Słownictwo hałcnowskie jako odbicie historii etnolektu i historii wsi

Marek Dolatowski, IFG UAM

V Ogólnopolska Konferencja Historycznojęzykowa, 13.11.2013, Poznań

Hałcnów

- dzielnica Bielska-Białej, dawniej wieś; - niespełna 8 tys. mieszkańców; - wiejski typ zabudowy;

Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/f5/Bielsko-Biała%2C_Hałców.jpg

Źródło: zbiory własne.

Źródło: Kuhn 1981: 467

Hałcnów

Hałcnów - historia

- początki niemieckiego osadnictwa w tych okolicach – wiek XIII; pierwsze wzmianki o Hałcnowie – wiek XV; - wyodrębnienie się bielskiej wyspy językowej przez napływ ludności polskiej; - pokojowe współżycie obu grup; - w austriackim spisie ludności z 1900 roku na 2600 mieszkańców Hałcnowa 2000 z niemieckim i 600 osób z polskim jako ojczystym (liczby przybliżone); - po 1945 roku – wypędzenie Niemców i zanik dialektu/języka hałcnowskiego;

Etnolekt hałcnowski

- jeden z dialektów/języków używanych w dawnej bielsko-bialskiej wyspie językowej; - używany jako środek codziennej ustnej komunikacji do drugiej wojny światowej; niemający formy pisanej (z wyjątkiem nielicznych wierszy i opowiadań w kilku książkach o charakterze etnograficznym, np. w książce Jakoba Bukowskiego „Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala” z 1860 roku); - od 1945 praktycznie nieużywany;

Etnolekt hałcnowski

- etnolekt dotąd niebadany – jedynie kilka razy wspomniany w przedwojennych (niemieckich) opracowaniach wyspy językowej oraz w atlasach językowych; - po wojnie brak zainteresowania z polskiej strony, nieliczne krótkie opracowania w Niemczech (np. dwa nagrania w Deutsches SprachArchiv, jeden arkusz Wenkera, wiersze Karla Olmy); - poprawa sytuacji dopiero od kilku lat; - na dziś – ok. 10 informatorów (urodzeni w latach 1924-1939);

Projekt

- od dwóch lat etnolekt jest badany w ramach projektu „Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej. Baza dokumentacji zagrożonych języków” finansowanego z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki; kierownikiem jest dr Tomasz Wicherkiewicz (UAM); - cztery główne języki uwzględnione w projekcie to łatgalski, jidysch, wilamowski i hałcnowski; - wyniki będą opublikowane w 2014 roku na stronie www.jezyki-rp.amu.edu.pl;

Korpus – uwagi

- w bieżącej analizie uwzględnia się przede wszystkim listę Swadesha (207 wyrazów) oraz zdania Wenkera (40) pochodzące z bieżących wyjazdów badawczych; - nie zawsze możliwe jest rozróżnienie słów rodzimych od późnych zapożyczeń ze standardowego języka niemieckiego (informatorzy często mieszają oba kody);

Przykładowe próbki

Zdania Wenkera:1. Em vinter flüga de träuga ble(h)ter ü de loft.5. Har ü geschtürva for fihr ode zeks voXa.14. Mei kint, blei do unda! SchlaXte gens kon diX ufrasa/tutbeisa.19. Var hot mir a köeb geschtola mit 'em flahsch?

Lista Swadesha:a mensch – człowiek; a kint/keint – dziecko; a bohf – żona; a klop – mąż; a müter – matka; a fo(h)ter – ojciec; a tihr – zwierzę; a fisch – ryba; a fohg(e)l – ptak; a hunt – pies; tsu/tsü – do; tsü, 'n/in, ü – w; mit – z (towarzyszenie); fu(n) – z (pochodzenie, źródło); an(t), e(n) – i; ven - jeśli, gdy; vihsu, den, bo – ponieważ;

Wyniki

- zdecydowana większość słownictwa hałcnowskiego, zwłaszcza tego podstawowego, to kontynuanty leksyki średnio-wysoko- i średnio-środkowo-niemieckiej; - stosunkowo częste zapożyczenia polskie – np. klop, bohf, bo, plats, ohpüst, schmeten; - obecne także kalki z polskiego – np. zich untergahn, uf dem (p)faht raita, zich dunkl maXa, (e)s eilt zich mir, (e)s vil zich mir nicht; - nieregularnie zdarzają się słowa, które wyglądają na zapożyczenia niemieckie, np. fingernahgel, epfelbäum, pfaht; - pojedyncze słowa mogą być pochodzenia dolnoniemieckiego – np. (dohs) diüt, beter;

Wnioski

- dominacja słów pochodzenia niemieckiego, zwłaszcza w zakresie podstawowej terminologii oraz w wyrazach funkcjonalnych, jest dowodem na niemieckie pochodzenie etnolektu i zarazem osadników hałcnowskich; - stosunkowo liczna grupa zapożyczeń polskich jest efektem wieloletnich kontaktów hałcnowian z Polakami i z językiem polskim; - pojawiające się słowa standardowoniemieckie mogą być skutkiem dwujęzyczności hałcnowian, tak obecnych, jak tych dawnych; - elementy dolnoniemieckie to najprawdopodobniej efekt kontaktów handlowych oraz położenia;

Podstawowa bibliografia

Bukowski, Jacob Bukowski, Jacob ((18601860):): Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Bialagalizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Verlag von Ludwig . Bielitz: Verlag von Ludwig Zamarski. Zamarski.

Deutsches SprachArchivDeutsches SprachArchiv: http://dsav-oeff.ids-mannheim.de/. Mannheim.: http://dsav-oeff.ids-mannheim.de/. Mannheim.Digitaler Wenker-AtlasDigitaler Wenker-Atlas. Wersja internetowa . Wersja internetowa Deutscher SprachatlasDeutscher Sprachatlas. Dostępne pod . Dostępne pod

adresem: http://www.diwa.info/titel.aspx. Marburg.adresem: http://www.diwa.info/titel.aspx. Marburg.Duden – Deutsches UniversalwörterbuchDuden – Deutsches Universalwörterbuch (2006). Mannheim: Dudenverlag. Wersja (2006). Mannheim: Dudenverlag. Wersja

CD-ROM.CD-ROM.Hennig, Beate (1995): Hennig, Beate (1995): Kleines Mittelhochdeutsches Wörterbuch. Kleines Mittelhochdeutsches Wörterbuch. Tübingen: Max Tübingen: Max

Niemeyer Verlag.Niemeyer Verlag.Kuhn, Walter Kuhn, Walter ((19811981):): Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien)Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien). .

Würzburg: Holzner Verlag.Würzburg: Holzner Verlag.LLübben, August / Walther, Christoph (1888): übben, August / Walther, Christoph (1888): Mittelniederdeutsches Mittelniederdeutsches

HandwörterbuchHandwörterbuch. Norden und Leipzig. . Norden und Leipzig. Przedruk z 1990 (Darmstadt: Przedruk z 1990 (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft).Wissenschaftliche Buchgesellschaft).

MMüller, Klaus (1995): üller, Klaus (1995): Slawisches im deutschen WörterbuchSlawisches im deutschen Wörterbuch. Berlin: Volk und Wissen . Berlin: Volk und Wissen Verlag.Verlag.

Niebaum, Hermann (1983): Niebaum, Hermann (1983): DialektologieDialektologie. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.Olma, Karl (pseudonim Michael Zöllner) (1988): Olma, Karl (pseudonim Michael Zöllner) (1988): Alza. Wu de Putter wuor gesalza. Alza. Wu de Putter wuor gesalza.

Gedichte und Lieder einer untergehenden MundartGedichte und Lieder einer untergehenden Mundart. Dülmen: Oberschlesischer . Dülmen: Oberschlesischer Heimatverlag.Heimatverlag.

Schmidt, Wilhelm (2004): Schmidt, Wilhelm (2004): Geschichte der deutschen SpracheGeschichte der deutschen Sprache.. Stuttgart: S. Hirzel Stuttgart: S. Hirzel VerlagVerlag..

Schmitt, Ludwig Erich (Schmitt, Ludwig Erich (HrsgHrsg.) .) ((1965-19671965-1967):): Schlesischer SprachatlasSchlesischer Sprachatlas (zwei Bände)(zwei Bände). . Marburg: N. G. Elwert Verlag.Marburg: N. G. Elwert Verlag.

Suchner Barbara (1996): Suchner Barbara (1996): Schlesisches WSchlesisches Wöörterbuchrterbuch. Husum: Druck- und . Husum: Druck- und Verlagsgesellschaft.Verlagsgesellschaft.

Vaux, Bert / Cooper, Justin (1999): Vaux, Bert / Cooper, Justin (1999): Introduction to Linguistic Field MethodsIntroduction to Linguistic Field Methods. . München/Newcastle: LINCOM EUROPA.München/Newcastle: LINCOM EUROPA.

http://wiki-commons.genealogy.net/images/5/54/Oesterreich-12.djvu?http://wiki-commons.genealogy.net/images/5/54/Oesterreich-12.djvu?djvuopts&page=19.djvuopts&page=19.

Zbiory Zbiory projektoweprojektowe..

Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą “Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”.

Dziękuję za uwagę!