Spis rzeczy ważnych (Katalog zasobów lokalnych regionu Gór ...

Sp

iS r

ze

cz

y w

aż

ny

ch

Ka

talog za

sobów

loka

lny

ch region

u G

ór Św

iętokrzy

skich

SpiS rzeczy ważnych

Katalog zasobów lokalnych regionu Gór Świętokrzyskich

Publikacja współfinansowana przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej

Program wykorzystania potencjału regionu dla jego aktywizacji i rozwoju

Publikację wydano w ramach programu „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością”. Program „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością” jest realizowany przez Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości w Sandomierzu we współpracy z Urzędem Marszał-kowskim Województwa Świętokrzyskiego, w ramach Szwajcarsko-Polskiego Progra-mu Współpracy.

SzwajcarSko-PolSki Program wSPółPracy powstał na mocy umowy ramo-wej pomiędzy Rządem Rzeczypospolitej Polskiej oraz Szwajcarską Radą Federalną. Zgodnie z założeniami umowy ramowej, realizacja Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy przyczyni się do zmniejszenia różnic społeczno-gospodarczych pomiędzy Polską a bardziej zaawansowanymi państwami rozszerzonej Unii Europejskiej oraz na obszarze Polski pomiędzy dynamicznie rozwijającymi się regionami a słabo rozwinięty-mi obszarami peryferyjnymi, określonymi jako obszary tak zwanej koncentracji geogra-ficznej (województwa: lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie, małopolskie). Ponadto, Szwajcarsko-Polski Program Współpracy będzie miał pozytywny wpływ na zacieśnianie współpracy bilateralnej pomiędzy Polską a Szwajcarią.

ISBN 978-83-906121-3-5



Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości

Sandomierz 2012

str. 7charaKTerySTyKa reGiOnU OBJĘTeGO prOGraMeM

str. 13KaTaLOG zaSOBÓw LOKaLnych

str. 19KULTUrOwO-przyrODnicze zaSOBy reGiOnU MaTeriaLne zaSOBy KULTUrOwe str. 20

SpOłeczne zaSOBy KULTUrOwe str. 69

DUchOwe zaSOBy KULTUrOwe str. 84

zaSOBy KraJOBrazOwO-przyrODnicze str. 94

str. 105zaKOŃczenie

ważnieJSza LiTeraTUra str. 108

aUTOrzy zDJĘć str. 109

SPIS TREŚCI

5

Wstęp

Katalog zasobów regionu Gór Świętokrzyskich został sporządzony w ramach programu „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością”, realizowanego przez Ośrodek Pro-mowania Przedsiębiorczości we współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Świętokrzyskiego, a współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach Szwajcarsko-Pol-skiego Programu Współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. Pro-gram „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością” ma na celu wykorzystanie potencjału regionu na rzecz jego aktywizacji i rozwoju.

Celem opracowanego katalogu jest identyfikacja zasobów lokalnych regionu Gór Świętokrzyskich – rozumianych jako kulturowe dziedzictwo materialne, społeczne, duchowe i przyrodnicze – oraz ich upowszechnienie. Opisano tu wybrane zasoby lokal-ne, które mogą być wykorzystane do rozwoju działalności gospodarczej, przy podejmo-waniu inicjatyw lokalnych oraz w celach edukacyjnych. Katalog został przygotowany w oparciu o literaturę przedmiotu oraz przeprowadzone badania terenowe1. Podstawę dokonania wyboru stanowiły zebrane dane.

Używane w opracowaniu określenie „region Gór Świętokrzyskich” odnosi się do czterech powiatów objętych programem: kieleckiego (bez miasta Kielce), opatowskiego, ostrowieckiego (bez miasta Ostrowiec Świętokrzyski) oraz sandomierskiego.

Zasoby lokalne oznaczają wszystko, co znajduje się w naszym otoczeniu, co kształtujemy, z czego korzystamy, co nam zapewnia utrzymanie, ułatwia i upiększa ży-cie i co jest dla nas inspiracją. Zasoby te często towarzyszą nam od najmłodszych lat i stanowią nasz potencjał, nawet gdy sobie tego nie uświadamiamy, bo wyrastając w da-nym środowisku przywykliśmy do jego specyfiki. Wpisani jesteśmy w określoną obycza-jowość, normy, wartości, zwyczaje i tradycje oczywiste dla całej społeczności, w której żyjemy. Zasoby lokalne to także wszystko to, co odziedziczyliśmy po poprzednich po-koleniach, zbiorowa mądrość i wiedza wynikające z pilnej obserwacji surowej przyrody, konieczności mozolnego jej przekształcania i oswajania, codziennej ciężkiej pracy, prak-tycznego wykorzystywania walorów natury.

Nie jest łatwe połączenie dorobku odchodzącego w przeszłość świata, w którym rytm życia wyznaczał roczny cykl ciężkiej pracy i obcowanie ze zmieniającą się przyrodą, z potrzebami współczesnego społeczeństwa. Jednak Góry Świętokrzyskie – jeden z naj-piękniejszych regionów w kraju – to kraina o niepowtarzalnych tradycjach i zasobach, i właśnie tutaj mariaż starego z nowym jest możliwy i korzystny zarówno dla mieszkań-ców, jak i turystów.

W jaki sposób korzystać z zasobów regionu? Najważniejszym warunkiem po-wodzenia jest autentyzm, czyli skupienie się na najbliższym otoczeniu, wsłuchanie się w nie, zwrócenie uwagi na ważne niegdyś (lub nadal istotne) wartości, sięgnięcie do miejscowych tradycji i bezpośrednie z nich korzystanie albo twórcze ich przekształcenie w kontekście odpowiadającym współczesnym potrzebom.

Katalog ma służyć wszystkim osobom, które zechcą korzystać z niego, by czer-pać inspirację do działalności gospodarczej i społecznej oraz by pogłębiać wiedzę o nie-powtarzalnych walorach regionu i możliwościach, jakie niesie ze sobą sięgnięcie do do-robku poprzednich pokoleń.

wSTęP

1) Badania terenowe przeprowadziła firma dra Andrzeja Kościołka LENS VISION. W ni-niejszej pracy wykorzystano opracowanie zbiorcze wyników badań autorstwa Ireny Godyń.

charaKTerySTyKa reGiOnU OBJĘTeGO prOGraMeM

1. widok ze Świętego Krzyża

8

Obszar objęty programem „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością” stanowią powiaty: kielecki, opatowski, ostrowiecki i sandomierski, leżące w północno-wschodniej części województwa świętokrzyskiego i zajmujące 4452 km2, co stanowi 38% powierzchni wo-jewództwa.

Powiat kielecki zajmuje 2247 km2 (19,19% powierzchni województwa) i jest największym powiatem w województwie, a także największym w Polsce. Powiat ten leży w centralnej części województwa i ze względu na ukształtowanie powierzchni stanowi trzon regionu świętokrzyskiego. W skład powiatu kieleckiego wchodzi 19 gmin, w tym: 4 miejsko-wiejskie: Bodzentyn, Chęciny, Chmielnik, Daleszyce, oraz 15 wiejskich: Bieliny, Górno, Łagów, Łopuszno, Masłów, Miedziana Góra, Mniów, Morawica, Nowa Słupia, Pie-koszów, Pierzchnica, Raków, Sitkówka-Nowiny, Strawczyn i Zagnańsk.

Powiat opatowski zajmuje 912 km2, a obejmuje 8 gmin: 2 miejsko-wiejskie: Opatów i Ożarów, oraz 6 wiejskich: Baćkowice, Iwaniska, Lipnik, Sadowie, Tarów i Woj-ciechowice. Powiat opatowski leży między wschodnią częścią Gór Świętokrzyskich a po-łudniowo-wschodnią częścią Wyżyny Iłżeckiej.

Powiat ostrowiecki położony jest w północno-wschodniej części wojewódz-twa świętokrzyskiego, zajmując 616 km2. W skład powiatu wchodzi 6 gmin: miejska Ostrowiec Świętokrzyski, 2 miejsko-wiejskie: Ćmielów i Kunów, oraz 3 wiejskie: Bałtów, Bodzechów i Waśniów. Pod względem fizyczno-geograficznym powiat usytuowany jest w malowniczej dolinie rzeki Kamiennej. Jego północną granicę stanowi Przedgórze Ił-żeckie, południową zaś Wyżyna Sandomierska.

Powiat sandomierski leży we wschodniej części województwa świętokrzy-skiego i zajmuje 676 km². Tworzy go 9 gmin: miejska Sandomierz, 2 miejsko-wiejskie: Koprzywnica i Zawichost, oraz 6 gmin wiejskich: Dwikozy, Klimontów, Łoniów, Obrazów, Samborzec, Wilczyce. Powiat sandomierski zajmuje głównie wschodnią część lessowej Wyżyny Sandomierskiej. W okolicach Ułanowic i Konar powiat obejmuje południowo--wschodnie krańce Gór Świętokrzyskich.

Region objęty programem jest bardzo zróżnicowany pod względem przyrodniczo--geograficznym. Należy także do terenów niezwykle urozmaiconych pod względem budo-wy geologicznej. Na niewielkim obszarze można tu znaleźć skały powstające w środkowej Europie od początku ery paleozoicznej. Cechą charakterystyczną tego terenu jest wystę-powanie na powierzchni skał reprezentujących kolejne sekwencje ułożenia warstw geolo-gicznych, co pozwala rekonstruować zmiany środowisk. Trzon Gór Świętokrzyskich zbu-dowany jest z różnych skał, w tym z najbardziej charakterystycznych skał węglanowych, które kształtowały się w okresie od dolnego kambru (570 mln lat temu) do dolnego karbonu (325 mln lat temu). Charakterystycznym elementem są tu słynne gołoborza, czyli gigantycz-ne rumowiska skalne, będące wielką osobliwością tych gór. Wyżyna Sandomierska pokryta jest grubą warstwą lessu, którą poprzecinały dopływy Wisły i Kamiennej oraz głębokie wą-wozy i parowy. Ciekawe formy tworzą również głębokie kamieniołomy i wysokie hałdy odpa-dów powstałe na skutek odkrywkowej eksploatacji kopalin, a podziw budzą twory krasowe, takie jak większość z ponad 130 jaskiń odnalezionych w Górach Świętokrzyskich.

Region Gór Świętokrzyskich jest też zróżnicowany pod względem klimatycznym oraz ma gęstą sieć rzeczną. W przeszłości siła spadku wody rzek świętokrzyskich wyko-rzystywana była do napędzania urządzeń przemysłowych. Rzekom region zawdzięcza dodatkowe walory krajobrazowe, gdyż niektóre z nich tworzą malownicze przełomy. Ważnym zasobem opisywanych ziem są również doskonałej jakości cieki podziemne, które stanowią główne źródło zaopatrzenia ludności w wodę.

CHARAKTERYSTYKA REGIONU OBJęTEGO PROGRAMEM

2. Okolice wiącki i Kapkazów, Pasmo Klonowskie

3. Okolice Klimontowa

9

Region Gór Świętokrzyskich charakteryzuje się wybitnymi walorami środowiska przyrodniczego. Znaczną część tych ziem stanowią obszary objęte wszystkimi spotyka-nymi w Polsce formami ochrony przyrody. Na terenach zalesionych, głównie w powiecie kieleckim, na szczególną uwagę zasługują: zespół jarzębiny świętokrzyskiej, wyżynny bór jodłowy, buczyna sudecka, świętokrzyska odmiana buczyny karpackiej oraz świetli-sta dąbrowa występująca w okolicy Chęcin. W regionie Gór Świętokrzyskich żyje kilka tysięcy gatunków zwierząt bezkręgowych. Występują tu również liczne gatunki ryb, pła-zów i gadów, między innymi żółw błotny. Mają tu swoje gniazda ściśle chronione ptaki: bocian czarny, cietrzew, kania ruda, orlik krzykliwy i bielik. Wśród żyjących tu ssaków są: łoś, jeleń, daniel i większość krajowych nietoperzy2.

Obszar objęty programem nie jest terenem jednolitym pod względem etnograficz-nym. Współcześni jego mieszkańcy są bezpośrednimi spadkobiercami dziedzictwa kultu-rowego kilku grup etnograficznych, różniących się między innymi sposobami gospoda-rowania, strojem, gwarą, mentalnością czy charakterem zabudowy zagród i wsi. Grupy te wyodrębniły się w toku dziejów pod wpływem szeregu uwarunkowań historycznych, politycznych, gospodarczych oraz geograficznych. Ich różnorodność wpływa również na obecny obraz oraz życie społeczności lokalnych, zamieszkujących opisywany obszar.

Województwo świętokrzyskie – powiaty objęte programem „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością”

Powiat sandomierski

Powiat oPatowski

Powiat ostrowiecki

Powiat starachowicki

Powiat skarżyski

Powiat konecki

Powiat kielecki ziemski

Powiat jędrzejowski

Powiat włoszczowski

Powiat buski

Powiat staszowski

Powiat kazimierski

Powiat Pińczowski


2) Jastrzębski Cezary, Analiza rynku regio-nalnego pod kątem popytu na produkty lokalne, Kielce 2010, s. 2–7.

10


4. Droga do domu w Zagrodach

6. wąwóz lessowy w okolicach Sandomierza

7. Most na Opatówce

5. w Glinianach

11

11. Bukowa Góra, Pasmo Klonowskie

8. Gołoborze na Łysicy

9. Skarpa z piaskowca w Górach wysokich 10. Kwarcytowe głazy, Jeleniowska Góra

KaTaLOG zaSOBÓw LOKaLnych

12. wiśniowy sad w okolicach Nowego

14

Na podstawie literatury przedmiotu oraz przeprowadzonych badań te-renowych został utworzony katalog zasobów lokalnych, rozumianych jako kulturowe dziedzictwo materialne, społeczne, duchowe i przyrodnicze, które uważamy za ważne i nieodłącznie związane z regionem objętym programem „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością”. Zasoby te, naszym zdaniem, posiadają potencjał do wykorzystania dla rozwoju aktywności gospodarczej, inicjatyw lokalnych oraz edukacji. Katalog nie uwzględnia zasobów kopalin stałych (pozyskiwanych w celach wydobywczych), w które bogate jest województwo świętokrzyskie, oraz przemysłu wydobywczego i budowlane-go. Nie ujmuje on również nowożytnych budowli historycznych, obiektów muzealnych oraz związanych z martyrologią. Niniejsze opracowanie ma dostarczać inspiracji miesz-kańcom obszaru objętego programem, nie obejmuje zatem zasobów, jakie wnoszą do wspólnego dorobku oni sami poprzez swoją wiedzę, umiejętności, kompetencje i twór-czość artystyczną.

MaTERIaLNE ZaSOBy KULTUROWE

1. Uprawy i przetwórstwo1.1. Uprawy i produkty spożywcze wpisane, oraz te, które dopiero zostaną wpi-

sane, na Listę produktów tradycyjnych, a także promowane w ramach sieci Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie – jako potwierdzone zasoby o udo-kumentowanych lokalnych tradycjach, wymagające działań rozwojowych zarówno w zakresie produkcji, przetwórstwa, dystrybucji, jak i populary-zowania ich walorów i związku z regionem

1.2. Gospodarstwa ekologiczne oraz gospodarstwa ubiegające się o certyfikację w ramach Europejskiego Systemu Rolnictwa Ekologicznego – nastawione na specjalizację w przydomowych uprawach starych odmian drzew owoco-wych oraz warzyw, prowadzące zarówno przydomową sprzedaż świeżych owoców i warzyw, jak i sprzedaż poza obszarem zamieszkania przy wyko-rzystaniu nowoczesnych form sprzedaży, oraz zajmujące się przetwórstwem z wykorzystaniem dostępnych inkubatorów przetwórstwa owoców i warzyw

1.3. Lokalne mikro i małe spółdzielnie i przetwórnie owoców i warzyw specja-lizujące się w przetwarzaniu charakterystycznych miejscowych owoców i warzyw

1.4. Domowe przetwórstwo owoców i warzyw, oparte na wieloletnich trady-cjach oraz inspiracjach związanych z lokalnymi odmianami, wzbogaca-jące gospodarstwa agroturystyczne i specjalistyczne oraz gospodarstwa tworzące wspólne oferty turystyczne w ramach sieci i partnerstw, także te korzystające z dostępnych inkubatorów przetwórstwa owoców i warzyw

1.5. Stosowanie metod i technik wzbogacających jakość owoców, warzyw i przetworów (na przykład znakowanie w czasie ich dojrzewania)

1.6. Uprawa winorośli i produkcja win wraz ze sprzedażą kompleksowych usług agroturystycznych

1.7. Uprawa roślin ozdobnych, kwiatów doniczkowych, sadzonek kwiatów ra-batowych, balkonowych i innych oraz ich sprzedaż

1.8. Uprawa lnu i konopi oraz ich obróbka z przeznaczeniem do wykorzystania we wszelkich możliwych aspektach

2. Hodowla i przetwórstwo2.1. Hodowla owiec z wykorzystaniem pożytku, jaki daje runo owcze, oraz z na-

wiązaniem do zwyczajów z pogranicza magii i medycyny ludowej wzboga-cających ofertę turystyczną

KATALOG ZASOBÓw LOKALNYCH

15

2.2. Hodowla drobiu wszystkich, również rzadkich gatunków oraz drobiu ozdobnego z wykorzystaniem przez gospodarstwa agroturystyczne w celu urozmaicenia oferty

2.3. Hodowla gołębi jako wyraz tradycji łączących wspólną pasję obudowaną gołębiarskimi zwyczajami

2.4. Produkcja wiejskiego nabiału z uwzględnieniem serów twarogowych zgod-nych z miejscowymi tradycjami z wykorzystaniem przez gospodarstwa agroturystyczne i lokalnych przetwórców oraz ich sprzedaż

2.5. Lokalne przetwórstwo mięsa oparte na tradycyjnych domowych wyrobach masarskich oraz jego sprzedaż

3. Obiekty przemysłu wiejskiego3.1. Małe olejarnie o lokalnym zasięgu, w tym stosujące tradycyjne metody tło-

czenia oleju 3.2. Gręplarnie w rejonach hodowli owiec3.3. Kaszarnie i młyny o lokalnym zasięgu, w tym stosujące tradycyjne metody

produkcji

4. Przemysł drzewny i rzemiosło4.1. Ciesielstwo i stolarstwo z umiejętnościami: remont i odnawianie starych

domów z zachowaniem ich cech charakterystycznych dla miejscowego bu-downictwa; zestawianie starych drewnianych domów odnajdywanych w te-renie i przenoszonych na nowe miejsca

4.2. Wyrób gontów dla potrzeb zabytkowych obiektów oraz innych budowli wznoszonych współcześnie

4.3. Stolarstwo meblowe, w tym nawiązujące do wzorów tradycyjnych 4.4. Bednarstwo 4.5. Wyrób drobnych sprzętów i naczyń domowych

5. Zabawki ludowe – wyrób drewnianych oraz szmacianych zabawek w oparciu o miejscowe tradycje

6. Plecionkarstwo – wyrób przedmiotów z naturalnych surowców plecionkar-skich (słomy, wikliny, rogożyny, korzeni i pędów krzewów i drzew)

7. Ceramika gliniana – wyrób, pokazy i nauka zawodu

8. Kowalstwo – w tym z wykorzystaniem tradycyjnych wzorów

9. Tkactwo, tkaniny, stroje oparte na miejscowych tradycjach ludowych

9.1. Odtworzenie tkactwa płóciennych i wełnianych samodziałowych tradycyj-nych tkanin w celach gospodarczych i edukacyjnych

9.2. Wzornictwo i projektowanie tkanin czerpiące inspiracje z tradycyjnych ro-dzajów tkanin lnianych i wełnianych, ich faktury, splotów i tradycyjnych zestawień kolorystycznych

9.3. Krawiectwo oraz projektowanie ubiorów i dodatków, z wykorzystaniem form, wzorów oraz kompozycji zdobniczych i elementów dawnych strojów, z zachowaniem harmonii, rytmu i symetrii charakterystycznych dla regio-nalnego stroju stanowiącego spójną całość


16

9.4. Transponowanie typów ornamentów, splotów rękodzielniczych, faktur tkanin oraz tradycyjnych zestawień kolorystycznych na różne inne mate-riały czy techniki

10. Szewstwo korzystające z wzornictwa obuwia tradycyjnego

SPOŁECZNE ZaSOBy KULTUROWE

11. Obrzędowość rodzinna 11.1. Wesele – tworzenie scenariuszy widowisk i tworzenie ofert z wykorzysta-

niem tradycyjnych elementów, atrybutów i symboliki związanej z dawnym obrzędem

12. Obrzędowość doroczna – zimowe obrzędy i zwyczaje12.1. Boże Narodzenie i magia dobrego początku – edukacja w zakresie symbo-

liki i przebiegu tradycyjnego święta12.2. Ozdoby i dekoracje bożonarodzeniowe – popularyzacja i kontynuacja zwy-

czaju wykonywania ozdób i atrybutów świątecznych, połączona z edukacją w zakresie symboliki i integracją związaną z pracą wykonywaną wspólnie, a także sprzedaż ozdób

12.3. Zwyczaj chodzenia po kolędzie – popularyzacja zwyczaju chodzenia po kolędzie w oparciu o opracowane scenariusze z wykorzystaniem tradycyj-nych atrybutów kolędniczych, edukacja w zakresie symboliki zwyczaju, a także sprzedaż atrybutów kolędniczych

12.4. Pieczywo obrzędowe – popularyzacja szczodraków i symboliki z nimi zwią-zanej, sprzedaż

12.5. Ostatnie dni karnawału – ostatki, kusoki – popularyzacja i kontynuacja zwyczajów jako wartości społecznej cementującej lokalne wspólnoty po-przez widowiska według opracowanych scenariuszy, odkrywających sym-boliczne znaczenie zwyczajów, oraz poprzez różne formy edukacji

12.6. Środa Popielcowa – popularyzacja i kultywowanie zwyczajów kobiecych – edukacja w zakresie symboliki ludowej, integracja oraz współdziałanie

13. Obrzędowość doroczna – wiosenne obrzędy i zwyczaje13.1. Palmy wielkanocne i pisanki oraz zwyczaje związane ze świętem Wielka-

nocy – popularyzacja i upowszechnianie wykonywania pisanek i palm wiel-kanocnych oraz innych zwyczajów związanych z Wielkanocą w różnych formach, w tym w formie wspólnych zajęć, wraz z edukacją w zakresie symboliki, a także sprzedaż wykonanych przedmiotów

14. Obrzędowość doroczna – letnie oraz jesienne obrzędy i zwyczaje14.1. Wianki święcone w oktawę Bożego Ciała – popularyzacja i kontynuacja zwy-

czaju, w tym sprzedaż wianków, połączona z edukacją w zakresie symboliki 14.2. Zwyczaje sobótkowe – organizowanie i wzbogacanie organizowanych współ-

cześnie sobótek o tradycyjne elementy oraz edukacja w zakresie symboliki14.3. Święta zakończenia zbiorów i pracy – kontynuacja i wzmacnianie ich od-

bioru poprzez wprowadzanie elementów dawnej obrzędowości odnoszącej się do więzi społecznych, jaką buduje wspólna praca

15. Targi i jarmarki – poprawa infrastruktury, sprzedaż i promocja produktów lo-kalnych


17

DUCHOWE ZaSOBy KULTUROWE

16. Sztuka zdobnicza16.1. Ozdoby domowe i umiejętność ich wykonywania – popularyzacja starych

miejscowych form zdobnictwa wnętrz, w tym dla potrzeb agroturystyki oraz instytucji publicznych, a także organizacja konkursów oraz edukacja i integracja wokół wspólnych zajęć

16.2. Twórczość artystyczna – popularyzacja i wykorzystywanie gwary, a także prostych form wspólnego muzykowania, śpiewu, opowiadania legend i in-nych wspólnych zajęć

17. Pielgrzymki i odpusty – rozwój infrastruktury, wyrób pamiątek

18. Elementy demonologii – popularyzacja w różnych formach elementów de-monologicznych związanych z miejscowymi tradycjami

19. Medycyna ludowa – wykorzystanie ziół w celach leczniczo-higienicznych oraz przyprawowych, edukacja zielarska oraz sprzedaż ziół i specyfików zielar-skich

ZaSOBy KRaJOBRaZOWO-PRZyRODNICZE

20. Architektura – zachowanie istniejących elementów dawnego krajobrazu prze-strzennego wraz z małą architekturą, projektowanie z wykorzystaniem starych wzorów (materiał, konstrukcja, detale), edukacja, inicjatywy na rzecz ochrony krajobrazu, dbanie o substancję zabytkową oraz umiejętne łączenie tradycji z nowoczesnością

21. Ciekawe zjawiska przyrodnicze – popularyzacja, oznakowanie miejsc i in-formacja

22. Lasy i zbiorniki wodne – sportowe i rekreacyjne wykorzystanie walorów przy-rodniczych (szlaki piesze, rowerowe, jeździeckie, kajakowe, narciarskie), rozwój in-frastruktury wokół nich, wyznaczanie i znakowanie szlaków

23. Ślady prehistorycznej przeszłości przyrodniczej – popularyzacja, ozna-kowanie miejsc i informacja, inicjatywy wizualizacji

24. Antyczna metalurgia żelaza – popularyzacja, oznakowanie miejsc i infor-macja, inicjatywy wizualizacji

25. Ślady archeologicznej przeszłości kulturowej – popularyzacja, oznako-wanie miejsc i informacja, inicjatywy wizualizacji

26. Kamieniarstwo – artystyczna obróbka kamienia

27. Obróbka kamienia i minerałów – biżuteria

28. Gromadzenie wiedzy o lokalnych zasobach kulturowych oraz przy-rodniczych – dokumentacja i popularyzacja w różnych formach


KULTUrOwO-przyrODnicze zaSOBy reGiOnU

13. wąwóz lessowy w okolicach Sandomierza

20

MATERIALNE ZASOBY KULTUROwE1. Uprawy i przetwórstwo

Region objęty programem jest zróżnicowany rolniczo. Powiat kielecki ma cha-rakter przemysłowo-rolniczy i tylko jego południowo-wschodnia cześć stanowi zaplecze dla produkcji żywności, w tym ekologicznej. W produkcji roślinnej przeważa uprawa zbóż, ziemniaków i truskawek. Truskawki uprawiane są głównie w gminie Bieliny oraz w gminie Górno, w pozostałych gminach ich uprawa nie odgrywa większej roli. Skala produkcji zboża, owoców i warzyw w powiecie kieleckim nie ma większego znaczenia towarowego, są najczęściej uprawiane na potrzeby własne gospodarstw. Część z nich sprzedawana jest bezpośrednio przez rolników na giełdach rolnych i targowiskach. Część trafia do firm przetwórstwa płodów rolnych znajdujących się na terenie wojewódz-twa świętokrzyskiego.

Warunki klimatyczno-glebowe na terenie powiatu ostrowieckiego sprzyjają roz-wojowi rolnictwa. W gminie Waśniów oraz części gmin: Ćmielów i Bodzechów występują gleby dobre i bardzo dobre. Gleby słabsze występują na obszarze północno-zachodnim. Pośród upraw dominują zboża, przede wszystkim pszenica. Powszechnie uprawiane są również: jęczmień, buraki cukrowe, ziemniaki i gryka.

Rolnictwo jest natomiast podstawowym działem gospodarki powiatu opatowskie-go. Są tu sprzyjające warunki przyrodnicze do produkcji rolniczej. Użytki rolne zajmują niemal 80% powierzchni powiatu, 63% użytków rolnych to bardzo dobre i dobre ziemie pszenno-buraczane, pozostałe 37%, to gleby żytnio-ziemniaczane, gorszej jakości.

Wyróżnikiem powiatu sandomierskiego jest bardzo dobra jakość gleb. Są to czarnoziemy powstałe na warstwie głębokiego lessu oraz mady w dolinie Wisły, co przy sprzyjających warunkach klimatycznych (długi okres bezprzymrozkowy oraz równo-mierne nasłonecznienie i rozłożenie opadów) umożliwiło rozwój ogrodnictwa i warzyw-nictwa na najwyższym poziomie, sięgającego tradycjami bardzo odległych czasów.

1.1. Uprawy i produkty spożywcze z Listy produktów tradycyjnych i należące do sieci Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie

Każdy z powiatów objętych programem może pochwalić się uprawami i produk-tami spożywczymi spełniającymi określone, restrykcyjne wymagania i wpisanymi na Listę produktów tradycyjnych, prowadzoną przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W regio-nie objętym programem należą do nich między innymi następujące uprawy i produkty:

– truskawka bielińska, której uprawę rozpoczęto już w latach 50. XX wieku i któ-ra w znaczący sposób zmieniła życie mieszkańców tego rejonu. Mikroklimat gminy sprzyja uprawie truskawek, a wielkość areału oscyluje w granicach 700 ha, z plantacjami sięgającymi do 1,5 ha powierzchni,

– kasza jaglana gierczycka produkowana na bazie materiałów hodowlanych pro-sa sprowadzonego do Gierczyc w okresie międzywojennym, o niepowtarzalnych walo-rach dietetycznych i smakowych,

KULTUROwO-PRZYRODNICZE ZASOBY REGIONU

MATERIALNE ZASOBY KULTUROwE

Uprawy i przetwórstwo

14, 15. Pola uprawne w okolicach Klimontowa i Sandomierza

21

– jabłka sandomierskie pochodzące z licznych sadów, będących spadkobiercami tradycji sięgających aż końca XII wieku, kiedy to ich uprawę zainicjowali cystersi przy klasztorze w Koprzywnicy; już w XVII wieku Sandomierz opisywano jako „miasto ską-pane w sadach”,

– wiśnia nadwiślanka jest lokalnym typem wiśni sokowej, której pierwsze nasa-dzenia pojawiły się na początku XX wieku w miejscowości Słupia Nadbrzeżna. Wiśnia nadwiślanka, jako jeden z niewielu produktów w Polsce, została wpisana przez Komisję Europejską do Rejestru Chronionych Nazw Pochodzenia. Certyfikatem Chroniona Na-zwa Pochodzenia oznaczone są owoce wiśni nadwiślanki, przeznaczone zarówno do przetwórstwa przemysłowego, jak i do bezpośredniego spożycia ze względu na wyjątko-we walory smakowe. Nazwa wiśnia nadwiślanka nie posiada odpowiednika łacińskiego. Jest to wiśnia, która stanowi wyselekcjonowaną siewkę pochodzącą od wiśni karłowatej. Wiśnia karłowata rozmnaża się wegetatywnie przez odrosty korzeniowe. Na terenie wo-jewództwa świętokrzyskiego wiśnia nadwiślanka może być uprawiana tylko w powiecie opatowskim, w gminach Ożarów i Tarłów. Obszar, na którym jest wytwarzana wiśnia nadwiślanka, położony jest w pasie nadwiślańskim (stąd jej nazwa), charakteryzuje się zbliżonymi warunkami środowiskowymi oraz wapiennym lub wapienno-gliniastym pod-łożem. Grubość warstwy ornej na ogół nie przekracza 0,5 m, a pod nią występuje lita skała wapienna. Na warunki klimatyczne występujące na opisywanym obszarze wpływ ma także położenie tych terenów na brzegach największej rzeki w Polsce – Wisły, która w swoim najbliższym otoczeniu kształtuje swoisty mikroklimat3.

Z każdym rokiem na Liście produktów tradycyjnych przybywa także przetworów owocowo-warzywnych i produktów kulinarnych pochodzących z regionu objętego progra-mem. Jest to szczególnie istotne, ponieważ na Liście znalazły się produkty cenne na przy-kład ze względu na to, że nawiązują do dawnych obrzędów – jak szczodraki, czyli rogaliki, którymi obdarowywano dzieci chodzące „po szczodrakach” w okresie świąt Bożego Naro-dzenia; albo te, które sięgają do najstarszych sposobów konserwowania owoców – jak susz owocowy dębniacki; czy te, które wykorzystują dziko rosnące krzewy, o właściwościach nie tylko smakowych, ale również leczniczych – jak konfitury z jarzębiny; lub wreszcie te, które przetwarzają owoce w sposób niezwykły, nieznany w innych regionach – jak ser ja-błeczny. Wielu mieszkańcom regionu znane są krówki opatowskie, umieszczone na Liście, których nie pomylą z wieloma innymi krówkami obecnymi na rynku. Teraz ważne jest, by ich rzeczywiście wyborny smak mogli poznać inni.

Sieć Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie, prowadzona przez Urząd Marszał-kowski Województwa Świętokrzyskiego w ramach Europejskiej Sieci Dziedzictwa Kuli-narnego, wspiera według ustalonych zasad lokalną produkcję żywności naturalnej, bez-piecznej i smacznej oraz rozwój turystyki kulinarnej4.

Wartość i zalety produktów wpisanych na Listę produktów tradycyjnych oraz wspieranych w ramach sieci Dziedzictwo Kulinarne Świętokrzyskie zostały potwierdzo-ne, należy teraz zwiększać skalę ich produkcji, przetwórstwa, dystrybucji i promocji.

1.2. Gospodarstwa ekologiczne

Na obszarze objętym programem wzrasta również z roku na rok liczba certyfi-kowanych gospodarstw ekologicznych oraz gospodarstw ubiegających się o certyfikację w ramach Europejskiego Systemu Rolnictwa Ekologicznego.

Chociaż według informatorów badań prowadzonych w ramach programu zna-kiem czasu jest zmniejszająca się skala upraw roślin okopowych i zbóż, zaznaczająca się na całym omawianym terenie ze względu na malejącą opłacalność produkcji i maleją-cy popyt, to wszyscy wskazują potrzebę utrzymania dawnych odmian roślin, w związku z ich niezaprzeczalnymi walorami smakowymi i powszechnym przekonaniem o tym, że

3) http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych/woj.-swietokrzyskie; Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 6.5.2009 PL, C 104/21. 4) http://www.sejmik.kielce.pl/dziedzictwo-kulinarne-swietokrzyskie-,19563.html




16,17. Sady stare i nowoczesne

22



Sady w okolicach Ożarowa i Sandomierza

Przetwory świętokrzyskie

18.

19.

20.

21.

23

22.

23.

24.

25.

24

są zdrowe. Informatorzy wymieniają całą gamę starych odmian drzew owocowych, zbóż i roślin, których uprawę ich zdaniem warto kontynuować (jabłka: szare i złote renety, kronselki, antonówki, boskop, bojken, papierówki, malinówki, kosztele, koksy poma-rańczowe, lagierówki, jonatany; gruszki: klapsy, księżówki, cukrówki, podolanki, smół-ki; śliwki: węgierki, damachy; białe porzeczki, białe czereśnie – sercówki; proso, orkisz, gryka, soczewica, rzepa, buraki cukrowe, facelia dla pszczół, len, konopie.

W związku z coraz większym zainteresowaniem produktami tradycyjnymi i ekolo-gicznymi ma szansę specjalizacja w przydomowych uprawach starych odmian drzew owo-cowych i warzyw oraz na przykład zapraszanie potencjalnych klientów do zbioru na miejscu lub organizowanie dostaw dla mieszkańców większych aglomeracji w zorganizowanej gru-pie przy wykorzystaniu nowoczesnych form sprzedaży (dostawa do domu w odpowiedzi na zamówienie internetowe). Są w kraju dobre przykłady tego rodzaju działalności.

1.3. Lokalne mikro i małe spółdzielnie i przetwórnie owoców i warzyw

Sprzyjający mikroklimat w rejonie Sandomierza pozwala na prowadzenie sadów i plantacji wielu rodzajów drzew i krzewów owocowych. Oprócz sadów jabłoniowych, czereśniowych, gruszkowych, śliwowych czy wiśniowych w rejonie istnieją sprawdzone tradycje uprawy czerwonej i czarnej porzeczki cenionej na świecie za walory smakowe. Białą porzeczkę można także spotkać w przydomowych ogrodach. Okolice Sandomie-rza słyną z sadów morelowych i brzoskwiniowych, które w polskich warunkach klima-tycznych mogą istnieć w bardzo niewielu miejscach. Rejon Dwikóz jest znany z upraw doskonałych warzyw, szczególnie pomidorów. Świeże owoce i warzywa z ziemi sando-mierskiej, podobnie jak bielińskie truskawki, są sprzedawane na rynku hurtowym głów-nie w postaci nieprzetworzonej.

1.4. Domowe przetwórstwo owoców i warzyw

Przy tak znaczących zasobach przeróżnych odmian owoców i warzyw w regio-nie objętym programem brakuje przetwórni produkujących choćby na niewielką lokal-ną skalę przetwory na miejscu. Wieloletnie tradycje domowego przetwórstwa owoców i warzyw mogą wzbogacać gospodarstwa agroturystyczne i specjalistyczne, tworzące wspólne oferty turystyczne w ramach sieci i partnerstw. Obok tradycyjnych powideł, konfitur, dżemów, soków, kompotów, galaretek i przecierów ciekawą propozycją mogą być kandyzowane morele, wiśnie, porzeczki. Truskawki, których uprawa tak dobrze wpi-sała się w krajobraz bieliński, powinny być choćby w niewielkim stopniu przetwarzane na miejscu. Może oprócz poszukiwań możliwości zbudowania chłodni (co wydaje się niezbędne), należałoby także rozpocząć produkcję kandyzowanych truskawek w czeko-ladzie na niewielką skalę?

Czereśnie, gruszki, śliwki czy dynie to świetny materiał na przystawki w formie przetworów w zaprawach octowych. Warto też wrócić do kompozycji sałatek z miejsco-wych warzyw pasteryzowanych w słoikach, robionych według starych przepisów – w tym z zielonych pomidorów, niegdyś bardzo popularnych na naszych stołach.

Suszenie jest najprostszą metodą konserwacji, dostępną dla każdego i w każ-dych niemal warunkach, bez konieczności stosowania skomplikowanego i wyszuka-nego sprzętu. Dlatego też jest najstarszym i najpopularniejszym dawniej sposobem gromadzenia zapasów na zimę, który z powodzeniem stosuje się również obecnie. Nie-gdyś na całym terenie objętym programem powszechnie suszyło się na własne potrzeby jabłka, śliwki i gruszki. Fakt, że na rynku są dostępne suszone owoce, nie oznacza, że nie warto proponować sprzedaży tradycyjnie suszonych jabłek, gruszek, śliwek, moreli,




26.

25

brzoskwiń, wiśni, malin, a także owoców leśnych, grzybów oraz ziół jako produktów lokalnych. Susz owocowy dębniacki wpisany na Listę produktów tradycyjnych jest za-chęcającym przykładem.

1.5. Stosowanie metod i technik wzbogacających jakość owoców, warzyw i przetworów

Wszelkie inne formy działań, jak na przykład znakowanie owoców w czasie ich dojrzewania okazjonalnymi napisami, to ciekawy pomysł, który, choć wymaga dodatko-wych nakładów pracy, może przynieść także większe korzyści.

1.6. Uprawa winorośli

Dzięki sprzyjającym warunkom geograficznym i klimatycznym na ziemi sando-mierskiej już od XIII wieku, kiedy do Sandomierza przybyli dominikanie, z powodze-niem uprawiano winorośl i produkowano wino gronowe, sprzedawane nawet daleko poza granicami kraju. Zapomniane winnice zaczynają się w ostatnich latach odbudowy-wać staraniem zaangażowanych pasjonatów i enologów, którzy współpracując ze sobą, oferują turystom wędrówki szlakiem winnic. Zorganizowani właściciele winnic propo-nują degustację win wzbogaconą o dodatkowe atrakcje turystyczne, ukazujące piękno i walory tej ziemi i zachęcające do pozostania na dłużej w lokalnych gospodarstwach agroturystycznych. Wspólna oferta, oparta na wielu powiązanych ze sobą elementach, wzmacnia pozytywny przekaz i jest niewątpliwie pożądanym kierunkiem rozwoju.

1.7. Uprawa roślin ozdobnych

Powiat sandomierski znany jest również z uprawy roślin ozdobnych, kwiatów doniczkowych i sadzonek kwiatów rabatowych, balkonowych oraz – w okresie uroczy-stości Wszystkich Świętych – różnorodnych odmian chryzantem, sprzedawanych nie tylko na miejscowych placach targowych. Wiele osób prowadzących ten rodzaj upraw ma dużą wiedzę na temat kwiatów i roślin ozdobnych, osiągając wysoki stopień specja-lizacji. Informatorzy badań prowadzonych w ramach programu wskazują również na potrzebę kontynuowania upraw starych roślin ogrodowych, takich jak malwy, piwonie, astry, nagietki. Trzeba o tym pamiętać i o ich uprawę również zadbać.

1.8. Uprawa lnu i konopi

Znamienne jest niemal całkowite zaniechanie uprawy lnu i konopi powszech-nych dawniej w całym regionie, a zwłaszcza w okolicach Bodzentyna. Wielu starszych informatorów badań prowadzonych w ramach programu podkreśla ten fakt i uważa, że uprawa tych roślin powinna być utrzymana, jako że z lnu i konopii wytwarza się wie-le pożytecznych produktów, takich jak naturalne włókno, wartościowe tkaniny, sznury i powrozy, smaczny i zdrowy olej, a nawet ekologiczne płyty paździerzowe i inne przed-mioty). Niektórzy argumentują, że: powinno się uprawiać len, bo jest przy nim dużo pra-cy i ludzie mieliby gdzie pracować.

Warto przywrócić uprawę lnu i konopi właśnie ze względu na wielorakie za-stosowania tych roślin. Szczególnie ciekawie wygląda potencjał gminy Bodzentyn, gdzie dawniej dominowała uprawa lnu, a jej przywrócenie może zostać wielowąt-




27. winnice w okolicach Sandomierza

28. Pelargonie zdobiące Sandomierz

26

kowo wykorzystane w poszerzeniu oferty turystycznej, na przykład poprzez wpro-wadzenie nietuzinkowych zajęć i pokazów obróbki lnu i tkactwa, a także produkcję wartościowych tkanin samodziałowych oraz oleju lnianego, który może być przezna-czony zarówno do celów spożywczych, jak i do „ludowego lnianego SPa”, wykorzy-stującego dobroczynne działanie tego oleju na skórę i włosy. Dodatkowym aspektem mogłoby być sprzedawanie oleju w tradycyjnych glinianych butelkach, tak zwanych olejakach, które dawniej były wyrabiane przez miejscowych garncarzy, właśnie do przechowywania oleju.

2. Hodowla i przetwórstwo

Hodowla zwierząt miała dawniej charakter przydomowy – żadne gospodarstwo wiejskie nie mogło się obejść bez siły pociągowej koni, bez mięsa i nabiału od kur, krów i kóz, bez świątecznej wędzonki wieprzowej, ani też bez nawozu wytwarzanego przez cały ten gospodarski inwentarz.

Współcześnie nastąpił znaczny spadek liczby zwierząt w hodowli przydomo-wej, a zwłaszcza krów i koni w powiatach sandomierskim i opatowskim oraz owiec we wszystkich powiatach objętych programem. I chociaż wielu informatorów badań prowa-dzonych w ramach programu uważa, iż warunki/tereny do hodowli są nadal sprzyjają-ce, trudno jest jednoznacznie określić ewentualny potencjał i możliwości przywrócenia większego pogłowia zwierząt w gospodarstwach wiejskich, ponieważ uwarunkowane jest to wieloma złożonymi czynnikami.

2.1. Hodowla owiec

Na szczególną uwagę zasługuje potencjał ukryty w hodowli owiec – dawniej powszechnej, dziś w zaniku. Owce dostarczały runa nie tylko na wspaniałe regionalne pasiaki świętokrzyskie, ale też na swetry, chusty i inne domowe wyroby z własnoręcz-nie uprzędzionej wełny na całym terenie objętym programem. Ten walor może być z po-wodzeniem wykorzystywany również obecnie, choć w nieco zmienionym charakterze. Z hodowlą owiec związane są też zwyczaje z pogranicza magii i medycyny ludowej, co może mieć znaczenie w kontekście różnicowania i rozwoju oferty turystycznej regionu. Na podkreślenie zasługuje fakt, że wielu badanych informatorów uważa, iż w najbliższej im okolicy istnieją odpowiednie warunki do hodowli owiec.

2.2. Hodowla drobiu

Utrzymujący się obecnie dość wysoki, zdaniem informatorów, poziom przydomo-wej hodowli kur i kaczek jest pozytywnym sygnałem, wskazującym na możliwość rozwo-ju hodowli drobiu wszelkiego rodzaju, również rzadkich gatunków. Warto rozważyć też zwiększenie obecnego poziomu hodowli gęsi. Gęsina ostatnio wraca do łask i jest dobrym materiałem na wypromowanie regionalnego specjału nie tylko dla turystów, a obecność chmielnickiej gęsi pieczonej na Liście produktów tradycyjnych to potwierdza.

2.3. Hodowla gołębi

Interesującym kierunkiem rozwoju przydomowych hodowli mogą być podejmo-wane przez mieszkańców regionu inicjatywy związane z hodowlą drobiu ozdobnego.




Hodowla i przetwórstwo

29. U podnóża Pasma Klonowskiego

30. w Pielaszowie

27

Istotną, nie tylko ze względów gospodarczych, ale i społecznych, wydaje się hodowla gołębi, utrzymująca się na wysokim poziomie zarówno dawniej, jak i obecnie, szczególnie – jak wynika z zebranych informacji – w powiecie sandomierskim i kieleckim. Jest to hob-by nie tylko członków stowarzyszeń hodowców gołębi, ale też osób niezrzeszonych, które łączy wspólna pasja obudowana gołębiarskimi zwyczajami. Biorąc pod uwagę odnotowaną w terenie dużą skalę hodowli gołębi, można przyjąć, że ma ona również potencjał rynkowy, wynikający między innymi z faktu, iż niektóre egzemplarze gołębi mogą osiągać wysokie ceny. Potencjał rynkowy ma również produkcja i sprzedaż karmy dla ptaków.

2.4. Produkcja wiejskiego nabiału

Przyszłościowe wydają się też lokalna domowa wytwórczość tradycyjnego na-biału oraz rozwój lokalnego przetwórstwa mięsa opartego na tradycyjnych domowych wyrobach masarskich. Wyroby wspomnianego wyżej lokalnego przetwórstwa mogłyby znajdować nabywców zarówno wśród miejscowej ludności, jak również na większych rynkach zbytu, a także wśród turystów korzystających z usług gospodarstw agrotury-stycznych. Rozwój agroturystyki może mieć też wpływ na zwiększenie wielkości hodowli innych zwierząt, od których pozyskuje się surowce na produkty domowego wyrobu mo-gące znajdować nabywców wśród turystów.

Niegdyś na całym terenie objętym programem powszechnie wyrabiano sery twaro-gowe z mleka krowiego. Oto jedna z wypowiedzi dotyczących dawnych sposobów wyrobu serów podsuszanych, które nadawały się do dłuższego przechowywania w erze „przedlo-dówkowej”: Sery podwędzane z mleka krowiego wyrabiane dawniej: jak już serek wyję-ty z praski był trochę obeschnięty, to się robiło osłonkę ze słomy (pęczek słomy związany u dołu i u góry – w środek ser) i w tej osłonce wisiał nad blachą przy szyberku. Nieraz się tego dymu troszkę specjalnie puściło, a i blacha nigdy przecież szczelna nie była, więc jak już tak przeszedł tym dymem – to była fantazja! Moja mama dodawała trochę kminku albo mięty, ziół sporo – jeszcze przed włożeniem sera do woreczka, w którym ociekał, tak że te dodatki były wymieszane w całym serze. Ja sama też bym umiała takie sery robić.

Nabiał uzyskany od hodowanych zwierząt służył nie tylko do zaspokajania po-trzeb konsumpcyjnych rodziny, ale był sprzedawany i traktowany raczej jako źródło „go-towego grosza” na bieżące potrzeby. Najczęściej sprzedawano jajka, mleko, śmietanę, masło i sery własnego wyrobu. Według informacji uzyskanych od badanych osób sery sprzedawano dawniej głównie na targach i placach handlowych w pobliskich miastecz-kach, a także sąsiadom i znajomym oraz roznoszono je po domach, często do tych sa-mych odbiorców.

Potencjał, jaki tkwi w tym rodzaju domowych wyrobów, jest nie do przecenienia. Mający wielowiekową tradycję rynek zbytu na wiejski nabiał jest bezcennym kapitałem, obecnie niewykorzystywanym przez mieszkańców wsi, których miejsce chętnie zajęły duże koncerny nabiałowe z powodzeniem polecające serki „babuni”, „wiejskie” i inne wyroby będące wiejskimi tylko z nazwy. Nabiał może być świetnie zagospodarowany przez gospodarstwa agroturystyczne. Lokalni producenci mogliby włączyć do swojej oferty dawne sery podsuszane z dodatkami. Sery te mogłyby też być ozdobnie pakowane w osłonki słomiane przypominające słomianki, w jakich suszyły się sery domowej roboty.

2.5. Przetwory mięsne i alkoholowe

Wyroby masarskie należą niewątpliwie do najbardziej popularnych miejscowych wyrobów domowych i mają największy potencjał rynkowy. Obecnie wyroby te są również wytwarzane lokalnie w przebogatym wyborze na całym badanym terenie. Lokalne trady-




31. Biały ser, który w okolicach Sandomierza podsuszano

28



Nabiał i wędliny świętokrzyskie

Miejscowa kasza jaglana, olej lniany i tak zwane praznole

32.

34.

33.

29

35.

36.

37.

30

cje masarskie są tak wartościowe, że już kilka wyrobów masarskich z regionu objętego programem znajduje się na Liście produktów tradycyjnych.

Także regionalne miody pitne i nalewki to obecnie wyroby modne i poszukiwane przez turystów. Jednak podstawowym problemem związanym z tymi wyrobami jest brak odpowiednich regulacji prawnych umożliwiających produkcję i sprzedaż takich trun-ków. W czasie badań zidentyfikowano istniejące możliwości rozwoju w tym zakresie na terenie objętym programem.

Uzyskane wyniki badań jednoznacznie wskazują na ogromny potencjał rynkowy tkwiący w produkcji lokalnych wyrobów spożywczych. Osoby biorące udział w badaniu zgodnie deklarują, iż chętnie nabywałyby wszystkie możliwe przetwory i wyroby wykonane na miejscu domowymi sposobami. Chętnie kupowano by nabiał wszelkiego rodzaju, wyroby masarskie, przetwory z owoców i warzyw, miód, chleb i olej. Bardzo wiele osób z całego tere-nu objętego programem, które potrafią wytwarzać różne domowe smakołyki, zadeklarowało, iż robiłyby przetwory i inne wyroby, jeśli byłaby możliwość ich zbytu.

3. Obiekty przemysłu wiejskiego

Młyny, wiatraki, folusze były niegdyś powszechnym elementem krajobrazu. Wraz z rozwojem technologicznym ustąpiły miejsca fabrykom i przestały pełnić swoje funkcje. Nieużytkowane, przeważnie popadały w ruinę i szkoda, że większość z nich zniknęła z krajobrazu bezpowrotnie. Jeśli wzrośnie zapotrzebowanie na niektóre pro-dukty w nich wytwarzane, to wybrane obiekty mają szansę znów zacząć pracować.

3.1. Olejarnie

Powrót do uprawy lnu i konopi może stworzyć także szansę na funkcjonowanie niewielkich olejarni, tak niegdyś popularnych w regionie objętym programem, a dzisiaj spotykanych już sporadycznie.

Oleje roślinne były dawniej podstawowym źródłem tłuszczów w pożywieniu mieszkańców wsi, bo tłuszcze pochodzenia zwierzęcego stanowiły niecodzienny rary-tas. Trzeba jednak pamiętać, iż nawet oleje roślinne nie były stałym gościem na stołach wiejskich, ponieważ dostęp do nich był ograniczony długimi okresami ściśle niegdyś przestrzeganych postów, a także zamożnością poszczególnych rodzin. Oleje roślin-ne miejscowego wyrobu zajmowały dawniej ważne miejsce nie tylko w kuchni ludno-ści wiejskiej, ale także w innych dziedzinach życia: olej robiono z lnu; był zanoszony w misce do kościoła na światło, makuch (reszta wyciśnięta z rzepaku) dawano krowom, były bardzo dojne – oto wypowiedzi informatorów badań prowadzonych dla potrzeb programu. Przed laty olejarnie były łatwo dostępne, ponieważ znajdowały się w wielu miejscowościach (jedna olejarnia przypadała zwykle na kilka wsi). Ich stosunkowo duża liczba wskazuje na duże dawniej zapotrzebowanie, a więc także na duże spożycie oleju tłoczonego na miejscu, co może świadczyć o potencjalnych możliwościach zbytu rów-nież obecnie. W wiejskich olejarniach olej wyrabiano najczęściej z rzepaku, lnu, konopi, maku, słonecznika, ale także z gorczycy i oleistych roślin dziko rosnących.

Według informacji uzyskanych od badanych osób, w powiecie kieleckim do wyro-bu oleju najczęściej używano siemienia lnianego; sporadycznie nadal wytwarza się olej lniany. W powiatach sandomierskim i opatowskim olej tłoczono przeważnie z rzepaku; jego produkcja ma szansę znów się tu rozwinąć w związku z tym, że na Liście produktów tradycyjnych znajduje się również sandomierski olej rzepakowy. Wszystko wskazuje na to, że aromatyczne oleje tłoczone dawnymi metodami w małych wiejskich olejarniach, cenne nie tylko jako produkty spożywcze, mają przed sobą przyszłość.




Obiekty przemysłu wiejskiego

38. Olej lniany

31

3.2. Gręplarnie

W rejonach gdzie hodowano owce, runo owcze poddawano wstępnej obróbce pierwotnie na ręcznych gręplach – miały one formę dwóch deseczek, zaopatrzonych z jednej strony w rączkę, z drugiej w podkładkę skórzaną z nabitymi drobnymi haczyka-mi z drutu, skierowanymi w jedną stronę. Jedną szczotkę umieszczano na ławie, a drugą, o haczykach skierowanych w przeciwną stronę, przesuwano po wełnie ułożonej między szczotkami. Ręczne gręple wyszły z użycia po II wojnie światowej, zastąpiły je gręplarnie elektryczne, które działały w niektórych miejscowościach regionu Gór Świętokrzyskich jeszcze w latach 90. XX wieku. Jeśli w regionie zostanie ożywiona hodowla owiec i tkac-two samodziałowych pasiaków, to gręplarnie znów staną się przydatne.

3.3. Kaszarnie i młyny

Małe wiejskie kaszarnie i młyny niegdyś były popularne na wsi, obecnie należą już do rzadkości, ale ponieważ zauważalne jest odradzanie się lokalnej produkcji mąki i starych rodzajów kasz, takich jak kasza jaglana gierczycka wpisana na Listę produktów tradycyjnych, jest szansa, że i te obiekty znów zagoszczą w świętokrzyskim krajobrazie.

Tradycje rzemieślnicze w regionie

Pierwsze wzmianki o organizacji rzemieślniczej w obszarze Gór Świętokrzy-skich pochodzą z XIV wieku. Oprócz rzemiosła cechowego o charakterze miejskim, opierającego się na trwałej organizacji lokalnej i zawodowej o ustalonym systemie na-uczania oaz obowiązujących normach wywodzących się z dawnych przywilejów nada-wanych cechom, w opisywanym regionie kwitło rzemiosło wiejskie, charakteryzujące się wytwarzaniem przedmiotów w oparciu o miejscową tradycję ludową, z własnych lub nabytych surowców, własnymi narzędziami samodzielnie lub z pomocą członków rodzi-ny, z przeznaczeniem na potrzeby własnego gospodarstwa oraz zaspokojenie potrzeb mieszkańców najbliższych okolic.

Rozwój przemysłu, który nastąpił od połowy XIX wieku, spowodował zastępo-wanie niektórych wyrobów rzemieślniczych produktami fabrycznym (były to przede wszystkim tkaniny, naczynia kuchenne, wyroby metalowe), jednakże rynek wiejski tylko w nieznacznym stopniu był opanowany przez wyroby przemysłowe i jeszcze do końca XIX wieku większość sprzętów i urządzeń w gospodarstwie była wytwarzana przez sa-mych chłopów bądź pochodziła z okolicznych warsztatów rzemieślniczych. Pierwsze stolarnie o charakterze przemysłowym pochodzą z końca XIX wieku. W tym czasie za-częto też używać materiałów produkcji fabrycznej: skór z garbarni, drewna rżniętego w tartaku. W warsztatach wiejskich i uboższych pracowniach małomiasteczkowych nadal samodzielnie obrabiano surowce. Domeną rzemiosła pozostały takie zawody jak stolarstwo, bednarstwo, kołodziejstwo czy szewstwo.

Wraz z rozwojem produkcji przemysłowej nastąpił upadek wielu rzemiosł. ale już w 1934 roku Kielecka Izba Rolnicza, powołana do zajmowania się sprawa-mi przemysłu domowego i prowadzenia badań nad wytwórczością rękodzielniczą, zwróciła uwagę na możliwość rozwijania w regionie wytwórczości takiej jak tkactwo, wyrób sprzętów drewnianych czy wikliniarstwo. Powstały spółdzielnie przemysłu drzewnego w Świętej Katarzynie i Łącznej (miejscowość położona w powiecie sta-rachowickim, sąsiadująca z obszarem objętym programem), które działały w latach 1934–1961)5.

5) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. (dokumentacja naukowo-historyczna opra-cowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/797, t. I, s. 64.



Obiekty przemysłu wiejskiego


39. Młyn w Bugaju

32



Domy, których już nie ma, ARCHIUWM MWK

Mistrzowie dawnych rzemiosł, ARCHIWUM MWK

40. Daleszyce, ul. Głowackiego, 1969 r.

42. Dom przy ul. Głowackiego w Daleszycach, 1975 r. 43. Dom przy ul. Słupskiej w Łagowie, 1975 r.

41. Dom w Gęsicach, gm. Łagów, 1974 r.


33

48. wyrób dna beczki w Daleszycach, 1979 r.

45. warsztat garncarski Jana Armańskiego w Chałupkach, 1979 r.

49, 50. wyrób trepów w Nowej Hucie, gm. Raków, 1982 r.

46, 47. wyrób sit w Dębnie koło Rakowa, 1983 r.

34

Niektóre branże, na przykład meblarstwo, do czasów II wojny były opanowa-ne przez rzemieślników żydowskich. Upadek wielu rzemiosł po 1945 roku jest zwią-zany z dramatycznym losem ludności żydowskiej w czasie okrutnych działań II wojny światowej.

Cechą wielu gospodarstw wiejskich regionu Gór Świętokrzyskich była samowy-starczalność, która opierała się na rodzinnej organizacji pracy, a prace rzemieślnicze były często zajęciem dodatkowym, wykonywanym w razie potrzeby, na marginesie pro-wadzenia gospodarstwa rolnego. Ta rodzinna samowystarczalność pozwalała na prze-kazywanie umiejętności z pokolenia na pokolenie, dzięki czemu były one żywe przez wiele lat, także długo po II wojnie światowej.

Wiele rzemiosł uprawianych na opisywanych ziemiach przetrwało dłużej niż w innych regionach kraju, również dlatego, że są one bezpośrednią kontynuacją działal-ności starych, sięgających historią średniowiecza ośrodków rzemieślniczych o bogatych tradycjach, znanych daleko poza regionem. Przykładem takich rzemiosł są: garncar-stwo – w okolicach Ostrowca Świętokrzyskiego (w Denkowie, gdzie garncarze otrzymali przywilej w 1678 roku), w Chałupkach (znanych już w XVIII wieku), Ćmielowie, Łagowie i Bodzentynie – czy bednarstwo w Daleszycach, Chmielniku.

W latach 80. XX wieku tradycyjne rzemiosła w miastach zanikały, natomiast funkcjonowały jeszcze wiejskie warsztaty rzemieślnicze, prowadzone zwykle przez oso-by starsze, głównie spadkobierców umiejętności przekazywanych z dziada pradziada, które potrafiły jednocześnie wykonywać sprzęty i przedmioty z różnych dziedzin pro-dukcyjnych, na przykład ciesielstwa, bednarstwa i kołodziejstwa. Już wtedy jednak za-czynały znikać umiejętności wytwórcze powszechne dawniej wśród mieszkańców wsi, takie jak przędzenie lnu, konopi, wełny, tkactwo, wykonywanie drobnych sprzętów drewnianych6.

Wydawałoby się więc, iż minął czas, kiedy miejscowe rzemiosło zaspokajało potrzeby lokalnego rynku. Jednak naszym zdaniem rzemiosło w regionie objętym pro-gramem, oparte na tak żywych i pięknych tradycjach, ma znaczący potencjał rynkowy, który wymaga rozwijania i unowocześniania, a także zwiększania konkurencyjności, bo jak mówi jedna z informatorek badań: mało tych wyrobów, więc ciężko ich używać, ale gdyby były, to bym używała. Potwierdzają to także informatorzy badań prowadzonych w ramach programu, którzy uważają, że dawne lokalne wyroby rzemieślnicze należy po-pularyzować.

Drewno z lasów świętokrzyskich oraz tradycje rzemiosła i przemysłu drzewnego to niezaprzeczalne zasoby tej krainy. Drewno jest bowiem surowcem, w który region ob-fituje, a stolarstwo ma świetne udokumentowane historycznie tradycje cechowe.

W regionie objętym programem dużym zalesieniem wyróżnia się powiat kielecki. Współcześnie lasy i grunty leśne w powiecie kieleckim zajmują 78 859 ha (według sta-nu na 31.12.2008), co stanowi 35,1% ogólnej powierzchni powiatu. Znaczna część, bo aż 78% gruntów leśnych powiatu kieleckiego, to lasy będące własnością Skarbu Państwa. Zarządzają nimi w 88% Lasy Państwowe, a administruje 9 nadleśnictw. Pozostałe 12% powierzchni lasów stanowi własność osób fizycznych oraz wspólnot gruntowych. Naj-większy stopień lesistości, sięgający 60%, występuje w gminach Zagnańsk i Daleszyce. Najmniejszą lesistość odnotowano w gminie Górno.

Procentowy udział gatunków lasotwórczych jest następujący: sosna – około 60%, jodła – około 15%, modrzew – około 10%, buk – około 6%, dąb – około 5 %. Pozostałe ga-tunki to między innymi: brzoza, olsza, grab, świerk, jesion. Przeciętny wiek drzewostanu w lasach państwowych powiatu kieleckiego wynosi około 70 lat. Natomiast w lasach pry-watnych przeważają drzewostany młodsze (około 40-letnie), w większości powstałe na skutek powojennego zalesienia gruntów rolnych7.

W miejscowościach w pobliżu dużych kompleksów leśnych rozwinęły się różne zajęcia związane z pozyskiwaniem, obróbką, transportem oraz wytwórczością, opartą

6) Prewencka-Gucwa Jolanta, op. cit., s. 71.7) Strategia rozwoju powiatu kieleckiego do roku 2020, Starostwo Powiatowe w Kiel-cach, Kielce 2010, s. 27–28.




51, 52. wszystko, co zdobi domy wiejskie

35

na tym surowcu. Jeszcze po II wojnie światowej istniały wsie, których mieszkańcy za-trudniali się sezonowo jako drwale, cieśle, tracze lub wozacy. a tym zajęciom towarzy-szyła wytwórczość w domowych warsztatach: głównie wyrób gontów, drobnych sprzę-tów gospodarczych i kuchennych. Wiejscy stolarze wykonywali zwykle proste meble dla okolicznych mieszkańców, sprzedając je na targach i jarmarkach, a także wędrując po wsiach i oferując swoje usługi.

Funkcjonowały również większe ośrodki produkcji wyrobów z drewna, na przy-kład Chmielnik, który był najbardziej znanym centrum handlu meblami i drewnem bu-dulcowym w rejonie znacznie większym niż obszar współczesnego województwa świę-tokrzyskiego.

4. Przemysł drzewny i rzemiosło

4.1. Ciesielstwo i stolarstwo

Ciesielstwo jest starym rzemiosłem, bardzo powszechnym i bardzo poważa-nym, w miastach zwykle ujętym w ramy organizacji cechowych własnych lub wspól-nych z innymi zawodami budowlanymi. Cieśle byli szanowani, bo przecież uczestniczy-li w czymś najważniejszym dla każdej rodziny, budowie własnego domu. W XIX wieku działali niemal w każdej miejscowości – największe zapotrzebowanie na ich pracę wy-stępowało na wsiach i w małych miasteczkach, gdzie dominowała zabudowa drewnia-na. Oni, budowniczowie ludzkich domostw, nadawali swoisty charakter całym miejsco-wościom, im zawdzięczaliśmy niepowtarzalny klimat i określony styl zabudowy całych wsi i miasteczek, osadzonych w miejscowych tradycjach, od końca lat 50. XX wieku nie-stety systematycznie znikających z krajobrazu, a współcześnie właściwie już bezpow-rotnie i niemal całkowicie zniszczonych. Ślady dawnej, jedynej w swoim rodzaju ar-chitektury są wciąż dostrzegalne (mimo mody na tak zwane sajdingi) w Daleszycach, gdzie jeszcze w latach 70. XX wieku dominowało budownictwo drewniane. I już wów-czas, dokumentując tradycyjną zabudowę miasta, proponowano, by stara unikatowa drewniana architektura objęta została ochroną konserwatorską. ale sama ochrona, obwarowana restrykcyjnymi przepisami, bez odpowiedniego wsparcia finansowego ze strony państwa i instytucji do tego powołanych oraz bez zrozumienia ze strony samych mieszkańców, jak cenną wartość dla całej zbiorowości stanowi właśnie to stare za-gospodarowanie przestrzenne, doprowadziła do tego, że Daleszyce utraciły niezwykle cenne walory i specyfikę w stopniu znacznie większym niż przewidywano, choć jeszcze i dziś miejscowość ta może stanowić atrakcję turystyczną właśnie ze względu na cieka-wą, tradycyjną architekturę drewnianą8.

Ciesielstwo i stolarstwo ma szansę funkcjonowania nadal, bo w zindustriali-zowanym współczesnym świecie są osoby poszukujące fachowców, którzy umieją re-montować i odnawiać stare domy, zachowując przy tym ich architekturę i zdobnictwo charakterystyczne dla lokalnego budownictwa. Jest to coraz liczniejsze grono ludzi prze-noszących się z miasta na wieś oraz mieszkańcy wsi, którzy świadomie doceniają walory starego budownictwa lub po prostu ze względów ekonomicznych dbają o swoje domo-stwa, remontując je siłami miejscowych cieśli i stolarzy. Poszukiwani są również fachow-cy posiadający umiejętności zestawiania starych drewnianych domów odnajdywanych w terenie i przenoszonych na nowe miejsca. Coraz liczniejsze są też firmy proponujące budowę nowych domów drewnianych. Wszystko wskazuje na to, że istnieje znaczne pole do działania w zakresie projektowania domów nawiązujących rozwiązaniami architek-tonicznymi do tych wzorów, jakie na danym terenie funkcjonowały powszechnie jeszcze w latach 50. ubiegłego stulecia.

8) Szurowa Bogumiła, Daleszyce, ul. Gło-wackiego, gm. Daleszyce, woj. kieleckie (materiały do rewaloryzacji zabudowy ulicy), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1980, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/997, t. III, s. 25–33.




Przemysł drzewny i rzemiosło

53, 54, 55. wszystko, co zdobi domy wiejskie

36



Materiał, elementy konstrukcyjne i ozdobne domów wiejskich

Daleszyce w latach 70.–80. XX w

56. w Muzeum wsi Kieleckiej w Tokarni 59. w Nowej Słupi

57. w Radoszkach

58. w Muzeum wsi Kieleckiej w Tokarni 60. w Daleszycach

37


63. Daleszyce, dom przy pl. Cedry, 1978 r., ARCHIwUM MwK

61. Daleszyce, pl. Cedry, 1980 r., ARCHIwUM MwK

64. Daleszyce, ul. Kościuszki, 1978 r., ARCHIwUM MwK

62. Daleszyce, ul. Głowackiego, 1975 r., ARCHIwUM MwK

38

4.2. Wyrób gontów

Stare domy wiejskie w środkowej Polsce najczęściej były kryte strzechą słomia-ną; krycie dachów gontem, materiałem rzadszym i droższym, było charakterystyczne dla budowli sakralnych oraz dworskich. Gonty, czyli prostokątne drewniane deszczułki, naj-częściej jodłowe lub osikowe, o długości do około 50 cm, szerokości około 10 cm, łupane siekierą zgodnie z naturalnym warstwowym przebiegiem włókien drewna, a następnie obrabiane ręcznie i fugowane (fuga to wyprofilowane wgłębienie służące do składania gontów, zapewniające sztywniejsze ich połączenie i szczelność pokrycia), łączono ze sobą i układano na dachu zachodzącymi na siebie warstwami.

Tym, co wyróżniało architekturę rejonu Gór Świętokrzyskich, było częste krycie wiejskich domów mieszkalnych gontem, bowiem w zalesionych terenach regionu wy-rób gontów stanowił powszechne zajęcie mieszkańców wielu wsi. Gonty wykonywano na własne potrzeby oraz na sprzedaż w najbliższej okolicy. Istniały też duże ośrodki o starych tradycjach (już w XVIII wieku znane były ośrodki wyrobu gontów w Łącznej i Zagnańsku), w których produkowano gonty na sprzedaż targową. W okresie między-wojennym należały do nich Bieliny, Lechówek w gminie Łagów, Serbinów oraz Rogowice w gminie Mniów, a także Cisów i Widełki w gminie Daleszyce. Zanikająca stopniowo po II wojnie światowej produkcja gontów ożywiła się w latach 80. XX wieku w niektórych miejscowościach: Widełki (gmina Daleszyce), Nowa Huta (gmina Raków) czy Ociesęki (gmina Raków), w związku z pracami konserwatorskimi przy krytych gontem obiektach sakralnych i świeckich budowlach zabytkowych9.

Wyrób gontów to obecnie rzadka i cenna tradycja regionu, która w świetle po-trzeb zabytkowych obiektów pozostających pod ochroną konserwatorską, ale także wskutek rodzącego się zainteresowania starymi technologiami wznoszenia domów mieszkalnych, stwarza szansę dla rozwoju przedsiębiorczości w tym zakresie. Szczegól-nie wartościowa wydaje się umiejętność ręcznej obróbki surowca ze względu na znacz-nie lepszą jakość uzyskanego gontu.

4.3. Stolarstwo meblowe

Wyposażenie wnętrz mieszkalnych na wsi zmieniało się wraz ze zmianą warun-ków społeczno-ekonomicznych. W czasach pańszczyźnianych były to proste sprzęty, naj-częściej własnoręcznie robione, a dopiero po oczynszowaniu i uwłaszczeniu włościan, w wiejskich domach zaczęły pojawiać się na większą skalę meble wykonywane przez rzemieślników wiejskich lub małomiasteczkowych. Na początku XX wieku własno-ręcznie robione stołki, ławki, żerdzie, prycze i półki zgodnie współistniały w chłopskich izbach z przywiezionymi z jarmarku malowanymi skrzyniami i kuframi.

Informacje o stolarstwie meblowym w Górach Świętokrzyskich zawierają źródła historyczne z drugiej połowy XIX wieku. Rozwijało się ono w Bodzentynie, w którym – podobnie jak w sąsiednich wsiach Bieliny, Belno, Siekierno, Święta Kata-rzyna i Suków – wyrabiano wiejskie skrzynie na odzież, wykonywane z desek najczę-ściej sosnowych, łączonych na węgielki, z profilowanymi nogami albo na kółkach, pierwotnie zwykle zielone, niekiedy zaś na ciemnozielonym tle malowano czerwone gałązki (Bieliny). W późniejszym czasie wykonywano skrzynie także w kolorze brązo-wym, zdobione tak zwanym mazerowaniem. W okolicach Ostrowca Świętokrzyskie-go skrzynie bywały zdobione motywem kwiatów w wazonie. Od początku XX wieku skrzynie zastępowano kuframi malowanymi na zielono lub brązowo, zdobionymi metalowymi profilowanymi okuciami. Kufry z kolei, począwszy od lat 20. XX wieku, wzorem małych miasteczek stopniowo zaczęto zastępować dwudrzwiowymi szafami

9) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. Gonciarstwo (dokumentacja naukowo-hi-storyczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Mu-zeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/801, t. V, s. 5.




66, 67. Tradycyjny wyrób gontów, widełki, 1982 r., ARCHIwUM

MwK

39

ze zdobionymi grzebieniami, a tuż przed II wojną światową zaczęły się pojawiać po-liturowane szafy o prostej formie.

Powszechnie produkowane były również półki na naczynia w kształcie pro-stokątnej ramy z trzema poziomymi deskami, zdobione profilowanym grzebieniem. W okolicach Bodzentyna półki miewały charakterystyczny tak zwany ogon, czyli górną deskę przedłużoną tak, że sięgała ponad drzwi wejściowe do izby. Półki stawiano często na podstawie złożonej z kilku szerszych desek, która z biegiem czasu zamykana była drzwiczkami. W latach 20. i 30. XX wieku półki takie zastępowano kredensami zwień-czonymi ozdobnymi grzebieniami lub gzymsami. Kredensy te miały podstawę zamyka-ną drzwiczkami i nadstawę, początkowo z odkrytymi półkami, a następnie zamkniętą oszklonymi drzwiczkami.

Łóżka miały zwykle ozdobnie profilowane ścianki szczytowe zwane zagłówka-mi. W latach 30. XX wieku pojawiały się łóżka dębowe o prostej formie.

Stoły miały zwykle prostokątne blaty i graniaste nogi, w latach 30. XX wieku na zamówienie wykonywano także okrągłe stoły politurowane.

Krzesła o konstrukcji ramowej, upowszechniające się dopiero po 1920 roku, mia-ły na ogół oparcia zdobione wycinanymi listewkami. W Bodzentynie, począwszy od lat 30. do lat 60. XX wieku, wykonywano bukowe krzesła gięte z przeznaczeniem na sprze-daż jarmarczną. a składane krzesła i leżaki, produkowane w Łącznej tuż przed II wojną światową, trafiały nawet za granicę.

Ławy z ozdobnie wycinanymi szczeblinami, czasem z przerzucanym oparciem, a bywało, że i z wysuwaną szufladą i ozdobnym oparciem, czyli tak zwane szlabanki (przeznaczone także do spania), produkowano jeszcze w latach 50. XX wieku.

Profilowanymi deskami bocznymi lub zagłówkami zdobiono także kołyski ro-bione przez miejscowych rzemieślników.

Meble malowano farbami klejowymi i pokostowymi w kolorach: żółtym (te naj-starsze), zielonym, brązowym.

Meble produkowane w Chmielniku znane były z bogatych elementów zdobni-czych w formie toczonych półkolumienek, tralek, gzymsów. Te tak zwane tandetne, pro-dukowane głównie przez żydowskich rzemieślników, sprzedawano na licznych targach, nawet w dość odległych miejscowościach. Natomiast meble wykonywane przez stolarzy na zamówienie były znacznie solidniejsze, ale również droższe. W drugiej połowie XX wie-ku również w wiejskich domach zaczęły dominować meble produkcji fabrycznej10.

Informatorzy badań prowadzonych w ramach programu deklarują, że gdyby na rynku były meble nawiązujące do dawnych wzorów, to chętnie widzieliby je w swoich domach. Można zatem orzec, że istnieje spory potencjał rynkowy w zakresie produkcji mebli bazujących na tradycyjnych wzorach, a także mebli, które są w stanie wykonać miejscowi stolarze, wspominani przez informatorów.

Dawne meble wykonywane z ciepłego, wdzięcznego materiału, jakim jest drew-no, o ciekawych formach, z różnorodnymi zdobieniami, mogą być inspiracją dla współ-czesnych producentów. Dawno już zapomniane wzory mebli mogą ozdobić i nadać rys niepowtarzalności współczesnym wnętrzom.

4.4. Bednarstwo

Bednarstwo to stare rzemiosło, najczęściej lokowane przez właścicieli dóbr przy dworskich gorzelniach i warzelniach piwa. Nie było ono tak dobrze rozwinięte w mia-stach jak garncarstwo, stolarstwo, kołodziejstwo, szewstwo czy krawiectwo. W XIX wieku do największych ośrodków bednarstwa w regionie należał Chmielnik – w którym w 1845 roku było 29, a w okresie międzywojennym już około 40 warsztatów – a także Klimontów i Opatów.

10) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. Stolarstwo (dokumentacja naukowo-histo-ryczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Mu-zeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/798, t. II, s. 49.




68. Krzesło, Sandomierz, 1919 r., ZBIORY MOS

71. Ława z oparciem, ZBIORY MOS

72. Profilowany szczyt szafy, ZBIORY MwK

73. Zagłówek łóżka, ZBIORY MwK69. Krzesło składane, ZBIORY MOS

70. Półki na naczynia, ZBIORY MwK 74. Skrzynia wianna, ZBIORY MOS

40



Tradycyjne meble wiejskie

Drewniane naczynia użytkowe

75. Drewniane radełka, Przewłoka, gm. Łoniów

76. Miara drążona w pniu drzewa, ZBIORY MOS

77. Niecka, ZBIORY MOS

41

42

Znaczącym ośrodkiem bednarskim były także Daleszyce, gdzie już w 1747 roku bednarze zostali wymienieni we wspólnym przywileju cechowym. Bednarze daleszyc-cy, korzystając z prawa wolnego wyrębu w lasach klucza cisowskiego, mogli swobod-nie rozwijać swoją działalność, przekazując umiejętności z pokolenia na pokolenie. Mimo że w odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie od początku XX wieku do czasów II wojny światowej stale wzrastała liczba czynnych warsztatów bednarskich zarówno w miastach, jak i na wsi, to już po wojnie ich liczba zaczęła maleć. Prowadząc w latach 1978–1982 badania terenowe na terenie ówczesnego województwa kieleckiego, Pracow-nia Dokumentacji Etnograficznej PP PKZ O/Kielce zanotowała 28 działających warszta-tów, 2 z nich znajdowały się w Daleszycach, a 2 w Chmielniku11.

Beczki złożone z odpowiednio wyciętych i łukowato wygiętych sosnowych lub dębowych klepek łączono na tak zwany feder (wpust i wypust) i na zewnątrz spinano obręczami, pierwotnie drewnianymi z pędów leszczynowych, a w okresie międzywojen-nym już powszechnie metalowymi, kowalskiej roboty. Naczynia o jednakowej średnicy wykonywano z prostokątnych klepek, a o zróżnicowanej średnicy – z klepek w kształcie trapezu.

Dębowe beczki nadal uchodzą za najlepsze naczynia na kiszoną kapustę i ogór-ki. Poszukiwane są też beczułki na alkohole. Klepkowe naczynia, takie jak dzieże czy maselnice, ale także naczynia ozdobne robione na wzór starych balii, warznic, cebrzy-ków, szaflików, skopków, fasek, konewek, wiader czy donic, jeśli będą obecne na rynku, zapewne znajdą również nabywców. Tak żywe niegdyś tradycje sztuki bednarskiej w re-gionie powinny być podtrzymywane również współcześnie.

4.5.Wyrób drobnych sprzętów i naczyń domowych

Wyrób drobnych sprzętów i naczyń różnymi technikami (dłubania, ciosania, gię-cia, toczenia, wyginania), w zależności od rodzaju przedmiotu, to stare rzemiosło domo-we, również powszechne w rejonie Gór Świętokrzyskich. Z drewna wykonywano szereg przedmiotów, od narzędzi – takich jak grabie, widły, łopaty, styliska do łopat i trzonki do narzędzi, krosna do tkania i narzędzia tkackie – po sprzęty i naczynia gospodarcze oraz kuchenne: naczynia zasobowe, niecki, koryta, skopki, miary do odmierzania oraz przenoszenia produktów sypkich, przetaki i sita, maglownice, tary do prania, stolnice, ale także łyżki, łyżniki, solniczki, tłuczki, wałki do ciasta oraz na przykład laski, miotły brzozowe, trepy (drewno łączono ze skórą garbowaną domowym sposobem). Przedmio-ty te wykonywano na własne potrzeby, ale także sprzedawano je na targu. Mieszkańcy niektórych miejscowości specjalizowali się w wytwórczości określonego rodzaju. Wieś Dębno pod Rakowem od końca XVIII wieku do czasów powojennych słynęła z produkcji przetaków i sit wyrabianych z łubu sosnowego przy zastosowaniu prymitywnej techniki „darcia”, w których elementy konstrukcji z siatką łączono łykiem lipowym. W Nowej Hu-cie (gmina Raków) jeszcze po II wojnie światowej wyrabiano trepy.

Niemal połowa informatorów badanych w ramach programu pamięta jesz-cze naczynia dłubane w kawałku pnia drzewa, często używane w gospodarstwach wiejskich, bo na ogół wykonywane we własnym zakresie. Zaczęły one zanikać już w latach 50. XX wieku. Większość badanych pamięta natomiast naczynia bednarskie, które zaczęły wychodzić z użycia znacznie później; gdzieniegdzie używa się ich na-wet współcześnie.

Warto wspomnieć także, że już w 1670 roku w Bodzentynie istniał samodzielny cech stelmachów i kołodziejów wyrabiających wozy i koła do nich. W XIX wieku niemal w każdym mieście, ale też w wielu wsiach istniały warsztaty kołodziejskie obsługują-ce okolicznych mieszkańców. W Daleszycach na przykład w okresie międzywojennym było pięć warsztatów kołodziejskich, korzystających – podobnie jak bednarze – z prawa

11) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. Bednarstwo (dokumentacja naukowo-histo-ryczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Mu-zeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/799, t. III, s. 4–7.




78, 79.

43

wolnego wyrębu w lasach klucza cisowskiego. W zakładach tych wykonywano na za-mówienie wozy i sanie12. To zawody, które zapewne zniknęły na stałe ze współczesnego krajobrazu, ale niewątpliwie można i należy rozwijać wszelką wytwórczość drewnianych przedmiotów do użytku domowego, także tych starych, niegdyś nierozerwalnie związa-nych z gospodarstwem wiejskim, jak na przykład niecki, które mogą znaleźć wiele no-wych zastosowań. Informatorzy badań prowadzonych w ramach programu dostrzegają przede wszystkim znaczenie użytkowe naczyń i sprzętów drewnianych oraz stwierdzają, że współcześnie można ich używać także do kwaszenia kapusty i ogórków, jako donice i pojemniki na kwiaty, misy na owoce, a także jako naczynia w przetwórstwie ekologicz-nym. Jest to możliwe, ponieważ są jeszcze osoby, które potrafią wykonywać drewniane naczynia i sprzęty, o czym także wspominają informatorzy prowadzonych badań.

Jeśli natomiast uda się tchnąć nowe życie w inne rzemiosła, z których ziemia świętokrzyska była znana w nieodległej przeszłości – jak na przykład tkactwo, pojawi się także potrzeba wyrabiania przęślic, wrzecion, narzędzi do obróbki lnu i konopi (takich jak szczotki, cierlice, międlice) oraz całych warsztatów tkackich wraz z oprzy-rządowaniem.

5. Zabawki ludowe

Dawniej nie było zabawek, bawiło się tym, co było, z drewienek zrobiło się wó-zek, lalkę z gałganków i tyle; kogutki gwizdaki z wierzby – robiły same dzieci, zabawa z kołem od roweru lub fajerką – kawałek drutu i goniło się po ścieżce; lalki z gałganków wiązało się na krzyż; ze szpulek od nici robiło się czołgi, naciągało się na szpulkę gum-kę, co stanowiło napęd, dla nas to był czołg. Oto wspomnienia z dzieciństwa niektórych starszych informatorów badań prowadzonych w ramach programu. Wtedy odpustowe drewniane motyle jeżdżące i klapiące skrzydłami, pary tańczące na kółkach na patyku, konik na biegunach, ptaszki na patyku ruszające skrzydłami, gliniane gwiżdżące koguci-ki były największym dziecięcym marzeniem. Te ostatnie, zazwyczaj kupowane na targu, pochodziły z Łącznej lub Ostojowa, starych ośrodków przemysłu drzewnego, do dzisiaj znanych właśnie z drewnianych malowanych zabawek dla dzieci, sprzedawanych nawet w odległych miejscowościach.

Ponad połowa ogółu badanych osób uważa, że zabawki ludowe są ładne i powin-ny być nadal używane, a niewiele mniej osób chciałoby, aby takimi zabawkami bawiły się ich dzieci i wnuki. Informatorzy wskazują także twórców, którzy potrafią wykonać zabawki w stylu ludowym.

Dawniej szczególną rolę odgrywały lalki zwane mamunami. W niektórych miej-scach na terenie objętym programem służyły one do magicznych zbiegów, dzięki którym małe dzieci i niemowlęta miały nie płakać. Ta ich rola szczególnie wyraźnie rysuje się w wypowiedziach informatorów z powiatu ostrowieckiego. Oto niektóre z nich:

– mamuny miały działać na płacz dzieci, rozrzucano je w tym celu na rozstajnych drogach lub wrzucano do studni, potem wyciągano;

– były robione – na sztukę – żeby zrobić odczyn – obrzęd odczyniania uroków, wrzucano na furę lub na rozstajne drogi, koniecznie nie do pary;

– mamuny robiono z gałganków, zrobiono główkę, zaznaczało się oczy, nos, usta, ręce z gałganków, sukienka wisząca – służyły tylko do zabawy;

– mama mi robiła lalkę mamunę – miała bluzeczkę, ubranko. Moja babcia, jak płakała moja siostra, robiła mamuny i kazała je zanieść do Wisły, żeby płacz mojej siostry zanieść daleko od domu. Robiło się ją z gałgan.

Czasy, kiedy dzieci bawiły się zabawkami zrobionymi przez siebie lub rodziców, wyraźnie zapisane są jeszcze w pamięci starszych informatorów. Są więc nieodległe, ale jakże egzotyczne dla współczesnych dzieci. Kreatywność i radość, jakiej dostarczały

12) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. Drobne wyroby z drewna (dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/802, t. VI, s. 9.




Zabawki ludowe

80, 81, 82. Zabawki ludowe, ARCHIwUM MwK

44



Mamuny ze zbiorów MOS, zabawy i zabawki ludowe

Naczynia i kosze wyplatane z różnych materiałów

83.

84.

85.

86.

87.

45

88.

89, 90.

91, 92, 93.

46

samodzielnie wykonane zabawki lub grupowe zabawy, to kapitał zasługujący obecnie na szczególną uwagę.

Powszechna dawniej i zachowana obecnie umiejętność samodzielnego wykony-wania zabawek dla dzieci, a szczególnie szmacianych lalek, może być wykorzystana ryn-kowo. Ręcznie robione zabawki mają ciepło i niepowtarzalność, jakich nigdy nie będą mieć zabawki produkcji fabrycznej. Szczególnie interesujący potencjał rynkowy mają, naszym zdaniem, lalki zwane mamunami. Mogą być sprzedawane jako przytulanki, jako lalki do zabawy, ale także jako niezwykła regionalna pamiątka, przywołująca nie-codzienną legendę dawnych magicznych zabiegów. Mamuny, jako regionalne pamiątki, powinny mieć załączony opis ich magicznego znaczenia. Mogłyby być sprzedawane po-jedynczo lub w kompletach (z nieparzystą liczbą lalek).

Zarówno zabawki produkowane hurtowo przez rzemieślników, jak i wykonywa-ne według starych wzorów przez osoby fizyczne na zbyt wiele by zyskały dzięki opraco-waniu wzornictwa dostosowanego do współczesnej estetyki. Należy również pamiętać, iż obecnie zabawki przeznaczane dla dzieci winny mieć stosowne atesty dopuszczające je do użytku.

6. Plecionkarstwo

Plecionkarstwo jest jedną z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych dzie-dzin wytwórczości ludowej. Umiejętność wyplatania z naturalnych surowców plecion-karskich (słomy, wikliny, rogożyny, korzeni, pędów krzewów i drzew) była powszechnie znana mieszkańcom wsi jeszcze w połowie ubiegłego wieku. Możliwość korzystania z łatwo dostępnego w najbliższej okolicy surowca oraz proste techniki plecionkarskie były przyczyną szerokiego zastosowania tego typu wyrobów, które wykorzystywano praktycznie we wszystkich dziedzinach życia – od budownictwa, poprzez sprzęty co-dziennego użytku, po strój i atrybuty magiczne. Nietrwałość materiału nie stanowiła tu przeszkody, ponieważ zużywające się przedmioty z plecionki można było łatwo i szybko odtworzyć dzięki obfitości surowca, nieskomplikowanej technice wyrobu i rozpowszech-nionej dawniej na wsi umiejętności samodzielnego wyplatania. Plecionkarstwem zajmo-wali się zarówno mężczyźni, jak i kobiety oraz młodzież. Ze względu na tę powszechną umiejętność plecenia, plecionkarstwo ani w odległej przeszłości, ani w ostatnich stule-ciach nie stanowiło na ogół zawodu, w którym się specjalizowano. Zwykle było traktowa-ne jako zajęcie dodatkowe, na marginesie innych prac gospodarskich, a dostarczające nieodzownych w gospodarstwie przedmiotów. Wyroby plecionkarskie wykonywano jed-nak również na sprzedaż, najczęściej na targach, ale rozprowadzali je też domokrążcy.

Techniką wyplatania posługiwano się w budownictwie ludowym (ściany, kominy „sztagowe”, powały), a domostwa grodzono wyplatanymi płotami. W gospodarstwach używano różnego rodzaju koszy, plecionych naczyń i sprzętów. Plecionki stosowano w środkach transportu, do łowienia ryb, w meblarstwie, a także jako elementy ubiorów (łapcie, kapelusze).

Wikliniarstwo rozwijało się w rejonach nadrzecznych: nad Nidą – w okolicach Chęcin, nad Wisłą – w okolicach Tarłowa, gdzie mieszkańcy powszechnie posiadali tak-że umiejętność wiązania sieci rybackich. W zalesionych rejonach Gór Świętokrzyskich przeważały przedmioty plecione z korzeni, pędów drzew, łyka i łubu, czyli dartek drzew-nych (większe ośrodki to Paprocice i Łukawa), a na całym terenie objętym realizacją pro-gramu wykonywano plecionki ze słomy. Do wyplatania używano również rogożyny (pędy pałki wodnej), z której pleciono koszyki „do miasta”, trawy, używanej do wyplatania ka-peluszy, oraz sitowia, z którego wyplatano zabawki dla dzieci (oraz na przykład bicze).

Począwszy od lat 60. XX wieku zaczęło zanikać wyrabianie plecionych przedmio-tów na sprzedaż, stopniowo zaprzestawano wykonywania słomianych naczyń zasobo-



Zabawki ludowe

Plecionkarstwo

95, 96. Proste techniki wyplatania

94. wiklina nad wisłą

47

wych, półkoszków do wozów czy wasągów. W latach 80. XX wieku odnotowano jeszcze czynne warsztaty plecionkarskie wykonujące przedmioty na sprzedaż w Daleszycach, Sukowie i Marzyszu koło Kielc, Lipowicach oraz Starych Chęcinach w gminie Chęciny.

Osoby badane w ramach projektu w dużej mierze dobrze pamiętają plecionkar-stwo. Zdecydowana większość informatorów wskazuje na powszechne używanie wyro-bów wyplatanych z wikliny, podkreślając również dostępność tego surowca w najbliż-szej okolicy. Informatorzy wymieniali też inne surowce używane do wyplatania, takie jak słoma czy rogożyna. W znacznie mniejszym stopniu w pamięci informatorów z całego terenu badawczego zachowały się takie tworzywa plecionkarskie jak łuby, korzenie, łyko czy sitowie. ale są tacy, którzy pamiętają na przykład buty wyplatane z łyka lipowego na podeszwie z grubszego sukna.

Większość informatorów uważa, że wyroby plecionkarskie są przydatne i powin-ny być nadal używane. Najczęściej, badani wskazują na ich zastosowanie do celów de-koracyjno-ozdobnych we wnętrzach domów, na wystawach itd. Nieco mniej badanych dostrzega użytkowe walory wyrobów plecionkarskich, takich jak kosze na zakupy i na grzyby, ekologiczne opakowania na owoce czy po prostu sprzęty przydatne w gospodar-stwie wiejskim i domowym.

Możliwość nawiązywania do tradycyjnych wyrobów plecionkarskich wykonywa-nych przed laty, ale także kreowania niemal dowolnych form przedmiotów o ciekawych splotach, z różnorodnych, powszechnie dostępnych naturalnych surowców wpisanych w krajobraz najbliższego otoczenia, wskazuje na znaczny potencjał rynkowy wyrobów plecionkarskich, używanych choćby jako doskonałe opakowania na owoce i inne lokalne smakołyki.

7. Ceramika gliniana

Garncarstwo to jedno z najstarszych i najpowszechniejszych dawnych rzemiosł. Region obecnego województwa świętokrzyskiego słynął z niego ze względu na bogac-two pokładów gliny i drewna do wypału naczyń. Do największych starych ośrodków garncarskich w rejonie objętym programem, których produkty wędrowały poza region, należały Łagów, Denków, Ćmielów, Bałtów. Miejskie warsztaty garncarskie zrzeszane były w cechy; garncarze w Łagowie uzyskali przywilej dla swojego cechu już w XVI wie-ku, garncarze w Denkowie w 1678 roku, a rzemieślnicy z Ćmielowa w 1750 roku.

Z XVI–XVII wieku pochodzą fragmenty naczyń glinianych znalezione w pobliżu wsi Chałupki, a wzmianka o tym ośrodku garncarskim pochodzi z 1781 roku. Pod ko-niec XIX wieku Chałupki były jednym z większych ośrodków garncarskich w regionie. Jeszcze w 1979 roku pracowało tam 12 garncarzy, a w 1983 roku 213. W regionie obję-tym programem nadal istnieją warsztaty garncarskie, choć jest ich niewiele. Działają w Ostrowcu Świętokrzyskim (który wchłonął dawny Denków i Kąty Denkowskie) oraz w pobliskim Sudole. Staraniem mieszkańców wsi Chałupki, urzędu gminy w Morawicy, Muzeum Narodowego w Kielcach oraz Wojewódzkiego Domu Kultury w Chałupkach po-wstał Ośrodek Tradycji Garncarstwa o charakterze muzealno-edukacyjnym.

Dla świętokrzyskich ośrodków garncarskich charakterystyczna jest szkliwiona ceramika w kolorze jasnobrązowym lub zielonym, a także nieszkliwiona, tak zwana bi-skwitowa, zdobiona ornamentem z biało-brązowych pasków malowanych pędzelkiem, oraz tak zwana ceramika siwa, czyli w kolorze grafitowym (uzyskanym dzięki specjal-nym procesom wypału). W Chałupkach ceramikę zdobiono również naklejanymi przy uszach charakterystycznymi wolutami. Różne naczynia gliniane produkowane niegdyś na użytek domowy (dzbanki, miski, garnki, dwojaki i trojaki, makutry, butle, bańki, garnuszki, doniczki), w miarę pojawiania się na rynku naczyń z nowych tworzyw (że-leźniaki, kamionka, fajans, porcelana i wreszcie plastik) niemal całkowicie ustąpiły im

13) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. Garncarstwo (dokumentacja naukowo-hi-storyczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/1027, t. VIII, s. 10.



Plecionkarstwo

Ceramika gliniana

97. Gliniany dzban, wyk. Tadeusz Bąbel, Ostrowiec Św.–Kąty, 1966 r., ZBIORY MNKi

48



Świętokrzyskie naczynia gliniane

98.

99. 101.

100. 102.

49

103. Gliniany dzban, wyk. Józef Głuszek, Chałupki, 1949 r., ZBIORY MNKi

50

miejsca. Obecnie naczynia gliniane są stosowane do kiszenia barszczu i ogórków, do przechowywania smalcu oraz jako przedmioty dekoracyjne i pamiątkowe.

Patrzącym na proces toczenia naczynia glinianego na kole garncarskim wydaje się, że to zajęcie niezwykle łatwe, bo glina, bardzo plastyczny materiał, poddaje się pięk-nie dłoniom garncarza formującego naczynie. Nic bardziej mylnego – zanim przystąpi się do toczenia naczynia, glinę trzeba pozyskać (wykopać czasem w odległym terenie, przewieźć na miejsce), a potem odpowiednio przygotować (oczyścić, uplastycznić) i do-piero wtedy można przystąpić do formowania naczynia na kole garncarskim, a zdoby-cie tej umiejętności wymaga żmudnych ćwiczeń. Następnie naczynie trzeba pokryć od-powiednio sporządzoną polewą i glazurą bądź zdobieniami i wreszcie wypalić w piecu garncarskim. To trudna praca, wymagająca wytrzymałości fizycznej i specjalistycznej wiedzy przekazywanej z pokolenia na pokolenie.

Współcześnie, by zachować stare tradycje garncarskie w regionie świętokrzy-skim, słynącym w przeszłości z pokładów najlepszej gliny i posiadającym najlepszych garncarzy w kraju, nie wystarczy robienie pokazów i organizowanie kilkugodzinnych warsztatów nauki toczenia na kole garncarskim dla zainteresowanych turystów. Należy przede wszystkim systematycznie szkolić następców dawnych mistrzów, by tajniki tego zawodu nie zaginęły bezpowrotnie. Uda się to, jeśli my, mieszkańcy ziemi świętokrzy-skiej, zadbamy, by charakterystyczne naczynia gliniane, produkowane dawniej w regio-nie na dużą skalę, nadal gościły w naszych domach, kawiarniach, restauracjach, skle-pach i w tak zwanej przestrzeni publicznej, jeśli już nie w charakterze użytkowym, to jako przedmioty dekoracyjne. Na pewno naczynia gliniane miejscowej produkcji – takie, jakie niegdyś znajdowały się w domach – mogłyby znaleźć zastosowanie w gospodar-stwach agroturystycznych w całym rejonie objętym programem.

Szansę na rozwój ma także gliniana ceramika figuralna, o bogatych tradycjach w regionie świętokrzyskim (postaci świętych, kapliczki, kropielniczki). Od zawsze, na-wet w środowisku garncarzy, lepiej postrzegani byli ci rzemieślnicy, którzy oprócz na-czyń użytkowych umieli wykonywać także figury ceramiczne.

Sądzimy, że współcześnie perspektywy na rozwój mają też kaflarnie. Kafle ciągle są stosowane w wielu wiejskich piecach kuchennych i grzewczych, są także coraz chęt-niej widziane we współczesnych domach mieszkalnych. Znajdują również zastosowanie przy budowie kominków, które stają się coraz popularniejsze w wiejskich domach, słu-żąc jako podstawa systemu grzewczego. (Warto tu przypomnieć także o ugruntowanym tradycją pozyskiwaniu drewna opałowego z przydomowych wierzb głowiastych, które nadal mogą stanowić odnawialne źródło taniego opału, pozwalającego na niezależność od stale drożejącej energii sieciowej.)

Niewielu informatorów badanych w ramach programu posiada naczynia glinia-ne we własnym domu (co nieco dziwi, biorąc pod uwagę bogactwo tradycji garncarskich w opisywanym regionie), ale większość z nich uważa, że naczynia gliniane i kafle są przy-datne i że powinny być nadal używane. Podkreślają, że naczynia te nadają się do kwasze-nia ogórków, mleka czy barszczu oraz do przechowywania żywności, a także wskazują możliwość zastosowania ich do celów dekoracyjno-ozdobnych zarówno w domu, jak i w czasie różnego rodzaju uroczystości czy wystaw.

8. Kowalstwo

Kowalstwo to rzemiosło będące spadkobiercą chlubnych tradycji metalurgicz-nych rejonu Gór Świętokrzyskich, stanowiących podstawę przemysłu metalurgicznego w kraju. Tutejsze górnictwo rud i hutnictwo w pełni zaspokajały potrzeby miejscowego rzemiosła do połowy XIX wieku, kiedy zaczęły upadać, nie wytrzymując konkurencji z bar-dziej nowoczesnym przemysłem Śląska. Kowalstwo należało do najbardziej popularnych



Ceramika gliniana

Kowalstwo

104, 105. Ceramika figuralna, Ostrowiec Św., ZBIORY MOS

51

rzemiosł związanych z metalem, na wsi rozwijało się wraz z upowszechnieniem się meta-lu w gospodarstwach wiejskich i ze względu na rosnące zapotrzebowanie na wyrób i na-prawę narzędzi gospodarczych. Było niezwykle potrzebne i wymagało specjalistycznej wiedzy i siły, dlatego było zawodem poważanym, któremu niejednokrotnie przypisywano szczególne, magiczne właściwości. W XIX wieku w rejonie Gór Świętokrzyskich, podob-nie jak w całym kraju, istniał wśród kowali podział na trzy kategorie. Niemal każda wieś zatrudniała kowala gromadzkiego (kowale gromadzcy przetrwali w niektórych wsiach jeszcze do czasów po II wojnie światowej), wyposażając go w kuźnię, mieszkanie i na ogół kawałek gruntu. Drugą grupę stanowili kowale dworscy, najczęściej ci o najwyż-szych kwalifikacjach, a trzecią kowale samodzielni, bez zobowiązań wobec pracodaw-ców. Wyroby metalowe, często bogato zdobione, były wyznacznikiem zamożności wśród chłopów14. W XIX wieku w niektórych miastach kowale tworzyli samodzielne organiza-cje cechowe. Cech kowalski istniał między innymi w Daleszycach (gdzie kowale uzyskali przywilej już w 1574 roku). W 1860 roku w Bodzentynie (posiadającym cech kowalski już w 1558 roku), Opatowie, Ostrowcu Świętokrzyskim i Rakowie było po czterech kowali pracujących legalnie, w Denkowie sześciu, a w Nowej Słupi dwóch. Trzeba pamiętać, że informacje o wielu czynnych zawodowo kowalach nie zostały zapisane w oficjalnych re-jestrach. Duże skupiska kuźni występowały również w rejonach, gdzie dobrze rozwinięte były inne rzemiosła, na przykład w ośrodkach kołodziejskich (takich jak Łagów, Daleszy-ce oraz nieodległe Radoszyce, leżące już poza obszarem objętym programem)15.

Mimo że z biegiem lat malało zapotrzebowanie na okuwanie wozów, podkuwa-nie koni czy wykonywanie narzędzi gospodarczych, kowalstwo przetrwało ze względu na zapotrzebowanie na różnego rodzaju naprawy urządzeń i sprzętów metalowych, do wykonania których konieczne były odpowiednie narzędzia i kwalifikacje, ale przede wszystkim ze względu na rosnące zapotrzebowanie na ozdobne przedmioty stanowiące element wyposażenia współczesnych domostw (świeczniki, kinkiety, lampy, balustrady) i ich otoczenia (kraty, bramy, ogrodzenia, ozdobne zawiasy i okucia), z czasem coraz bardziej dekoracyjne. Obecnie rozkwit form zdobniczych jest tak znaczący, że zapewne warto znów skorzystać ze starych i prostych, ale szlachetnych wzorów.

9. Tkactwo, tkaniny, stroje oparte na miejscowych tradycjach ludowych

Dawniej, kiedy kobieta zastanawiała się, w co i jak ubierze swoją rodzinę, zaczy-nała od planowania, ile posieje lnu i konopi. Przy wielu domach hodowano też choćby jedną owcę na wełnę. Własnoręcznie obrabiano i przygotowywano przędzę do tkania. Ma-teriały na ubrania również tkano samodzielnie, ewentualnie zanoszono przędzę do tkacza mieszkającego zwykle niedaleko. Bywało, że w tkactwie specjalizowały się całe wsie.

Przędza lniana i konopna oraz wełna były na wsi świętokrzyskiej od zawsze pod-stawowymi surowcami do tkania na domowych warsztatach tkackich samodziałowego płótna różnych gatunków oraz pasiaków, czyli charakterystycznych tkanin z barwionej wełny na osnowie z nici lnianych i konopnych. Tkaniny wykonywano we własnym zakresie po prostu z konieczności, lecz często w pracy tej osiągano mistrzostwo. Tkactwem trud-niły się głównie kobiety, praca ta wymagała wiele zachodu i cierpliwości. Jej kolejne etapy – obróbka surowca, przędzenie i tkanie – były czynnościami codziennymi, wykonywanymi jednak w ściśle określonym czasie, wpisanym w roczny cykl kalendarza gospodarczego. Od ilości i jakości przygotowanej przędzy zależała ilość, jakość i trwałość wykonanej tka-niny, zarówno tej przeznaczonej na ubrania, jak i tej służącej do celów gospodarczych. O tym, jak niezwykle ważna była umiejętność tkania, świadczą liczne, pamiętane niekiedy jeszcze współcześnie, obrzędy, zabiegi magiczne, zwyczaje, pieśni i przyśpiewki, mające chronić uprawy lnu i konopi czy zachwalające umiejętności wykonywania tej pracy.

14) Reinfuss Roman, Ludowe kowalstwo arty-styczne w Polsce, Wrocław 1983, s. 31–42.15) Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. Kowalstwo (dokumentacja naukowo-histo-ryczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/807, t. XI, s. 5–11.



Kowalstwo

Tkactwo, tkaniny, stroje oparte na miejscowych tradycjach ludowych

107. Przędzenie na kołowrotku, przełom XIX i XX w., ZBIORY PRYwATNE, wIąCKA

106. wyroby kowalskie

52



Zapaski

Pasiaki świętokrzysko-kieleckie

109. Zapaska kielecka, wola Kopcowa, 1970 r., ZBIORY MNKi

108. Zapaska świętokrzyska, wola Jachowa , około 1945 r., ZBIORY MNKi

53

111. Tkanina samodziałowa, Kieleckie

112. Spódnice, Świętokrzyskie, ZBIORY MAiE/Ł 115. Spódnica samodziałowa, Kieleckie, ZBIORY MAiE/Ł

110. Zapaska, Świętokrzyskie, ZBIORY MAiE/Ł

113. Zapaska, Kieleckie, ZBIORY MAiE/Ł

114. Zapaska z wiącki

54



Strój kielecki

123. Sukmana męska, Brzezinki, około 1910 r., ZBIORY MNKi

116. Lejbik (kamiziołka), strój męski, Podmąchocice,1969 r., ZBIORY MNKi

117, 118. Koszula kobieca, Mójcza, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

119, 120. Koszula kobieca, Dyminy, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

124, 125. Gorsety: Leszczyny 1914 r., Masłów, po 1910 r., ZBIORY MNKi

122. Zapaska, wola Kopcowa, 1963 r., ZBIORY MNKi

121. Zapaska krakowska, Brzezinki, 1960 r., ZBIORY MNKi

55

Codzienne ubrania służące do pracy w gospodarstwie były proste i wykonywane w sposób bardzo oszczędny. ale te odświętne, które nazywamy współcześnie tradycyjny-mi strojami ludowymi, to cała historia mówiąca o dziejach regionu i jego mieszkańcach, o ich przywiązaniu do tradycji, poczuciu więzi z miejscem urodzenia i dumy z dorob-ku poprzednich generacji. To podstawowy wyróżnik określający tożsamość, tak często współcześnie poszukiwaną.

Stroje ludowe, wykonywane zawsze ogromnym nakładem pracy (na ogół wła-snoręcznie tkane, szyte, haftowane, zdobione aplikacjami i koronkami szydełkowymi), chociaż wpisane w obowiązujące miejscowe normy, zawsze były też wzbogacane dzięki inwencji twórczej szyjących je osób. To często małe dzieła sztuki, świadczące o wybit-nych umiejętnościach i kunszcie artystycznym ich twórców. Stroje ludowe miały także znaczną wartość materialną.

Poczucie piękna wyrażone obfitością tkaniny, krojem stroju podkreślającym jego sutość i bogactwem zdobień z jednej strony, a staranność oraz praktyczność wyko-nania (umiejętne stosowanie gorszych jakościowo tkanin w miejscach niewidocznych) z drugiej, to także znaki mówiące o potrzebie uzewnętrznienia pomyślności i dobrobytu oraz ukrywania niedostatków.

Dawne stroje ludowe miały faktycznie stroić oraz świadczyć o zamożności i gu-ście osób, które je nosiły (podobnie zresztą jak dzisiaj), ale mówiły o nich znacznie więcej – dostarczały informacji o statusie społecznym, wieku, stanie cywilnym (panna – mę-żatka, kawaler – żonaty mężczyzna), pełnionych funkcjach i oczywiście przynależności regionalnej.

Konieczność samowystarczalności gospodarstw wiejskich w przeszłości, w tym również potrzeba domowej produkcji tkanin na własny użytek, w oparciu o dostępne lokalnie materiały, a także wykształcone nawyki i zaakceptowane przez lokalną spo-łeczność upodobania estetyczne leżą u podstaw charakterystycznych różnic w sposobie ubierania się mieszkańców w różnych regionach kraju.

Wraz ze zmianami zachodzącymi od końca XIX wieku i rozwojem ruchu ludo-wego oraz regionalizmu zaczęto często manifestacyjnie podkreślać chłopskość, także poprzez stroje, a niektóre z nich, niezwykle bogate, tak jak strój podhalański, krakowski czy łowicki, stały się wręcz symbolami narodowymi, pozostając do dziś niezwykle cha-rakterystycznym elementem kultury i chlubą mieszkańców tych regionów.

Stroje mieszkańców ziemi należącej do obecnego województwa świętokrzyskie-go nie były powszechnie znane, choć są równie piękne jak stroje z innych regionów kra-ju. Bogactwo tej ziemi polega także na tym, że wskutek zamieszkiwania na niej różnych grup etnicznych, może się ona szczycić kilkoma różnymi, bardzo jasno określonym wzo-rami strojów.

Na obszarze objętym programem występowały: – strój kielecki – wokół Kielc, jego odmiana występowała także dalej na zachód,

aż po ziemię włoszczowską;– strój świętokrzyski – obszar wokół Łysogór, najwyższego pasma Gór Święto-

krzyskich, w północno-wschodniej części powiatu kieleckiego;– strój sandomierski – w południowo-wschodniej części województwa świętokrzy-

skiego, na terenach dzisiejszego powiatu sandomierskiego i części powiatu opatowskiego.

Strój kielecki

Kobiety zamężne z okolic Kielc nosiły spódnice lniane, a od przełomu XIX i XX wieku z wełnianego materiału fabrycznego w kolorze zielonym, bordowym, brązo-wym lub niebieskim, z naszytymi dołem dwoma, trzema aksamitkami lub jedwabnymi tasiemkami albo zakładkami. Od początku XX wieku popularne były tak zwane ukła-danki, czyli spódnice z zaprasowanymi fałdami, które wyszły z mody dopiero w latach




126, 127. Serdak, Huta Szklana, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

128. Koszula z kołnie-rzem ozdobionym koronką szydełko-wą, okres między-wojenny, ZBIORY MAiE/Ł

129, 130. Serdaczek dziew-częcy, Górno, okres między-wojenny, ZBIORY

MAiE/Ł

56



Kobiecy strój świętokrzyski

57

50. XX wieku. Do spódnic kobiety nosiły białe koszule lniane lub bawełniane, zdobione drobnym haftem wokół szyi, na mankietach i na ramionach. Na koszule zakładały gor-sety z ciemnego materiału fabrycznego sięgające pasa, z doszytą falbanką, zdobione na-szyciami pasmanteryjnymi. Gorsety już w końcu XIX wieku starsze kobiety zastępowały kaftanami z długimi rękawami. Uzupełnieniem stroju był fartuch zakładany na spódni-cę w jasnym (młode kobiety) bądź ciemnym kolorze (starsze) oraz nakrycie głowy, które pierwotnie stanowił czepek nakryty chustą, a w późniejszym czasie koronkowy półcze-pek i tiulowy czepiec z szerokimi wiązaniami pod brodą.

Zimą używano popularnych jeszcze w okresie międzywojennym sorców, to jest grubszych samodziałowych spódnic wełnianych w jednakowo drobne czerwone i czarne paseczki, z doszywanym na przodzie kawałkiem zgrzebnego gorszego materiału, albo tak zwanych burek, inaczej wełniaków, czyli grubych pasiastych spódnic samodziało-wych. Charakterystycznym wykończeniem stroju była zapaska naramienna z samodzia-łu wełnianego tkanego w czarno-bordowe wąskie paseczki, a także samodziałowa zapa-ska przedsobna. Starsze zapaski przedsobne zszywane były z dwóch części o poziomym układzie drobnych pasków w kolorach niebieskim i białym lub bordowym i niebieskim, późniejsze kolorystyką były zbliżone do sorców i burek.

Panny nie nosiły czepków, przynależnych wyłącznie kobietom zamężnym, a ich świąteczny ubiór był jaśniejszy i bardziej kolorowy. Dziewczęta nosiły gorsety w kolo-rach: wiśniowym, szafirowym bądź brązowym, wykończone u dołu baskinką i naszycia-mi z kolorowych aksamitek i przymarszczonych tasiemek. W latach 20. XX wieku w oko-licach Kielc panny nosiły już często gorsety z czarnego aksamitu, zwane krakowskimi, wykończone kaletkami, haftowanymi koralikami i cekinami.

Do odświętnego ubioru męskiego na terenach wokół Kielc należała lniana ko-szula zdobiona haftem, na początku XX wieku często z tak zwanym pierśnikiem z tka-niny fabrycznej, zwykle również zdobionym haftem. Spodnie pierwotnie były płócienne, w kolorze naturalnym lub barwione na granatowo, z czasem zaczęto je szyć z tkanin fabrycznych w ciemnych kolorach. Na koszulę zakładano krótkie okrycia z płótna lnia-nego w kolorze niebieskim, granatowym lub czarnym, bez rękawów, zapinane z przodu, zwane lejbikami, w późniejszym czasie zastępowane kamizelkami już o nieco innym kro-ju, z materiałów fabrycznych. Najbardziej charakterystyczny element stroju żonatego mężczyzny stanowiła sukmana, rodzaj długiego płaszcza, z czarnego lub granatowego sukna fabrycznego, rozpowszechniona od przełomu XIX i XX wieku, stopniowo wypie-rająca tak zwaną siwą sukmanę, wykonywaną z sukna domowej roboty, oraz guńkę, czyli rodzaj płóciennego płaszcza, której używano także jako stroju świątecznego jeszcze do połowy XIX wieku w rejonach, gdzie nie hodowano owiec. Używano też spancerka, to jest krótkiego, sięgającego pasa lub połowy bioder odzienia wierzchniego z długim rę-kawem, szytego z białego lnianego płótna lub z płótna barwionego na kolor niebieski albo granatowy, a także z samodziałowych tkanin wełnianych oraz materiałów fabrycz-nych, o prostym kroju, z wycięciem u szyi wykończonym małą oszewką, w późniejszym czasie z kołnierzykiem, i z małymi kieszonkami wpuszczanymi do środka, zapinanego jedno- lub dwurzędowo do szyi, na kołeczki lub szklane guziki stożkowatego kształtu, zwane kubankami. Do I wojny światowej wśród kawalerów modne były spancerki w ko-lorze czerwonym.

Strój świętokrzyski

Świąteczne stroje kobiet w rejonie Łysogór, głównego pasma Gór Świętokrzy-skich, składały się z marszczonych jednobarwnych spódnic z wełenki fabrycznej, cza-sem z wytłaczanym wzorem, w okolicach Bielin zwanej ostrą spódnicą, oraz koszul szytych z cienkiego płótna lnianego, zdobionych haftem angielskim, zwanym w tym regionie okrągłym (zarzuconym w okresie międzywojennym), o motywach roślinnych




58



Strój świętokrzyski

131. Koszula kobieca, kołnierz ozdobiony haftem angielskim z koronką szydełkową, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

132. Gorset, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

133. Świętokrzyski zestaw kolorystyczny zapasek, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

135. Charakterystycznie wyłożona klapka z lewej strony męskiej sukmany, koniec XIX w., ZBIORY MAiE/Ł

136. Ozdobny detal na sukmanie męskiej, koniec XIX w., ZBIORY MAiE/Ł

134. Stroje świętokrzyskie, okres międzywojenny, dobór zabytków i aranżacja na modelu A. woźniak, ZBIORY MAiE/Ł

141. Korale prawdziwe, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

142. Zestaw kolorystyczny spódnic, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

59

139. Chustka, Bieliny, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

140. Chustka, Kakonin, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

137, 138. Angiera, okrycie zimowe zamożnych kobiet, XIX/XX w., ZBIORY MAiE/Ł

60

wykonanych białą nitką. Kołnierzyki koszul wykańczano często koronką szydełkową w kolorze białym lub czerwonym. Świąteczne koszule zdobiono również haftem krzy-żykowym, rozpowszechnionym w tym rejonie na przełomie XIX i XX wieku. Na koszule wkładano gorsety sięgające pasa, najczęściej z baskinką, szyte z ciemnych, zwykle gra-natowych, zielonych i czarnych aksamitów, pluszów lub wełenki, zapinane na guziczki lub sznurowane wstążeczką, zdobione tasiemkami, oblamówkami i haftami. Noszono także niezdobione gorsety, ale w jaśniejszych barwach, często z wzorem wytłaczanym na tkaninie. W okresie międzywojennym rozpowszechniły się tu gorsety krakowskie. Kobiety nosiły również obcisłe, wcięte w pasie i zdobione licznymi zakładkami kaftany, z wykładanymi kołnierzykami lub stójkami oraz długimi rękawami wszytymi w man-kiety, zwane w regionie bluzkami. Szyto je z różnego rodzaju tkanin fabrycznych (dla panien i młodych kobiet w jaśniejszych barwach, dla kobiet starszych w ciemnych kolo-rach). Odświętnym nakryciem głowy mężatek do I wojny światowej były czepce, pierwot-nie duże, białe, wiązane pod brodą, później niewielkie czepeczki niciane. Czepek noszo-no pod chustką tak, że spod niej widoczny był tylko jego przód.

Zimą kobiety, podobnie jak w okolicach Kielc, nosiły samodziałowe lub fabrycz-ne spódnice – sorce. Samodziałowe sorce do końca XIX wieku były zwykle czarne lub z białymi prążkami, a później już powszechnie w pionowe pasy, najczęściej czerwono--czarne. Z przodu sorca wszywano, podobnie jak w stroju kieleckim, wstawkę z gorsze-go, grubego płótna. Spódnicę wszywano w pasie w oszewkę, układając wszystkie fałdy w jedną stronę, z tyłu gęściej niż z przodu. Dół sorca podszywano szczoteczką albo skrę-conym wełnianym sznureczkiem, zabezpieczając go przed zniszczeniem.

W tym rejonie jeszcze na przełomie XIX i XX wieku zamożne kobiety nosiły zimą tak zwane angiery, czyli rodzaj sukmany zwanej też sukienką, o kroju dopasowanym u góry i rozkloszowanym przy pomocy klinów u dołu. Szyto je z fabrycznej wełenki pod-bitej watą lub kożuchem, w kolorze czarnym, zielonym lub granatowym i zdobiono kolo-rowymi naszyciami, najczęściej lamówkami.

Podobnie jak w okolicach Kielc, wokół pasma Łysogór bardzo charakterystycz-nym elementem stroju kobiecego, używanym na co dzień i od święta, były samodziałowe zapaski naramienne (zwane tu: na odziew, na odzień, na odzienie) i przedsobne (nazy-wane: na zapas, do pasa, za pas). W połowie XIX wieku powszechne były długie zapa-ski tak zwane półcate, zszywane z dwóch płatów samodziału, wszyte górą w oszewkę zakończoną trokami do wiązania. Najstarsze zapaski były czarne lub czarne z białymi albo bordowymi paseczkami układającymi się na sylwetce poziomo. W drugiej połowie XIX wieku, gdy upowszechnił się typ krosien umożliwiających tkanie szerszych płatów tkanin, zapaski zaczęto szyć z jednego kawałka samodziału, ujętego w oszewkę wzdłuż jego dłuższego brzegu, co je skróciło, sprawiając, że paski układały się na sylwetce pio-nowo, oraz umożliwiło stosowanie bardziej sutego marszczenia.

W okresie przed I wojną światową rozpowszechniły się zapaski w kolorze czer-wonym w czarne paseczki o różnej szerokości i gęstości rozmieszczenia, w zależności od aktualnej mody panującej w danej okolicy (najrzadszy układ czarnych paseczków i jednocześnie najwęższych, tkanych na czerwonym tle, był modny w okolicach Bielin).

W okresie międzywojennym w niektórych wsiach rozpowszechniła się moda na czarno-bordowe zapaski o różnorodnych układach pasków, z biegiem czasu wzboga-cane o dodatkowe kolory (zielony, czerwony). Od tego czasu zaczęły się również upo-wszechniać zapaski tkane na modę krakowską – o dowolnych układach wielobarwnych paseczków najczęściej na czarnym tle, a w latach 30. XX wieku pojawiły się również tak zwane zapaski łowickie – o tęczowym układzie różnej szerokości pasów.

Chociaż zmieniająca się moda na kolorystykę zapasek jest wyrazem twórczych poszukiwań, to najbardziej charakterystyczna dla mieszkanek okolic pasma Łysogór pozostanie czerwona zapaska w czarne drobne i szersze paseczki, tak jak dla okolic Kielc – czarna w paseczki bordowe.




143. Raporty – zestawy pasków w spódnicy, Świętokrzyskie, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

144. Motywy zdobnicze na przęślicy, ZBIORY MOS

61

Najbardziej charakterystycznym elementem odświętnego ubioru żonatego męż-czyzny w rejonie Łysogór była sukmana z brązowego samodziałowego sukna, o dopa-sowanym kroju, z wszytymi dwoma rękawami i o rozkloszowanej „spódnicy”, u dołu poszerzonej dwoma klinami wszytymi po bokach, tworzącymi fałdy. Sukmana miała doszywany stojący kołnierz i najczęściej jedną klapkę, płasko przyszytą z lewej strony, pokrytą granatowym lub niebieskim suknem. Zdobiono ją naszywanymi aplikacjami i pomponikami oraz szamerowaniem z czerwonych i niebieskich sznurków.

Najstarsze odświętne koszule męskie były szyte z cieńszego samodziałowego płótna lnianego, miały zwykle rozcięcie przy szyi wiązane czerwoną tasiemką. Zdobiono je haftem, a czasem także, podobnie jak w okolicach Kielc, rodzajem nakładanego od-dzielnie gorsu haftowanego lub zdobionego zakładkami. Płócienne spodnie świąteczne farbowano na kolor granatowy lub czarny. Zimą noszono spodnie z białego samodzia-łu lub brązowego, szarego albo czarnego sukna. Lejbiki w rejonie Gór Świętokrzyskich weszły w modę na początku XX wieku i wkrótce zostały zastąpione przez kamizelki. Mężczyźni powszechnie nosili również odświętne płócienne guńki zdobione podobnie jak sukmany aplikacjami i szamerunkami. Zaczęły one jednak wychodzić z mody już w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku.

Strój sandomierski

Dawny strój sandomierski różnił się znacznie od strojów noszonych w sąsied-nich rejonach i zachował elementy należące do najbardziej archaicznych spośród zna-nych w polskich strojach ludowych. Należała do nich noszona przez kobiety tak zwana łoktusza, rzadziej zwana też podwiką lub rańtuchem, oraz biały płócienny fartuch sięga-jący kolan, ułożony w drobne plisy, noszony przez młodych mężczyzn pełniących funk-cję drużbów weselnych. ale podobnie jak te elementy, tak i strój sandomierski zaczął zanikać najwcześniej ze wszystkich strojów występujących w regionie objętym progra-mem, bo już na przełomie XIX i XX wieku.

Odświętne stroje kobiet w okolicach Sandomierza składały się ze spódnic, pier-wotnie szytych z samodziałowego białego płótna, ale także z samodziału wełnianego (zwanego tu szorcem), w późniejszym czasie z różnego rodzaju materiałów kupnych w jednolitym kolorze, często z wytłaczanym wzorem o nieco innym odcieniu. Spódnice silnie fałdowano, ujmując je u góry w oszewkę, u dołu zaś zdobiono je kolorowymi wstąż-kami, ząbkami lub falbanką. Tuż przed I wojną światową rozpowszechniły się spódnice szyte z klinów. Spódnice przykrywano zapaskami, czyli fartuchami, szytymi z białego batystu zdobionego koronką lub kolorową tasiemką (młode kobiety) albo z czarnej sa-tyny lub alpaki (starsze kobiety). Do tego zakładano białe płócienne koszule zdobione haftem i odrębną okazałą kryzką, na nie zaś wkładano jednokolorowe (często zielone) gorsety, szyte z fabrycznych wełenek lub aksamitu, zakończone kaletkami. Do końca XIX wieku gorsetów nie zdobiono, sznurowano je jedynie z przodu wstążką lub zapi-nano na guziczki, później zaczęto je wyszywać koralikami i cekinami. Kobiety używały również kaftanów z długimi rękawami, sięgających bioder, zapinanych na rząd guzików z oszewką lub niewielkim okrągłym kołnierzykiem. Szyto je z kupnych materiałów gład-kich lub wzorzystych, zimą z grubszych tkanin, czasem obszywanych barankiem.

Niezwykle charakterystycznym elementem świątecznego ubioru kobiet zamęż-nych było nakrycie głowy zwane kapem. Kap wykonany z tektury obszytej tkaniną w ko-lorze bordowym lub czerwonym z niebieską wypustką z przodu i u podstawy, a z tyłu ściągany marszczoną zawiązką z białego cienkiego płótna, przypominał kształtem bi-skupią mitrę. Jednakże zaprzestano używania go już w ostatnim dziesięcioleciu XIX wie-ku. W tym czasie zaginęła też wspomniana łoktusza, okrycie damskie noszone na ramio-nach jak szal lub składane na tak zwany „róg” i okrywające głowę. Była to biała lniana tkanina w kształcie prostokąta o długości około 3 m i szerokości około 1,2 m, uszyta




145, 146. Strój sandomierski, ZBIORY MOS

62

z dwóch części, czasem zdobiona na rogach i dłuższych brzegach, zazwyczaj białym haftem, często ażurowym.

Oto wspomnienie jednego z informatorów dotyczące strojów bliskich mu osób: babcia miała w kufrze spódnic sporo z sukna, były one marszczone, ciężkie. Były w ko-lorach bordo, brąz – w tej tonacji, jednokolorowe. Na dole były przyozdobione kupnymi tasiemkami w kolorze czerwonym lub o ton ciemniejszym od spódnicy – nie były bardzo kolorowe.

Najbardziej reprezentacyjnym okryciem wierzchnim mężczyzn z okolic Sando-mierza była biała sukmana, długa, nieodcinana w pasie, mocno sfałdowana z tyłu. Od-świętne koszule z białego lnianego płótna długo noszono na wypust, czyli wypuszczane na spodnie i przepasane paskiem. Już w początkach XIX wieku odświętne spodnie szy-to z materiałów fabrycznych. Mężczyźni nosili także spancery – krótkie do pasa kurtki zapinane z przodu, z szerokimi oszewkami u rękawów przypominającymi mankiety, szyte z kupnych materiałów w kolorach zielonym lub czerwonym. Najstarszym znanym wierzchnim okryciem Sandomierzaków była kamiziela, zwana też płóciennicą, sięgająca kolan, bez kołnierza i zapinania, przepasywana rzemiennym pasem, szyta z samodziało-wego białego płótna. Kamiziele wyszły z użycia na przełomie XIX i XX wieku.

Tak wspominają informatorzy sukmany noszone w ich rodzinnych stronach: – mój dziadek nosił długą kapotę z grubego sukna w kolorze ecru, to był kolor

naturalny, nie bielony. Mieszkał na Rybnicy i jak nas odwiedzał, to przychodził zawsze ze skórką chleba w ustach (mówił, że lepiej się idzie, jak się chleb żuje) i właśnie w takiej kapocie do ziemi opasanej pasem szerokim na około 15 cm, zdobionym metalowymi oku-ciami. Był to wysoki i postawny mężczyzna, zawsze pięknie i starannie ubrany, pięknie się prezentował w tym stroju;

– kolor niebieskawy miało sukno – występowały długie płaszcze sukienne, spodnie z buforami, sznurowane z boku, żeby wchodziły w buty.

Oczywiście poszczególne stroje różniły się nieco w różnych miejscowościach, poza tym zmieniały się z czasem, wraz z modą, a także wraz z możliwościami, upodo-baniami i gustem osób, które je nosiły. W całym regionie objętym programem można jednak wyodrębnić pewne elementy wspólne, chociaż także podlegające zmianom. Na-leżały do nich:

– krój najstarszych koszul, zarówno kobiecych, jak i męskich – tak zwanych przy-ramkowych, szytych z dwóch płatów tkaniny, tworzących przód i plecy, oraz z dwóch płatów składających się na rękawy, a także dwóch przyramków na ramionach i dwóch kącików wszytych pod pachami oraz oszewek przy rękawach i wokół szyi. Przód koszuli miał rozcięcie. Kobiece koszule składały się z dwóch części: górnej, sięgającej do pasa, szytej z cienkiego płótna lnianego lub kupnego kretonu, i dolnej, doszywanej, sięgają-cej do kolan, zwanej nadstawką albo nadołkiem. Nadstawki wykonywano z gorszego gatunkowo płótna lnianego lub konopnego. Koszule z jednego gatunku płótna nosiły tylko kobiety zamożniejsze. Moda na wypuszczanie męskich koszul na spodnie skoń-czyła się na początku XX wieku. Od tej pory fason koszul zmienił się na krótszy, oszewki zostały zastąpione mankietami, a pod szyją zaczęto nosić kołnierzyk. Koszule haftowa-no z przodu, wzdłuż rozcięcia oraz na stójce i mankietach. W okresie międzywojennym haftowane koszule wyszły z mody;

– nakrycia głowy – kobiety w całym regionie objętym programem powszechnie nosiły szalinówki – chustki z cienkiej fabrycznej wełny w kwiaty, w jasnych kolorach. Miały one wymiary około 170 x 170 cm i były wykończone frędzlami. Szalinówki zakła-dano również na czepce. Zawiązywano je z tyłu głowy, na karku, spuszczając frędzle na dół. Zimą noszono ciepłe, przeważnie ciemne wełniane chusty w kratę, tak zwane jesionki. Charakterystyczne dla okolic Kielc było noszenie przez kobiety jeszcze do około 1950 roku białych chust do ciemnych zapasek naramiennych i ciemnych codziennych spódnic. Mężczyźni nosili na głowach różnego rodzaju czapki, a wśród nich rogatywki,




148. Świętokrzyska koszula kobieca, Bieliny, około 1920 r., ZBIORY MNKi

147. Chustki – szalinówki, wiącka

63

które wyszły z mody już na przełomie XIX i XX wieku. Od początku XX wieku noszono kaszkiety z dużym daszkiem, które zostały zastąpione przez niższe, miękkie maciejów-ki, również z daszkiem, z granatowego cienkiego sukna, szyte na wzór czapek legioni-stów. Latem powszechnie używano słomianych kapeluszy szytych z taśmy wyplatanej z żytniej słomy i zdobionych wstążkami w kolorach: czerwonym, czarnym, zielonym lub niebieskim;

– haft i koronki – najbardziej popularnym haftem w regionie objętym progra-mem był haft krzyżykowy, najczęściej dwukolorowy: czerwono-czarny, czerwono-nie-bieski, czasem z dodatkiem koloru żółtego. Kompozycja haftu ułożona była pasowo, o wzorze zgeometryzowanym w kwadraty, romby i inne podobne motywy. Zdobiono nim najczęściej koszule. Haft angielski stosowany pierwotnie w rejonie Gór Świętokrzyskich był także używany do zdobienia białych fartuchów. Kołnierzyki koszul kobiecych wykań-czano często koronkami szydełkowymi. Na początku XX wieku wyszły z mody używane wcześniej powszechnie w całym regionie objętym programem kryzki – odrębne, ozdob-ne kołnierzyki z cienkiego płócienka, batystu lub tiulu, marszczone, wszyte w oszewkę i zapinane z przodu, nakładane na kobiece koszule. Zewnętrzny brzeg kryzki wycinano często w ząbki zdobione białym haftem ażurowym lub obszywano koronką kupną albo robioną na szydełku;

– biżuteria – która stanowiła uzupełnienie odświętnego stroju kobiecego, przede wszystkim młodych kobiet. Najdroższe były korale prawdziwe, tworzące naszyjniki z kil-ku sznurów; niekiedy największe korale okuwano w srebro lub mosiądz. Biedniejsze dziewczyny zakładały paciorki barwione na czerwono. Noszono również kolorowe szkla-ne paciorki (zwane dętkami). Znane były też bursztyny. Do naszyjników przyczepiano często medaliki z wizerunkami świętych, nabywane na odpustach i pielgrzymkach;

– obuwie – do odświętnego stroju kobiety nosiły zwykle czarne skórzane trzewi-ki na wysokim obcasie, z długimi cholewkami sznurowanymi czarnymi lub czerwonymi wstążkami (dziewczęta), a w okolicach Sandomierza także wciągane buty z wysokimi cholewami, szytymi po bokach, na wysokich obcasach, podbijanych mosiężnymi podków-kami. Na przełomie XIX i XX wieku mężczyźni nosili już powszechnie czarne długie skó-rzane buty, w które wpuszczano spodnie. Miały one cholewy dwóch rodzajów: miękkie, karbowane w okolicach kostki (jak mawiano w Sandomierskiem, złożone w harmonije) lub proste i sztywne. Informatorzy badań prowadzonych w ramach programu wspomina-ją na przykład takie oto obuwie: buty filcowe: na dole skóra, u góry filc, zapinane na klamry z boku – były bardzo ładne i zgrabne, lub: z filcu buty z tyłu zapinane na klamerki;

– kożuchy noszone zimą głównie przez starszych mężczyzn, które na przykład, jak wspominają informatorzy badań prowadzonych w ramach programu, oprawiano w Koprzywnicy i Czekarzewicach. Informatorzy wspominają także inne wierzchnie okrycie: bonda – ciepły duży płaszcz wykonany z sukna, czy: z sukna były takie mamuny, tak zwane bondy – brano je, jak się jeździło na wozie;

– tkaniny dekoracyjne i użytkowe – z samodziałowych pasiastych tkanin wy-konywano również kilimy, które wieszano za łóżkami lub którymi łóżka przykrywano. archaicznych półcatych czarnych lub czerwono-czarnych kilimów, przetykanych białą nicią, kobiety zamieszkujące chłodne Góry Świętokrzyskie używały jako nakryć wierzch-nich. Niemal w każdym domu tkano na krosnach chodniki, tak zwane szmaciaki, wy-konywane ze ścinków szmacianych, popularne jeszcze długo po II wojnie światowej. Informatorzy badań prowadzonych w ramach programu wspominają na przykład, że: chodniki tkano ze ścinków w Koprzywnicy albo w Świniarach, albo: chodniki ze ścinków w Łagowie chyba jeszcze robią.

Fakt, że niemal całkowicie zanikła, tak bardzo powszechna jeszcze w latach 60. XX wieku uprawa oraz umiejętność obróbki lnu i konopi oraz hodowla owiec i umie-jętność przędzenia wełny, a wraz z tym tkactwo, jest jedną z niezwykle charaktery-stycznych zmian, jakie zaszły w regionie Gór Świętokrzyskich na przestrzeni ostatnich




149. Korale prawdziwe, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

64

kilkudziesięciu lat. Taka jest zapewne kolej rzeczy, gdy przemysł odzieżowy dostarcza ogromu tkanin, zaspokajając wszelkie potrzeby w tym zakresie, nawet bardzo skromne.

9.1.Odtworzenie tkactwa płóciennych i wełnianych samodziałowych tradycyjnych tkanin w celach gospodarczych i edukacyjnych

Umiejętność obróbki surowca (lnu, konopi i wełny) oraz tkactwo nie zostały na szczęście zupełnie zapomniane. W zagłębiu tkactwa, czyli wsiach u podnóża Gór Świę-tokrzyskich, ale także we wsiach w innych rejonach, jak na przykład Okół w gminie Bałtów, Beradz w okolicach Klimontowa czy Świątniki w ziemi sandomierskiej, miesz-kają starsi ludzie, którzy znają cały proces produkcji płótna, potrafią go wykonywać i mogą tę wiedzę i umiejętności przekazać młodszym pokoleniom. Mieszkańcy regionu Gór Świętokrzyskich doskonale pamiętają codzienną obecność tego zajęcia w domu.

Stare narzędzia tkackie służą za dekorację w wielu współczesnych gospodar-stwach agroturystycznych, są prezentowane w izbach pamięci podobnie jak stare tkaniny. Krótkie, poglądowe pokazy tkactwa są atrakcją dla turystów oraz młodzieży przybywającej na powszechne już tak zwane zielone szkoły. Chodzi jednak o to, by nie ograniczać się do prezentacji narzędzi tkackich, dekoracji wnętrz z wykorzystaniem starych płóciennych i samodziałowych tkanin oraz ubrań, czy organizowania krótkich pokazów tkactwa, lecz o to, by wrócić do tego żmudnego i trudnego, ale jakże pięknego rzemiosła, bo jest ono nierozerwalnie związane z krajobrazem kulturowym tej ziemi. Tak jak kiedyś w rejonie Gór Świętokrzyskich tkactwo było koniecznością, tak obecnie może stać się unikatową umiejętnością i stanowić o charakterze regionu, wyróżniając go spośród innych, a więc może stać się atrakcją turystyczną dla przybyszów.

Muzealnicy – za co im chwała – poszukują w terenie i starają się wykupić nielicz-ne już zapasy płótna i tkanin oraz ubrań samodziałowych zachowane w domostwach wiejskich, by uchronić je przed zniszczeniem.

Warto podjąć wysiłek powrotu do tradycyjnego tkactwa i wzornictwa, bo pożytki płynące z tego mogą być wielorakie. Ze względu na te pożytki jest ważne i potrzebne:

– przywrócenie rzeczywistej produkcji tkackiej płótna i samodziałów, z przezna-czeniem zarówno dla tych, którzy zechcą wykorzystać je we współczesnym wzornictwie i dla celów gospodarczych (tkaniny dekoracyjne, ciekawe nowoczesne krawiectwo korzy-stające z autentycznej materii, opakowania, wyroby pamiątkarskie), jak i dla coraz liczniej powstających regionalnych zespołów teatralno-obrzędowych i folklorystycznych;

– upowszechnianie umiejętności obróbki surowca i tkactwa poprzez prowadze-nie szkół tkactwa dla osób zainteresowanych nauką zawodu. Jeszcze przed II wojną światową powoływano instytucje, które miały się zajmować wykrywaniem i rozwijaniem przemysłu ludowego, takie jak Towarzystwo „Polska Sztuka Dekoracyjna” czy Kielecka Izba Rolnicza – prowadzące działalność badawczą i instruktażową. Już wtedy zwraca-no uwagę na możliwość rozwijania na Kielecczyźnie tkactwa jako jednej z najbardziej rozpowszechnionych gałęzi wytwórczych, organizując na przykład kursy tkackie w po-wiecie opatowskim. Na bazie umiejętności tkackich i kursów prowadzonych dla miesz-kańców Bodzentyna i okolic powstała w 1950 roku Spółdzielnia Przemysłu Ludowego i artystycznego „Tkactwo Świętokrzyskie”, działająca z wieloma sukcesami do 1993 roku i zatrudniająca w swych najlepszych latach około 160 osób16.

Na bazie reaktywowanego tkactwa można:– prowadzić profesjonalne, nietuzinkowe zajęcia i rzetelne pokazy całego proce-

su obróbki lnu, wełny i tkactwa dla turystów przybywających w te rejony,– dokumentować proces twórczy i odpłatnie udostępniać dokumentację. Niektóre regionalne zespoły teatralno-muzyczne starają się używać starych stro-

jów i tkanin w swojej działalności artystycznej, ale niestety nie wszystkie. Znacznie ła-16) http://www.mocpasiaka.milaparila.pl/wczoraj.html




150, 151, 152. Hafty kieleckie, okolice Masłowa, ZBIORY MNKi

65

twiej jest dziś zakupić współcześnie wykonany zestaw jednakowych kostiumów, produ-kowanych przez kilka działających w Polsce firm specjalizujących się w szyciu strojów ludowych, które jednak wykonują je bez należytej staranności i dbałości o regionalną specyfikę i miejscową różnorodność. Jeśli poprzestanie się tylko na tego rodzaju for-mach funkcjonowania stroju ludowego regionu objętego programem, zamknie się bez-powrotnie pewien rozdział w historii tej ziemi, grzebiąc to, co jest jej niezaprzeczalnym zasobem oraz ważnym znakiem rozpoznawczym.

9.2.–9.4. Wzornictwo i projektowanie tkanin. Krawiectwo oraz projektowanie ubiorów i dodatków. Transponowanie typów ornamentów, splotów rękodzielniczych, faktur tkanin oraz tradycyjnych zestawień kolorystycznych

Mając tak bogate tradycje, nie można pozwolić, by strój oraz powszechne nie-gdyś w regionie tkaniny całkowicie i bezpowrotnie zaginęły. Rodzaje tkanin i ich faktu-ra oraz kolorystyka, kroje odzieży, formy i wzory zdobnicze, harmonia, rytm i symetria w kompozycji – to cały arsenał, który może i powinien być inspiracją dla współczesnej działalności gospodarczej, projektantów mody i wystroju wnętrz oraz organizacji spo-łecznych kultywujących lokalne tradycje. Tak powszechne jeszcze w latach 60. XX wie-ku zapaski naramienne pełniły rolę przykrycia wierzchniego. Zakładano je na ramiona, a w niepogodne dni zarzucano na głowę. Zarówno ze względu na swoją funkcjonalność, jak i niezwykle nowoczesną kolorystykę mogą być one nadal swobodnie używane jako ciekawy element współczesnego nowoczesnego stroju kobiecego, nawet bez żadnej in-gerencji w ich formę.

Wełniane pasiaki są charakterystyczne dla znacznie większego obszaru Polski środkowej, ale tylko w regionie świętokrzyskim są tak konsekwentnie stałe w kolorysty-ce oraz układzie pasów i w zadziwiający sposób odpowiadają współczesnej estetyce. Dla projektantów mody i wzornictwa może to być wdzięczne źródło inspiracji.

Powszechne niegdyś kryzki, łoktuszki, gorsety, tak inne od znanych wszystkim gorsetów krakowskich, a jakże piękne – to elementy, które, w pełnej zgodzie ze współ-czesną estetyką, mogą być popularyzowane wśród młodych dziewcząt, bo one chętnie sięgają po ciekawe przedmioty wzbogacające ich strój. Motywy haftu, typy ornamentów, formy zdobień koszul, gorsetów czy sukman – trafnie przeniesione, mogą być inspiracją w wielu różnych obszarach i zyskiwać nowe tony.

W czasie badań terenowych prowadzonych w ramach programu, młodzi infor-matorzy deklarowali, że bardzo chętnie będą nosić ubrania i dodatki nawiązujące do miejscowych tradycyjnych strojów ludowych.

Wszystkie te elementy mogą być przedmiotem twórczej inspiracji wybierającej z dawnej tkaniny i tradycyjnego stroju to, co najważniejsze oraz najlepsze, i umiejętnie przekształcającej je zgodnie z potrzebami współczesnymi, w tym przede wszystkim:

– w zakresie tworzywa, a więc poprzez wykorzystywanie samego materiału: za-chowanie rękodzielniczych splotów i faktur tkanin i dzianin, zarówno lnianych, jak i weł-nianych, oraz ich tradycyjnych zestawień kolorystycznych, przy uwzględnieniu zmiany w czasie i potrzeb współczesnego rynku;

– w zakresie zachowania harmonii, rytmu i symetrii, cech tak charakterystycz-nych dla regionalnego stroju stanowiącego spójną całość;

– w zakresie wyboru poszczególnych strojów, zgodnych z aktualnymi trendami mody, przy korzystaniu z dawnych krojów i zestawień;

– w zakresie przenoszenia typów ornamentów i transponowania ich na zupełnie inne niż w oryginale materiały czy techniki, na przykład przez przekształcenie haftów we wzór na dzianinie17.




154. Czapka maciejówka, wola Kopcowa, Kieleckie, około 1920 r., ZBIORY MNKi

153. Kapelusz słomiany, Świętokrzyskie, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

155. Czepek kobiecy, Mójcza, Kieleckie, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

17) Woźniak Alicja, Powrót do natury, czyli ludowe inspiracje w modzie, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, t. XXXIV, Łódź 1995, s. 88.

159. Haft na gorsecie, Górno, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

158. Gorset kielecki, wola Kopcowa, 1912 r., ZBIORY MNKi

156. Gorset kielecki, Dyminy, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

157. Spódnica kielecka, Chełmce, 1912 r., ZBIORY MNKi

160. Zapaska, Świętokrzyskie, okres międzywojenny, ZBIORY MAiE/Ł

66



Elementy kobiecych strojów ludowych

Tradycje tkackie w regionie świętokrzyskim

161. Kilim, jakim kobiety w Górach Świętokrzyskich okrywały ramiona, ZBIORY MNKi

162. Garść lnu

164. warsztat tkacki, wiącka

163. Krężołki z kądzielą, wzdół Rządowy

67

166. Przędza lniana

165. Międlenie lnu – lata 50. XX w., ARCHIwUM MwK

167. Przęślica i wrzeciona, ZBIORY MOS

68

10. Szewstwo korzystające z wzornictwa obuwia tradycyjnego

Sznurowane trzewiki, buty z cholewami nawiązujące do pięknych starych wzo-rów są poszukiwane obecnie przez wiele zespołów folklorystycznych. Jest kilka firm, które specjalizują się w produkcji takiego obuwia, ale znajdują się one poza regionem objętym programem. Ziemia świętokrzyska ma bogate tradycje szewskie. Szewstwo było niegdyś najpowszechniejszym zajęciem rzemieślniczym w wielu małych miasteczkach, chociaż zwykle nie uchodziło za najbardziej poważane rzemiosło, jako że nie wymagało dużych nakładów kapitału i w związku z tym mogły się nim zajmować również osoby biedniejsze. Szacowano na przykład, że na przełomie XIX i XX wieku w Daleszycach szewstwem zajmowało się około 40–50 osób. Buty o tradycyjnych formach, wykonywa-ne na zamówienie przez majstrów szewskich, były bardzo solidne i jest pewne, że te, robione na starą modłę, znalazłyby wielu nabywców współcześnie, podobnie zapewne jak zwykłe drewniane trepy łączone skórą, używane niegdyś powszechnie na co dzień.



Szewstwo korzystające z wzornictwa obuwia tradycyjnego

168, 169. Trzewiki kobiece, buty męskie z cholewami, ZBIORY MOS

69

SPOŁECZNE ZASOBY KULTUROwENajważniejszym momentom życia społecznego każdego człowieka, takim, po przekro-czeniu których zmienia się jego status społeczny, towarzyszą obrzędy przejścia, to jest szereg rytuałów, sankcjonujących zmianę oraz wskazujących na cenione w danej spo-łeczności wartości. Powiązane ze sobą gesty, słowa, rekwizyty, które normalnym czyn-nościom i zachowaniom nadają sens symbolu czy znaku, komunikują powagę sytuacji i nadają obrzędom charakter powtarzalnego widowiska, które jest najbardziej wyrazistą formą przekazu informacji18.

W dawnej społeczności wiejskiej bieg życia wyznaczały normy społeczne i warto-ści uznawane przez jej członków, a te miały odzwierciedlenie w zwyczajach oraz obrzę-dach dorocznych i rodzinnych.

11. Obrzędowość rodzinna

11.1. Wesele – tworzenie scenariuszy widowiska, symbolika związana z dawnym obrzędem

Obrzędy weselne należą do najbardziej widowiskowych obrzędów rodzinnych, wy-raźnie charakteryzujących daną społeczność. Wesela są też najważniejszymi uroczystościa-mi rodzinnymi angażującymi największą liczbę członków wspólnoty lokalnej, dlatego do ich właściwego przebiegu przykładano dawniej – i przykłada się obecnie – ogromną wagę. Wesele to początek najważniejszego etapu w życiu każdego człowieka. Należy ono do obrzę-dów przejścia immanentnie związanych z tradycyjną ludową wizją świata. Poprzez szereg rytuałów przebiegających w ściśle określonym porządku – wyłączenie danej osoby z dotych-czasowego stanu, okres przejściowy (separacja) oraz włączenie i integrację w nowej grupie – dokonywała się zmiana statusu danej osoby, w sposób akceptowany w danej społeczności.

Współczesne wesela zachowują jeszcze elementy przejścia, często jednak są traktowane jako rodzaj zabawy, już bez zrozumienia ich symboliki, niegdyś czytelnej dla wszystkich uczestników tej uroczystości.

Przed ślubem wito rózgę dla panny młodej, na weselu przed oczepinami panna młoda tańczyła z druhnami, po czym sadzano ją na dzieży na czas oczepin, śpiewano o chmielu i zbierano datki na czepiec, a następnie młoda tańczyła ze starościnami – mę-żatkami. Niektóre szczegóły – jak wykupywanie „kulejącej” panny młodej skorupami – zachowały się jeszcze od czasów opisywanych przez Oskara Kolberga w XIX wieku. W gminie Miedziana Góra w czasie badań prowadzonych w ramach programu zanoto-wano taki opis tego zwyczaju: kiedy przychodzili kupcy robiono z panny młodej kalekę (udając), żeby mało kosztowała, wykupywano ją skorupami z garnka. Zwyczaje weselne są zróżnicowane regionalnie, stąd dość duże rozbieżności we wskazaniach informato-rów badań prowadzonych w ramach programu. W największym stopniu przetrwał zwy-czaj zbierania datków na czepiec oraz targowania się i wykupywania panny młodej. Po-zostałe zwyczaje związane z weselem są pamiętane raczej marginalnie.

18) Ciołek Tadeusz Maciej, Olędzki Jacek, Zadrożyńska Anna, Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce, Białystok 1976, s. 11.


SPOŁECZNE ZASOBY KULTUROwE

Obrzędowość rodzinna

170. Stroje weselne: panna młoda – strój kielecki, pan młody – strój sandomierski, ZBIORY MwK

70

W ostatnich czasach obserwujemy rozkwit oprawy uroczystości weselnych. Jed-ną z form oprawy może być nawiązywanie do dawnych miejscowych zwyczajów wesel-nych, zachowanych we wspomnieniach starszych mieszkańców.

Możliwe jest opracowanie scenariusza obrzędu weselnego z uwidoczniony-mi elementami dawnych obrzędów przejścia i ich symboliką, wraz z opracowaniem zbioru pieśni weselnych i przyśpiewek, jako produktu, który zainteresowane mło-de pary zechcą wykorzystać na swojej uroczystości. Proponowaniem takiej oprawy ślubów mogą się zająć wyspecjalizowane firmy, nieustannie poszukujące nowych rozwiązań. Elementami, które wzbogacą i urozmaicą każde współczesne wesele w regionie, mogą być dawne piękne nakrycia głowy zwane kapami, którymi „obo-wiązkowo” byłaby czepiona każda panna młoda. Dodatkowo mogłaby ona przed tym wystąpić w koronie z kwiatów i wstążek, na niektórych terenach znanej jako stre-fień. Można także powrócić do archaicznego zwyczaju zakładania lnianego fartucha weselnego przez pana młodego, ale w nowoczesnej aranżacji. Widowiskowymi ele-mentami mogą być również: sadzanie młodej na dzieży, wygłaszanie oracji, młocka cepami i obrzęd wykupywania rózgi weselnej. Wszystkie te atrybuty mogliby wykony-wać miejscowi twórcy – bibułkarki, tkaczki, bednarze. Wytworzenie mody na opisany wyżej przebieg wesel w naszym regionie zwiększyłoby zbyt na wyroby tych artystów i rzemieślników.

Dobrze opracowany scenariusz współczesnego wesela z umiejętnie wplecionymi dawnymi atrybutami i jasno nakreśloną ich symboliką może być ciekawą propozycją dla młodej pary i pięknym widowiskiem dla jej gości.

Zwyczaj robienia rózgi weselnej, wykonanej z rosochatej gałęzi, najczęściej o siedmiu odnogach, przybranej jabłkami, gruszkami, orzechami, kwiatkami, rutą oraz wstążeczką, zanikł już u progu XX wieku. Jednym z istotnych elementów symboliki rózgi weselnej były jabłka, zatykane na czubku każdego jej odgałęzienia. Jabłka są symbolem płodności i urodzaju, z tego względu używane były dawniej w obrzędach weselnych, jak również zawieszano je na choince. Obecnie symbolika ta jest zapomniana – wydaje się zaś warta przywrócenia, zwłaszcza na sadowniczych terenach sandomierskiego, gdzie przeważa produkcja jabłek i poszerzenie możliwości promocji o wielowątkową symbo-likę może być zasadne.

12. Obrzędowość doroczna – zimowe obrzędy i zwyczaje

Dawna wieś była samowystarczalna – niemal wszystko, co było człowiekowi po-trzebne do życia, musiał wykonać sam. Rezultaty jego pracy zależały nie tylko od wło-żonego w nią wysiłku, ale też od nieujarzmionych sił przyrody i warunków społeczno--ekonomicznych. Współcześnie, nowoczesne technologie do pewnego stopnia pozwalają nam o tym zapominać.

Obrzędy doroczne w tradycyjnej kulturze ludowej były nierozerwalnie związane z rocznym cyklem gospodarczym. Wspierały rolników w ich życiu i zajęciach, zabiegały o opiekę boską i przychylność sił przyrody, były wyrazem starania o to, aby praca przy-sporzyła rodzinie pożytku i aby szczęśliwie przeżyć kolejny rok. Każdego roku ten cykl powtarzał się na nowo: od zasiewu do zbioru, a zima była wypełniona obrzędowymi za-biegami o pomyślność przyszłorocznych plonów.

12.1. Boże Narodzenie i magia dobrego początku

Najważniejszym celem dawnych rolników było zapewnienie rodzinie dostat-ku pożywienia, dlatego okres świąt Bożego Narodzenia, będący początkiem nowego



Obrzędowość rodzinna

Obrzędowość doroczna – zimowe obrzędy i zwyczaje

171, 172. Inscenizacja obrzędu weselnego w MwK, Zespół Pieśni i Tańca Leśnianie

71

cyklu gospodarczego, przepełniony jest magią dobrego początku – zabiegami mają-cymi przynieść urodzaj w przyszłym roku, uchronić przed chorobami i nieszczęścia-mi. Podejmowano zabiegi magiczne mające przenieść i podtrzymać zamarłe zimą życie do następnego okresu wegetacyjnego. Przynoszono do izby zielone gałązki i ścięte czubki drzew iglastych, bo dla rolnika życie ma kolor zielony, a w zimowym krajobrazie one jedne zachowały ten kolor i domniemanie ukrytego w nich życia. Gałązkami jedliny zdobiono obrazy, a czubki choinek i koliste wieńce z jedliny zwane podłaźniczkami czy podłaźnikiem lub pająki tarczowe ze słomy wieszano u powały i wierzono, iż chronią od nieszczęść i chorób, zapewniają dostatek oraz zgodę i miłość w rodzinie, a pannom na wydaniu szybkie i udane małżeństwo19. Dla wzmocnienia ich dobroczynnego wpływu przybierano je czerwonymi jabłkami (symbol płodno-ści), orzechami, wycinankami z opłatka i papieru, ciastkami – wszystkie te ozdoby miały symboliczne znaczenie i były własnoręcznie wykonywane przez domowników w świadomej intencji spełnienia wyżej opisanego określonego celu. Dla zapewnienia urodzaju przynoszono także do izby snopy zboża z kłosami pełnymi ziarna, aby jego uśpiona zimą moc witalna, wzmocniona obrzędowymi zabiegami, przyniosła obfity plon w przyszłym roku.

Istotne wydaje się propagowanie i popularyzowanie wiedzy o symbolice ca-łego okresu świąt Bożego Narodzenia, również tej tradycyjnej, tkwiącej głęboko w wielowymiarowym bogactwie kultury ludowej – sięgającej korzeniami kultu dusz zmarłych przodków i sił przyrody. Może to w dodatni sposób wpłynąć na wypełnienie znaczeniem współczesnych form spędzania świąt. Są to treści o dużej prorodzinnej wymowie, kształtujące więzi społeczne, a jednocześnie pozytywnie otwierające na świat zewnętrzny. Cementowanie społeczności lokalnych wokół kultywowania zna-nych i pożądanych zwyczajów dodatnio wpływa na jej kondycję, jeśli chodzi o siłę współdziałania.

12.2. Ozdoby i dekoracje bożonarodzeniowe

Do ważniejszych czynności przedświątecznych należało i wciąż należy odpo-wiednie przygotowanie i dekoracja domów i mieszkań. Do kobiet, czasem przy pomo-cy dzieci, należało też wykonywanie ozdób i atrybutów symbolizujących święta Bożego Narodzenia. Współcześnie w czasie świąt Bożego Narodzenia niemal każdy dom zdobi choinka, chociaż pojawiła się w Polsce dopiero w XIX wieku. Informatorzy badań prowa-dzonych w ramach programu pamiętają także dawniejsze symboliczne formy zdobienia wnętrz domów w tym okresie:

– na Boże Narodzenie nie wieszano choinek, tylko przynoszono snopek słomy i z izby tworzono szopkę; wszędzie pachniało, na bazie chleba był opłatek;

– na Boże Narodzenie wieszano pająki; – na Nowy Rok przynosiło się gałązkę jałowca (na bosaka), najlepiej żeby miała

dużo kulek – ziaren;– wieszano gałązkę sosny u sufitu jako nowy rok, trzeba [ją] było na bosaka ze-

rwać i przynieść do domu;– pajączki ze słomy i bibuły wieszano na choince i przy suficie;– wieszano światy ze słomy – słomę, gdzieś u sufitu. Obserwujemy obecnie nawrót mody na rękodzieło związane z okresem świą-

tecznym, a dokładniej na ręcznie wykonywane świąteczne ozdoby choinkowe – jest to sprzyjająca okoliczność nie tylko dla twórców tradycyjnych ozdób choinkowych, ale również dla zwyczaju samodzielnego wykonywania przed świętami Bożego Narodzenia dekoracji domu, nawiązujących do regionalnych światów, pająków, podłaźniczek i przy-woływania ich symboliki.

19) Ogrodowska Barbara, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2009, s. 20.




173. Łańcuch na choinkę

72



Ozdoby bożonarodzeniowe

Kolędnicy i atrybuty kolędnicze

174, 175. Pająk, ZBIORY wDK

176. Pająk, ZBIORY wDK

73

180. Szczodraki

177, 178, 179. Grupy kolędnicze

181. Maska dziada, ZBIORY MNKi

74

12.3. Zwyczaj chodzenia po kolędzie

Od Bożego Narodzenia do Trzech Króli, a gdzieniegdzie aż do dnia Matki Boskiej Gromnicznej, w każdym domu oczekiwano na krążących wieczorami po wsi kolędni-ków, przynoszących dobre życzenia i zaklinających dobre moce zapewniające wszelką pomyślność, zdrowie, dostatek, płodność i urodzaj. Dawniej chodziły różnorodne grupy kolędników, na przykład z wyobrażeniem turonia – do dziś aktualnym symbolem bogac-twa, mocy i siły, albo z maszkarą kozy – żywicielki biednych rodzin, bo: tam gdzie koza chodzi, tam się żytko rodzi, a żyto to przecież chleb. W rodzinach niemogących doczekać się potomstwa szczególnie wyglądano kolędników z bocianem, wierząc, że dzięki ich wi-zycie tego roku odwróci się zły los. Chodzono też z niedźwiedziem i koniem – symbolami zdrowia i siły. Kolędowanie z przedstawieniami zwierząt związane było z pierwotnymi wierzeniami i wynikało z tradycyjnego światopoglądu, w którym świat rzeczywisty i po-nadzmysłowy tworzyły jedną całość. Chrześcijańskimi już atrybutami kolędowania była gwiazda i szopka. Popularne też było chodzenie po kolędzie grup zwanych herodami. Wszyscy kolędnicy przynosili dar dobrych życzeń, za co zawsze byli nagradzani, co nie-jako przypieczętowywało spełnienie tych życzeń.

Zwyczaj chodzenia po kolędzie był w dawnych czasach powszechny na całym ba-danym terenie. Herody i kolędowanie z gwiazdą to najpopularniejsze formy kolędowa-nia. Te właśnie grupy kolędnicze wspomina ponad połowa informatorów badań prowa-dzonych w ramach programu. Kolędowanie z turoniem dawniej najpopularniejsze było w powiecie kieleckim i sandomierskim. Należy jednak pamiętać, iż w praktyce często różne formy kolędowania mieszały się ze sobą i w jednej grupie mógł być i herod, i turoń czy też gwiazda. Z pozostałych form kolędowania jedynie kolędowanie z szopką zajmu-je w miarę wyraźne miejsce w pamięci informatorów. W powiecie ostrowieckim (gmina Bałtów) oraz w Tarłowie (powiat Opatów) zanotowano zwyczaj chodzenia po kolędzie w przebraniu pary nowożeńców.

Mimo że większość informatorów jest zdania, iż tradycje kolędnicze należy po-pularyzować, to obecnie po kolędzie chodzi głównie młodzież szkolna i dzieci, często nie przykładając wagi do treści, symboli i odpowiednich atrybutów, a ich głównym celem jest zbieranie pieniędzy. Fakt ten dobitnie świadczy o odchodzeniu w niepamięć sensu i znaczenia kolędowania.

Zasadnym jest więc propagowanie wiedzy o dawnych różnorodnych i pełnych symboli zwyczajach kolędniczych w celu ich przywrócenia i popularyzacji, co jest wyraź-nie deklarowanym oczekiwaniem społecznym.

Rozpowszechnienie zwyczajów kolędniczych może również mieć pozytywny wpływ na atrakcyjność turystyczną regionu w sezonie zimowym. Nie bez znaczenia jest też możliwość wyrobu na sprzedaż atrybutów kolędniczych, których obecnie w terenie prawie nie ma.

12.4.Pieczywo obrzędowe

W dawnej tradycyjnej kulturze ludowej, kiedy chleb należał do największych skarbów człowieka – bo przecież często dotkliwie odczuwano jego brak – na szczególne okazje wypiekano różnego rodzaju ciasta obrzędowe o symbolicznym znaczeniu. W cza-sie badań prowadzonych w ramach programu poddano weryfikacji stan zachowania pamięci o wybranych rodzajach tych wypieków. Jeden z nich to szczodraki. Zwykle były to małe rogaliki, którymi obdarowywano dzieci chodzące po szczodrakach, kolędników, sąsiadów i innych ludzi. Szczodrymi dniami nazywano dni od Bożego Narodzenia do Trzech Króli.




182. Gwiazda kolędnicza

183. Turoń, ZBIORY MNKi

75

Zwyczaj chodzenia po szczodrakach zapisał się w pamięci badanych osób: szczo-draki [mama wypiekała] w piecu opalanym drewnem, [to było] proste ciasto z mąki, na-sycone olejem z konopi. Szczodraki zostały współcześnie wpisane na Listę produktów tradycyjnych.

Zwyczaj wypiekania szczodraków ma związek z głęboko pojętym znaczeniem rytuałów rocznego cyklu obrzędowego – jest materialnym przejawem dawnych ważnych treści tych zwyczajów: pozytywnego przesłania dzielenia się z innymi. W obecnych cza-sach, gdy wzrasta zainteresowanie regionalnymi potrawami, ten rodzaj pieczywa, o tak wyraźnie symbolicznym znaczeniu, ma więc potencjał rynkowy.

12.5. Ostatnie dni karnawału – ostatki, kusoki

Ostatnie dni przed Wielkim Postem wypełnione były kontynuowaniem praktyk zapoczątkowanych w okresie bożonarodzeniowym, magicznym czasie dobrego począt-ku. W te dni, zwane w regionie objętym programem ostatkami lub kusokami, dawna wieś tętniła i huczała od korowodów przeróżnych przebierańców, a także od harców i różno-rodnych zabaw, w których prawie wszyscy mieszkańcy brali bardziej lub mniej czynny udział. Podłożem tych zwyczajów była szeroko pojęta magia płodności i urodzaju. Pa-mięć o zwyczajach, takich jak chodzenie z „niedźwiedziem” w grochowinach lub cho-dzenie przebierańców (przebranych za dziada z babą, za pana młodego z panną młodą czy za tak zwane droby), praktykowanych w te dni na badanym terenie, jest już w zani-ku. Wspominały o nich tylko pojedyncze osoby w powiatach kieleckim, ostrowieckim i sandomierskim:

– w skład zespołu do drabów wchodził dziad z babą. Grali na klarnecie, a po mu-zykach chodzili chłopy z koszem i zbierali dary; ostatni dzwonek do żeniaczki;

– chodzili pan młody z młodą, chłopaki biły cepami, grali, śpiewali; na końcu szli z koszykami i zbierali datki. Namawiali do ożenku;

– przed kusakami chodzono i śpiewano po domach, przebrani za dziada z babą, mieli ze sobą bata;

– brony wynosiło się na dach w kusokach, całe furmanki wynoszono na dach dla dowcipu;

– dziad z babą – chłopcy przebrani, powrozy miały opasane ze słomy; – w kusaki przebrani w stare ubrania, przepasani powrósłem do śmichu, posma-

lone, pobrudzone, zbierali pieniądze albo jajka.Można stwierdzić, że zwyczaj piętnowania starych panien i kawalerów w tym

okresie, tak jak i inne zwyczaje, odchodzi w niepamięć. Wypowiedzi na ten temat są spo-radyczne:

– panny przywozili do karczmy, wciągali na opołce i było wykupywanie; – dziad z babą szły do starych panien i kawalerów; – piętnowanie starych panien: chłopaki wieszali łby ryb, a dziewczyny uciekały; – piętnowanie panien i kawalerów: przywiązywano kawałek drewna do nogi; – w Środę Popielcową okna starych panien zamalowywano wapnem.Zwyczaj wkupywania młodych mężatek do grona kobiet zamężnych, dawniej

ściśle związany z tradycyjnym modelem lokalnej wspólnoty, gdzie każdy zajmował okre-ślone miejsce, przetrwał w pamięci niewielu informatorów, głównie w powiecie kielec-kim i ostrowieckim. W powiecie ostrowieckim odnotowano interesujący: obrzęd kozy dla młodych pobranych par; jeszcze tego samego roku młodzi wkupywali się do grona osób zamężnych. Należy zwrócić szczególną uwagę na zwyczaj zwany kozami w Ostrowiec-kim. Odnotowuje go Oskar Kolberg w 1887 roku20, opisując, jak to od Ostrowca i Den-kowa przebrane za dziadów starsze mężatki sprowadzają do karczmy młode mężatki, które w tym roku wyszły za mąż – zwane kozami, aby się okupiły. Z wyżej przytoczonego

20) Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie. Radom-skie, Wrocław – Poznań 1964, t. XX, s. 94.




184. Maska maszkary, ZBIORY MNKi

76



Zwyczaje wielkanocne, chodzenie z gaikiem

Wianki święcone w oktawę Bożego Ciała, zioła święcone w dniu Matki Boskiej Zielnej

185.

186.

187.

188.

77

189.

190.

192.

191.

78

opisu wynika, że ten zwyczaj ewoluował i objął również młodych małżonków. Jest rzeczą bezsporną, iż kozy należałoby przywrócić do życia ze względu na kapitalną wartość spo-łeczną tego zwyczaju, cementującą lokalne wspólnoty.

Obecnie w ostatnich dniach karnawału odbywają się głównie zwykłe zabawy i spotkania połączone z tańcami i konsumpcją. Natomiast w dawnych zwyczajach za-pustnych, barwnych, przybierających formy niemal spektakli teatralnych, angażujących całą społeczność, tkwi ogromny potencjał. Reaktywowanie i kultywowanie wielu z nich może w znaczący sposób zwiększyć atrakcyjność turystyczną regionu w okresie zimo-wym.

12.6. Środa Popielcowa

Zwyczaj świętowania przez kobiety na urodzaj lnu i konopi w Środę Popielcową jest już prawie zupełnie zapomniany. Tymczasem jest to dobry przykład na powiązanie zwyczajów i obrzędów z konkretnymi czynnościami gospodarczymi. Wyraźnie widać też przyczynę zanikania tego zwyczaju – nie uprawia się już lnu i konopi – nie ma więc potrzeby zabiegów zapewniających ich urodzaj. Zanotowano jedynie kilka wypowiedzi świadczących, że zwyczaj ten jest jeszcze gdzieniegdzie szczątkowo pamiętany. W Środę Popielcową:

– bielono w domach starych panien; kobiety tańczyły późnym wieczorem; – na ostatki, na konopne, jakeśmy darli pióra, żeby przed popielcową zdążyć.

Wszystkie kobiety się gromadziły, żeby rozweselić, przychodził potem ktoś pograć na skrzypkach.

Różnorodność i obfitość dawnych zwyczajów ostatkowych na badanym terenie odchodzi w przeszłość. Ostatnimi czasy nie tylko na terenach wiejskich powstaje wiele kobiecych stowarzyszeń – jedną z form ich działalności mogą być spotkania nawiązu-jące do jedynego w przeszłości, wyłącznie kobiecego zwyczaju świętowania na urodzaj lnu i konopi – wszak ogólnie pojęty urodzaj pożądany jest i dziś, a potrzeba wsparcia i integracji między kobietami jest ponadczasowa.

13. Obrzędowość doroczna – wiosenne obrzędy i zwyczaje

13.1. Palmy wielkanocne i pisanki oraz zwyczaje świąteczne

Palmy i pisanki należą do najważniejszych i najbardziej popularnych atrybutów świąt wielkanocnych. Dawniej wykonywane były wyłącznie własnoręcznie i spełniały określone magiczne funkcje. Obecnie, po okresie pewnego zaniechania w końcu XX wie-ku, obserwujemy ich swoisty renesans. Jednakże nie są już tak powszechnie wykony-wane we własnym zakresie. Obecnie palmy i pisanki częściej są kupowane niż robione – rynek oferuje duży ich wybór.

W przeszłości na terenie objętym programem jajka nie zawsze były zdobione. ale czas poświęcony na ich zdobienie, podobnie jak na własnoręczne wykonanie palm wiel-kanocnych, może być chwilą refleksji nad istotą świąt Wielkiej Nocy, okresu, w którym w przeszłości mobilizowano wszelkie siły mogące wspierać pomyślne rozpoczęcie pracy na roli wiosną i zebranie obfitych plonów jesienią.

W czasie badań prowadzonych w ramach programu w Sandomierskiem odnoto-wano zwyczaj turlania pisanek z górki lub wału wiślanego:

– pisanki chłopaki przerzucali przez dach, chowane były po krzakach i dzieciaki [ich] szukały;




Obrzędowość doroczna – wiosenne obrzędy i zwyczaje

193. Pisanki, lata 50. XX w., powiat kielecki, ARCHIwUM MwK

79

– turkane były z góry; turkało się pisanki z góry w Trzykosach;– pisanki turkano do siebie po stole albo z wału, jak się stłukła, to zjadano;– turlaliśmy pisanki z wału, która dalej poleci i się nie rozbije, ten będzie miał

szczęście w przyszłym roku. Jajkami, które od zawsze symbolizowały życie, obdarowywano się powszechnie

w okresie wielkanocnym, przekazując tym samym życzenia pomyślności i wyrażając życzliwość. Temu symbolicznemu, magicznemu znaczeniu jajek wielkanocnych dawano wyraz nawet w czasie dawnych zabaw wielkanocnych. Moc palm wielkanocnych przez cały rok chroniła domowników i gospodarstwo, na przykład zatknięte w ziemię frag-menty palmy zabezpieczały pola przed gradobiciem i od robaka.

Do zabaw wielkanocnych należy, już obecnie zapomniany, zwyczaj chodzenia z gaikiem – maikiem, pokonującym zimę i radośnie afirmującym budzące się wiosną ży-cie. Warto kontynuować tę piękną tradycję.

14. Obrzędowość doroczna – letnie oraz jesienne obrzędy i zwyczaje

14.1. Wianki święcone w oktawę Bożego Ciała

Wianki święcone w oktawę Bożego Ciała (dawniej w niektórych miejscowościach pozostawiane w kościele na całą oktawę, by nabrały większej mocy) miały magiczne znaczenie. Zawieszane nad obrazem lub w budynkach gospodarczych czy na framudze drzwi wejściowych chroniły dom przed czarownicami, złym urokiem, piorunem, poża-rem i wszelkimi innymi nieszczęściami. Napary z nich sporządzone lub dym z ich pale-nia skutecznie pomagały ludziom i zwierzętom w chorobach, zwłaszcza tych wywoła-nych rzuceniem uroku.

Na całym terenie objętym programem wianki wyplatało się i wyplata z koniczyny białej i czerwonej, mięty, chabru, bławatka, rozchodnika, piwonii, w powiecie kieleckim również z bylicy, w opatowskim z macierzanki, a w ostrowieckim i sandomierskim także z bożego drzewka.

Wianki wiszące u drzwi naszych domostw mają wymiar religijny, są również zna-kiem dawnej obyczajowości oraz pamiątką zabiegów magicznych, a także wdzięcznym elementem niepowtarzalnego krajobrazu kulturowego, który warto zachować.

14.2. Zwyczaje sobótkowe

Powszechnie wiadomo, że w naszych warunkach klimatycznych potomstwo uro-dzone na wiosnę ma największe szanse na przeżycie – w najdawniejszych czasach regu-ła ta odnosiła się również do ludzi. To najważniejsza przyczyna wyraźnie matrymonial-nego wydźwięku zwyczajów sobótkowych w kulturze tradycyjnej. Było to święto słońca, ognia i wody, które w czasie letniego przesilenia osiągały apogeum swych życiodajnych mocy, a bez których życie nie jest możliwe. Czas ten niegdyś miał porównywalną rangę jak nasycony do dziś rytuałami okres przesilenia zimowego. Korzenie obrzędów sobót-kowych mocno tkwią w czasach pogańskich i do początku XX wieku obrzędy te często były odprawiane w pobliżu dawnych pogańskich miejsc kultu, pomimo zakazów władz kościelnych. Taka sytuacja miała miejsce w regionie świętokrzyskim, gdzie pomimo wy-danego w 1478 roku królewskiego zakazu urządzania sobótek na Łysej Górze – nazwa-nych sabatami czarownic – zwyczaje te były powszechnie kultywowane w całym regionie w różnych formach od Zielonych Świątek do św. Jana.



Obrzędowość doroczna – wiosenne obrzędy i zwyczaje

Obrzędowość doroczna – letnie oraz jesienne obrzędy i zwyczaje

194. wianki święcone w oktawę Bożego Ciała

80



Zwyczaje sobótkowe w Zagrodach

Zwyczaje dożynkowe

195.

196. 197.

198.

199. Dożynki w Koprzywnicy, 2005 r.

200, 201. Dożynki w Łoniowie, 2009 r.

81

202. Element zdobniczy wieńca dożynkowego

197.

82

W noc sobótkową palono ognie, przez które skakano, a dziewczęta puszczały wianki na wodę: bo za wodą przypłynie kawaler. Puszczało się 2–3 wianków [!], nie za dużo, bo potem by nie wiedziała, którego wybrać.

W wigilię św. Jana przepasywano się bylicą, aby w krzyżu nie bolało, nad drzwia-mi i oknami domów zatykano rośliny chroniące dom przed piorunami, ale też przed cza-rownicami, które w tym czasie szczególnie się uaktywniały: na wigilię św. Jana niesio-no rumian, bławat z korzeniami i wbijaliśmy w strzechę; łopian albo bylicę się zatykało w strzechę. Obecnie tego zwyczaju nie praktykuje się już nigdzie.

Biorąc pod uwagę podejmowane przez wiele instytucji starania o podtrzymanie zwyczajów sobótkowych, wydaje się zasadne popularyzowanie wiedzy o pełnym spek-trum ich znaczeń i form przebiegu, w celu wzbogacania o tradycyjne treści współcześnie organizowanych imprez.

14.3. Święta zakończenia zbiorów i pracy

Żniwa dla dawnych rolników były ukoronowaniem ich całorocznej pracy, połą-czonej ze skrupulatnym wykonywaniem obrzędowych zabiegów, mających zapewnić urodzaj i szczęśliwe zebranie plonów. Mimo wiążącej się z nimi ciężkiej pracy, żniwa zapowiadały sytość, bezpieczeństwo i nadzieję. Były więc powodem do radości i świę-towania. Zawsze przy tym pamiętano o zachowaniu ciągłości zbiorów i zapewnieniu ich obfitości w kolejnym roku. Temu służyły zostawiane na polu nie zżęte kłosy, zwane kozą lub przepiórką. Temu też służyły ostatnie zżęte garście zboża, przystrojone i uwi-te w wieniec, uroczyście zaniesiony na głowie sternicy „w gospodarza dom”. Po poświę-ceniu w kościele starannie wyłuskane z wieńca ziarno dodawane było do następnego siewu – tym samym zapoczątkowywano kolejny cykl życia. Bez tego powtarzającego się co roku cyklu życia ówczesny świat nie mógłby istnieć. Kluczowe więc było przenie-sienie na przyszły rok siły płodności nasion (dlatego też dla zapewnienia skuteczności zabiegów na szczycie dożynkowego wieńca sadzano koguta). Taki przebieg uroczy-stości zakończenia żniw, gdzieniegdzie znanych dawniej jako okrężne, związany jest z ręcznym żęciem zboża. Od dawna należy ono do przeszłości, ale obrzędy dożynkowe wydają się wciąż kwitnąć. Z dawnych zwyczajów dożynkowych na całym terenie obję-tym programem pamiętane są w zauważalnym stopniu jedynie żniwiarki w wieńcach z kłosów na głowie. Odnośnie do sadzania żywego koguta na wieńcu dożynkowym za-notowano jedną wypowiedź. Informator stwierdził, że: w Marcinkowicach [sąsiedniej wsi] był wieniec z kogutem.

W sposób symboliczny zakańczano również inne prace rolnicze, a także inne pra-ce wykonywane zespołowo, do jakich należało na przykład wspólne darcie pierza przez kobiety, które na zakończenie tej pracy urządzały poczęstunek zwany też wiankiem.

Wspólne wykonywanie ciężkich i żmudnych prac oraz wzajemna pomoc sąsiedz-ka, świadczona w różnych wymagających tego sytuacjach, to ważne elementy kulturo-wego dziedzictwa wsi. Jest to bezcenny kapitał i zarazem potencjał społeczny, świadczą-cy o istnieniu więzi wewnątrz grupy oraz poczuciu odpowiedzialności za jej dobrostan jako całości.

Współcześnie święta wieńczące zbiory płodów rolnych są licznie organizowane przez różne instytucje w całym regionie. Warto wzbogacać je o elementy nawiązujące do symboliki żniw oraz podkreślać wartość i znaczenie pracy rolnika.



Obrzędowość doroczna – letnie oraz jesienne obrzędy i zwyczaje

203. Okrężne w Sandomierskiem, O. Kolberg, Dzieła wszystkie. Sandomierskie

83

15. Targi i jarmarki

Targi i jarmarki są głęboko zakorzenione w naszej kulturze. Ich główny poten-cjał zawiera się w ich dostępności i zwykle starych tradycjach. Targi i jarmarki od zawsze stanowiły nie tylko okazję do handlu, dawały także sposobność do spotkania znajomych, nawiązania nowych kontaktów, bycia świadkiem ciekawych wydarzeń. W handlu zapew-niały zaś to, czego tak bardzo brakuje we współczesnych centrach handlowych: możli-wość nie tylko potargowania się, ale i porozmawiania ze sprzedającym, najczęściej też producentem, oferującym duży wybór świeżych produktów w jednym miejscu i konku-rencyjne ceny.

Podkreślić należy, że wszystkie miejscowe tradycyjne targi i jarmarki nie są re-klamowane w żadnej przyjętej współcześnie formie, a pomimo tego cieszą się niesłycha-ną wręcz frekwencją. Prawie wszystkie targi, jakie zostały wymienione przez informato-rów podczas badań prowadzonych w ramach programu, mają wielowiekową statutową tradycję, a niektóre jeszcze dłuższą zwyczajową, na przykład targ w Sandomierzu. Jest to ich bezcennym atutem. Targi i jarmarki to miejsca, na których – tak jak dawniej – po-winny być sprzedawane i promowane lokalne produkty.

Z powyższych rozważań wynika, że warto tworzyć nowe miejsca i place targowe tam, gdzie ich nie ma, oraz inwestować w poprawę infrastruktury tych, które już istnieją. W regionie objętym programem znane są tradycje targów zwierząt – koni, bydła, trzody chlewnej – infrastruktura placów targowych winna więc uwzględniać wymogi tego ro-dzaju handlu.



Targi i jarmarki

204, 205. Targ w Sandomierzu

84

DUCHOwE ZASOBY KULTUROwEKultura duchowa jest tą dziedziną, która zdaniem wielu góruje nad wszystkimi pozosta-łymi sferami ludzkiego życia. Wszak to, co stanie się widocznym przejawem działalności człowieka, musi najpierw zaistnieć w jego wnętrzu, właśnie w sferze duchowej.

16. Sztuka zdobnicza

Do sfery kultury duchowej, przejawiającej się na różne sposoby, należy także lokalnie kształtowane poczucie estetyki, które nakazuje otaczać się ładnymi przed-miotami i upiększać swoje otoczenie. Zdobnictwo wnętrz mieszkalnych na terenach wiejskich, takie jak je rozumiemy obecnie, sięga końca XIX wieku, kiedy to zaistniały sprzyjające warunki do jego rozwoju. Były to między innymi wzrost zamożności i sa-modzielności wsi po uwłaszczeniu, rozwój komunikacji oraz rozwój przemysłu, dzię-ki któremu dostępne stały się nowe i coraz tańsze materiały, takie jak biały i koloro-wy papier, bibuła, pergamin, kolorowe nici czy sztuczne barwniki o żywych kolorach – nowinki, z których wieś, zawsze otwarta w miarę swoich możliwości na nowe mody, skrzętnie korzystała. Zdobnictwo wnętrz bazujące na tych materiałach rozkwitło w pierwszej połowie XX wieku.

16.1. Ozdoby domowe i umiejętność ich wykonywania

Obecnie nie ma potrzeby własnoręcznego wykonywania ozdób do dekoracji domu, ponieważ można je bez trudu i niedrogo kupić. Popularne niegdyś kwiaty z bibuły zostały zastąpione przez łatwo dostępne, tanie, trwałe i efektowne sztuczne kwiaty pro-dukcji przemysłowej. Zmieniła się też moda i całe wyposażenie wnętrz mieszkalnych, w których dominuje już inna estetyka.

Współcześnie na terenie objętym programem powszechnie występują haftowane serwetki i obrusy, przeważnie z motywami roślinnymi lub geometrycznymi. Popularne są obrazy „malowane” haftem krzyżykowym. W pamięci informatorów mocno zapisały się także szydełkowe serwetki i haftowane poduszki.

Powszechne kiedyś w domach kwiaty z kolorowej bibuły, zdobiące święte obrazy i domowe ołtarzyki, wieszane u powały pająki o misternej konstrukcji wykonane zwykle z lekkich, delikatnych materiałów, takich jak słoma, pióra czy bibuła, niezwykle piękne w swej prostocie wycinanki zdobiące ściany w pobliżu świętych obrazów, firanki i tak zwane „ząbki” dekorujące półki szafek i kredensów, pierwotnie z białego, a później z ko-lorowego jednobarwnego papieru – to przykłady twórczości, zwykle kobiet i dziewcząt, świadczące o dużej wrażliwości estetycznej i poczuciu harmonii.

Nawet tak proste ozdoby jak zielone gałązki brzozy i tataraku, którymi przystra-jano domy na Zielone Świątki, oraz gałązki jodły wkładane za obrazy w powiatach kie-leckim, opatowskim i ostrowieckim, są godne odnotowania.


DUCHOwE ZASOBY KULTUROwE

Sztuka zdobnicza

206, 207, 208. Motywy dekoracyjne, lata 50. XX w. powiat kielecki, ARCHIwUM MwK

85

Na szczególną uwagę zasługuje archaiczny sposób dekoracji wzorami z piasku wysypywanymi na polepie (podłodze z ubitej gliny), które na obszarze objętym badania-mi pamiętają i potrafią wykonać tylko nieliczni informatorzy z Kieleckiego.

Któż z nas nie pamięta białych haftowanych makatek z napisami: Czysta woda zdrowia doda, czy: Gdzie kucharek sześć tam nie ma co jeść. Popularne niegdyś malo-wane „dywany” papierowe wieszane na ścianach za łóżkami należą już do przeszłości. Nową tendencją w zdobnictwie wnętrz jest użycie figurek wykonanych techniką origa-mi, zwłaszcza łabędzi.

Świat się zmienia, mody powracają i może nadszedł znów czas na wskrzeszenie starych wiejskich sposobów zdobienia wnętrz, zgodnych z lokalnymi tradycjami. Odnosi się to zwłaszcza do gospodarstw agroturystycznych, które dość powszechnie są dekoro-wane zgodnie z aktualnie dominującymi tendencjami. Odwołanie się do miejscowej tra-dycji i włączenie elementów zdobnictwa ludowego do współczesnego wystroju domów zapewni im niewątpliwie oryginalność i autentyzm.

Nie wszystkie dawne ozdoby mają obecnie potencjał rynkowy, ale niewątpliwie wiele z nich można wykorzystać tak w aspekcie społecznym, jak i edukacyjnym. Własno-ręczne wykonywanie ozdób w dawnym stylu często inicjowane jest w różnego rodzaju stowarzyszeniach, kołach gospodyń wiejskich czy w szkołach i przedszkolach. Wyko-nuje się tam kwiaty z bibuły, wycinanki, figurki origami i inne wytwory rękodzieła arty-stycznego. Zorganizowane grupy często robią kwiaty z bibuły, którymi przyozdabiają domy kultury, sale szkoleniowe lub inne miejsca podczas szczególnych okazji i uroczy-stości. Wspólne wykonywanie ozdób ma więc ważną funkcję integrującą oraz pozwala na twórczą realizację, która daje satysfakcję i osobiste spełnienie.

Podobną rolę może pełnić wykonywanie wspomnianych już wzorów z piasku. Za-jęcia niewymagające praktycznie żadnych nakładów, organizowane w formie pokazów czy konkursów, mogłyby stać się atrakcją różnorodnych imprez lokalnych powszechnie organizowanych współcześnie przez domy kultury lub stowarzyszenia, które poszukują nowych inspiracji.

Dość wyraźny potencjał rynkowy mają firanki i ozdoby półek wycinane z papieru – jeśli będą starannie i pięknie wykonane, znajdą nabywców wśród miłośników tradycji oraz coraz liczniejszych miejskich właścicieli starych domów na wsi. Wyroby te nie są trwałe i jeśli nie będą zbyt drogie, będą często kupowane.

Zewnętrznego wsparcia i wzmocnienia potencjału rynkowego wymagają kieleckie wycinanki z białego papieru – zapierające dech swoją nieskazitelną prostotą cyrki, któ-rych już w terenie nie odnaleziono. Ich zapomniane piękno wymaga oprawy – w sensie dosłownym: opracowania nośnika, na którym będą się dobrze prezentować, dzięki czemu mogłyby skutecznie konkurować z pyszniącymi się kolorami łowickimi kogutami.

Kwiaty bibułowe, zwłaszcza te wykonywane przez szczególnie uzdolnione bibuł-karki, bywają dziełami sztuki niezrównanej urody. Wydaje się, że potencjał rynkowy mają też wyplatane „kilimy” z powiatu ostrowieckiego – ze względu na ciekawą fakturę mogą dobrze wyglądać również we współczesnych nowoczesnych wnętrzach. Dodatkowo tech-nika ich wykonania sprzyja wytwarzaniu ich podczas spotkań w niewielkiej grupie.

Warto wracać do miejscowych tradycji zdobniczych oraz szukać dla nich nowe-go zastosowania, bo mogą urzekająco wzbogacać wnętrza nie tylko domowe, ale i pu-bliczne.

16.2. Twórczość artystyczna

Potencjał ludzki nie jest przedmiotem niniejszego opracowania. Nie sposób jednak nie wspomnieć, że w czasie badań prowadzonych w ramach programu zidenty-fikowano wielu twórców i rękodzielników, którzy aktywnie angażują się w działalność



Sztuka zdobnicza

209, 210, 211, 212. wycinanki świętokrzyskie, ZBIORY MNKi,

ARCHIwUM MwK

86



Pająki, zbiory MOS i WDK

Hafty, ozdoby bibułkowe, kilimy

213.

214.

215.

87

216.

217.

219.

220.

218.

88

artystyczną i rękodzielniczą w ramach licznych lokalnych stowarzyszeń, zespołów lu-dowych, kół gospodyń wiejskich. Lokalne grupy obrzędowo-teatralne czy muzyczno-ta-neczne mogą być nośnikami autentycznego przekazu dzięki swoim aspiracjom twór-czym. Ważne jest, by opierać się na lokalnych tradycjach i obrzędowości oraz by sięgając do pamięci najstarszych mieszkańców tych okolic, tworzyć śpiewniki czy zbiory miejsco-wych przysłów, zagadek, opowieści i legend, z których można czerpać pomysły. Jest to ważne tym bardziej, że już dziś informatorzy badań powadzonych w ramach programu niezwykle rzadko deklarowali znajomość starych legend, przysłów lub zagadek. Urywa się zatem kontakt ze znaczeniami, które te elementy kultury ze sobą niosły. Istotne jest również, by zespoły ludowe dbały o autentyzm strojów i rekwizytów, w których i z który-mi występują, a w które tak bogaty jest region Gór Świętokrzyskich.

Duża grupa wszechstronnych rękodzielników stanowi znaczny potencjał dla po-pularyzowania i nawiązywania w twórczych poczynaniach do tradycyjnego tworzywa, form i motywów.

Sądzimy, że w powszechnych niegdyś samodzielnie robionych fujarkach czy gwizdkach i prostym muzykowaniu tkwi niebanalny, godny zainteresowania potencjał społeczny.

Oto jak informatorzy opowiadali o własnoręczne wykonanych fujarkach: jak przyszła wiosna to każdy gwizdał, aż się rozlegało wkoło. Radość była. Fujarki robiło się na wiosnę z młodych gałązek, zwłaszcza na zielone świątki.

Własnoręczne wykonywanie fujarek i gwizdków w okresie wiosennym może być ciekawą propozycją dla różnego rodzaju stowarzyszeń lokalnych. Mogą one wprowadzić te elementy na przykład w modnych obecnie spotkaniach integracyj-nych łączących pokolenia – wspólne wykonywanie gwizdków pod kierunkiem star-szych osób, da wszystkim wiele radości i może stać się płaszczyzną autentycznego spotkania pokoleń.

Podobnie ma się sprawa z umiejętnością wygrywania melodii na liściu lub źdźble trawy – instrumenty to niedrogie i łatwo dostępne dla każdego, niewielkim więc kosztem można stworzyć orkiestrę, która na pewno zyska aplauz na każdym festynie. Nie każdy gra i może grać na prawdziwym instrumencie, ale każdy może zrobić sobie prostą pisz-czałkę lub zagrać na liściu – radość muzykowania jest porównywalna.

Warto też wziąć pod uwagę wskrzeszenie popularnych niegdyś umiejętności gry na grzebieniu, łyżkach i innych przedmiotach, które zawsze są pod ręką. Łatwo dostęp-na możliwość wspólnego muzykowania w grupie czy w pojedynkę, na pewno przyczyni się do tworzenia więzi międzyludzkich, wyrabiania poczucia rytmu i koordynacji rucho-wej oraz do dobrego samopoczucia.

17. Pielgrzymki i odpusty

Region Gór Świętokrzyskich może się poszczycić znaczącymi ośrodkami kultu, w tym najstarszym w kraju sanktuarium w opactwie benedyktyńskim na Łysej Górze, przechowującym relikwie Drzewa Krzyża Świętego. Wzmianki o kulcie szczątków Drze-wa Krzyża Świętego, od których wzięła się nazwa gór, sięgają XIII wieku, a już wcześniej miejsce to znane było z pogańskich obrzędów religijnych. Najbardziej znanym w re-gionie sanktuarium maryjnym są Sulisławice, gdzie znajduje się słynący jako cudowny XV-wieczny wizerunek Matki Boskiej Bolesnej. Przedstawia on Matkę Boską podtrzymu-jącą i opłakującą cierpiącego Chrystusa. Podobnie jak do klasztoru na Świętym Krzyżu (Łysej Górze), tak i tu przybywają tysiące pielgrzymów. Do znanych w regionie starych ośrodków maryjnych należy również sanktuarium w Bogorii Skotnickiej, z obrazem Matki Bożej Pocieszenia słynącym cudami od połowy XVII wieku, a także sanktuarium w Piekoszowie, z obrazem Matki Boskiej Miłosierdzia uznanym za cudowny już na po-



Sztuka zdobnicza

Pielgrzymki i odpusty

221. Kapliczka, wola Szczygiełkowa

89

czątku XVIII wieku, czy sanktuarium w Daleszycach z cudami słynącym wizerunkiem Matki Boskiej Daleszyckiej.

W regionie także współcześnie powstają ośrodki kultu, takie jak sanktuarium w Kałkowie-Godowie przechowujące słynący łaskami obraz Matki Boskiej Bolesnej Kró-lowej Polski z Lichenia, czyli kopią wizerunku Matki Bożej Licheńskiej.

Mimo że dla informatorów badań prowadzonych w ramach programu najważ-niejszymi ośrodkami pielgrzymkowymi pozostają Częstochowa, Sulisławice i Święty Krzyż, to tuż za nimi wymieniane są właśnie Licheń i Kałków-Godów – czyli sanktuaria współczesne. Wiąże się to prawdopodobnie z popularyzacją pielgrzymek mających for-mę autokarowych wycieczek do tych właśnie miejsc, podczas których na pątników cze-kają też pozareligijne atrakcje.

Wiodące w regionie sanktuaria, podobnie jak mniejsze ośrodki kultu, o bar-dziej lokalnym charakterze, gromadzą wielu pielgrzymów przybywających do świętych miejsc z prośbą o potrzebne im łaski bądź z podziękowaniem za cudowne wstawiennic-two. Miejsca te wymagają popularyzacji poprzez przygotowanie kompleksowych ofert turystycznych oraz poprawę stanu infrastruktury. W miejscach kultu tradycyjnie już sprzedawane są pamiątki. Ich współczesna oferta wydaje się jednak dość uboga, tym bardziej więc nowoczesna oferta regionalnych pamiątek związanych z ośrodkami kul-tu oraz cudownymi wizerunkami świętych ma znaczący potencjał rynkowy. Podobnie zresztą wygląda sytuacja rynku pamiątek związanych z licznymi miejscami odpusto-wymi w regionie Gór Świętokrzyskich, które – jak nakazuje tradycja – są powszechnie odwiedzane. Dodatkowo na duży potencjał rynkowy pamiątek religijnych wskazują de-klaracje uczestników badań, z których ponad połowa zapewnia, iż chciałaby posiadać wizerunek patrona swojego lub swojej parafii.

18. Elementy demonologii

Świat wierzeń pozazmysłowych jest odbiciem aktualnie dominującej w danej społeczności wizji świata i miejsca, jakie zajmuje w nim człowiek. W kulturze ludowej otaczający świat był dla człowieka spójną przestrzenią, w której on sam współistniał z przyrodą i istotami nadprzyrodzonymi. W badaniach prowadzonych w ramach progra-mu próbowano rzucić nieco światła na stopień identyfikacji współczesnych mieszkań-ców z tym aspektem dawnej kultury ludowej.

Zgodnie z silnie zakorzenionymi miejscowymi tradycjami, zdaniem badanych osób dawniej najczęściej opowiadano o czarownicach i diabłach. Wymieniano także południce i mamuny. Znacznie rzadziej wspominano o innych demonach, tak licznie niegdyś zasiedla-jących miejsca uroczne, ostępy, lasy, wody, i grożące nierozważnym bądź ich ostrzegające.

Czarownice, plasujące się i dawniej, i obecnie na czołowych miejscach wśród wymienianych istot o nadprzyrodzonym charakterze, mogły rzucić urok, szkodziły lu-dziom i zwierzętom, na przykład odbierały krowom mleko, miały swoje sabaty na Łysej Górze i konszachty z diabłami. Wszyscy badani zgodzili się tylko co do jednego: czarow-nice nie pomagały ludziom.

W każdej społeczności, która dawniej była zdana sama na siebie we wszystkich trudach, kłopotach i problemach codziennego życia, istniały osoby o szczególnym zna-czeniu, którym przypisywano szczególną moc, do których zwracano się z prośbą o ratu-nek w chorobie czy o pomoc w realizacji dobrych i złych uczynków lub których się wy-strzegano, bo mogły zaszkodzić. Były to babki znające, znachorki i znachorzy, zielichy, guślarze, wróże, do których zwracano się o pomoc w chorobie i przy porodzie, byli też owczarze – otoczeni niejednoznaczną sławą, bo mogli pomóc, ale mogli też zaszkodzić. Na urok zadany przez owczarza albo rzucony przez czarownicę szukano ratunku u ko-wala, zdarzało się to jeszcze w połowie XX wieku.



Pielgrzymki i odpusty

Elementy demonologii

223. widok na Święty Krzyż od strony Klimontowa

222. Diabły autorstwa Jana Bernasiewicza

90

224, 225, 226. Sanktuarium maryjne w Sulisławicach

227, 228. Odpust św. wincentego w Sandomierzu



Znane w regionie ośrodki kultu religijnego i odpusty

Zioła z naszych pól i łąk

91

229. Głóg

230. Rumianek pospolity

231. Lebiodka pospolita

232. Tarnina

233. Dzika róża

92

Wiele z wypowiedzi informatorów badań prowadzonych w ramach programu, od-noszących się do czarownic i guślarzy, jest jakby wyjęta spośród zapisków pomieszczonych w Dziełach wszystkich Oskara Kolberga (Kieleckie t. XVIII i XIX, Radomskie t. XX) wydanych w latach 1885–1887, co świadczy o tym, że zachowana do chwili obecnej pamięć sięga czasów naprawdę odległych i przechowuje obraz świata dawno minionego. Jest to także świadec-twem osadzenia spadkobierców tej pamięci w autentycznej archaicznej kulturze ludowej re-gionu. a to wydaje się mieć duże znaczenie dla wszelkich, ostatnio często podejmowanych, działań związanych z zachowaniem czy budowaniem poczucia tożsamości i identyfikacji regionalnej społeczeństw lokalnych. Niemniej wskazuje to też niezbicie, że żyjemy w okre-sie przełomu, oscylując pomiędzy kulturą archaiczną, która definitywnie odchodzi w niebyt, a nowymi treściami, które nieuchronnie wypełniają życie współczesnych zbiorowości.

Województwo świętokrzyskie prowadzi akcję promocyjną nawiązującą do po-staci regionalnej czarownicy oraz do czarów i magii („Świętokrzyskie czaruje – leć na weekend”). Kierunek ten można pogłębiać na poziomie lokalnym, a działalność przybli-żającą dawny świat demonów i czarów poszerzać i wzbogacać. Lokalne stowarzyszenia oraz grupy teatralno-obrzędowe już czasem korzystają z tych zasobów. Bardzo ważne wydaje się opracowywanie pod okiem fachowców odpowiednich scenariuszy i znalezie-nie właściwej formy przekazu, odpowiadającej współczesnemu odbiorcy, uzupełnionej publikacjami książkowymi i multimedialnymi.

19. Medycyna ludowa

Jednym z ważnych zasobów regionu Gór Świętokrzyskich są też zioła, powszech-nie znane i używane zarówno w celach leczniczych i profilaktycznych, jak również hi-gienicznych i innych (w tym niegdyś także magicznych). Podczas badań prowadzonych w ramach programu ustalono, że do najbardziej popularnych ziół i roślinnych surowców leczniczych należą: mięta, rumianek, dziurawiec, babka, kwiat lipy oraz cebula, pokrzy-wa, szałwia, maliny, piołun, siemię lniane, czarne jagody.

W zdecydowanej większości zioła są używane zgodnie z ich uznanym medycz-nie przeznaczeniem, a więc można wyraźnie stwierdzić, iż poziom naturalnej medycyny ludowej na tym terenie jest bardzo wysoki i godny zaufania. Spora wiedza o właściwo-ściach ziół i częstotliwość korzystania z nich w regionie Gór Świętokrzyskich wskazują na potencjalnie duży rynek zbytu i dostawców ziołowych specyfików.

Jest więc zasadne rozwijanie produkcji najpopularniejszych ziół używanych na obszarze objętym programem – takich jak mięta, rumianek, dziurawiec, babka i czo-snek, ale należałoby też zająć się roślinami rzadziej wymienianymi. Warto zwrócić uwa-gę na miejscowe roślinne specyfiki do naturalnej pielęgnacji włosów: rumianek służy do ich rozjaśniania, orzech i kora dębu do przyciemniania, a pokrzywa, skrzyp i czarna rze-pa do ich wzmocnienia. atutem produkcji tych specyfików na miejscu przez tutejszych mieszkańców mógłby być niski stopień przetworzenia gwarantujący wysoką skutecz-ność produktów – na przykład korzeń pokrzywy, skrzyp, liście i zielone łupiny orzechów mogłyby być sprzedawane nieprzetworzone, ale gotowe do sporządzenia naparu do my-cia bądź płukania włosów. Można też popularyzować inne rośliny, dawniej używane na tym terenie do pielęgnacji włosów i ciała.

Należy także zwrócić uwagę na zioła i rośliny obecnie coraz rzadziej używane do celów higieniczno-kosmetycznych, takie jak charakteryzujące się atrakcyjnymi aroma-tycznymi i prozdrowotnymi walorami tatarak lub macierzanka, używane do kąpieli, czy od wieków używana do mycia mydlnica (Saponaria officinalis) – atrakcyjna wizualnie bylina o wdzięcznych różowych kwiatkach, dawniej hodowana przy domach w celach użytkowych, a obecnie rosnąca dziko przy płotach lub w starych ogródkach jako roślina ozdobna. Dodatkowym atutem mydlnicy jest łatwość jej uprawy.



Elementy demonologii

Medycyna ludowa

234. Łąki w dolinie Opatówki

93

Niebagatelny potencjał rynkowy mają też rośliny przyprawowe, zarówno tak znane jak czosnek, jak i mniej popularne w uprawach na badanym terenie, na przy-kład lebiodka pospolita (Origanum vulgare), czyli oregano, często stosowane do pizzy, a rosnące na naturalnych stanowiskach na terenie Gór Pieprzowych. Wydaje się więc zasadne rozważenie wprowadzenia polowych upraw ziół w omawianym rejonie. Kwit-nące i pachnące łany lebiodki i macierzanki znacząco podniosą atrakcyjność całego kompleksu Gór Pieprzowych, których walory wizualnie mogą stać się porównywalne do walorów Prowansji. Dodatkowym atutem jest miejscowy mikroklimat – suche podłoże i wysokie nasłonecznienie mają wpływ na zwiększenie zawartości olejków eterycznych w rosnących tu ziołach, a więc i na ich wysoką jakość.

W regionie Gór Świętokrzyskich podejmowane są próby przetwarzania ziół i wy-rabiania na ich bazie regionalnych specyfików. Jest to dobry kierunek rozwoju lokalnej przedsiębiorczości opartej na miejscowych zasobach, mimo wciąż istniejących proble-mów związanych z wprowadzaniem tego typu preparatów do otwartej sprzedaży.

Warto rozważyć też pomysły na ludowe ziołowe kuracje upiększające i relaksują-ce, które mogą wzbogacać ofertę gospodarstw agroturystycznych. Magiczne właściwo-ści ziół wykorzystane w działalności teatralno-obrzędowej opartej na lokalnych trady-cjach demonologicznych na pewno również wzmocni „czar Świętokrzyskiego”.



Medycyna ludowa

94

ZASOBY KRAJOBRAZOwO- -PRZYRODNICZE20. Architektura i krajobraz przestrzenny wraz z małą

architekturą

architektura to ważna część kultury materialnej. To właśnie ona nadaje charak-ter krajobrazowi, w którym jest osadzona. O ukształtowaniu domostw i całych wsi oraz ich charakterze decydowało wiele warunków: ukształtowanie terenu, podłoże, nasło-necznienie, kierunki, z których wiały najdokuczliwsze wiatry, odległość od zbiorników wodnych i wreszcie obfitość drewna, podstawowego budulca w regionie objętym progra-mem. W tradycyjnej architekturze regionu Gór Świętokrzyskich ściany jedno- lub dwu-traktowych chałup wykonywano w konstrukcji zrębowej z bali, pierwotnie łączonych na tak zwany obłap z długimi ostatkami, później zwykle węgłowanych na tak zwany rybi ogon. W rejonach mniej zasobnych w lasy domy budowano w konstrukcji sumikowo--łątkowej, w której poziome belki wpuszczano w pionowe słupy rozstawione w narożach i symetrycznie w środkowej części konstrukcji. Ściany powszechnie bielono, w później-szym czasie również szalowano pionowymi deskami, czasem ozdobnie ułożonymi i wy-cinanymi. Dachy, pierwotnie czterospadowe o konstrukcji krokwiowej, w zalesionych rejonach gór kryto gontem, w pozostałych rejonach słomą – poszycie było albo schod-kowe (starszy rodzaj), albo gładkie ze schodkowanymi jedynie narożami. Wsie o takiej architekturze zniknęły niemal całkowicie z krajobrazu już w latach 70. i 80. XX wieku. Tylko gdzieniegdzie zachowały się jeszcze pojedyncze budowle oraz układy przestrzen-ne zabudowy wsi. O ich dawnym charakterze stanowią współcześnie takie elementy jak ogrodzenia, studnie, krzyże, kapliczki czy miedze, coraz mniej czytelne w krajobrazie.

Miasta i miasteczka regionu, takie jak Ożarów czy Ćmielów, niegdyś również w dużej mierze drewniane, tak jak Daleszyce, współcześnie zachowały swoją niepowta-rzalną specyfikę głównie we fragmentach zwartej murowanej zabudowy z charaktery-stycznymi bramami wjazdowymi.

Niepowtarzalne, kształtowane przez pokolenia formy architektury i krajobrazu przestrzennego dawnych miasteczek i wsi oraz dworów to dziedzictwo, o które musimy dbać wszyscy – mieszkańcy, samorządy i instytucje – poprzez edukację, inicjatywy na rzecz ochrony krajobrazu i substancji zabytkowej. Układy przestrzenne starych miaste-czek, przystosowane do współczesnych wymogów i oczekiwań, powinny staraniem sa-morządów być zachowane, bo to one nadają miejscowościom niepowtarzalny charakter. Edukacja oraz inicjatywy na rzecz ochrony krajobrazu i substancji zabytkowej powinny wzmacniać te działania.

Dobrze, że stare domy coraz częściej znajdują właścicieli, którzy je remontują albo przenoszą w inne miejsca, dzięki czemu odzyskują dawny blask i mają szansę na-dal istnieć, ukazując tworzywo, proporcje i zdobnictwo osadzone w miejscowej tradycji.

Współcześnie projektuje się domy nawiązujące swą architekturą do tradycji bu-downictwa drewnianego. Wydaje się jednak, że lokalne wzory budownictwa zarówno drewnianego, jak i murowanego wraz z charakterystycznymi detalami mogą dostarczać znacznie więcej inspiracji dla współczesnego projektowania i umiejętnego łączenia sta-


ZASOBY KRAJOBRAZOwO- -PRZYRODNICZE

Architektura i krajobraz przestrzenny wraz z małą architekturą

235. Okolice Kleczanowa

236. Dwór w gm. Ćmielów

237. Pasmo Bielińskie

95

rego z nowym. architektoniczne detale konstrukcyjne i zdobnicze mogą być wprowa-dzane także w nowych kontekstach i znajdować zastosowanie w innych dziedzinach twórczości.

21–22. Ciekawe zjawiska przyrodnicze. Lasy i zbiorniki wodne

Region objęty programem należy do najpiękniejszych i najcenniejszych przy-rodniczo obszarów w kraju. Jego tereny są chronione w ramach Świętokrzyskiego Parku Narodowego oraz w ramach parków krajobrazowych: Cisowsko-Orłowińskie-go, Jeleniowskiego, Sieradowickiego, Suchedniowsko-Oblęgorskiego oraz Chęcińsko--Kieleckiego. Znajdują się tu również liczne rezerwaty (od Góry Dobrzeszowskiej na północnym zachodzie po Góry Pieprzowe na południowym zachodzie, Krzemionki na północnym wschodzie i Górę Zelejową na południowym zachodzie regionu objętego programem) oraz pomniki przyrody, skrupulatnie ewidencjonowane i inwentaryzowa-ne przez lokalne grupy działania. Rzeki płynące w regionie stanowią dorzecze Wisły, a niektóre z nich, na przykład Lubrzanka pomiędzy górami Radostową i Klonówką, tworzą malownicze przełomy. W regionie występują też liczne jaskinie znane z nie-zwykłych tworów krasowych, najsłynniejsze z nich to jaskinia Raj pod Chęcinami, Cholesiowa Jama w Jaworzni oraz Jaskinia Zbójecka w Łagowie. Wspaniałe elementy przyrody – góry i gołoborza, uroczyska, mokradła, lasy, zbiorniki wodne czy głębokie malownicze wąwozy lessowe – oraz ukształtowanie terenu pozwalające na wytyczanie licznych szlaków pieszych, kajakowych, jeździeckich, a także tras rowerowych i nar-ciarskich – to walory turystyczne, na bazie których powinno się tworzyć kompleksowe oferty usług i produktów, wraz z infrastrukturą gastronomiczną i noclegową, uzupeł-nione powszechnie dostępną informacją turystyczną i oznakowaniem miejsc godnych zwiedzania.

23–24. Ślady prehistorycznej przeszłości przyrodniczej. Antyczna metalurgia żelaza

Odciski żywych organizmów znajdowane w kopalnych osadach geologicznych regionu Gór Świętokrzyskich mają ogromne znaczenie badawczo-naukowe dla pozna-nia dziejów życia na Ziemi. Dzięki śladom wielowymiarowych przeobrażeń geologicz-nych tego terenu na przestrzeni milionów lat, takim jak układy warstw skalnych czy od-ciśnięte w nich formy organiczne, możliwe jest poznanie wielu procesów zachodzących niegdyś w tej części świata. Ziemia ta co jakiś czas jest źródłem sensacyjnych odkryć na-ukowych. Do takich należy niedawne odkrycie w Zachełmiu (gmina Zagnańsk) śladów tetrapoda, pierwszego czworonożnego zwierzęcia, stanowiącego ogniwo przejściowe między rybami, a zwierzętami czworonożnymi, które pozwoliło cofnąć datowanie wyj-ścia kręgowców ze środowiska wodnego o 18 milionów lat.

Z bogactwem geologicznym regionu Gór Świętokrzyskich mają związek bogate i najstarsze na ziemiach polskich tradycje górniczo-hutnicze, których odzwierciedle-niem są liczne wyrobiska górnicze oraz starożytne piecowiska dymarskie. Tradycje te z powodzeniem kontynuowano aż do połowy XIX wieku.

Odkrycia geologiczno-przyrodnicze i znane antyczne ośrodki hutniczo-metalur-giczne są również inspiracją dla różnych inicjatyw podejmowanych współcześnie. Przy-kładem takiej inicjatywy jest utworzenie Jura Parku w Bałtowie, który – mając niewąt-pliwe walory edukacyjne – oferuje całą gamę atrakcji turystycznych i stanowi wzór dla innych tego typu parków w całym kraju. Do starożytnych tradycji hutniczych nawiązują Wytopki Ołowiu – cykliczna impreza organizowana w Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni,



Architektura i krajobraz przestrzenny wraz z małą architekturą

Ciekawe zjawiska przyrodnicze. Lasy i zbiorniki wodne

Ślady prehistorycznej przeszłości przyrodniczej. Antyczna metalurgia żelaza

238. Muszka w piaskowcu w okolicach Sandomierza

96



Tradycyjna architektura

Tradycyjna zabudowa miejska

239. Dom w Bodzentynie

240. Dom w Dębnie

241. Dom w Zagrodach

242. Dwór w Śmiłowie

244. Dwór w Niedźwicach

243. Stara szkoła w Obrazowie

97

245. Ożarów

246. Ćmielów

247. Gliniany

248, 249, 250. Dekoracyjne elementy domów w Zagrodach i Glinianach



Ciekawe miejsca wokół nas

Archeologia w praktyce

98

251. w dolinie wisły w Nowem

252. wiącka – widok na Pasmo Klonowskie

253. Stary Dąb w Sandomierzu

254. widok z Gór Pieprzowych na Sandomierz

255. Rezerwat Barcza w Paśmie Klonowskim

256. Nad Kamienną w okolicach Bałtowa

257. w Górach Pieprzowych

99

258. wyposażenie grobu kultury mierzanowickiej, Złota, ARCHIwUM wUOZ/DS

259. Dymarki w Nowej Słupi

261. Kurhan w Leszczkowie, ARCHIwUM wUOZ/DS

262. wykopaliska przy budowie obwodnicy Ożarowa, ARCHIwUM wUOZ/DS

260. Groby kloszowe w Kornacicach, ARCHIwUM wUOZ/DS

100



Płoty i ogrodzenia

263.

263.

264.

265.

266.

267.

101

oraz od lat cieszący się popularnością festyn archeologiczny Dymarki Świętokrzyskie w Nowej Słupi. Życie codzienne starożytnych osadników przemysłowych jest prezen-towane w tworzonych współcześnie osadach średniowiecznych, takich jak ta w Hucie Szklanej w gminie Bieliny21.

Dla ukazania unikatowego bogactwa regionu najważniejsze jest rzetelne pro-wadzenie działalności edukacyjno-popularyzacyjnej w nowoczesnych formach (oznako-wanie miejsc, informacja, wizualizacja, tworzenie szlaków turystycznych i ścieżek po-zwalających poznać powiązane ze sobą tematy) oraz świadoma ochrona wartościowych miejsc przez lokalne społeczności.

25. Ślady archeologicznej przeszłości kulturowej

Bogate w żyzne ziemie południowo-wschodnie rejony obszaru objętego progra-mem od dawien dawna były zasiedlone przez człowieka. Teren powiatu sandomierskiego z punktu widzenia archeologii charakteryzuje się wyraźną specyfiką, odróżniającą go od innych regionów kraju. Wyraża się ona przede wszystkim:

– ogromną liczbą zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych;– występowaniem zabytków archeologicznych z różnych czasów, od paleolitu

środkowego po współczesność;– występowaniem zabytków archeologicznych wszystkich kategorii poza jaski-

niowymi: płaskich, o własnej budowie, grodzisk, wałów, kurhanów, cmentarzysk kurha-nowych, cmentarzysk megalitycznych, cmentarzysk ciałopalnych i szkieletowych, osad, miast historycznych, feudalnych siedzib obronnych, skarbów;

– występowaniem tak zwanych stanowisk eponimicznych, to znaczy takich, z któ-rych zabytki pozwoliły na wyróżnienie grup kulturowych, kultur bądź faz chronologicz-nych (Złota, Sandomierz, Opatów, Samborzec, Mierzanowice);

– stosunkowo dobrym rozpoznaniem archeologicznych (badania archeologiczne trwają na tym terenie od ponad 100 lat).

Do najciekawszych zabytków należy kompleks stanowisk w Złotej w gminie Samborzec: osady i cmentarzyska neolityczne i z wczesnego okresu epoki brązu, okre-su rzymskiego i wczesnego średniowiecza, w oparciu o które wyróżniono kulturę złocką z późnego neolitu (koniec trzeciego tysiąclecia przed naszą erą). Ważnym stanowiskiem archeologicznym jest też obozowisko paleolityczne sięgające 12 tysięcy lat przed naszą erą oraz bogato wyposażone osady i cmentarzyska z neolitu i epoki brązu (z okresu 4000–2000 p.n.e.) znalezione w Wilczycach.

Także północno-zachodnie rejony obszaru objętego programem – bogate w złoża surowców, minerałów oraz rud żelaza – kryją ślady bardzo wczesnego osadnictwa; naj-starsze są te znalezione w jaskini Raj, a pochodzące sprzed około 50 tysięcy lat.

Stanowiska archeologiczne o własnej formie krajobrazowej, a więc widoczne w te-renie, powinny być oznakowane i popularyzowane zarówno dla potrzeb ruchu turystycz-nego, jak i mieszkańców, tak by mogły być świadomie i skutecznie chronione.

26. Kamieniarstwo

Województwo świętokrzyskie obejmuje tereny bogate w surowce węglanowe, piaskowce i piaskowce kwarcytowe oraz gipsy, na terenie województwa zidentyfikowano łącznie bisko 450 złóż z kopalinami głównymi. Dolomity występujące w okolicach Chęcin znane są jako „marmury kieleckie”. W regionie Gór Świętokrzyskich występują liczne ślady wydobywania surowców potrzebnych człowiekowi od zarania jego dziejów. Prze-mysł wydobywczy i przetwórczy kopalin nie jest przedmiotem niniejszego opracowania,

21) Przy opracowaniu punktów 20–24 kor-zystano z informacji zawartych na stronie http://swietokrzyskie.travel/pl



Ślady prehistorycznej przeszłości przyrodniczej. Antyczna metalurgia żelaza

Ślady archeologicznej przeszłości kulturowej

Kamieniarstwo

268. Dymarki w Nowej Słupi

270. Z Dębna do woli Szczygiełkowej

271. wilczyce

272. Rzeczyca Sucha

269. w drodze do Radoszek

102



Kamienne krzyże i kapliczki

103

ale warto wspomnieć, że współczesne wydobycie kopalin, prowadzone na dużą skalę, powinno się odbywać z poszanowaniem środowiska.

Ziemia świętokrzyska jest także bogata w kamień wykorzystywany w celach ar-tystycznych. W regionie objętym programem znajduje się znany ośrodek kamieniarski – Janików (gmina Ożarów). W rejonie oddziaływania tego ośrodka na wielu cmentarzach znajdują się zabytkowe nagrobki kamienne o znacznej wartości artystycznej. artystycz-ne tradycje kamieniarskie stanowią ważny zasób regionu i powinny być kontynuowane.

27. Obróbka kamienia i minerałów – biżuteria

Perłą ziemi świętokrzyskiej jest niewątpliwie krzemień pasiasty (forma skały osa-dowej, w skład której wchodzi opal, chalcedon i kwarc). Występuje w złożach wapienia w postaci pojedynczych konkrecji. Te niepozorne bryły, pokryte na zewnątrz skorupą wa-pienną, o pasiastym lub plamistym rozkładzie barw i zróżnicowanym zabarwieniu (różne odcienie szarości, beżu, bieli oraz czerni) są prawdziwymi skarbami. Najpiękniejsza od-miana krzemienia pasiastego występuje we wsi Śródborze koło Ożarowa. Z niej w pracow-niach wielu artystów powstaje wspaniała biżuteria.

Przez tysiąclecia różnego rodzaju krzemienie służyły ludziom do wyrobu narzędzi – ostrzy, siekier oraz broni. W Krzemionkach Opatowskich, w regionie objętym progra-mem, znajduje się jeden z największych i najlepiej zachowanych w Europie kompleksów neolitycznych kopalni. Wydobywano tu krzemień pasiasty. Neolityczne siekiery wykona-ne z tego materiału nie noszą znamion użytkowania, a archeologowie przychylają się do twierdzenia, że mogły mieć bardziej charakter przedmiotów nobilitujących oraz magicz-no-ochronnych niż czysto użytkowych. Jakże pięknie wpisuje się w tę teorię współczesne zastosowanie krzemienia pasiastego – w biżuterii i złotnictwie, zainicjowane w Sandomie-rzu w latach 70. XX wieku. Materiał ten do dziś jest z powodzeniem obrabiany przez wielu artystów. Krzemień pasiasty jako tworzywo biżuterii oraz inne naturalne kamienie o wa-lorach dekoracyjnych stanowią unikatowe zasoby regionu Gór Świętokrzyskich. Piękne wyroby jubilerskie z krzemienia pasiastego współtworzą kolekcję Muzeum Okręgowego w Sandomierzu. W bogate tradycje regionu w tym zakresie wpisują się także prywatne przedsięwzięcia o charakterze muzealno-jubilerskim, prezentujące zarówno niezwykłe okazy skał, minerałów i skamieniałości, jak też obróbkę kamieni ozdobnych i prace jubi-lerskie.

28. Gromadzenie wiedzy o lokalnych zasobach kulturowych oraz przyrodniczych

Gromadzenie wiedzy o lokalnych zasobach kulturowych oraz przyrodniczych i dokumentowa-nie w różnych formach jest podstawą zachowania autentycznych miejscowych tradycji.



Kamieniarstwo

Obróbka kamienia i minerałów

Gromadzenie wiedzy o lokalnych zasobach kulturowych oraz przyrodniczych

273. Krzemień pasiasty – tworzywo współczesnej biżuterii, ARCHIwUM MOS

274. Naszyjnik, autor Cezary Łutowicz, ZBIORY MOS

103

zaKOŃczenie

275. Puszcza Jodłowa na zboczach Pasma Dobrzeszowskiego

106

Informatorzy badań prowadzonych w ramach programu, proszeni o opinię na temat tego, co może być podstawą pomyślnego rozwoju regionu, w którym mieszkają, udzielali zróżnicowanych odpowiedzi.

Informatorzy z powiatu kieleckiego najczęściej wskazywali na możliwości roz-woju w oparciu o hodowlę i niektóre wybrane aspekty miejscowego rolnictwa, obejmu-jące również produkcję zdrowej, ekologicznej żywności. Podnoszona była też możli-wość rozwijania agroturystyki i usług turystycznych. W zakresie hodowli dostrzegano możliwości rozwoju tkwiące w hodowli zwierząt oraz w produkcji wyrobów masar-skich i mleczarskich – w tym serów. W zakresie rolnictwa informatorzy wskazywali na konkretne typy upraw – najczęściej wymieniano uprawę lnu oraz truskawek, wspomi-nano też o uprawie porzeczek i owoców w ogóle, również ekologicznych. Dostrzegano potencjał tkwiący w uprawie warzyw, szczególnie tych rzadkich, oraz zbóż (orkisz), a także roślin strączkowych, tytoniu, rzepaku, wierzby energetycznej, jak też w hodow-li pieczarek. Podkreślano potrzebę rozwoju przetwórstwa owoców i warzyw, a także skupu i przetwórstwa runa leśnego. Wymieniano również pszczelarstwo, zielarstwo oraz powrót do tradycji garncarstwa i rękodzieła, a nawet do przędzenia wełny i przy-rządzania dawnych potraw.

Powiat opatowski zdaniem informatorów winien się rozwijać w oparciu o rol-nictwo i hodowlę zwierząt. Najmocniej akcentowano potrzebę rozwoju przetwórstwa owoców i warzyw uprawianych na miejscu, a ponadto również przetwórstwa owoców leśnych, budowy kwaszarni na miejscowe produkty oraz powrotu do produkcji piwa. Proponowano rozwijanie sadów i upraw warzyw oraz konopi i maku. Szczególnie pod-kreślano potrzebę kontynuowania uprawy buraków cukrowych i powrót do ich przetwa-rzania na miejscu. Proponowano też rozwijanie upraw ekologicznych. Wiele wypowiedzi wskazywało na możliwość kontynuowania hodowli zwierząt, ale pod kątem przetwór-stwa mleka i mięsa na miejscu. Proponowano również rozwój agroturystyki wraz ze sprzedażą miejscowych wyrobów przy gospodarstwach agroturystycznych, w tym mio-dów pitnych oraz nalewek z lipy i sosny.

Informatorzy z powiatu ostrowieckiego najczęściej wskazywali na rozwój ho-dowli kóz i produkcji mleka koziego oraz przetworów z niego, a także na rozwój agrotu-rystyki oraz upraw owoców ekologicznych. Dostrzegano również potrzebę i możliwość rozwoju przetwórstwa owoców i warzyw, w tym również domowych przetworów i wy-robów, z wyszczególnieniem miejscowych specjałów, takich jak nalewka z tarniny lub sok z berberysu, a także domowe ciasta. Padły też propozycje rozwoju zielarstwa oraz uprawy rzepaku i tytoniu.

W powiecie sandomierskim większość wypowiedzi dotyczyła wykorzystania ogrodniczych i sadowniczych tradycji regionu, które winny być doskonalone i rozwijane, również w kierunku poszerzania upraw o nowe gatunki, na przykład winogrona, oraz wprowadzania upraw ekologicznych. Proponowano także powrót do uprawy konopi, ze względu na wszechstronne obecnie możliwości ich wykorzystania, między innymi do produkcji sznurów lub płyt paździerzowych. Dostrzeżono konieczność rozwijania na miejscu przetwórstwa uzyskiwanych plonów oraz tworzenia grup producenckich. Jedną z propozycji był też rozwój stawów hodowlanych.

ZAKOŃCZENIE

107

Na podstawie wypowiedzi informatorów możemy stwierdzić, że wśród wszyst-kich badanych istnieje wysoki stopień akceptacji swojego miejsca zamieszkania. Nato-miast stopień zaangażowania w sprawy okolicy i świadomość jej kondycji jest już różny w poszczególnych powiatach – najwyższy wśród osób biorących udział w badaniu w po-wiecie opatowskim, a najniższy w powiecie kieleckim. Wskaźnik ten naszym zdaniem może świadczyć o stopniu świadomej identyfikacji z miejscem zamieszkania i traktowa-nia go jako miejsca, o którym należy myśleć w szerszym aspekcie, uwzględniając jego kondycję i perspektywy rozwoju, na jakie można mieć wpływ.

Opracowanie to oczywiście nie wyczerpuje tematu sięgania do bogatego skarb-ca tradycji. Jeśli zaczniemy uważnie obserwować nasze otoczenie, wsłuchiwać się w mądrość starszych pokoleń żyjących w zgodzie z naturą, w skupieniu przyglądać się krajobrazowi i starym przedmiotom tak wokół nas, jak i tym zgromadzonym w muzeach, będziemy w stanie czerpać z nich inspirację. Korzystając z wiedzy fachow-ców pracujących w muzeach, archiwach i innych instytucjach kultury, poznamy wartość tradycji ludowej. a wtedy na pewno będziemy w stanie ukazać piękno tej ziemi, ona zaś pozwoli nam czerpać ze swoich zasobów.

ZAKOŃCZENIE

108

Ważniejsza literatura

– Ciołek Tadeusz Maciej, Olędzki Jacek, Zadrożyńska anna, Wyrzeczysko. O świętowaniu w Polsce, Białystok, 1976.

– Czerwiński Tomasz, Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa 2009.

– Gennep van arnold, Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii, Warszawa 2006.

– Imiołek Małgorzata, Stroje ludowe Kielecczyzny, Kielce 2012.

– Jacher-Tyszkowa aleksandra, Atlas Polskich Strojów Ludowych. Strój kielecki, Wrocław 1977.

– Jastrzębski Cezary, Analiza rynku regionalnego pod kątem popytu na produkty lokalne, Kielce 2010.

– Kamocki Janusz, Atlas Polskich Strojów Ludowych. Strój sandomierski, Wrocław 1957.

– Kamoccy Janusz i Maria, Atlas Polskich Strojów Ludowych. Strój świętokrzyski, Wrocław 1961.

– Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie. Kieleckie, Wrocław – Poznań 1963, t. XVIII i XIX.

– Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie. Radomskie, Wrocław – Poznań 1964, t. XX i XXI.

– Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie. Sandomierskie, Wrocław – Poznań 1976, t. II.

– Ogrodowska Barbara, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2009.

– Ogrodowska Barbara, Polskie tradycje i obyczaje rodzinne, Warszawa 2008.

– Pokropek Marian, Budownictwo ludowe w Polsce, Warszawa 1976.

– Piskorz-Branekova Elżbieta, Polskie stroje ludowe, Warszawa 2010, t. II.

– Prewencka-Gucwa Jolanta, Rzemiosło ludowe na Kielecczyźnie w XIX i XX w. (dokumentacja naukowo-historyczna opracowana na zlecenie Muzeum Wsi Kieleckiej), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1984, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/797, t. I–XI.

– Reinfuss Roman, Ludowe kowalstwo artystyczne w Polsce, Wrocław 1983.

– Reinfuss Roman, Meblarstwo ludowe w Polsce, Wrocław 1977.

– Skuza Zbigniew adam, Ginące zawody w Polsce, Warszawa 2012.

– Strategia rozwoju powiatu kieleckiego do roku 2020, Starostwo Powiatowe w Kielcach, Kielce 2010.

– Strategia rozwoju powiatu opatowskiego, Starostwo Powiatowe w Opatowie, Opatów 2000.

– Strategia rozwoju powiatu sandomierskiego na lata 2007–2013, Starostwo Powiatowe w Sandomierzu, Sandomierz 2007, aktualizacja 2012.

– Strategia zrównoważonego rozwoju powiatu ostrowieckiego do roku 2020, Starostwo Powiatowe w Ostrowcu Świętokrzyskim, Ostrowiec Świętokrzyski 2005.

– Szlachta Jacek, Zaleski Janusz (red.), Aktualizacja strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do roku 2020, Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego, Kielce 2012.

– Szurowa Bogumiła, Daleszyce, ul. Głowackiego, gm. Daleszyce, woj. kieleckie (materiały do rewaloryzacji zabudowy ulicy), Pracownia Dokumentacji Etnograficznej, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział Kielce, Kielce 1980, Muzeum Wsi Kieleckiej, sygn. 1/997, t. III–IV.

– Woźniak alicja, Powrót do natury, czyli ludowe inspiracje w modzie, „Łódzkie Studia Etnograficzne”, t. XXXIV, Łódź 1995.

– Zadrożyńska anna, Powtarzać czas początku, Warszawa 1989.

109

Skróty używane w podpisach pod ilustracjami

MaiE/Ł – Muzeum archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi

MNKi – Muzeum Narodowe w Kielcach

MOS – Muzeum Okręgowe w Sandomierzu

MWK – Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni

WDK – Wojewódzki Dom Kultury w Kielcach im. Józefa Piłsudskiego

WUOZ/DS – Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach, Delegatura w Sandomierzu

Autorzy zdjęć

Marek Banaczek, Muzeum Okręgowe w Sandomierzu – zdjęcia nr: 68, 69, 71, 74, 76, 77, 83, 85, 98, 102, 104, 105, 144 – 146, 167 – 169, 185, 214.

Milena Bzymek – zdjęcie nr 163.

Katarzyna Cukierska – zdjęcia nr: 111, 236, 246, 249.

anna Frańczak – zdjęcia nr: 22-26, 199, 229.

Irena Godyń - zdjęcia nr: 4, 6, 7, 31 – 34, 36 – 38, 79, 84, 87 – 90, 92, 95, 99, 100, 166, 173, 178, 182, 187, 190, 198, 202, 204, 205, 227, 228, 233.

Marek Jadach – zdjęcia nr: 1, 256.

Izabela Kania-Kościołek – zdjęcia nr: 93, 259, 268.

andrzej Kozicki – zdjęcia nr: 8, 10, 11, 237, 255, 275.

Dorota Leja – zdjęcia nr: 30, 35, 51, 75, 91, 244, 271.

anna Lenart – zdjęcia nr: 101, 216.

Cezary Łutowicz, archiwum Muzeum Okręgowego w Sandomierzu – zdjęcia nr: 273, 274.

Władysław Pohorecki, Muzeum archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi – zdjęcia nr: 117-120, 126-138, 153, 155, 156.

Halina E. Sadecka – zdjęcia nr: 2, 3, 5, 9, 12, 14 – 18, 20, 27 – 29, 52 – 60, 65, 70, 72, 73, 86, 94, 106, 107, 114, 147, 162, 164, 170 – 172, 174 – 177, 179, 180, 186, 188, 189, 191, 192, 194 – 196, 200, 201, 213, 215, 217 – 226, 230, 231, 234, 235, 238 – 243, 245, 247, 248, 250 – 254, 257, 263-267, 270, 272.

Paweł Suchanek, Muzeum Narodowe w Kielcach - zdjęcia nr: 97, 103, 108, 109, 116, 121 – 125, 148, 150-152, 154, 157, 158, 161, 181, 183, 184, 209 – 211.

Jan Tomaszewski – zdjęcia nr: 13, 19, 21, 197, 232, 269.

anna Zaręba-Konietz – zdjęcia nr: 39, 78, 96.

alicja Woźniak, Muzeum archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi – zdjęcia nr: 110, 112, 113, 115, 139 – 143, 149, 159, 160.

archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach, Delegatura w Sandomierzu - zdjęcia nr: 258, 260 – 262.

archiwum Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni – ilustracje nr: 40-50, 61 – 64, 66, 67, 80 – 82, 165, 193, 206-208, 212.

Oskar Kolberg, Dzieła wszystkie. Sandomierskie, Okrężne w Sandomierskiem, ryc. 39 – ilustracja nr: 203.

opracowanie

Halina Elżbieta Sadecka

współpraca

Irena Godyń

dobór ilustracji

Halina Elżbieta SadeckaIrena Godyń

podziękowania za udostępnienie zdjęć zabytków i materiałów ilustracyjnych zechcą przyjąć:Muzeum archeologiczne i Etnograficzne w ŁodziMuzeum Narodowe w KielcachMuzeum Okręgowe w SandomierzuMuzeum Wsi Kieleckiej w TokarniWojewódzki Dom Kultury w Kielcach im. Józefa PiłsudskiegoWojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach, Delegatura w Sandomierzu

Ośrodek Promowanie Przedsiębiorczości w Sandomierzu składa podziękowania wszystkim osobom, które wzięły udział w badaniach terenowych prowadzonych w regionie objętym programem „Góry Świętokrzyskie naszą przyszłością".

opracowanie graficzne, redakcja, korekta, skład, druk

wydawca

Ośrodek Promowania Przedsiębiorczości pl. ks. J. Poniatowskiego 227-600 Sandomierz

Publikację wydano dzięki wsparciu finansowemu Szwajcarii w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej

Egzemplarz bezpłatny

pl. Ks. J. Poniatowskiego 2, 27-600 Sandomierztel. 15 833 34 00, fax 15 833 34 [email protected] www. opiwpr.org.pl

Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiegoal. IX Wieków Kielc 3, 25-516 Kielcetel. 41 342 18 78, fax 41 344 52 [email protected] www.sejmik.kielce.pl

www.swietokrzyskieswiss.plwww.programszwajcarski.gov.plwww.swiss-contribution.admin.ch/poland

ISBN 978-83-906121-3-5

Sp

iS r

ze

cz

y w

aż

ny

ch

Ka

talog za

sobów

loka

lny

ch region

u G

ór Św

iętokrzy

skich



Spis rzeczy ważnych (Katalog zasobów lokalnych regionu Gór ...

Documents

Transcript of Spis rzeczy ważnych (Katalog zasobów lokalnych regionu Gór ...