Skarby naszego języka

Skarby naszego językaprojekt edukacyjny

zespół zadaniowy: Martyna Czerwińska/ Sylwia Cielas/ Marta Szczepańska/ Paula Małolepsza/ Klaudia Kołodziej

Opiekun Aleksandra Teodorczyk

2011Skarby naszego języka

3

GWARA PODHALAŃSKA

Gwara podhalańska jest jedną z gwar dialektu małopolskiego, występująca na terenie Podhala. Spośród wszystkich gwar małopolskich najbardziej znana i najlepiej zachowana po dzień dzisiejszy. Posiada cechy jezyka niemieckiego, węgierskiego, słowackiego i rumuńskiego. Najbardziej do niej są zbliżone sąsiednie gwary spiska i orawska. Słownictwo tej gwary jest rodzime. Jej cechą charakterystyczną jest obecność wielu wyrazów rodzimych, typowo podhalańskich. Są to nazwy zazwyczaj rzeczy, które nie istnieją poza górami, np. Siklawa (wodospad górski), Spotyka się też wyrazy o tym samym brzmieniu, lecz innym znaczeniu niż w polszczyźnie ogólnej, np. obora – podwórko.W tej gwarze wymowa ”sz” jako ”s”, ”cz” jako ”c” i ”ż” jako ”z”. Spółgłoska ”rz” zachowuje swoje brzmienie lub niekiedy przechodzi w ”r”. Wśród młodzieży posługującej się gwara podhalańską często używa się No to na raziy – No to narazie.


4

Słownik gwary góralskiej, ciekawe słówka i zwroty górali z Podhala.

Będąc w Zakopanem, czy też na Podhalu często spotykamy się z gwarą góralską. Czy zdarza się wam, że zastanawiacie się o co tak w ogóle chodzi tym góralom? Jeżeli tak zapoznajcie się z naszym słowniczkiem gwary góralskiej. Przedstawiamy tu najczęściej używane przez górali wyrazy.

Aa dyć - a przecież

Bbaca - pasterzbaciarka - zabawa boskać - całować bedom - będę bukty - kluski ziemniaczane

Cceper - przyjezdny chałpa - dom chawok - tutaj chłop - mąż

Lleber - leńluba - miła

Łło bez - ach takłobytom - ciąglełobzdobała - rozbolałałokropecnie - okropniełokulory - okularyłowce - owcełobejdzies - obejdziesz

Mmalućko - malutkomitrożyć - nic nie robićmłaka - bagnomoskol - placek owsiany pieczony na piecumrawić - trwonić

Śśklanka - szklankaśpasy - żartyśpiwać - śpiewaćśtramcyć się - stroić sięśtuder -spryciarz, czfowiek pomysłowyśtuderować - kombinowaćświarny - fajny, szykowny, ładny

Ttela - tyletustela -stamtąd, stąd

Uucenstujemy - poczęstujemyupłaz -równina międzySkałamiupierdliwy - dokuczający, narzucający się


5

ciupaga - siekierka nadługim drzewcucopka - czapka cuska - płaszcz

Ddranice - deskidrzewiej - dawniejduchac - dmuchaćdurknąć - strzelićdyć - aledzisiok - dzisiaj

Ffasiąg - wóz góralskifelować - brakowaćfilcoki - gumowe butyflasecka - flaszkafrajerka - kochanka

Ggacie - kalesony, spodniegazda - gospodarzgęśle - skrzypcegibki - szybkigodać - mówićgoje - drzewa

Nna podołku - na kolanachna mój dusiu - na moją duszęnablizać - przybliżaćnapytać - zaprosićnaryktować - przygotowaćnie peć - nie żaruj

Oomasta - przyprawaoscypek - ser owczyostomiły - najmilszy

Pparobek - kawalerparzenica - haftowane zdobienie męskich spodnipelenka - wódkapiknie - piękniepłojdze - choćpłony - lichypotocek - mała rzeczkapoć tu - chodź tupojeden – niejedenpolana - łąkaposiady - spotkania towarzyskiepościel - łóżko

urodny -urodziwyurok - choroba spowodowana czaramiuwarzyć - ugotować

Wwanta - głaz, skaławartko - szybkowarzyć -gotowaćworce - jest warta

Zzabacyć - zapomniećzarembek - polana w lesiezatom - za tymzatyroł kasik - zapodział gdzieśzawiedą - zaprowadzązeźlić - zezłościć się, zdenerwowaćzioro - patrzyzwada (zwora)- kłótniazyngra - iskra

Żżętyca - serwatka z mleka owczego


6

gornecek - filiżanka, kubekgwara - opowiadanie

Hhaj - tamhala - łąka górslaharnaś - przywódcahej - takhipkać - skakaćhojco - cokolwiek, byle co

Iino - tylkoizba - pokój

Jjaze - ażjuhas - pasterz owiec

Kka (kaj)- gdziekida - padakiek - kiedykiela – ilekłabuk - kapelusz góralski z muszelkami i piórkiemkufa – pyskkostki - szlifowane muszelki

Rraić - radzićroki - latarondel - duży garnekrozkidać się - rozwalić sięrozwozać - zastanawiać sięrubać - rąbaćrusył się - ruszył się

Sscyry - szczerysędej - wszędziesiedzom - siedzęsiumny -wspaniały, dorodnysjeni - zdjęliskieltować - kupowaćskokać - skakaćskole -skały, kamienie snalyź się - znaleźć sięskorusa - jarzębina stroić - szykowaćstropiła - zmartwiła sięstrybać się - wdrapać sięsuje się - sypie sięsukać - szukaćsyćka - wszystko


7

GWARA ŚLĄSKA

Jak większość języków regionalnych, dialekt śląski przez wiele wieków funkcjonował w formie mówionej.Znajdziemy w nim elementy łaciny, czeskiego, niemieckiego. Gdy przyjrzymy się słownictwu gwary to odnajdujemy różne określenia dla jednego słowa np. jedni będą zbierać w ogródku pozimki, inni podziomki albo jagody. Warto dodać, że spoiwem łączącym mowę śląską z polszczyzną była też wiara (w Prusach – katolicka a w Cieszyńskiem – ewangelicka), ponieważ Ślązacy również po polsku modlili się i śpiewali pieśni, korzystając z książek religijnych drukowanych w Krakowie, a później także na Śląsku. Język niemiecki wpłynął na gwarę ślaska w XIX w. wieku w związku z silnym uprzemysłowieniem. Wtedy też Ślązacy zaczęli używać wyrazów niemieckich na określenie przedmiotów wcześniej im nieznanych, związanych bądź z przemysłem, bądź ogólniej z życiem w miastach np. fedrować wydobywać. Germanizmy są stosowane mimo zupełnego nieraz braku znajomości języka niemieckiego. Warto tu przytoczyć znamienny dowcip o Ślązaku, który pojechał do Berlina i żali się swemu koledze kupiół bych sie tyn ancug, yno nie wiym jak sie to po niymiecku nazywo.


8

GWARA WARMIŃSKA

Gwara warmińska jest częścią dialektu . Powstała w wyniku wymieszania się różnych gwar polskich (głównie wielkopolskie gwary chełmińsko-dobrzyńskiej i sąsiednie gwary Mazowsza). W wyniku germanizacji przyswojeno liczne germanizmów. Charakterystyczne są też zapożyczenia z języka pruskiego. Warmia w wersji warmińskiej to Warńija, a warmiński warńijski.

Tekst w tej gwarze:Pozawczoram z rena po frysztyku kobziyty sobzie co do roboty nolazły, a mym wsiedli w ołto i pojechalim do Łolstyna. Pozietrze buło sprowdy psiankne, tedy łostazilim ołto na łustrzyżónam parkplacu, coby noma żodan szpiglów nie łuder abo i ziankszy szkody nie łuczyniuł i poślim psiechtó na Stare Mniasto na wspomninki ło kedajszam Łolstynie. Gdzie sia człozieku nie łobglóndniesz wszandzie jenaczy tero wyglóndo. Jek am ślypsie zawer, zaro mi sia stary Łolstyn przymarzu.

Tekst przetłumaczony:Przedwczoraj z rana po śniadaniu kobiety znalazły sobie jakieś zajęcie, a my wsiedliśmy do samochodu i pojechaliśmy do Olsztyna. Pogoda była naprawdę piękna, więc zostawiliśmy auto na strzeżonym parkingu, żeby nam ktoś lusterek nie powyrywał albo i większych szkód nie narobił, i poszliśmy pieszo na Stare Miasto powspominać o niegdysiejszym Olsztynie. Gdzie się nie obejrzysz, wszystko teraz inaczej wygląda. Ledwie przymknąłem oczy, zaraz mi się stary Olsztyn przypominał.

Przykłady regionalnych przysłów;- Bądź pracowitym jak pszczółka, a wszędzie wkoło ciebie pełno miodu będzie ,- Kto winien, łoddać powinien,- Jedzie jek ksiądz (na gospodarza, który ma dobre konie i powóz).


9

GWARA KASZUBSKA

Zalicza się do dialektów pomorskich. Gwara kaszubska wykazuje wiele cech wspólnych z językiem polskim, jednak jest uważana za najbardziej odrębną.Właściwości: - obecność licznych germanizmów, np. halac – przynieść, - obecność cech pochodzących z języka staropruskiego, - częstsze niż w polszczyźnie występowanie orzeczenia po dopełnieniu, przez co zdania często kończą się czasownikiem.

Pismo.Do zapisów tekstów w mowie kaszubskiej początkowo używano alfabetu ogólnopolskiego, ale ostatecznie zastapiono go regionalnym:

Aa Ąą Ãã Bb Cc Dd Ee Éé Ëë Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll ŁłMm Nn Ńń Oo Òò Óó Ôô Pp Rr Ss Tt Uu Ùù Ww Yy Zz Żż Występują również dwuznaki ch, cz, dz, dż, rz i sz, odpowiadające podobnym głoskom, jak w języku polskim.

Zemia Rodnô(Wielu uznaje te piosenke za hymn kaszub) - fragment Zemia rodnô, pëszny kaszëbsczi krajuod Gduńska tu jaż do Roztoczi brom!Të snôżô jes jak kwiat rozkwitłi w majuce ojczëzna jô lubotną tu móm.


10

GWARA WIELUŃSKA

Gwara ziemi wieluńskiej, wcześniej używana bardzo często, dzisiaj zanika. Słychać cechy gwary małopolskiej, wielkopolskiej i śląskiej. Jest zaliczana przez językoznawców do gwar sieradzkich.Z analizy zebranego materiału wynika, że obszar ziemi wieluńskiej na wschód od Prosny dzieli się na 2 części, z których jedna wiąże się z gwarami śląskimi i wielkopolskimi, a druga część ma cechy wspólne z gwarami śląskimi i małopolskimi.Akcent w gwarze ziemi wieluńskiej jest zgodny z normą ogólnopolską. Nieliczne odstępstwa wiążą się z zabarwieniem uczuciowym wypowiedzi, rzadziej z innymi czynnikami.Powszechne na ziemi wieluńskiej jest przysłowie " I us po Mateuśe, a ty iesce f kapeluśe."Okazuje się, że najstarsi mieszkańcy (czasem też średnie pokolenie) mają wymowę typu łafka, śpywoł, zbyroł. Takie zębowe ł w licznych formach było wyśmiewane. Wymowa taka była przez sąsiadów z okolicy uważana za gorszą. Pogardliwie nazywano ich Mlokami. Ludzie starsi przekazują dawne opowiadania, jakoby królowa Bona sprowadziła i osiedliła w tych wsiach przybyszów skądś ze wschodu. Sami siebie nazywają Kurpańi, a nieco dalej, we wschodniej części ziemi wieluńskiej kurpe oznacza stare, zniszczone buty o drewnianym spodzie. Faktem jest, że do czasów ostatniej wojny ludzie ci żyli w odosobnieniu, wyróżniali się szczegółami strojów, cechowało ich wyjątkowe zamiłowanie do koni, a młodym mężczyznom nie wolno było wyprowadzić się do innej wsi. Nie przyjmowali też obcych mężczyzn do swojej społeczności, byli ambitni, bogaci, zarozumiali i nieżyczliwi dla obcych, w przeciwieństwie do sąsiadów z bliższej i dalszej okolicy. Dostępne prace i źródła historyczno - osadnicze nic na temat Mloków nie mówią.

Piosenka w gwarze wieluńskiej:

Kapusta, buroki, bijum się chłopoki,o jakum przycyne, o ładnom dziewcyne. Nie bijta się chłopcy, lo Boga Świntcgo,nie pójde za wszystkich, tylko za jednygo.

Tu grojta, tu trombta, na tym nowym placu,Dwa dni wesołości, a do śmierci płacu. Co chłopoka zdobi, corny kapelusik,Buzia rózowiutko, wykręcony wąsik.


11

sceka, scynka - szczęka,iagnyska - biedronkaIagna, Iaguśa, Agnes - AgnieszkaIadam - AdamIantoś - Antoś Kuńzu – Konraduoberek – obereksapki, cuapki - łapki na myszy sebuć, zezuć - zdjąć buty (cecha śląska)zaro, zarou, zarouski - zaraztero- terazśfyncunka - święconkapiołun – pioruniuntsko- pestka od wiśnilza, uza - łzablyskavica, byskavica - błyskawicapomału – powoli okeć - łokiećzuxrać, zuzlać - czynność wykonywania nieustannych ruchów żuchwąspryca - strzykawka lyska – gąsienicanaturat - denaturatkamzela - długi, wełniany, chłopski płaszcz samodziałowyniteres - interes

daśki - zuchwałykacma - karczmaiś - iśćieś - jeśćkraś - kraść kuaś - kłaść Moksko - Mokrsko Vyzglas - WierzchlasŻysxovice - DzietrzkowicePińek, pynek - pieniek, kloc do rąbania drewnakoli - linia kolejowa eli - jeślikćux, ćux - kciukśńok - siniak, nazwa grzybaćmok - określenie nazywające człowieka ciemnego i tępego. śysk - sierśćkce- chcekrekce, gregoce - żaba rechoczetus, ckus - tchórzmyś - myśl leibrunt – wielbłądtsa - trzebapotsa - potrzeba alfabeta, alfabet - analfabetalimyntos - elementarz kaduka - adwokat


12

GWARA WIĘZIENNA

Gwara więzienna jest jedną z najbogatszych pod względem słownictwa gwar polszczyzny; nie jest możliwe stworzenie pełnego jej słownika, gdyż ewoluuje ona nieprzerwanie w wielu miejscach niezależnie. Często te same słowa mają różne znaczenia, bądź różne słowa mają te same znaczenia (w zależności od miejsca stosowania). W zasobie słów stosowanych w gwarze więziennej dłużej utrzymują się i bardziej rozprzestrzeniają te, które cechuje łatwość odmiany gramatycznej. Gwarę więzienną należy podzielić na tzw. kminę (język grypsujących, nazywanych ludźmi) oraz język zwykły - tzw. frajerów.Podstawę gramatyczną grypsery stanowi język polski, jednak wyraźne są w niej wpływy jidysz, rosyjskiego, niemieckiego, ukraińskiego i rozmaitych gwar miejskich. W olbrzymim stopniu wpłynęła na ukształtowanie się współczesnych gwar młodzieżowych. Powstała najprawdopodobniej w XIX wieku na terenie zaboru rosyjskiego. Początkowo pełniła funkcję głównie języka tajnego, gwary środowiskowej przestępców odsiadujących długoletnie wyroki. Od końca XIX wieku używana także na wolności.


13

GWARA UCZNIOWSKA

"Gwara uczniowska bardzo żywo reaguje na to, co dzieje się w życiu społecznym i politycznym. I właśnie dlatego na szkołę mówi się teraz „Dom Wielkiego Brata”, a na jej dyrektora – „Bin Laden"-mówi prof. Halina Zgółkowa, redaktor naczelna "Nowego słownika gwary uczniowskiej". W jednym z warszawskich liceów wiedzie do niej wymalowana markerem na ścianie strzałka z napisem "do palarni im. Stefana Jaracza". W innej szkole średniej w stolicy uczniowie chodzą za potrzebą "tam, gdzie diabeł mówi dobranoc". Profesor Halina Zgółkowa zwraca jednak uwagę, że to właśnie ocena niedostateczna jako jedyna doczekała się określeń, które przetrwały w szkolnym slangu całe pokolenia: To oczywiście nieśmiertelne „pała” albo „lufa”. Od lat wśród uczniów funkcjonuje też powiedzenie: „Życie nie kończy się na szkole, tylko na cmentarzu" - śmieje się.

-------------------------------------------------Słowniczek: bagaż umysłowy - tornister Bin Laden, Wielki Brat, Harry Potter - dyrektor centrum seksu i hazardu, Belweder - pokój nauczycielski Dom Wielkiego Brata - szkoła dyplomatołek - głupi uczeń kaczorek, kwaczka, witamina D -ocena niedostateczna klęczący beduin - dwója lepper - osoba głupia, ograniczona marzenie ściętej głowy - szóstka Samotny Biały Żagiel, Pałka Sterczałka - jedynka

minister - uczeń starszej klasy na Irak - na pewno replay - powtarzanie klasy strażnik Teksasu - ochroniarz szkolny wibrator - telefon komórkowy udziałowiec - uczeń aktywny, działający np. w samorządzie Batman, żałobnik, krzyżak - katechetaTokszoł, rzeź niewiniatek - odpytywanieJaskinia lwa, komora gazowa - gabinet dyrektora


14

TABELA

Ogólnopolskie tłumaczenie Gwara uczniowska Gwara więzienna Gwara góralska Gwara śląska Gwara warmińska

stary człowiek dziadek mróz grózek

osoba gruba baleron hruby basok

wódka gołda flasecka gorzoła szuags

Dom chata chawira chałpa

broń/karabin givera gyvera

pieniądze hajs hajs dudki

okulary pingle / matriksy łokulory

przywódca harnaś

jedzenie szamka jodło

czapka konioła copka

Łóżko koja pościel

Rodzić wapniek

umrzeć wykorkować

całować boskać

brzydka cliwa

tak ja jół


15

OPRACOWANIE ANKIETY

Lp. Pytanie 1 Pytanie 2 Pytanie 3

1 Tak Tak wózyk (wózek) Tak2 Tak Tak kipa (koszyk) Tak3 Nie Nie Nie4 Nie Nie Nie5 Nie Nie Nie6 Nie Nie Nie7 Nie Nie Nie8 Tak Tak chłopoki

(chłopcy)Tak

9 Nie Nie Nie10 Tak Nie Tak11 Nie Nie Nie12 Nie Nie Nie13 Nie Tak śniok

(podgrzybek)Nie

14 Tak Nie Tak15 Nie Nie Nie16 Nie Nie Tak17 Nie Nie Nie18 Nie Nie Nie19 Tak Tak kofce (owce) Tak20 Tak Nie Tak

Tak 35% Tak 25% Tak 40% Nie 65% Nie 75% Nie 60%

2011

Skarby naszego języka

16

WZÓR ANKIETY 1. Czy wie pani/pan o istnieniu gwary wieluńskiej?

TAK NIE 2. Czy umiał/aby pan/pani podać przykłady z tej gwary? TAK (jakie?) NIE 3. Czy gdzieś jeszcze używa się tej gwary?

TAK NIE Według przeprowadzonej ankiety mieszkańcy Wielunia i okolic nie wiedzą o istnieniu gwary wieluńskiej. Jeśli ktoś już słyszał to są to najczęściej osoby starsze (powyżej 50 roku życia) bądź takie które zajmują się tym np. pracownicy muzeum bądź biblioteki miejskiej w Wieluniu. Z czasem ta gwara zaczęła zanikać a w tych czasach pamiętają ją tylko osoby starsze. Najmłodsze pokolenie stworzyło swoją gwarę, która nosi nazwę uczniowska.


17

www.wikipedia.orgwww.domwarminski.plwww.ezakopane.plwww.interklasa.pl/portal/dokumenty/r023/slownik%20gwarywww.fazi.strefa.pl/SLOWNIKSLASKI

„Fonetyka w gwarach dawnej ziemi wieluńskiej” – Honorata Skoczylas-Stawska

BIBLIOGRAFIA

http://www.wikipedia.org/

http://www.domwarminski.pl/

http://www.ezakopane.pl/

http://www.interklasa.pl/portal/dokumenty/r023/slownik%20gwary

http://www.fazi.strefa.pl/SLOWNIKSLASKI

Skarby naszego języka

Documents

Transcript of Skarby naszego języka