo-bem zabezpieczenia byłoby przykrycie go betonowymi płytami przysypanymi ziemią. Poza wyeliminowaniem problemu dosta-wania się płazów do kolektora, innymi korzyściami wynikają-cymi z realizacji takiego przedsięwzięcia byłoby ograniczenie nielegalnego zrzutu ścieków, emitowania odoru i schładzania ścieków w okresie jesienno-zimowym, co ma ujemny wpływ na skuteczność ich oczyszczania (Najbar i in. 2005a).

82

SUMMARY

Sewage drain as a trap for amphibians

In the period between March and November 2006 a total of 666 individuals of 5 species were collected in an open, almost 5-km long sewage drain in Zielona Góra (western Poland; 51°57’ N, 15°29’ E) with the application of a wooden slipway enabling the animals to get out from the sewage. Most abundant was common toad Bufo bufo (L.) (80.2%). Remaining species included: common frog Rana temporaria L. (7.6%), green toad Bufo viridis Laur. (6.9%), smooth newt Triturus vulgaris (L.) (3.3%) and edible frog Rana kl. esculenta L. (2%). The drain seems to be a serious barrier for amphibians limiting movement within their habitats and may pose an additional threat to their populations.

PIŚMIENNICTWO

Bender B. 2003. Bordsteinabsenkungen und Schutzgitter unter Gullydeckeln als Massnahmen für den Amphibienschutz. W: Glandt D., Schneeweiss N., Geiger A., Kronshage A. (red.). Beiträge zum Technischen Amphibienschutz. Zeitschrift für Feldherpetologie, Suppl. 2: 43–46.

Gerloff W. 1989. Frischwassergewinnungsanlage als mögliche Ursache für Verluste bei lokalen Amphibienbeständen. Feldherpetologie, 1989: 41.

Glandt D., Schneeweiss N., Geiger A., Kronshage A. (red.). 2003. Beiträge zum Technischen Amphibienschutz. Zeitschrift für Feldherpetologie, Suppl. 2.

Kaplan H. 1983. Kläranlagen als Todesfalle. Nationalpark 41: 44-46.Kaplan H. 1985. Kläranlagen – Fallen für Amphibien. Wasserwirtschaft,

75 (7/8): 355.Kaplan H. 1986. Kläranlagen – Todesfallen für Amphibien. Praxis der

Naturwissenschaften 35 (2): 16–18.Kaplan H. 1989. Kläranlagen – tödliche Fallen für Amphibien.

Schriftenreiche des Bayerischen Landesamtes für Umweltschutz, 95: 184–185.

Kasprzak K., Tomaszewski M. 2002. Pułapki antropogeniczne jako zagrożenie lokalnej herpetofauny i źródło informacji o niej.

83

W: Zamachowski W. (red.). Biologia płazów i gadów – ochrona herpetofauny. VI Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna. Kraków, 24-26 VI 2002: 49–52.

Krummenacher E. 1985. Amphibientod im Abwassersystem. Kommunal Magazin 10: 95.

Najbar B., Rejowski J., Szuszkiewicz E. 2005a. Oddziaływanie kanału ścieków w rejonie Zielonej Góry na lokalną faunę. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61 (5): 71–76.

Najbar B., Szuszkiewicz E., Pietruszka T. 2005b. Płazy Zielonej Góry i zanikanie ich siedlisk w granicach administracyjnych miasta w latach 1974–2004. Przegl. Zool. 49 (3–4): 155–166.

Przystalski A., Willma B. 2000. Wpływ konstrukcji autostrad na płazy. W: Zamachowski W. (red.). Biologia płazów i gadów. V Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna. Kraków, 26–28 VI 2000: 93–95.

84

ADAM OLSZEWSKI, TOMASZ HRYNIEWICKI, GRZEGORZ OKOŁÓW

Kampinoski Park Narodowy,05-080 Izabelin, ul. Tetmajera 38e-mail: ad.ol@wp.pl

Nowe stanowiska pachnicy dębowej Osmoderma eremita (Scopoli, 1763)

na Nizinie Mazowieckiej

Pachnica dębowa z rodziny poświętnikowatych (Scaraba-eidae) jest próchnojadem będącym reliktem lasów pierwot-nych, który zanika na wielu stanowiskach w Europie (Szwałko 2004). Występowanie pachnicy warunkowane jest obecnością starych i grubych drzew, w których powstają dziuple w wyniku rozkładu drewna przez grzyby (Szwałko 1992, Burakowski 1997, Oleksa i in. 2003, Szwałko 2004). Imago przemieszcza się zaledwie na odległość do 190 m od miejsca swojego rozwoju (Gutowski i in. 2004). Dyrektywa Siedliskowa zalicza pachnicę do gatunków szczególnie ważnych, a ponadto znajduje się ona w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie (Vulnerable) (Szwałko 1992, 2004). Dopiero od 1995 r. podlega w Polsce ochronie gatunko-wej.

Pierwszej obserwacji dokonano ok. 25.VI.2005 w miejsco-wości Roztoka (gm. Leszno; 52º18’ N, 20º37’ E), w centralnej części Kampinoskiego Parku Narodowego, na terenie Obwodu Ochronnego Wiersze, oddz. 118. Dorosły osobnik przebywał na pniu młodego dębu szypułkowego Quercus robur, na wysokości 3 m, gdzie spijał fermentujący sok wyciekający z pnia. Miejsce to znajduje się tuż przy obszarze ochrony ścisłej „Roztoka”, nie-

85

opodal 7 pomnikowych dębów szypułkowych „Roztockie Dęby”, ok. 50 m od skraju drzewostanu sosnowego. Najprawdopodob-niej miejscem sprzyjającym rozmnażaniu i rozwojowi pędra-ków są wspomniane pomnikowe dęby o silnie wypróchniałych pniach.

Drugie stanowisko zostało odkryte 5.VII.2006 w miejscowo-ści Zawady (gm. Kampinos; 52º15’ N, 20º25’ E), tuż przy za-bytkowym neogotyckim kościele. Znaleziono martwego samca imago, którego włączono do zbiorów Kampinoskiego PN. Przy kościele rosną wiekowe dęby, lipy i jesiony. Jednak ciekawszym miejscem dla pachnicy wydaje się być pomnikowa aleja lipo-wa („Aleja Chopina”) dochodząca do kościoła od strony połu-dniowej, a ciągnąca się wzdłuż drogi Łazy–Zawady. Składa się ona z ok. 750 lip drobnolistnych Tilia cordata, kilku jesionów wyniosłych Fraxinus excelsior i dębów szypułkowych. Wiele z tych drzew posiada wypróchniałe wnętrza i dziuple. W dniach 9 i 13.VIII.2006 podjęto próbę poszukiwania pachnicy na drzewach przy kościele i wzdłuż opisywanej alei. Sprawdzano dokładnie pobocza drogi w celu znalezienia owadów zabitych przez pojazdy. Ponadto pobieżnie przeglądano pnie drzew oraz wybiórczo zaglądano do wypróchniałych dziupli. Niestety nie stwierdzono obecności pachnicy, jednak należy zwrócić uwagę, że pogoda w trakcie obu tych poszukiwań była pochmurna i po-padywał deszcz. Natomiast znaleziono dość licznie występujące pędraki kruszczycy złotawki Cetonia aurata, która także należy do poświętnikowatych.

Najbliższe stwierdzone stanowiska pachnicy dębowej znaj-dują się w Warszawie (Młociny, Bielany, Saska Kępa, Ursynów) i w Sękocinie k. Piaseczna (Szwałko 1992, Borowski 1993, Szwałko 2004). Zatem stanowiska z rejonu Puszczy Kampino-skiej są jedynymi znanymi na Nizinie Mazowieckiej na zachód od Warszawy.

86

SUMMARY

New stations of Hermit Beetle Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) in the Mazovian Lowland (Nizina Mazowiecka, Central Poland)

Two new localities of Hermit Beetle (Coleoptera, Scarabeidae) were recorded in the villages Roztoka (52º18’ N, 20º37’ E) and Zawady (52º15’ N, 20º25’ E) in the Kampinos National Park in 2005-2006. This species was included into Polish Red Book (as vulnerable) and is protected since 1995.

PIŚMIENNICTWO

Borowski J. 1993. Kambiofagi i ksylofagi projektowanego rezerwatu „Skarpa Ursynowska” w Warszawie. Parki nar. Rez. przyr. 12, 1: 69–80.

Burakowski B. 1997. Uwagi i spostrzeżenia dotyczące chrząszczy (Coleoptera) żyjących w próchnowiskach. Wiad. entomol. 15, 4: 197–206.

Gutowski J.M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Karol Z. 2004. Drugie życie drzewa. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka.

Oleksa A., Szwałko P., Gawroński R. 2003. Pachnica Osmoder-ma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera: Scarabaeoidea) w Polsce - występowanie, zagrożenia i ochrona. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra” 7: 101–123.

Szwałko P. 1992. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763), Pachnica (Co-leoptera, Scarabaeidae). W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL Warszawa: 298–300.

Szwałko P. 2004. Osmoderma eremita (Scopoli, 1763), Pachnica dę-bowa (Coleoptera, Scarabaeidae). W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska czerwona księga zwierząt – Bezkręgowce. PWRiL Warszawa: 103–104.

87

MAŁGORZATA STASIŃSKA

Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytet Szczeciński, 71-412 Szczecin, ul. Felczaka 3ce-mail: stasinsk@univ.szczecin.pl

Nowe stanowiska gwiazdosza rudawego Geastrum rufescens Pers.: Pers.

i włosogwiazda czarnogłowego Trichaster melanocephalus Czern.

na Pomorzu Zachodnim

Gwiazdosz rudawy i włosogwiazd czarnogłowy (gwiazdosz czarnogłowy), to przedstawiciele rodziny gwiazdoszowatych, Geastraceae Corda (Rudnicka-Jezierska 1991, Wojewoda 2003). Grzyby z tej rodziny występują przeważnie na stanowi-skach kserotermicznych, w murawach, zaroślach, ciepłych la-sach liściastych, iglastych i mieszanych, oraz w zbiorowiskach pochodzenia antropogenicznego (Rudnicka-Jezierska 1991); w Polsce należą do gatunków rzadko lub bardzo rzadko spo-tykanych, podlegają ścisłej ochronie (Rozporządzenie 2004), i znajdują się na czerwonej liście grzybów zagrożonych (Woje-woda, Ławrynowicz 2006) gdzie umieszczone zostały w kate-gorii wymierające (E).

Gwiazdosz rudawy jest gatunkiem holarktycznym, subo-ceanicznym (Dörfelt i in. 1979; cyt. za Rudnicką-Jezierską 1991). W Europie występuje stosunkowo często, znany jest m.in. z Austrii, Czech, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Nie-miec, Norwegii, Szwecji (Pilát 1958, Jülich 1984, Sunhede 1989, Krieglsteiner 1991, Hansen, Knudsen 1997). W Pol-sce stwierdzony został m.in. na Podkarpaciu (Gumińska 1992,

88

Wojewoda 2000), Wyżynie Śląsko-Krakowskiej (Adamczyk 1996, Wojewoda 2000) i Wyżynie Małopolskiej (Ławrynowicz 1978, Łuszczyński 2002). Na Pomorzu notowany był w re-zerwacie Bielinek nad Odrą (Bujakiewicz 1997) i w okolicach Gdańska (Wilga 2000).

Włosogwiazd czarnogłowy Trichaster melanocephalus Czern. jest gatunkiem reprezentujacym element geograficzny konty-nentalny z głównym ośrodkiem występowania w krainie pon-tyjsko-pannońskiej (Celiński, Filipek 1958). Występuje w wielu krajach Europy, m.in. w Austrii, Belgii, Czechach, Danii, Niemczech, Rosji, Szwecji i na Ukrainie (Pilát 1958, Jülich 1984, Sunhede 1989, Krieglsteiner 1991, Hansen, Knud-sen 1997), lecz wszędzie jest gatunkiem niezbyt częstym. W Polsce włosogwiazd czarnogłowy jest grzybem bardzo rzadkim, stwierdzony został dotychczas na 15 stanowiskach (Lisiewska 1997, Wojewoda 2003). Na Pomorzu notowany był głównie w zachodniej części regionu, między innymi w Cedyńskim Parku Krajobrazowym: w rezerwacie Bielinek nad Odrą (Celiński, Fi-lipek 1958, Bujakiewicz 1997, Stasińska mat. niepubl.) i w Nadleśnictwie Chojna w oddziale 60 (Friedrich 2002); oraz w rezerwacie Stary Przylep (Stasińska, Prajs 2003).

Nowe stanowiska gwiazdosza rudawego i włosogwiazda czar-nogłowego znajdują się w parku naturalistycznym „Dolina Mi-łości” (ryc. 1). Park, o powierzchni około 80 ha, położony jest na krawędzi doliny Odry, w sąsiedztwie wsi Zatoń Dolna (53°00’25’’ N, 14°16’30’’ E), w granicach Cedyńskiego Parku Krajobrazo-wego. Założony został w 1850 r. przez Annę von Humbert na morenowych pagórkach porośniętych lasem bukowym. Po II wojnie światowej pierwotne założenia parkowe ulegały stop-niowemu zatarciu. Obecnie jego obszar porośnięty jest głównie przez zbiorowiska leśne z przewagą ubogiej buczyny pomor-skiej. Zachowały się też niewielkie płaty murawy kserotermicz-nej oraz dwa stare sady (Prajs i in. 2005).

Roślinność parku jest zróżnicowana i wykazuje cechy antro-pogenicznego przekształcenia o różnym, niekiedy bardzo znacz-nym nasileniu. W wielu miejscach, w obrębie ekosystemów leśnych oraz na murawie kserotermicznej, posadzone zostały m.in. świerki, modrzewie, jawory, klony zwyczajne i kasztanow-ce. Intensywnie przenikają też do zbiorowisk leśnych gatunki obce, dużą ekspansywność wykazują zwłaszcza śnieguliczka biała Symphoricarpos albus i grochodrzew Robinia pseudo-

89

acacia. Udział gatunków obcych oraz niewielka powierzchnia płatów, których gatunki przenikają się wzajemnie sprawia, że wielu zbiorowisk nie można jednoznacznie zaklasyfikować. Do najcenniejszych zespołów roślinnych występujacych na te-renie parku należą, m.in. kwaśna buczyna pomorska Luzulo pilosae-Fagetum, żyzna buczyna pomorska Galio odorati-Fage-tum, zbiorowisko Fagus sylvatica-Mercurialis perennis (buczy-na nawiązująca składem florystycznym do rzadkiej na Pomorzu buczyny storczykowej), pomorski las bukowo-dębowy Fago-Qu-ercetum petraeae, łęg jesionowo-olszowy Fraxino-Alnetum i mu-

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk gwiazdosza rudawego (trójkąt) i włosogwiazda czarnogłowego (puste kółka) w parku „Dolina Miłości”.Fig. 1. Distribution of Geastrum rufescens (triangle) and Trichaster

melanocephalus (open circles) in the “Love Valley” Park.

90

rawa kserotermiczna Adonido-Brachypodietum pinnati (Prajs i in. 2005).

Gwiazdosz rudawy w parku „Dolina Miłości”, odnotowa-ny został tylko raz, w marcu 2005 r. (Nadleśnictwo Chojna, oddz. 257h) (ryc. 1). Dwa, prawdopodobnie zeszłoroczne, owoc-niki znaleziono przy ścieżce, biegnącej skrajem lasu bukowe-go, w południowo-zachodniej części parku, graniczącej z po-lami uprawnymi, łąką i ugorem. Włosogwiazd czarnogłowy po raz pierwszy został znaleziony w 2004 r. przez Paulinę Ujazda z Połęcka, uczennicę Gimnazjum w Ośnie Lubuskim (informacja uzyskana od Małgorzaty i Ryszarda Mateckich z Zatoni Dolnej). W latach 2005–2006 notowany był w wielu miejscach, głównie w południowej i wschodniej części parku (Nadleśnictwo Choj-na, oddz. 256h, i, k; 257h, l) (ryc. 1). Owocniki występowały pojedynczo lub w małych grupach, najczęściej spotykane były przy ścieżkach, wśród zarośli, pod grochodrzewem, bukiem, kasztanowcami i głogami. Kilka owocników znaleziono również w starym sadzie, w którym obok jabłoni rosły liczne głogi.

Najbliższe stanowiska dwóch omawianych gatunków są od-dalone o ok. 12 km od tych opisanych w niniejszym artykule; znajdują sie one w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (Celiń-ski, Filipek 1958, Bujakiewicz 1997, Friedrich 2002). Moż-na zatem przypuszczać, że oba gwiazdosze mają w tej części Pomorza dogodne warunki do rozwoju i wzrostu. Zagrożeniem dla obu może być sposób użytkowania parku „Dolina Miłości” w celach rekreacyjnych i wypoczynkowych. Nadmierny ruch turystyczny może przyczynić się do niszczenia owocników tych pięknych i przyciągajacych wzrok grzybów.

SUMMARY

New localities of Geastrum rufescens Pers.: Pers. and Trichaster melanocephalus Czern.

in the Western Pomerania (NW Poland)

Geastrum rufescens and Trichaster melanocephalus are very rare, threatened, and strictly protected species in Poland. These fungi have been found in the „Love Valley” Park near Zatoń Dolna (53°00’25’’

91

N, 14°16’30’’ E) in the years 2004–2006. They grow in beech forest (G. rufescens) and in thickets under Aesculus hippocastanum, Fagus sylvatica, Robinia pseudoacacia, Crataegus sp. and Malus sp. (T. melanocephalus).

PIŚMIENNICTWO

Adamczyk J. 1996. Les champignons supérieurs des hêtraies du nord Plateau de Częstochowa (Pologne Méridionale). Lejeunia Nouv. Sér. 150: 1–83.

Bujakiewicz A. 1997. Macromycetes occurring in the Violo odoratae-Ulmetum campestris in the Bielinek Reserve on the Odra river. Acta Mycol. 32 (2): 189–206.

Celiński F., Filipek M. 1958. Nowe stanowisko Trichaster melanocephalus Czern. w Bielinku nad Odrą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 4: 231–237.

Dörfelt H., Kreisel H., Benkert D. 1979. Die Erdsterne (Geastrales) der Deutschen Demokratischen Republik. Hercynia, N.F.,16: 1–56.

Friedrich S. 2002. Selected Ascomycota and Basidiomycota from Cedynia Landscape Park (NW Poland). Polish Bot. J. 47 (2): 125–138.

Gumińska B. 1992. Higher fungi of the Tilio-Carpinetum forest association in the Skołczanka Reserve near Cracow. Acta Mycol. 27 (1): 137–158.

Hansen L., Knudsen H. (eds). 1997. Nordic macromycetes. 3. Heterobasidioid, aphyllophoroid and gastromycetoid Basidiomycetes. Nordsvamp, Copenhagen.

Jülich W. 1984. Die Nichtblätterpilze, Gallertpilze und Bauchpilze (Aphyllophorales, Heterobasidiomycetes, Gastromycetes). In: Gams H. (ed.). Kleine Kryptogamenflora. 2b/1. Basidiomyceten 1. G. Fischer Verl., Jena. Stuttgart – New York.

Krieglsteiner G.J. 1991. Verbreitungsatlas der Großpilze Deutschlands (West). 1. Ständerpilze, Teil A: Nichtblätterpilze. Verl. E. Ulmer GmbH & Co., Stuttgart.

Lisiewska M. 1997. A new locality of Geastrum melanocephalum in the vicinity of Poznań. Acta Mycol. 32 (2): 229–232.

Ławrynowicz M. 1978. Grzyby dorzecza Pilicy. Studia Ośr. Dok. Fizjogr. PAN, Kraków, 6: 109–122.

Łuszczyński J. 2002. Preliminary red list of Basidiomycetes in the Góry Świętokrzyskie Mts (Poland). Polish Bot. J. 47 (2): 183–193.

92

Pilát A. (ed.). 1958. Gasteromycetes. In: Novák F.A. (ed.). Flora ČSR. Československá Akademie VĚD, Praha: 407–526.

Prajs B., Sotek Z., Stasińska M. 2005. Revitalization of „The Love Valley”. In: Fleszar E. (ed.). Sustainable development. ScientificMonograph. Z.U.P.W. “OPTIMEX”. Szczecin: 327–329.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1765.

Rudnicka-Jezierska W. 1991. Purchawkowe (Lycoperdales). W: Skirgiełło A. (red.). Flora Polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Grzyby (Mycota) 23. Inst. Bot. im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków: 17–89.

Stasińska M., Prajs B. 2003. Nowe stanowisko Geastrum melanocephalum (Fungi, Lycoperdales, Geastraceae) na Pomorzu. Fragm. Flor. Geobot. Pol. 10: 299–301.

Sunhede S. 1989 (1990). Geastraceae (Basidiomycotina). Morphology, ecology, and systematics with special emphasis on the North European species. Synopsis Fungorum 1. Fungiflora, Oslo.

Wilga S.W. 2002. Makrogrzyby (Macromycetes) doliny Samborowo w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Acta Bot. Cassubica 1: 113–118.

Wojewoda W. 2000. New localities of rare and threatened species of Geastrum (Lycoperdales) in Poland. Acta Mycol. 35 (2): 145–151.

Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes. In: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. 7. W. Szafer Inst. Bot., Polish Academy of Sciences, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 53–70.

93

ADAM STEBEL

Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i ZielarstwaŚląska Akademia Medyczna w Katowicach41-200 Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30e-mail: astebel@farmant.slam.katowice.pl

Nowe dane do rozmieszczenia krzywoszczeci pogiętej Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. (Bryopsida)

w Polsce

Krzywoszczeć pogięta jest jednym z 6 gatunków z rodzaju Campylopus występujących w Polsce. Prawie wszystkie (z wy-jątkiem rozprzestrzeniającego się neofita C. introflexus (Hedw.) Brid.) to mchy rzadkie. Od 2004 r. C. flexuosus podlega ścisłej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie 2004) i znajduje się na liście mchów zagrożonych w Polsce w kategorii I (Żarnowiec i in. 2004).

Krzywoszczeć pogięta ma szeroki zasięg. Rośnie głównie w Ameryce Środkowej i Południowej, południowo-wschodniej Afryce, południowej Azji, w Europie oraz, bardzo rzadko, w Ameryce Północnej (Rusińska 1995). W Europie jego występo-wanie związane jest z wpływem wilgotnego klimatu atlantyckie-go, stąd też zaliczany jest do gatunków suboceanicznych (Düll, Meinunger 1989).

W Polsce gatunek ten uznawany jest za rzadki. Do 1995 r. znany był z 17 stanowisk, z których większość pochodziła z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Na początku lat 90. XX w. obfi-te stanowisko tego mchu odkryto na Pomorzu Zachodnim, co stało się impulsem do szczegółowego opracowania rozmieszcze-nia C. flexuosus w Polsce. Jego występowanie na terenie kraju związane jest przede wszystkim z łukiem sudecko-karpackim. Kilka stanowisk znanych jest z niżowej części Polski. Znajdują się one głównie na Pomorzu Zachodnim (Rusińska 1995).

94

Od 1995 r. opublikowano kilka nowych stanowisk tego ga-tunku. Są to: Przełęcz Jugowska w Górach Sowich (Stebel, Nowak 2005), Diabli Kamień na Pogórzu Wielickim (Stebel 2004), między Sopotnią Wielką a Sopotnią Małą w Beskidzie Wysokim (Stebel, Fojcik 2005, Stebel 2005), północny stok Gajki koło Targoszowa w Beskidzie Małym (Stebel 2003), połu-dniowo-wschodni stok Kocońki w Beskidzie Makowskim (Ste-bel 2003) oraz Krasna, Odrzykoń i rezerwat „Prządki” koło wsi Czarnorzeczki na Pogórzu Dynowskim (Armata 2006). Poniżej

Przed 1900 / Before 19001901–1944Po 1945 / 1945 onwards

A

a b c d e f g

B

C

D

E

F

G

Ryc. 1. Aktualne rozmieszczenie krzywoszczeci pogiętej Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. w Polsce.

Fig. 1. Current distribution of Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. in Poland.

95

podano kolejne stanowiska C. flexuosus (aktualne rozmieszcze-nie C. flexuosus w Polsce przedstawiono na ryc. 1):

1. Nizina Śląsko-Łużycka, Bory Dolnośląskie, między miej-scowościami Ławszowa i Osiecznica (gm. Osiecznica), lasy Nadle-śnictwa Bolesławiec: oddz. 103 g (leg. E. Stefańska 24.VIII.2004, SOSN); oddz. 103 m (leg. E. Stefańska 24.VIII.2004, SOSN); oddz. 116 h (leg. E. Stefańska 09.VIII.2004, SOSN); oddz. 117 b (leg. E. Stefańska 10.VIII.2004, SOSN); oddz. 117 c (leg. E. Stefańska 10.VIII.2004, SOSN); oddz. 142 d (leg. E. Stefańska 08.VIII.2004, SOSN). Wszystkie materiały pochodzą z borów świeżych zlokalizowanych w kwadracie ATMOS Ea 18.

2. Przedgórze Sudeckie, Przedgórze Paczkowskie, Burgrabice (gm. Głuchołazy) (ATMOS Fc 30). Masowo na mineralnej glebie na powierzchni co najmniej kilkunastu metrów kwadratowych na stromym, zachodnim stoku wzgórza Apla nad potokiem Ma-ruszka, wysokość około 320–335 m n.p.m., oraz około 0,5 km na północ od opisanego stanowiska, na glebie mineralnej w młodym lesie dębowym na szczycie niewielkiego wzgórza, na powierzchni około 1 m2, wysokość około 300 m n.p.m. (leg. A. Stebel 10.VIII.2006, SOSN).

3. Kampinoski Park Narodowy, oddz. 131b (ATMOS De 13). Piaszczysta gleba w zespole subkontynentalnego boru świeżego Peucedano-Pinetum (leg. J. Solon 27.VII.2002, SOSN).

4. Nizina Śląska, Równina Niemodlińska, rezerwat przyro-dy „Prądy” (gm. Dąbrowa) (ATMOS Ec 93). Na mokrej glebie torfowej w śródlądowym borze wilgotnym Molinio-Pinetum oraz na humusie nad rowem melioracyjnym, łącznie na powierzchni około 0,25 m2 (leg. A. Stebel 22.VIII.2006, SOSN).

5. Nizina Śląska, Równina Niemodlińska, Prądy (gm. Dąbro-wa) (ATMOS Ec 93). Na wilgotnym humusie w borze sosnowym między rezerwatem przyrody „Prądy” a drogą Prądy–Wawelno, łącznie na powierzchni około 2 m2 (leg. A. Stebel 22.VIII.2006, SOSN).

6. Karpaty Zachodnie, Pogórze Wiśnickie, pomnik przyrody „Kamienie Brodzińskiego” (ATMOS Fe 83). Przydroże w borze sosnowym, na glebie mineralnej oraz w darniach bielistki siwej Leucobryum glaucum (Hedw.) Ångstr., łącznie na powierzchni około 5 m2, wysokość 430 m n.p.m. (leg. A. Stebel i A. Copping 23.VIII.2005, SOSN).

96

7. Karpaty Zachodnie, Kotlina Żywiecka, Ślemień Młyńsko, dolina potoku Młyńszczanka (=Młyńska Rzeka) (ATMOS Gd 05). Na piaskowcu obok źródeł w lesie mieszanym, darń o po-wierzchni około 0,3 m2, wysokość 510–515 m n.p.m. (leg. A. Stebel 27.VIII.2002, SOSN).

8. Karpaty Zachodnie, Beskid Mały, Krzeszów Harańczyków-ka Wójciakówka (gm. Stryszawa) (ATMOS Gd 06). Na ściółce w młodniku świerkowym na powierzchni około 10 m2, wysokość 505-510 m n.p.m. (leg. A. Stebel 24.VI.2003, SOSN).

9. Karpaty Zachodnie, Beskid Śląski, Wisła Jawornik, za-chodni stok Czajki, nad potokiem wypływającym ze Skolnitego (ATMOS Gd 11). Ściółka w świerczynie oraz w darniach bielistki siwej na powierzchni około 5 m2, wysokość 460 m n.p.m. (leg. A. Stebel 12.X.2005, SOSN).

Na większości stanowisk odkrytych w ostatnich latach C. flexuosus występuje obficie, prawie wyłącznie na siedliskach zmienionych przez człowieka – poboczach ścieżek, przydroż-nych skarpach oraz na ściółce w sztucznych młodnikach świer-kowych i sosnowych. Na żadnym z nowych stanowisk nie ob-serwowano obecności sporogonów, natomiast na większości z nich gatunek ten rozmnażał się wegetatywnie wytwarzając masowo drobne, łamliwe łodyżki.

Umiarkowana antropopresja wydaje się sprzyjać rozprze-strzenianiu się tego gatunku, co zauważyła już Rusińska (1995) na Pomorzu Zachodnim i co w pełni potwierdzają ob-serwacje autora. Zwiększanie się liczby stanowisk wielu gatun-ków, wcześniej uważanych za bardzo rzadkie, opisywane już było wielokrotnie. Być może taka sytuacja ma miejsce teraz w przypadku C. flexuosus. Oczywiście, wobec ciągle niewystar-czającego poznania flory mszaków nie można także wykluczyć, że C. flexuosus występował częściej niż sugerują to publikowa-ne dane. Ta teza wydaje się jednak mało prawdopodobna, gdyż mszaki na kilku stanowiskach (np. dolina Jawornika w Beski-dzie Śląskim, okolice Krzeszowa i Targoszowa w Beskidzie Ma-łym, „Kamienie Brodzińskiego” na Pogórzu Wiśnickim) obser-wowane są przez autora od wielu lat, a flory niektórych innych (np. rezerwat „Prądy”) zostały szczegółowo zbadane (Guzik i in. 1994) i nikt wcześniej nie widział tam omawianego gatunku. Jeżeli dalsze obserwacje potwierdzą tendencje do rozprzestrze-

97

niania się C. flexuosus, należy zastanowić się nad wycofaniem go z listy roślin chronionych.

Podziękowania. Dziękuję bardzo Pani dr Ewie Stefańskiej (Wro-cław) oraz Panu dr. hab. Jerzemu Solonowi (Warszawa) za materiały zielnikowe i informacje o występowaniu Campylopus flexuosus w Bo-rach Dolnośląskich i Kampinoskim Parku Narodowym. Praca nauko-wa była finansowana ze środków na naukę w roku 2006 jako projektbadawczy nr P04 G 026 30.

SUMMARY

New distribution data for Campylopus flexuosus (Bryopsida) in Poland

Among six species from the genus Campylopus occurring in Poland almost all, except expanding neophye C. introflexus (Hedw.) Brid., are considered as rare. Campylopus flexuosus (Hedw.) Brid. is the species protected by law (since 2004) and placed on the Red list of threatened mosses (category I). Till 2005 it had been known from 22 stations located mainly in the Sudetes and Carpathians. A lot of them were identified in nineteenth and first half of twentieth century. In the years2002–2006 next 9 localities were found, where C. flexuosus occurred mainly on humic and mineral soil in managed coniferous forest, waysides slopes, paths and other places slightly changed by human impact. Current distribution of C. flexuosus in Poland is presented on Fig. 1.

Increasing of the number of localities of many species, considered earlier as rare, was reported for many times. It is possible that the similar situation occurs in the case of C. flexuosus. Of course, as the moss flora is still insufficiently known, it is also possible that C. flexuosus was wider spread than published data suggest. However, this thesis seems to be low probable because in many localities (e.g. Jawornik valley in the Beskid Śląski Mts, vicinity of Krzeszów and Targoszów in the Beskid Mały Mts, Kamienie Brodzińskiego in the Pogórze Wiśnickie Hills) mosses have been observed by author for many years while floras of some other regions (e.g. Prądy Nature Reserve in the Silesian Lowland) were investigated in details (Guzik and others

98

1994) and no one saw this species earlier. If further observations confirm the tendency of its spreading, its exclusion from the list ofprotected plants should be taken into consideration.

PIŚMIENNICTWO

Armata L. 2006. New records of rare and endangered mosses from the Bieszczady Zachodnie Range and the Carpathian Foothills. Annales UMCS Sec. C. vol. 61: 131–139.

Düll R., Meinunger L. 1989. Deutschlands Moose. Die Verbreitung der deutschen Moose in der BR Deutschland und in der DDR, ihre Höhenverbreitung, ihre Arealtypen, sowie Angaben zum Rückgang der Arten. 1 Teil. IDH Verlag, Bad Münstereifel, Ohlerath.

Guzik J., Koła W., Turzańska M. 1994. Flora i zbiorowiska roślinne projektowanego rezerwatu torfowiskowego „Prądy”. Acta Univ. Wrat. 1606 Prace Bot. 60: 115–142.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz.U. nr 168 (2004), poz. 1764.

Rusińska A. 1995. New locality of Campylopus flexuosus (Musci, Dicranaceae) in West Pomerania and a review of its distribution in Poland. Fragm. Flor. Geobot. 40(1): 305–309.

Stebel A. 2003. Musci macroregioni meridionali Poloniae exsiccati. Fasc. XLI, No. 1301–1350. Medical University of Silesia in Katowice, Katowice.

Stebel A. 2004. A contribution to the bryoflora of the western partof the Carpathian Foothills (Western Carpathians). W: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryological studies in the Western Carpathians.Sorus, Poznań: 135–145.

Stebel A. 2005. Musci macroregioni meridionali Poloniae exsiccati. Fasc. XLIII, No. 1401–1450. Medical University of Silesia in Katowice, Katowice.

Stebel A., Fojcik B. 2005. Kolejne stanowiska Campylopus introflexus (Bryopsida, Dicranaceae) w województwie śląskim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 12(2): 412–414.

Stebel A., Nowak A. 2005. The bryophyte collection in the Upper Silesia Museum in Bytom (Part I). Nature Journal 38: 15–25.

Żarnowiec J., Stebel A., Ochyra R. 2004. Threatened moss species in the Polish Carpathians in the light of a new Red-list of mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.). Bryological studies in the Western Carpathians. Sorus, Poznań: 9–28.

99

BOGDAN WIŚNIOWSKI1, ROBERT ROZWAŁKA2

1Ojcowski Park Narodowy32-047 Ojców, Ojców 9, e-mail: bogdan@isez.pan.krakow.pl2Instytut Biologii i Nauk o Ziemi UMCS20-033 Lublin, ul. Akademicka 19e-mail: rrozwalk@biotop.umcs.lublin.pl

Gniewosz plamisty Coronella austriaca (Laurenti, 1768) w Ojcowskim Parku Narodowym

Wstęp

Gniewosz plamisty jest w Polsce gatunkiem niezbyt częstym, a liczebność lokalnych populacji nie jest duża (Juszczyk 1987, Berger 2000, Profus, Sura 2001, 2003). W ostatnich latach udokumentowano występowanie tego gatunku na kilku no-wych stanowiskach (por. Najbar 2000, Dembicka i in. 2006, Piotrowski i in. 2006, Zieliński, Stanisławski 2006 oraz cytowane tam piśmiennictwo), jednak wielu autorów podkreśla obserwowany proces kurczenia się areału występowania tego węża w Polsce i Europie (m.in. Najbar 1997, Profus, Sura 2001, 2003).

Gniewosz jest gatunkiem kserotermofilnym, preferującympołudniowe, silnie nasłonecznione i suche stoki, gdzie znajdu-je obfitość pożywienia, na które składają się przede wszystkiminne gatunki gadów (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977, Juszczyk 1987, Berger 2000, Profus, Sura 2001, 2003). Czasem przenika także do środowisk synantropijnych, takich jak ogródki działkowe i przydomowe, opuszczone zabudowa-nia, pobocza dróg i nasypy kolejowe. Spotykany był także na nieużytkach lub poligonach (Najbar 2000, Profus, Sura 2001, obserwacje z Nowej Dęby w 2005 r. – R. Rozwałka mat. nie-

100

publ.). W piśmiennictwie podkreślane jest także preferowanie przez ten gatunek stanowisk o mozaikowatej strukturze bio-topów, w tym ekotonów, polan śródleśnych, prześwietlonych suchych lasów (Juszczyk 1987, Profus, Sura 2001, 2003, Bena, Dobrowalska 2006, Zieliński, Stanisławski 2006). Część z tych środowisk ma charakter nietrwały, gdyż wcześniej czy później ulega przekształceniu w zbiorowiska leśne co jest jednym z czynników zanikania poszczególnych populacji. Stąd celowe jest podejmowanie zabiegów mających na celu utrzyma-nie stanowisk gniewosza w stanie bezleśnym, bądź z niewielkim tylko udziałem krzewów i niewysokich drzew (Profus, Sura 2001, Zieliński, Stanisławski 2006).

Powodem ustępowania gniewosza jest przede wszystkim za-nikanie siedlisk, postępująca fragmentacja zasięgu i izolacja poszczególnych stanowisk oraz bezmyślne tępienie go przez lu-dzi. Dlatego został on umieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt z kategorią zagrożenia VU — narażony (Profus, Sura 2001). W tej sytuacji istnieje uzasadniona potrzeba publikowa-nia wiarygodnych aktualnych informacji o występowaniu gnie-wosza w różnych regionach kraju, zwłaszcza jeśli odnoszą się one do obszarów, które statutowo zajmują się ochroną przyrody (parki narodowe, rezerwaty, użytki ekologiczne). Z racji celów, dla których je powołano, są one predestynowane do pełnienia funkcji ostoi gatunku i najłatwiej w nich zrealizować postulat skutecznej ochrony.

Herpetofauna Ojcowskiego Parku Narodowego liczy 5 gatun-ków gadów: jaszczurka zwinka Lacerta agilis, padalec Anguis fragilis, zaskroniec Natrix natrix, gniewosz plamisty Coronella austriaca oraz żmija zygzakowata Vipera berus (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977, Młynarski 1990, Szyndlar 1995). Spośród nich to właśnie gniewosz plamisty był taksonem naj-rzadziej obserwowanym. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku był on w Ojcowskim PN „wę-żem rzadkim i zawsze nielicznym” (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977). Cytowani autorzy informowali o obserwowa-nych w przypadku tego gatunku znacznych wahaniach liczeb-ności – „w niektórych latach nie spotyka się ich wcale, w innych znów można spotkać po kilka osobników na niezbyt od siebie odległym terenie”. W krótkim podsumowaniu zmian w herpe-tofaunie OPN napisano o gniewoszu, że „prawie zupełnie wygi-

101

nął” (Młynarski 1990). Szyndlar (1995) wymienił tylko jedną obserwację tego gatunku w Parku stwierdzoną w ciągu kilku sezonów badań pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku gniewosz plamisty w OPN nie był notowany. W 2003 r. obserwowano w Dolinie Sąspowskiej obok willi Warzechówka jednego dorosłego osobni-ka. Rzadkość obserwacji w połączeniu z zmianami sukcesyjny-mi jakie zaszły w zbiorowiskach roślinnych Parku (zarośnięcie większości powierzchni muraw kserotermicznych), zdawała się potwierdzać przypuszczenia Młynarskiego (1990).

Wyniki

W 2006 r. dokonano kilku obserwacji gniewosza przy oka-zji badań nad pająkami, prowadzonych na terenie OPN przez jednego z autorów [R. Rozwałka]. Łącznie stwierdzono 9 osob-ników różnej wielkości, na trzech stanowiskach. Szczególnie dużo notowań miało miejsce w czerwcu, który charakteryzo-wał się – zwłaszcza w pierwszej dekadzie – niską średnią tem-peraturą powietrza. Według danych ze stacji meteorologicznej OPN w Ojcowie średnia temperatura pierwszej dekady czerwca w 2006 r. wyniosła zaledwie 10,7°C i była najniższa od 11 lat. Dla porównania średnia ta w 2005 r. wynosiła 12,1°C, w 2004 r. – 15,0°C, a w dekadzie 1996–2005 – 15,2°C. W okresie od 1 do 10 czerwca odnotowano także aż 6 dni z opadem atmosfe-rycznym (przy średniej wartości dla lat 1996–2005 wynoszącej 4,4 dnia).

Podane poniżej informacje o obserwacjach gniewoszy uzu-pełnione są krótką charakterystyką zjawisk meteorologicznych występujących w momencie obserwacji oraz maksymalną tem-peraturą i całkowitym opadem zmierzonym w danym dniu w stacji w Ojcowie. Ze względu na obawę, że opublikowanie do-kładnych danych o lokalizacji miejsc występowania gniewosza plamistego w Parku mogłoby w konsekwencji narazić go na świadome tępienie lub odławianie, w dalszej części tekstu od-stąpiono od użycia nazw miejscowych. Wszystkie miejsca ob-serwacji położone są w kwadracie UTM DA16.

2.VI 2006, godz. 16–17: W czasie obserwacji chłodno (temp. ok. 12°C), od godzin przedpołudniowych zachmurzenie cał-

102

Ryc

. 1. G

nie

wos

z pl

amis

ty (d

ł ok.

50

cm) o

bser

wow

any

w O

jcow

skim

Par

ku N

arod

owym

w d

niu

2. c

zerw

ca

2006

(fot

. B. W

iśn

iow

ski).

Fig.

1.

Sm

ooth

sn

ake

Cor

onel

la a

ustr

iaca

(le

ngt

h c

a. 5

0 cm

) as

obs

erve

d in

th

e O

jców

Nat

ion

al P

ark

on 2

Ju

ne

2006

(ph

oto

B. W

iśn

iow

ski).

103

kowite, warstwa zielna wilgotna (poprzedniej nocy niezbyt in-tensywny opad deszczu) (temp. maks. 15°C, opad 10,7 mm). Powierzchnia nieleśna (ok. 3 ha; dalej w tekście oznaczona jako A), o niezbyt jeszcze ustabilizowanym składzie gatunkowym ro-ślin runa, co jest wynikiem przeprowadzonych silnych odsło-nięć; wśród roślin zielnych duży udział gatunków kserotermo-filnych. Jeden dorosły osobnik o długości ok. 50 cm (ryc. 1).

3.VI 2006, godz. 10–12: Chłodno (temp. powietrza ok. 11°C) i wilgotno, przez cały dzień zachmurzenie całkowite, niewielki opad atmosferyczny w postaci okresowej mżawki (temp. maks. 13,5°C, opad 3,2 mm). Pow. A: jeden młody osobnik (prawdo-podobny wiek: ok. 10 miesięcy) o długości ok. 18 cm na ścież-ce. Powierzchnia nieleśna (kilka arów; dalej w tekście jako B) z dobrze wykształconymi zbiorowiskami muraw i zarośli kse-rotermicznych. Trzy dorosłe osobniki o długości 50–60 cm stwierdzone na niewielkiej powierzchni (odległości pomiędzy nimi wynosiły zaledwie 10–15 m) (ryc. 2). Jest to interesują-ca obserwacja, gdyż zwykle gniewosze z racji występującego u nich kanibalizmu są spotykane pojedynczo (Juszczyk 1987, Berger 2000, Profus, Sura 2001, 2003). Mimo chłodu jeden z osobników zachowywał się bardzo agresywnie, kąsając aparat fotograficzny i fotografującego.

24.VI 2006, godz. 11–12: W czasie obserwacji w godzinach przedpołudniowych niewielkie zachmurzenie, runo zielne wil-gotne po niewielkim deszczu poprzedniego wieczora (temp. maks. 23,5°C, opad 0,3 mm). Powierzchnia nieleśna (kilka arów; określona jako C), o nieustabilizowanym składzie ga-tunkowym roślin runa, co jest wynikiem niedawnych silnych odsłonięć; wśród roślin zielnych spory udział gatunków kse-rotermofilnych. Jeden osobnik ok. 45 cm długości. W pobliżuobserwowano zaskrońce (ok. 20–30 osobników).

28.VI 2006, godz. 12–14: W czasie obserwacji temperatu-ra powietrza ok. 20°C, zachmurzenie nieduże (zwiększało się w ciągu dnia aż do całkowitego wieczorem, gdy ponownie wystąpił opad atmosferyczny), runo wilgotne po nocnym, obfitym opa-dzie deszczu (temp. maks. 26,9°C, opad 8,5 mm). Pow. A: dwa osobniki o długości około 30–35 cm i 45–50 cm.

6.VIII 2006, godz. 10–12: W czasie obserwacji temperatu-ra powietrza ok. 16°C, rankiem zachmurzenie duże stopniowo

104

Ryc

. 2.

Gn

iew

osz

plam

isty

(dł

ok.

60

cm)

– je

den

z t

rzec

h o

kazó

w o

bser

wow

anyc

h w

Ojc

owsk

im P

arku

N

arod

owym

w d

niu

3. c

zerw

ca 2

006

(fot.

B. W

iśn

iow

ski).

Fig.

2.

Sm

ooth

sn

ake

Cor

onel

la a

ustr

iaca

(le

ngt

h c

a. 6

0 cm

) –

one

of t

he

thre

e sp

ecim

ens

obse

rved

in

th

e O

jców

Nat

ion

al P

ark

on 3

Ju

ne

2006

(ph

oto

B. W

iśn

iow

ski).

105

zmniejszające się do niewielkiego wieczorem, runo wilgotne po nocnym opadzie deszczu, i niewielkich przelotnych opadach w ciągu dnia (temp. maks. 22,0°C, opad 1,4 mm). Pow. B: jeden dorosły osobnik o długości ok. 40 cm. Mniejszy rozmiar cia-ła oraz różnice w rozmieszczeniu plam na odcinku głowowym wskazują, że nie był to żaden z okazów obserwowanych w tym miejscu 3 czerwca.

Dyskusja

Stosunkowo duża liczba okazów odnotowana przypadkowo w trakcie innych badań wyraźnie kontrastuje z dotychczaso-wymi bardzo skąpymi doniesieniami – 2 obserwacje na prze-strzeni ostatnich 30 lat (Szyndlar 1995, M. Gamrat, OPN dane niepubl.). Gniewosze plamiste były obserwowane w 2006 r. na terenie OPN w zbiorowiskach o charakterze kserotermicznym i mozaikowatej strukturze roślinności, położonych w sąsiedz-twie obszarów leśnych znajdujących się powyżej na zboczach. Takie powierzchnie stanowią na terenie Parku jedne z najcen-niejszych ostoi gatunków związanych z suchymi, silnie na-słonecznionymi stokami (Pawłowski i in. 1994, Dylewska, Wiśniowski 2003). Ich wartość była podkreślana w wielu publikacjach oraz w wieloletnim planie ochrony Ojcowskiego Parku Narodowego (Michalik 1991). W wyniku zaprzestania użytkowania gospodarczego (koszenia i wypasu zwierząt) po-wierzchnie te w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. stopniowo zaczęły ulegać naturalnym zmianom sukcesyj-nym, przekształcając się w zbiorowiska leśne. Od 2000 r. Park podjął zabiegi ochrony czynnej, których celem jest powstrzy-manie sukcesji lasów i przywrócenie wcześniejszego bogactwa gatunkowego. Przeprowadzone zabiegi polegały na wycięciu wy-branych drzew i odrośli na zboczach oraz odkrzewianiu skał, a następnie rozpoczęto coroczne jesienne koszenie połączone z usuwaniem skoszonej biomasy.

Wydaje się, że powierzchnie utrzymywane w stanie bezle-śnym mają istotne znaczenie dla trwania populacji gniewosza w Ojcowskim Parku Narodowym. Na jednej z nich obok osob-ników dorosłych spotkano także młody okaz tego węża; można więc wnioskować, że panują tu dogodne warunki do rozmnaża-

106

nia się tego gatunku. Na powierzchniach A i B obserwowano w 2006 r. żmije zygzakowate (4 osobniki, w tym kopulująca para), padalce (łącznie kilkanaście osobników) oraz jaszczurki zwinki (kilka osobników); gatunki te stanowią główną bazę pokarmo-wą gniewoszy (Juszczyk 1987, Berger 2000). Odnalezienie gniewosza na powierzchniach odległych od siebie (maks. ok. 5 km) może świadczyć o tym, że gatunek ten występuje w Parku na jeszcze innych stanowiskach.

Przy okazji charakterystyki występowania gniewosza na te-renie Parku warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt. Chociaż środowiska kserotermiczne były penetrowane w 2006 r. co 2-3 tygodnie przez cały sezon wegetacyjny, to większość obserwacji gniewosza miała miejsce przy stosunkowo niskiej temperatu-rze powietrza, najczęściej po wcześniejszym opadzie deszczu. Prawdopodobnie wychłodzone węże chętnie opuszczały swoje kryjówki by rozgrzać się w skąpych promieniach słońca, ospale reagowały na bodźce zewnętrzne, powoli i niechętnie wślizgu-jąc się pod korzenie traw i w szczeliny podłoża. W takich wa-runkach łatwo można je było zaobserwować, co potwierdzają m. in. dane z okolic Kazimierza Dolnego nad Wisłą (Dembicka i in. 2006). Być może niewielka do niedawna liczba obserwacji tego węża w OPN (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977, Młynarski 1990, Szyndlar 1995) wynikała po części z fak-tu, iż gniewosz plamisty jest wężem prowadzącym bardzo skry-ty tryb życia, spędzającym większość czasu pod kamieniami, w norach czy szczelinach podłoża (Juszczyk 1987, Berger 2000). W ciepłe i słoneczne dni przebywa w ukryciu polując z zasadzki na swoje ofiary lub też reaguje tak szybko, że uchodziuwadze badacza. Łatwiej natomiast zaobserwować go w chłodne i wilgotne dni, które z pozoru nie sprzyjają prowadzeniu ob-serwacji zmiennocieplnych gadów. Prawdopodobnie wąż ten występuje w Parku liczniej, niż wskazują na to dotychczaso-we obserwacje. Za takim przypuszczeniem przemawia zarówno liczba zauważonych osobników, obfitość potencjalnych miejscwystępowania, jak i zasobna baza pokarmowa.

Prowadzone zabiegi ochrony czynnej wydają się być wy-starczające dla utrzymania trwałości występowania tego inte-resującego gatunku w Parku. W kolejnych latach planowana

107

jest przez OPN kontrola występowania gniewosza zarówno na stwierdzonych stanowiskach jak i innych powierzchniach ob-jętych odsłonięciami. Sporządzona dokumentacja fotograficz-na (taka, jak egzemplarzy obserwowanych 2 i 3 czerwca) – ze szczególnym uwzględnieniem uplamienia odcinka głowowego – być może pozwoli w przyszłości na identyfikację poszczegól-nych osobników.

SUMMARY

The smooth snake Coronella austriaca (Laurenti, 1768) in the Ojców National Park (S Poland)

The smooth snake Coronella austriaca is considered as a very rare species in Poland, with decreasing population numbers. In the Ojców National Park (OPN) the snake has been reported only a few times, with two reliable records during the years 1977–2005. The smooth snake prefers sunny and dry slopes facing to the south, where it findslizards and other snakes which the species hunts. Unfortunately, in the last quarter of the 20th century some of the possible localities for smooth snake had disappeared in the OPN due to the secondary succession of vegetation to scrub and woodland communities on abandoned meadows and pastures. Although the OPN carried out active protection in the most of such xerothermic stands on hill slopes and limestone rocks, there was no current information about the presence of the smooth snake. Some of the researchers believed that its local population is either seriously threatened with extinction or already extinct.

During the survey of several xerothermic stands in 2006 smooth snake was recorded at three sites from June till August. The UTM coordinates of all the stands are: DA16 (no detailed localities are given in the paper for protection reasons). Altogether 9 specimens of the species were recorded in patches of xerothermic vegetation on the deforested slopes along the river Prądnik valley. Eight of them were adults with body length 40–60 cm, and one juvenile specimen was only about 18 cm long. In one case there were 3 adult specimens found at the same time being only a few metres distant one from another. The most of the records were made during cold and cloudy days, often after

108

rain. Five specimens were observed during the first decade of June,with the mean air temperature as low as 10,7°C (compared with the mean value 15,2°C for the years 1996–2005). The snakes were moving slowly in those conditions, trying to get warm in exposed places, so they could be easily observed. What was interesting, they were not observed at the same localities during hot and sunny days.

The number of the specimens observed in 2006 was surprisingly high. That suggests, that the smooth snake may be more frequent in the OPN that it was estimated on the base of previous observations. It is also possible that it inhabits some other localities. The active protection methods employed by the OPN to protect and restore open xerothermic habitats may also have positive effect on the smooth snake population.

PIŚMIENNICTWO

Antoszewska-Bugno E., Młynarski M. 1977. Płazy i gady. W: Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, Ser. B, 28: 277–288.

Bena W., Dobrowolska K. 2006. O występowaniu gniewosza plamistego Coronella austriaca Laur. w Puszczy Zgorzelecko-Osiecznickiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: 78–84.

Berger L. 2000. Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. PWN, Warszawa–Poznań.

Dembicka A., Rozwałka R., Stachowicz J. 2006. Nowe stanowiska gniewosza plamistego Coronella austriaca Laur. nad środkową Wisłą. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: 102–106.

Dylewska M., Wiśniowski B. 2003. Żądłówki (Hymenopera: Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. Wyd. OPN, Ojców.

Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. PWN, Warszawa.Michalik S. 1991. Plan ochrony ekosystemów nieleśnych Ojcowskiego

Parku Narodowego na lata 1992–1996. Biblioteka OPN (maszynopis).

Młynarski M. 1990. Zmiany w herpetofaunie Ojcowskiego Parku Narodowego w latach 1963–1987. Prądnik. Prace Muz. W. Szafera, 1: 135–137.

Najbar B. 1997. Występowanie gniewosza plamistego Coronella austriaca na Środkowym Nadodrzu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53: 41–46.

109

Najbar B. 2000. Gniewosz plamisty. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin.

Pawłowski J., Mazur M., Młynarski J.K., Stebnicka Z., Szeptycki A., Szymczakowski W. 1994. Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i terenów ościennych. Wyd. OPN, Ojców.

Piotrowski W., Rozwałka R., Różycki A. 2006. Nowe stanowisko gniewosza plamistego Coronella austriaca Laur. na Polesiu Lubelskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: 106–108.

Profus P., Sura P. 2001. Coronella austriaca (Laurenti, 1768). Gniewosz plamisty. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce. PWRiL, Warszawa: 278–281.

Profus P., Sura P. 2003. Gniewosz plamisty Coronella austriaca Laurenti, 1768. W: Głowaciński Z., Rafiński J. (red.). Atlas płazów i gadów Polski. Status, rozmieszczenie, ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa–Kraków: 95–97.

Szyndlar Z. 1995. Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego: stan w końcu lat osiemdziesiątych. Prądnik. Prace Muz. W. Szafera, 9: 231–240.

Zieliński P., Stanisławski W. 2006. Występowanie i ochrona gniewosza plamistego Coronella austriaca na terenach leśnych. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 8 (1): 121–126.

110

Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences

Chrońmy Przyrodę Ojczystą

(Let’s protect Our Indigenous Nature), Bi-monthly publication,Organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland

Vol. LXIII (63) 2007

No. 2

CONTENTS

Zofia Alexandrowicz, Krzysztof Miśkiewicz: Global Network of National Geoparks UNESCO (procedure of the creation ..............

Barbara Bacler: New station of Ophioglossum vulgatum L. in the Równina Opolska Plain (S Poland) .............................................

Maciej Buchalik, Jacek Drobnik: New locality of Dianthus armeria L. (Caryophyllaceae) in the Płaskowyż Głubczycki Plateau (S Poland) ..................................................................................

Maciej Buchalik, Jacek Drobnik: Aconitum variegatum L. (Ranunculaceae) rediscovered in the Opole region (S Poland) .....

Aneta Czarna, Magdalena Wawrzyniak: New locality of sea milkwort Glaux maritima L. in the Wielkopolska Region (W Poland) ......................................................................................

Anna Delimat, Tomasz Borucki: New localities of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra Mts ...................................................

Kamilla Gutowska, Magdalena Moska: Protected mammals of the vicinity of Wołów (Lower Silesia, SW Poland).........................

3

15

22

25

28

34

42

111

57

64

67

74

84

87

93

99

Agnieszka Henel: New stations of the giant puffball Langermannia gigantea (Batsch: Pers.) Rostk. in the Województwo Śląskie Province (S Poland) .................................................................

Grzegorz Kopij: A new site of Dianthus superbus L. in the Opole Silesia (SW Poland) .................................................................

Dariusz Kubiak: Localities of Fistulina hepatica L. in north-eastern Poland .......................................................................

Bartłomiej Najbar, Magdalena Salej, Ewa Szuszkiewicz: Sewage drain as a trap for amphibians....................................

Adam Olszewski, Tomasz Hryniewicki, Grzegorz Okołów:New stations of Hermit Beetle Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) in the Mazovian Lowland (Nizina Mazowiecka, Central Poland)

Małgorzata Stasińska: New localities of Geastrum rufescens Pers.: Pers. and Trichaster melanocephalus Czern. in the Western Pomerania (NW Poland) .............................................

Adam Stebel: New distribution data for Campylopus flexuosus (Bryopsida) in Poland ..............................................................

Bogdan Wiśniowski, Robert Rozwałka: The smooth snake Coronella austriaca (Laurenti, 1768) in the Ojców National Park (S Poland) ...............................................................................

112

Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWI-SKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w ramach swoich struktur Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej, by swoim działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektyw-ności inicjatyw podejmowanych w ramach realizacji zasad

ekorozwoju i wdrażania Agendy 21 oraz współuczestniczył w realizacji zadań wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej.

Celem Ośrodka jest prowadzenie profesjonalnej działalności infor-macyjno-promocyjnej w zakresie edukacji ekologicznej: pozyskiwanie, przetwarzanie i upowszechnianie informacji o edukacji ekologicznej.

Kontakt:Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki WodnejOśrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej02-673 Warszawa, ul. Konstruktorska 3ATel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: oiee@nfosigw.gov.pl

Na okładce:Gniewosz plamisty (dł ok. 60 cm) – jeden z trzech okazów obserwowanych

w Ojcowskim Parku Narodowym w dniu 3. czerwca 2006 (fot. B. Wiśniowski).

Photo on front cover:Smooth snake Coronella austriaca (length ca. 60 cm) – one of the three

specimens observed in the Ojców National Park on 3 June 2006 (photo B. Wiśniowski).