5

Spis treści

Wykaz skrótów 7

Wprowadzenie 11

I. USTAWA z dnia 27 lipca 2001 r o kuratorach sądowych (tekst jedn Dz U z 17 czerw ca 2014 r , poz  795)

Rozdział 1 Przepisy ogólne (art 1–3) 15Rozdział 2 Kuratorzy zawodowi (art 4–34) 48Rozdział 3 Organizacja kuratorskiej służby sądowej (art 35–42) 193Rozdział 4 Samorząd kuratorski (art 43–51) 233Rozdział 5 Odpowiedzialność porządkowa i dyscyplinarna

kuratorów zawodowych (art 52–70) 249Rozdział 6 Aplikanci kuratorscy (art 71–83) 313Rozdział 7 Kuratorzy społeczni (art 84–91) 336Rozdział 8 Zmiany w przepisach obowiązujących, przepisy

przejściowe i końcowe (art 92–107) 364

II. TEKSTY PRZEPISÓW 1 Dekret Naczelnika Państwa z dnia 8 lutego 1919 r w przedmiocie

utworzenia sądów dla nieletnich (Dz Praw Nr 14, poz 171) 3712 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 lipca 1919 r

w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich (Dz Praw Nr 63, poz 378) 372

3 Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2002 r w sprawie określenia wzorów legitymacji kuratora zawodowego, aplikanta kuratorskiego oraz legitymacji kuratora społecznego (Dz Urz MS Nr 3, poz  14 ze zm ) 377

4 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r w sprawie wynagrodzeń kuratorów zawodowych i aplikantów kuratorskich (Dz U  Nr 239, poz  2037 ze zm ) 383

www.lexisnexis.pl

5 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 czerwca 2003 r w sprawie standardów obciążenia pracą kuratora zawodowego (Dz U  Nr 116, poz  1100) 386

6 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz U Nr 112, poz  1064 ze zm ) 388

7 Uchwała Krajowej Rady Kuratorów z dnia 6 maja 2004 r – Kodeks etyki kuratora sądowego 392

8 Regulamin Okręgowego Zgromadzenia Kuratorów Sądu Okręgowego w Gdańsku 394

Wykaz aktów prawnych 401

Bibliografia 407

Skorowidz przedmiotowy 411

Spis treści

7

Wykaz skrótów

1. Akty prawnedekret z 1919 r – dekret w przedmiocie utworzenia sądów dla nieletnich (Dz Mi­

nistra Sprawied liwości Nr 14, poz  171) – uchylonyinstrukcja z 1959 r – zarządzenie Ministra Sprawied liwości Nr 36/59/N z 10 kwiet­

nia 1959 r – Instrukcja w sprawie kuratorów sądowych dla nie­letnich, Zbiór resortowych aktów prawnych Ministerstwa Sprawied liwości – uchylone

instrukcja z 1967 r – zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 29 grudnia 1967 r do­tyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji metod pracy kuratorów zawodowych dla osób dorosłych (Dz Urz MS z 1968 r Nr 7, poz  50)

instrukcja z 1972 r – zarządzenie Ministra Sprawied liwości z 2 października 1972 r dotyczące instrukcji w sprawie zakresu, organizacji metod pra­cy kuratorów zawodowych dla osób dorosłych (Dz Urz MS Nr 5, poz  37) – uchylone

k c – ustawa z  23  kwiet nia 1964  r – Kodeks cywilny (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz  121 ze zm )

k k – ustawa z  6  czerw ca 1997  r – Kodeks karny (Dz U Nr  88, poz  553 ze zm )

k k z 1932 r – rozporządzenie Prezydenta RP z 11 lipca 1932 r – Kodeks kar­ny (Dz U Nr 60, poz  571) – uchylone

k k z 1969 r – ustawa z  19  kwiet nia 1969  r – Kodeks karny (Dz U Nr  13, poz  94 ze zm ) – uchylona

k k s   – ustawa z 10 wrześ nia 1999  r – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz  186 ze zm )

k k w – ustawa z 6 czerw ca 1997 r – Kodeks karny wykonawczy (Dz U Nr 90, poz  557 ze zm )

k k w z 1969 r – ustawa z  19  kwiet nia 1969  r – Kodeks karny wykonawczy (Dz U Nr 13, poz  98 ze zm )

Konstytucja RP – ustawa z 2 kwiet nia 1997 r – Konstytucja Rzeczypospolitej Pol­skiej (Dz U Nr 78, poz  483 ze sprost i zm )

k p – ustawa z 26 czerw ca 1974 r – Kodeks pracy (tekst jedn Dz U z 1998 r Nr 21, poz  94 ze zm )

8 www.lexisnexis.pl

Wykaz skrótów

k p a – ustawa z  14  czerw ca 1960  r – Kodeks postępowania admini­stracyjnego (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz  267 ze zm )

k p c – ustawa z 17 lis topada 1964 r – Kodeks postępowania cywilne­go (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz  101 ze zm )

k p k – ustawa z  6  czerw ca 1997  r – Kodeks postępowania karnego (Dz U Nr 89, poz  555 ze zm )

k p k z 1928 r – rozporządzenie Prezydenta RP z 19 marca 1928 r – Kodeks po­stępowania karnego (Dz U Nr 33, poz  313) – uchylone

k p k z 1969 r – ustawa z 19 kwiet nia 1969  r – Kodeks postępowania karnego (Dz U Nr 13, poz  96 ze zm ) – uchylona

k r o – ustawa z  25  lutego 1964  r – Kodeks rodzinny i  opiekuńczy (tekst jedn Dz U z 2012 r , poz  788 ze zm )

r k n z 1951 r – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z  30  marca 1951  r o  kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 25, poz  188) – uchylone

r k n z 1959 r – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z  13  lutego 1959  r o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 18, poz  113) – uchylone

rozp ośr kur – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z  5  października 2001  r w  sprawie ośrodków kuratorskich (Dz U Nr  120, poz  1294)

rozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z  3  marca 1965  r dozoru i nadzoru w sprawie dozoru ochronnego nad osobami, którym wykonanie z 1965 r kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszono, oraz

w  sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz U Nr 12, poz  80) – uchylone

rozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 2 kwiet nia 1971 r dozoru i nadzoru w  sprawie dozoru i  nadzoru ochronnego (Dz U Nr  9, poz   95 z 1971 r ze zm ) – uchylonerozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z  3  maja 1973  r kuratorów z 1973 r w sprawie kuratorów nieletnich (Dz U Nr 18, poz  107) – uchy­

lonerozp w sprawie – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 15 stycznia 1958 r nadzoru z 1958 r w  sprawie nadzoru nad osobami warunkowo zwolnionymi

(Dz U Nr 10, poz  35) – uchyloner s k z 1986 r – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 24 lis topada 1986 r

w sprawie kuratorów sądowych (Dz U Nr 43, poz  212 ze zm ) – uchylone

r u k s   – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 12 czerw ca 2003 r w  sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i  obowiązków kuratorów sądowych (Dz U Nr  112, poz   1064 ze zm )

r u s p – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 23 lutego 2007 r – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz  259)

9

Wykaz skrótów

r w k z   – rozporządzenie Rady Ministrów z 23 grudnia 2002 r w sprawie wynagrodzeń kuratorów zawodowych i  aplikantów kurator­skich (Dz U Nr 239, poz  2037 ze zm )

r w u s p – rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 19 lis topada 1987 r – Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszech­nych (Dz U Nr 38, poz  218 ze zm ) – uchylone

r z w p – rozporządzenie Rady Ministrów z  2  lutego 2010  r w  sprawie zasad wynagradzania pracowników niebędących członkami korpusu służby cywilnej zatrudnionych w  urzędach admini­stracji rządowej i pracowników innych jednostek (Dz U Nr 27, poz  134 ze zm )

u k s   – ustawa z 27 lipca 2001 r o kuratorach sądowych (Dz U  Nr 98, poz  1071 ze zm )

u p n – ustawa z 26 października 1982 r o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn Dz U z 2014 r , poz  382)

u p u – ustawa z  16  wrześ nia 1982  r o  pracownikach urzędów pań­stwowych (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz  269)

u s p – ustawa z 27  lipca 2001  r – Prawo o ustroju sądów powszech­nych (tekst jedn Dz U z 2013 r , poz  427 ze zm )

u s p z 1985 r – ustawa z 20 czerw ca 1985 r – Prawo o ustroju sądów powszech­nych (tekst jedn Dz U z 1994 r Nr 7, poz  25 ze zm ) – uchylona

u w t – ustawa z 26 października 1982 r o wychowaniu w trzeźwości i  przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn Dz U z 2012  r , poz  1356 ze zm )

z sekr sąd – zarządzenie Ministra Sprawied liwości z  12  grudnia 2003  r w  sprawie organizacji i  zakresu działania sekretariatów sądo­wych oraz innych działów administracji sądowej (Dz Urz MS Nr 5, poz  22 ze zm )

2. InstytucjeMOPS – Miejski Ośrodek Pomocy SpołecznejNSA – Naczelny Sąd AdministracyjnyPCPR – Powiatowe Centrum Pomocy RodzinieRPO – Rzecznik Praw ObywatelskichSN – Sąd Najwyższy

3. Publikatory, czasopisma, inneCBOSA – Centralna Baza Orzeczeń Sądów AdministracyjnychLexis pl – Serwis Prawniczy Lexis Nexis PolskaM Pr Pr – „Monitor Prawa Pracy”ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu AdministracyjnegoOSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Administracyjna, Pracy

i Ubezpieczeń SpołecznychOSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Pracy, Ubezpieczeń Spo­

łecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r )

www.lexisnexis.pl

Wykaz skrótów

OSP – Orzecznictwo Sądów PolskichOTK – Orzecznictwo Trybunału KonstytucyjnegoPiZS – „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”PS – „Przegląd Sądowy”SIP – system informacji prawnej Lex Wydawnictwa Wolters Kluwer

11

Wprowadzenie

Uchwalenie ustawy z 27 lipca 2001 r o kuratorach sądowych było bez wątpienia momentem zwrotnym w historii kurateli sądowej w Polsce Historia ta zaczęła się 7  lutego 1919  r , kiedy to Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski dekretem w przedmiocie utworzenia sądów dla nielet­nich powołał przy tych sądach urzędy stałych opiekunów sądowych do sprawowania nadzoru nad nieletnimi Od tamtej pory instytucja opiekunów sądowych, przekształconych w  1929  r w  kuratorów dla nieletnich, trwale wpisała się w polski system sądowniczy Znamienny jest fakt, iż powołanie tej instytucji uważano za jeden z  priorytetów państwa zarówno w  okresie jego restytucji po czasach zaborów, jak i w czasie odbudowy kraju po wojnie światowej Systematyczne posze­rzanie zakresu zadań powierzanych kuratorom, z początku o sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej i  osób małoletnich, a  następnie o  sprawy karne osób dorosłych, może świadczyć o  uznaniu dla tego organu pomocniczego sądu

Zwiększający się udział kuratorów w postępowaniu sądowym w  spra­wach opiekuńczych i  nieletnich, a  także w  wykonywaniu orzeczeń sądów karnych, liczebny wzrost coraz lepiej przygotowanej i świadomej swojej roli kadry profesjonalnej, wreszcie podniesienie ich do rangi or­ganu wykonawczego sądu ujawniły obiektywną potrzebę ustawowego uregulowania statusu prawnego liczącej już wówczas blisko 4 tysiące osób grupy zawodowej Potrzeba ta zbiegła się w czasie z coraz wyraź­niejszymi sugestiami środowiska kuratorskiego w sprawie potrzeby wy­dania stosownego aktu okreś lającego zasady funkcjonowania kura­torów, jako grupy zawodowej należącej do grupy zawodów zaufania publicznego Powstała w  takim klimacie – dzięki determinacji środo­

12 www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie

wiska kuratorskiego i wsparciu parlamentarzystów, sędziów i przedsta­wicieli nauki – ustawa oceniana była bardzo pozytywnie Poseł M  Mar­kiewicz – sprawo zdawca projektu tej ustawy na posiedzeniu Sejmu 23 maja 2001 r tak przedstawiał jego genezę: „był to projekt szczególny dlatego, że przygotowany przez stowarzyszenie kuratorów sądowych, organizację samorządu kuratorskiego, której chwała za to, że ten pro­jekt został przygotowany […] Kuratorzy sądowi, jak mówiłem w trakcie pierwszego czytania, to szczególna grupa zawodowa Są to ludzie, od których wymaga się wysokich kwalifikacji, którzy wykonują pracę nie­słychanie odpowiedzialną, a  których pozycja w  hierarchii zawodów prawniczych, a szczególnie tych funkcjonujących w wymiarze sprawied­liwości, jest od lat nieproporcjonalnie niższa od tej, jaką chciałoby się widzieć”

W ocenie fachowców ustawa postrzegana jest jako dobry akt prawny, wyraz rozsądnego kompromisu potrzeb i  oczekiwań środowiska kura­torskiego z  jednej strony oraz realnych możliwości państwa i  jego władzy sądowniczej z drugiej strony Mimo jej pewnych mankamentów także praktycy, i to zarówno sędziowie, jak i kuratorzy pozytywnie oce­niają tę ustawę, którą bez zbytniej przesady można by nazwać konsty­tucją zawodu kuratora Pierwszy komentarz do tej ustawy, autorstwa sędzi dr  Krystyny Gromek, został wydany w  2002  r , niemal równo­cześnie z  wejściem w  życie ustawy (doczekał się drugiego wydania w 2004  r ) Ustawę w pewnym zakresie komentowali także jej twórcy A  Martuszewicz i A  Rzepniewski (Ustawa o kuratorach sądowych…)

Niniejsza publikacja jest więc trzecią próbą analizy tej ustawy W od­różnieniu od autorów wcześ niejszych komentarzy, autorzy niniejszego opracowania nie uczestniczyli w  pracach nad ustawą, ale należą do pierwszego pokolenia realizującego i  testującego w praktyce jej unor­mowania Niniejszy komentarz różni się od poprzednich także perspek­tywą, z której analizowane są po szczególne zapisy ustawy Jest on na­pisany niejako z  doświadczenia „bycia kuratorem”, z  perspektywy kuratora sądowego na co dzień realizującego swoje zadania służbowe, spotykającego się z konkretnymi problemami w ich realizacji Niektóre z  nich znamy z  włas nego doświadczenia, inne poznaliśmy, uczestni­cząc w pracach Krajowej Rady Kuratorów Nasze rozważania i analizy

13

Wprowadzenie

staraliśmy się prowadzić na tle historycznych rozwiązań komentowa­nych przepisów Każdy rozdział komentarza został poprzedzony wpro­wadzeniem zawierającym przegląd obowiązujących w  przeszłości unormowań analizowanej w  nim problematyki Podejście takie po­zwala na uchwycenie ciągłości i zmiany w ewolucji instytucji kurateli sądowej w Polsce

W niniejszym wydaniu uwzględniliśmy wszystkie zmiany legislacyjne mające związek z działalnością kuratorów, które dokonały się w ciągu ostatnich sześciu lat Dotyczy to w szczególności ustawy o kuratorach sądowych, Kodeksu karnego, Kodeksu karnego wykonawczego, Ko­deksu pracy, ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy o  ustroju sądów powszechnych oraz aktów wykonawczych do tych ustaw Uwzględniliśmy także wszystkie orzeczenia Sądu Najwyższego odnoszące się do statusu lub funkcjonowania służby kuratorskiej Zmiany te przyczyniły się do wyjaśnienia wielu niejasności i  wątpli­wości sygnalizowanych w pierwszym wydaniu, wskutek czego zrezyg­nowaliśmy z pewnych fragmentów, w których formułowaliśmy wątpli­wości lub postulaty de lege ferenda Wykorzystaliśmy także nasze doświadczenia z  tego okresu z pracy w charakterze kuratora okręgo­wego, z działalności opiniodawczej na rzecz Krajowej Rady Kuratorów oraz prac legislacyjnych w  komisjach i  podkomisjach sejmowych w  charakterze ekspertów Krajowej Rady Kuratorów Książka ta – można powiedzieć – odzwierciedla stan naszej wiedzy na temat kura­torskiej służby sądowej na dzień 15 lipca 2014 r

Komentarz adresowany jest przede wszystkim do kuratorów sądo­wych i aplikantów kuratorskich, ale także do sędziów, studentów reso­cjalizacji i  pedagogiki, przedstawicieli zawodów i  służb społecznych współpracujących z kuratorami sądowymi

Przystępując do pracy nad komentarzem, mieliśmy świadomość, że omawiamy materię jeszcze stosunkowo mało zbadaną Praca nad książką Zarys metodyki pracy kuratora sądowego uświadomiła, że ko­mentowana materia jest niezwyk le trudna Niektóre przepisy skonden­sowane do formy zdania prostego zawierają tak bogatą i złożoną treść, że jej wydobycie wymaga wyjątkowo mozolnej pracy Wielu ciekawych

www.lexisnexis.pl

Wprowadzenie

spostrzeżeń dostarczyła analiza materiałów archiwalnych: aktów praw­nych i publikacji fachowych pierwszego samorządu kuratorskiego z po­czątku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku Publikacje te były nie tylko inspiracją do pracy, ale równocześnie źródłem zobowiązania wobec ich autorów – wcześ niejszych pokoleń kuratorów, którzy znaczną część swojego życia poświęcili tworzeniu polskiej kurateli sądowej

Dotarcie do tych materiałów nie byłoby możliwe bez pomocy ze strony pani Ewy Tokaj z  Biblioteki Ministerstwa Sprawied liwości oraz pani Sylwestry Jankowskiej z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, dzięki którym mogliśmy dotrzeć do cennych materiałów źródłowych i publi­kacji Biuletynu Kuratorów dla Nieletnich z  lat pięćdziesiątych ubieg­łego wieku W  tym miejscu pragniemy wyrazić im nasze szczególne podziękowania i wdzięczność

Pragniemy także podziękować tym wszystkim, którzy zechcieli zapo­znać się z  niektórymi, szczególnie ważnymi częściami komentarza i  przedstawić nam swoje uwagi i  sugestie Wszystkim przyjaciołom dziękujemy za życzliwość i wsparcie w momentach zniechęcenia

Autorzy

Tadeusz Jedynak 15

I

USTAWAz dnia 27 lipca 2001 r

o kuratorach sądowych(tekst jedn Dz U z 17 czerw ca 2014 r , poz  795)

Rozdział 1Przepisy ogólne

Uwagi wstępne

Początki instytucji kurateli sądowej w  Polsce sięgają okresu odra­dzania się państwa polskiego po latach zaborów Znamienny jest fakt, iż wśród zadań priorytetowych, w ramach porządkowania i ujednoli­cania systemu prawnego, znalazło się stworzenie sądów dla nieletnich i powołanie przy nich odpowiednich organów pomocniczych, organi­zacyjnie powiązanych z  sądami powszechnymi, których celem było wykonywanie okreś lonych przez prawo czynności w sprawach rozpo­znawanych przez te sądy (por Z   Resich, Nauka o  organach ochrony prawnej, s  84; F  Zedler, Sądy rodzinne…, s  47–53; H  Haak, Ochrona prawna…, s  166–168) Z biegiem czasu czynności te stawały się coraz bardziej zróżnicowane, a  do ich wykonywania powoływano kolejne organy pomocnicze Proces ten dokonywał się w szczególności w dru­giej połowie lat pięćdziesiątych i w latach sześćdziesiątych XX wieku Następnym etapem rozwoju tej instytucji było połączenie organów, których oddziaływania odnosiły się zasadniczo do tych samych adre­satów, wskutek czego wykształciły się dwie specjalizacje kuratorów

16 www.lexisnexis.pl

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych

sądowych, które w przyszłości miały zostać nazwane kuratelą dla do­rosłych i  kuratelą rodzinną Kolejny etap ewolucji kurateli sądowej rozpoczął się wraz z unormowaniem w jednym akcie prawnym prag­matyki kuratorskiej regulowanej dotąd oddzielnie Oznaczało to uznanie, że pomimo odmienności adresatów oddziaływań, kuratorzy stanowią jeden zawód, ponieważ pełnią zasadniczo podobne role w wymiarze sprawied liwości, przyświecają im podobne cele, do któ­rych dążą przy wykorzystaniu podobnych metod Przedstawienie ko­lejnych etapów kształtowania się i rozszerzania zakresu zadań powie­rzanych kuratorom zawodowym jest niezwyk le ważne dla zrozumienia ich obecnego uregulowania

Wraz z powołaniem w Warszawie, Łodzi i Lublinie specjalnych sądów pokoju dla nieletnich, których zadaniem było rozpoznawanie wszyst­kich spraw karnych wynikłych na terenie danego miasta i należących do właś ciwości sądów pokoju, o ile oskarżonymi lub poszkodowanymi w  tych sprawach byli nieletni poniżej 17 roku życia (art   1 dekretu z 1919 r ), powołano przy tych sądach urzędy stałych opiekunów sądo­wych Zadaniem opiekunów było „sprawowanie nadzoru nad nielet­nimi” według wskazówek sędziego (art  2 dekretu z 1919 r ) Na pod­stawie art   3 rozporządzenia Ministra Sprawied liwości z  26  lipca 1919  r w  przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich (Dz Praw Nr 63, poz  378) po raz pierwszy uściślono zadania opiekunów sądo­wych w  sądach dla nieletnich: „Opiekunowie sądowi będą podlegali dyrektywie sędziego dla nieletnich według wydanej instrukcji, jako jego pomocnicy w zbieraniu informacji o nieletnich, zajmą się w wy­padkach przez sędziego wskazanych opieką nad nieletnim, niepozo­stającym pod dozorem rodzicielskim, lub gdy dozór rodzicielski wy­maga jeszcze dodatkowej kontroli odpowiedzialnej, oraz będą mieli nadzór nad nieletnimi, skazanymi na karę, a korzystającymi z prawa zawieszenia kary”

Fundamenty dla przyszłych zadań kuratorów nieletnich zostały poło­żone w  Kodeksie postępowania karnego z  19  marca 1928  r Przewi­dywał on zadania dla kuratora zarówno w fazie przed wydaniem orze­czenia, jak i  w  fazie wykonawczej W  postępowaniu przed sądem sędzia mógł zlecić kuratorowi nieletnich przeprowadzenie czynności

Tadeusz Jedynak 17

Rozdział 1. Przepisy ogólne

dochodzenia (art  594 § 2 k p k z 1928 r ), które miały na celu usta­lenie: „okoliczności czynu zarzucanego nieletniemu, stopnia rozwoju umysłowego i moralnego nieletniego oraz innych danych niezbędnych do ustalenia, czy nieletni działał z  rozeznaniem, charakteru i  prze­szłości nieletniego, warunków, w  jakich żył i  wychowywał się, sto­sunków moralnych i  materjalnych jego i  jego rodziny oraz środków nadających się do jego poprawy” (art   596  §  1  k p k z  1928  r ) Po­nadto, tytułem środka zapobiegawczego, sąd mógł oddać nieletniego pod dozór kuratora (art  598 § 1 pkt a k p k z 1928 r ) Dozór kuratora (dozór „innej osoby”) sędzia „mocen był” zastosować względem nie­letniego, „umarzając postępowanie karne z powodu braku rozeznania lub wydając z tego powodu wyrok uniewinniający” (art  600 § 1 k p k z  1928  r ) Rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z  25  czerw ca 1929 r (Dz U Nr 47, poz  387 ze zm ), zgodnie z nomenklaturą przy­jętą w  Kodeksie postępowania karnego z  1928  r , przekształciło sta­łych opiekunów sądowych w kuratorów nieletnich przy sądach grodz­kich (§ 1), a w przypadku utworzenia sądów dla nieletnich w sądach okręgowych przewidziano możliwość mianowania kuratorów także przy sądach dla nieletnich (§ 1 zd  2)

W Kodeksie karnym z 1932 r kuratorom nieletnich wyznaczono wyko­nywanie „samoistnego” środka wychowawczego dozoru kuratora (art   69 §  2 i  art   71), a  także „środków probacyjnych” dozorów w okresie próby, przy warunkowym zawieszeniu umieszczenia w za­kładzie poprawczym (art  73 § 2) oraz przy warunkowym zwolnieniu z zakładu poprawczego (art  75 § 2) W związku z pełnionymi dozo­rami w okresie próby, kuratorom przyznano uprawnienie do składania wnios ków: o  odwołanie zawieszenia umieszczenia w  zakładzie po­prawczym (art   73 §  3) oraz o  odwołanie warunkowego zwolnienia z  zakładu poprawczego (art   75 §  3) Dokonana w  tym samym roku nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z  1928  r nie wprowa­dziła istotnych zmian do okreś lenia zadań powierzonych kuratorom, poza zmianą numeracji przepisów i nieznaczną korektą treści art  600 § 1, używając pojęcia zbiorczego „środki wychowawcze” (a więc także dozór kuratora), zamiast dotychczasowego ich wymieniania („Uma­rzając postępowanie karne z  powodu braku rozeznania lub wydając

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych

18 www.lexisnexis.pl

z  tego powodu wyrok uniewinniający, sędzia stosuje środki wycho­wawcze” – art  622 § 1 k p k z 1928 r

Wydane na podstawie znowelizowanego Kodeksu postępowania kar­nego z 1928 r rozporządzenie Ministra Sprawied liwości z 25 czerw ca 1935 r o kuratorach nieletnich (Dz U Nr 46, poz  316) okreś liło obo­wiązki kuratora przez odwołanie się do wymienionych już Kodeksów, wskazując przy tym, że sąd udziela mu odpowiednich wskazań, nie dokonało dalszego uszczegółowienia zadań kuratorów nieletnich Po­nadto rozporządzenie, wychodząc naprzeciw panującym wówczas przekonaniom, że zadania te można prawidłowo wykonywać, wy­łącznie kierując się wzniosłą motywacją moralną, ustaliło, że peł­nienie obowiązków kuratora jest „obywatelską funkcją honorową” W ten sposób na blisko ćwierć wieku przesądzono o społecznym cha­rakterze kurateli sądowej Pamiętano jednak, że pełnienie tej funkcji – chociaż ma charakter honorowy – pociąga za sobą okreś lone wy­datki, które powinny zostać kuratorowi zwrócone Dokładne ustalenie ponoszonych kosztów nie było możliwe, więc ustalono, że zwrot kosztów i wydatków ponoszonych w związku ze sprawowaniem nad­zoru będzie się odbywał w formie zryczałtowanej Od tamtej pory ku­ratorzy otrzymują ryczałt z tytułu sprawowania nadzoru lub dozoru

Podsumowując, należy stwierdzić, że w okresie międzywojennym po­wołano do życia instytucję kuratora nieletnich, dla którego wyzna­czono zadania podobne, a pod pewnymi względami nawet szersze niż znane z ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich Czynności do­chodzeniowe przewidziane we wspomnianym Kodeksie postępowania karnego z 1928 r to odpowiednik dzisiejszej diagnozy środowiskowej poszerzonej o uprawnienie do sugerowania sądowi środków „nadają­cych się poprawy” nieletniego (art  596 § 1 lit  c k p k z 1928 r oraz art  618 § 1 lit  c k k z 1932 r ) Warto także zwrócić uwagę na fakt, że kuratorzy nieletnich sprawujący dozory w okresie próby mieli upraw­nienie do składania do sądu wnios ków zarówno w przedmiocie odwo­łania zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, jak i zwol­nienia z niego Uprawnienie to przysługiwało bez wyjątku kuratorom pełniącym swoją funkcję zawodowo i  honorowo, a  od 1935  r wy­łącznie kuratorom „społecznym” W tym to właś nie czasie ukształto­

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Tadeusz Jedynak 19

wała się charakterystyczna dla współczesnej kurateli rodzinnej do­niosła rola kuratora dla nieletnich we wszystkich fazach postępowania sądowego, a  zadania sformułowane wówczas w  Kodeksie postępo­wania karnego i Kodeksie karnym odpowiadały charakterem tym za­daniom, które wykonują współcześni kuratorzy rodzinni w sprawach nieletnich

Restytucji kurateli sądowej w okresie powojennym dokonała wprowa­dzona w 1950 r nowelizacja Kodeksu postępowania karnego z 1928 r , na podstawie przepisów przedwojennych, która nie wprowadziła za­sadniczych zmian w  zadaniach kuratorów nieletnich Podobnie jak przed wojną mieli oni do spełnienia ważną funkcję w obu fazach po­stępowania sądowego, dookreś lono jedynie zakres zlecanych im przez sąd czynności śledczych lub dochodzeniowych W  toku dochodzenia kurator na zlecenie sędziego miał przeprowadzać wywiad środowi­skowy w celu „ustalenia dokładnych danych, dotyczących nieletniego, jego rodziny i  najbliższego otoczenia (art   477 §  2  k p k z  1928  r ), a  w  szczególności jego tożsamości, wieku, pochodzenia społecznego i  przynależności społecznej, zawodu, stosunków rodzinnych i  mająt­kowych oraz wzmianek o  nim w  rejestrach karnych (art   74  k p k z 1928  r ), a  także o  jego stosunku do pokrzywdzonego, stopniu roz­woju umysłowego, charakterze, dotychczasowym życiu i zachowaniu się po spełnieniu przestępstwa” (art   231 §  1 lit   e  k p k z  1928  r ) W  §  16 instrukcji do postępowania karnego w  sprawach nieletnich z 25 kwiet nia 1950 r (Dz Urz MS Nr 3, poz  10) okreś lono obowiązki kuratora dla nieletnich Do obowiązków tych należało:„1) w  zakresie postępowania przygotowawczego – wykonywanie

czynności zleconych przez sędziego,2) udział w  rozprawach i  posiedzeniach niejawnych, o  ile sędzia

uzna to za celowe,3) pełnienie obowiązków dozoru nad nieletnimi, powierzonymi im

na podstawie orzeczeń sądowych W  ramach spełnianych dozorów nad nieletnimi winni kuratorzy po­dejmować działania i starania zmierzające do zatrudnienia nieletnich, umieszczenia ich w  szkole zawodowej, w  organizacjach młodzieżo­wych itd ”

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych

20 www.lexisnexis.pl

W wydanym na podstawie art  493 § 2 k p k z 1928 r pierwszym po­wojennym rozporządzeniu Ministra Sprawied liwości z  30  marca 1951 r o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 25, poz  188) kurator dla nieletnich został nazwany organem pomocniczym sądu (§ 1 ust  1), a jego zadania okreś lono zarówno w postępowaniu przed wydaniem orzeczenia, jak i w postępowaniu wykonawczym Na pod­stawie § 2 ust  1 r k n z 1951 r kuratora zobowiązano do wykonania „czynności zleconych przez sędziego w  toku śledztwa (art   477 i 481 k p k ) oraz sprawowania dozoru nad nieletnimi powierzonymi mu na mocy orzeczeń sądów karnych (art  69 § 2, art  71, art  73 § 2 i art  75 § 2 k k )” Ponadto powinien czynić starania „w celu zapew­nienia mu warunków rozwojowych dostępnych dziecku i  młodzieży w ustroju ludowo­demokratycznym, a zwłaszcza w zakresie wykształ­cenia ogólnego i ideologicznego oraz przygotowania do zawodu” (§ 2 ust  2 r k n z 1951 r ) Znakiem czasu tamtej epoki było zobowiązanie kuratora do szczególnej czujności wobec wpływów wroga klasowego, inspirującego nieletnich do popełniania przestępstw (§ 1 ust  2 r k n z 1951  r ) Działania kuratora dla nieletnich zyskały wyraźny akcent wychowawczy, choć niewątp liwie wychowanie to było podporządko­wane dominującej wówczas ideologii Szczegółowy zakres działal­ności kuratorów zawarto w instrukcji w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich, wydanej na podstawie § 19  r k n z 1951  r W rozdzia­łach IV–VI  instrukcja szczegółowo opisuje zakres działań kuratorów w po szczególnych fazach postępowania sądowego w sprawach nielet­nich, okreś lony identycznie jak w instrukcji z 1950 r Wydane półtora roku później zarządzenie nr 35/52 Ministra Sprawied liwości z 8 paź­dziernika 1952 r – Instrukcja w sprawie kuratorów sądowych dla nie­letnich (Dz Urz MS Nr 2, poz  14) jest w zakresie zadań kuratorskich wierną kopią wcześ niejszych instrukcji (różni się od poprzedniej pod względem formalnym; części podzielone są na paragrafy)

Kuratela dla nieletnich została odbudowana jako kuratela społeczna Jednak na mocy rozporządzenia Ministra Sprawied liwości z 13 lutego 1959 r o kuratorach sądowych dla nieletnich (Dz U Nr 18, poz  113) pojawiła się możliwość powoływania także kuratorów zawodowych (zgodnie z § 1 pkt 2 tego rozporządzenia: „Pełnienie obowiązków ku­

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Tadeusz Jedynak 21

ratora sądowego dla nieletnich jest w  zasadzie funkcją społeczną W miarę potrzeby jednak mogą być powoływani kuratorzy sądowi dla nieletnich pełniący swe czynności zawodowo”) Na podstawie §  17 tego rozporządzenia Minister Sprawied liwości wydał kolejne zarzą­dzenie – instrukcję w sprawie kuratorów sądowych dla nieletnich (in­stukcja z 1959 r ) Podobnie jak w poprzednich instrukcjach, dla kura­tora dla nieletnich przewidziano następujące czynności:1) w  toku postępowania przygotowawczego – przeprowadzanie wy­

wiadów środowiskowych, zebranie opinii o  nieletnim w  szkole, miejscu pracy i  miejscu zamieszkania oraz sprawowanie dozoru nad nieletnim, jako środka zapobiegającego uchylaniu się od sądu (§ 20);

2) w toku rozprawy i posiedzenia niejawnego – udział w rozprawach i  posiedzeniach niejawnych, w  celu złożenia wyjaś nień co do po­czynionych obserwacji nad nieletnim i jego środowiskiem (§ 23);

3) w toku postępowania wykonawczego – sprawowanie nad nieletnim dozoru jako środka wychowawczego (§ 25) oraz dozoru nad nielet­nimi zwalnianymi z zakładów poprawczych (§ 32)

Kurator nieletnich był organem pomocniczym sądów dla nieletnich ustanowionym na podstawie procedury karnej Dekret z  16  maja 1956  r o  zmianie ustawy z 27  czerw ca 1950  r o postępowaniu nie­spornym w sprawach rodzinnych oraz z zakresu kurateli (Dz U Nr 16, poz   89) stworzył warunki do powołania organu pomocniczego dla władzy opiekuńczej Władza ta mogła odtąd powoływać inspektorów społecznych, którzy pomagaliby sądowi w  sprawach opiekuńczych małoletnich (art   55a § 1 przywołanego dekretu) W wydanym – na podstawie delegacji zawartej w  §  2 do art   55a wspomnianego de­kretu – rozporządzeniu z 3  lipca 1956 r o  inspektorach społecznych przy sądach powiatowych (Dz U Nr 29, poz  134) Minister Sprawied­liwości okreś lił zasady i tryb powoływania, odwoływania oraz zawie­szania w  czynnościach inspektorów społecznych, a  także ich prawa i obowiązki Do ich zadań należało ustalanie warunków życia mało­letnich, nad którymi ustanowiono opiekę, lub małoletnich pozostają­cych u rodziców, którym ograniczono władzę rodzicielską, udzielanie pomocy rodzicom i opiekunom w zakresie wykonywania władzy ro­

I. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych

22 www.lexisnexis.pl

dzicielskiej i sprawowania opieki, wskazywanie kandydatów na opie­kunów oraz wykonywanie innych czynności zleconych przez władzę opiekuńczą (§ 4)

Zadania inspektorów były zbliżone do tych, które zostały powierzone kuratorom nieletnich Ustalanie warunków życia małoletnich oraz udzielanie pomocy rodzicom i  opiekunom w  zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej odpowiadały w zasadzie czynnościom kuratora w dozorze nad nieletnim Niewątp liwie wiązały się one także z prze­prowadzaniem wywiadów środowiskowych Minister Sprawied liwości pozostawił władzy opiekuńczej znaczną swobodę w  przedmiocie okreś lania czynności zlecanych swojemu organowi pomocniczemu W  ich ramach mogły się zatem mieścić czynności przed wydaniem orzeczenia, o  charakterze podobnym do zadań kuratora nieletnich związanych z dochodzeniem, czyli przeprowadzane w celu ustalenia warunków życiowych małoletnich Pomimo wielu podobieństw or­gany te funkcjonowały niezależnie od siebie do 1973 r , kiedy to Mini­ster Sprawied liwości na mocy rozporządzenia z  3  maja 1973  r w  sprawie kuratorów sądowych (Dz U Nr  18, poz   107) dokonał ich połączenia Rzeczą godną uwagi są delegacje do wydania tego aktu Znajdują się one zarówno w  procedurze karnej (art   493 §  2 k p k z 1928 r w zw z art  III pkt 1 ustawy z 19 kwiet nia 1969 r – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, Dz U Nr 13, poz  97), jak i w procedurze cywilnej (art  571 § 2 ustawy z 17 lis topada 1964 r – Kodeks postępowania cywilnego, Dz U  Nr 43, poz  296 ze zm )

W przywołanym rozporządzeniu z 3 maja 1973 r Minister Sprawied­liwości ustalił, że kuratorzy nieletnich byli organami pomocniczymi sądów w sprawach nieletnich i w sprawach opiekuńczych małoletnich (§  1 ust   1) Do ich zadań w  sprawach nieletnich należało: wykony­wanie czynności zleconych przez sędziego dla nieletnich do czasu wy­dania orzeczenia, sprawowanie dozoru nad nieletnim, wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd lub sędziego dla nieletnich (§ 14 ust   1), a  w  sprawach opiekuńczych: wykonywanie czynności zleco­nych przez sąd przed wydaniem orzeczenia, sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem obowiązków rodzicielskich przez rodziców, którym władzę rodzicielską w ten sposób ograniczono oraz udzielanie

Rozdział 1. Przepisy ogólne

Tadeusz Jedynak 23

tym rodzicom pomocy w wychowaniu dziecka, wskazywanie kandy­datów na opiekunów, kontrolowanie sytuacji dzieci, nad którymi usta­nowiono opiekę i  udzielanie pomocy w  zakresie sprawowania tej opieki, wykonywanie innych czynności zleconych przez sąd opie­kuńczy (§ 14 ust  2) Rozporządzenie połączyło dwa organy zajmujące się zasadniczo tym samym przedmiotem i  wykonujące – chociaż na podstawie odrębnych przepisów – podobne zadania oraz potwierdziło przedwojenną funkcję kuratora nieletnich w obu fazach postępowania sądowego Tradycyjnie ukształtowane zadania kuratora nieletnich – diagnostyczne i wychowawczo­resocjalizacyjne – zostały rozszerzone o takowe zadania względem małoletnich i osób podlegających opiece; tym samym poszerzono listę adresatów oddziaływań kuratorów dla nieletnich (§ 14 przywołanego rozporządzenia z 3 maja 1973 r )

Proces kształtowania się kurateli dla osób dorosłych skazanych i sprawców przestępstw rozpoczął się dopiero w okresie powojennym, mimo iż warunki do jej powstania zaistniały już w Kodeksie karnym z 1932 r , który przewidywał w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary oddanie skazanego na czas zawieszenia pod dozór ochronny osób lub instytucji zasługujących na zaufanie (art   62 §  1 k k z 1932 r ) Jednak to nie instytucja dozoru ochronnego występu­jąca w Kodeksie karnym z 1932 r , ale ustawa z 29 maja 1957 r o wa­runkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności (tekst jedn Dz U z 1961 r Nr 58, poz  321), która w art  4 § 2 przewi­dywała, iż „warunkowo zwolniony może być na okres próby oddany przez sąd pod nadzór osoby lub instytucji wyznaczonej w  tym celu”, stała się impulsem do powołania pierwszych kuratorów dla osób ska­zanych

W  wydanym na podstawie delegacji art   4 §  3 powołanej ustawy z 29 maja 1957 r rozporządzeniu z 15 stycznia 1958 r w sprawie nad­zoru nad osobami warunkowo zwolnionymi (Dz U Nr 10, poz  35) Mi­nister Sprawied liwości powołał społeczny organ pomocniczy sądu – kuratorów sądowych dla nadzoru nad warunkowo zwolnionymi (§ 1) Minister okreś lił zasady funkcjonowania nowo powołanego organu (tryb powołania, kwalifikacje, prawa i obowiązki itd ) oraz wyznaczył charakter podejmowanych działań, które mają na celu kontrolę,