STUDIA KULTUROWE

Copyright by ASP w Warszawie – Instytut Badań Przestrzeni Publicznej i Wydawnictwo Naukowe Katedra 2012

Wszystkie prawa zastrzeżone

Publikacja częściowo dofinansowana z funduszy Instytutu Badań Przestrzeni Publicznej Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie

Wydanie pierwsze Gdańsk 2012

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Projekt layoutu i skład:

biuro@dialoog.pl; www.dialoog.pl

ISBN 978-83-63434-99-1

Wydawnictwo Naukowe Katedrahttp://wnkatedra.pl

email: redakcja@wnkatedra.pl

Janinie Wyrzykowskiejza ciekawość tego i innych światów

WstępDlaczego apokalipsa? Dlaczego zimna wojna i świat post-nuklearny? Skąd taki temat? Odpowiedź jest prosta, a za-razem osobista – mam to od dziecka. Noszę wciąż w pa-mięci scenę z wakacji, po których miałem iść do pierwszej klasy podstawówki. Do dyspozycji był wielki ogród, wokół góry. Ja razem z towarzyszką zabaw wolałem podglądać. Dorośli zebrali się w salonie, ktoś przywiózł magiczne pu-dełko – wideo. Poinformowali maluczkich, że to nie dla nas, że bajki będą potem, teraz film dla dorosłych, i zamknęli za sobą drzwi. Ostrzeżenie zadziałało jak wabik. Cichutko wślizgnęliśmy się do domu i zakradliśmy do przedpokoju, tak żeby widzieć choć fragment ekranu. Ujrzałem okrutną scenę. Pod niebem przeszywanym wielobarwnymi pio-runami wielki, zmutowany skorpion pochłaniał żywcem piękną kobietę. Potem była mowa o radioaktywnych stre-fach i trzeciej wojnie światowej. Zgroza. Podglądanie prze-rwali wściekli dorośli, ale obraz kobiety zjadanej przez potwora wrył mi się w pamięć podczas zapalenia oskrzeli, którego nabawiłem się kilka dni później. Skorpion wracał w gorączkowych majakach. Dopiero po kilkunastu latach rozwiązałem zagadkę podglądanego filmu – była to Aleja

Siła strachu8

potępionych1, ekranizacja postapokaliptycznej powieści Rogera Zelaznego2, a pani zjadana przez mutanta okazała się jedynie sklepowym manekinem.

Kolejny impuls do zainteresowania się tematem dał mi wuj. Fanatyk przepowiedni prześladujący mnie, dwu-nastoletniego wtedy dzieciaka, wizjami Nostradamusa. Pewnego dnia pojawił się z gazetą w rękach i pokazując pierwszą stronę, niemal z radością krzyczał: „Zaczęło się!”. Na dużym zdjęciu widać było żołnierzy w pustynnym kraj- obrazie, a nagłówek ogłaszał rozpoczęcie wojny w Zatoce Perskiej, jej pierwszej odsłony3. Widok ten nie pozwolił mi zapomnieć o trybach apokalipsy, które obracały się gdzieś w dalekim kraju.

Od tamtego czasu ilekroć przyglądam się tragicznym wydarzeniom o historycznym znaczeniu, przede wszyst-kim stawiam na racjonalność ich interpretacji, ale w tle mam apokaliptyczne porównania. Myślę, że podobnie czu-je się wielu mieszkańców naszego globu. A zimna wojna? Dzieciństwo spędzone w opozycyjnej rodzinie przyniosło kilka podsłuchanych rozmów, które układały się w obraz zniewolonego świata na krawędzi zagłady.

Podjęcie takiego właśnie tematu ma na celu nie tyl-ko jego zgłębienie, ale też odczarowanie apokaliptycz-nego lęku, oswojenie się z nim jako wątkiem w kulturze

1 Aleja potępionych, reż. J. Smight, scen. L. Heller, A. Sharp, USA 1977.2 Aleja potępionych opowiadanie Rogera Zelaznego z 1967 roku rozwinięte

w 1969 w powieść [R. Zelazny, Aleja potępienia, przeł. J. Manicki, Warsza-wa: Alkazar 1993].

3 Pierwsza wojna w Zatoce Perskiej to konflikt rozpoczęty zbrojnym na-jazdem Iraku na Kuwejt 2 sierpnia 1990 roku, zakończony pokonaniem Iraku przez międzynarodową koalicję wiosną 1991 roku. Wojna ta jest określana terminem „Pustynna Burza” (Desert Storm), choć był to kryp-tonim tylko jednej z przeprowadzonych wtedy operacji.

Wstęp 9

popularnej4, który powraca, ilekroć ludzkość czuje się zagrożona. Świadomie wybrałem formę eseju, stawiając sobie za cel reinterpretację apokaliptycznych wątków we współczesnej kulturze.

***

Apokalipsa św. Jana należy do grupy tekstów profetycz-nych. Jak zauważył Jerzy Stempowski w Eseju dla Kas-sandry, w spadku po świecie antycznym dostaliśmy dwie koncepcje wróżb i przepowiedni: „jedną opartą na wierze w potęgi nadprzyrodzone różnych stopni i rodzajów, mają-ce dostęp do spraw przyszłych i gotowe za niewielką opłatą udzielić zainteresowanym użytecznych wskazówek; drugą racjonalistyczną, opartą na obliczalności procesów natury i naszej domniemanej zdolności przewidywania skutków mogących wyniknąć z czynów i sytuacji”5.

Tekst św. Jana należy co prawda do pierwszej grupy, ale bywał inspiracją dla wielu uzbrojonych w pióro prognosty-ków. Niezaprzeczalnie Apokalipsa jest proroctwem doty-czącym czasów ostatecznych, które najbardziej wpływa na kulturę popularną. Jak się niebawem przekonamy, apoka-liptyczne idee mają pośredni wpływ nie tylko na nasze wy-obrażenia dotyczące świata postnuklearnego, ale i całkiem realne prognozy dotyczące rozwoju technologii.

Poniższej książce starałem się narzucić formę niepoz- bawionego systematyki eseju. Podział Stempowskiego,

4 Świadomie nie podaję żadnej definicji „kultury popularnej”, ponieważ chcę do niej dojść w trakcie niniejszych rozważań. Dzięki temu uda się skonkretyzować pewien typ kultury popularnej, który pojawił się jako skutek zimnej wojny i wyobraźni apokaliptycznej.

5 J. Stempowski, Eseje dla Kassandry, Gdańsk: słowo/obraz terytoria 2005, s. 34.

Siła strachu10

mimo że użyteczny, wydał mi się zbyt ogólny, dlatego mając go w pamięci, zdecydowałem się sięgnąć do książki, która już samym tytułem pasowała do podjętych przeze mnie rozważań, a więc do Końca ludzkości Christiana Godina6. Koncepcja tego autora posłużyła za szkielet mojej książki, w związku z czym wyłożę ją na wstępie. Uważał on, że to-warzysząca ludzkości od wieków wiara w apokalipsę prze-żywała tylko krótkie załamanie przez okres od Kanta do Hiroszimy (udowodnimy, że w niektórych rejonach świa-ta wizja ta nawet wtedy rosła w siłę). To właśnie Kant pod koniec XVIII wieku stwierdził, że idea końca wszystkiego nie pochodzi z refleksji nad fizycznym biegiem rzeczy tego świata. Zachwyt nad racjonalnym podejściem do losów ludzkości zakończył się 6 sierpnia 1945 roku pierwszym atomowym wybuchem w Hiroszimie. Unaocznił on, że „człowiek jest już w posiadaniu środków, których siła może zniszczyć jego samego i całość gatunku ludzkiego poprzez użycie osiągnięć nauki, czyli osiągnięć ludzkiej inteligen-cji. […] wybuch atomowy jest następstwem dwóch abso-lutnych katastrof politycznych, mianowicie totalitaryzmu i wojny światowej. Ich możliwości eksterminacyjne nie mają sobie równych w całej historii. W konsekwencji tego powróciła myśl apokaliptyczna”7.

Godin zajął się tematem i podzielił wszystkie apokalip-sy wieszczące (całkowitą lub częściową) zagładę ludzkości na cztery grupy: apokalipsy religijne, techniczne, politycz-ne i naturalne8. Oczywiście w niniejszej książce podział ten odrobinę się rozmywa. Dlaczego? O ile dosyć łatwo jest

6 C. Godin, Koniec ludzkości, przeł. Z. Pająk, Kraków: WAM 2004.7 Tamże, s. 34.8 W Końcu ludzkości pojawia się też podział przyczyn wygaśnięcia ludzko-

ści, które Godin dzieli na: historyczne; społeczne i ekonomiczne; tech-niczne i naukowe; psychologiczne i kulturowe (tamże, s. 160).

Wstęp 11

opisać apokalipsy religijne (odniosę się głównie do Apo-kalipsy świętego Jana, wierzeń żydowskich i islamskich), to kiedy sięgniemy do jakiegokolwiek tekstu o tematyce postnuklearnej, mieszają się w nim różne formy Godinow-skiej ostateczności. Apokalipsy techniczne odwołują się do politycznych, najczęściej czerpiąc z nich zalążek globalnych działań, polityczne zaś swoje ideologiczne źródła mają w religijnych. Apokalipsy naturalne przenikają prawie wszystkie pozostałe, bo nawet jeśli koniec świata będzie wynikiem ludzkich działań, to zniszczenie dotknie także inne formy życia. Starałem się podzielić tekst tak, aby po-szczególne apokalipsy były wyraźnie zarysowane, jednak granice między nimi będą terenem niezwykle kreatywnego nakładania się stref wpływów.

Koncepcję Godina uzupełniłbym jeszcze o piątą, „apo-kalipsę indywidualną”, która pojawia się w czterech pozo-stałych i czeka każdego z nas, niezależnie od czasu, w jakim żyjemy. To ją miał na myśli Izydor z Sewilli, pisząc w VII wieku: „Człowiek nie może objąć swoim umysłem czasu, który pozostaje światu. Niech więc każdy myśli o swoim zgonie; ponieważ chwila, w której opuszcza on ten świat, jest dla niego końcem świata”9.

***

Współczesna kultura popularna bardzo często nawiązuje do tematów postnuklearnych, a jej autorom zdarzały się niemal prorocze przypadki. Na przykład w marcu 1944 roku „Astounding Science Fiction” wydał drukiem nowe-lę Cleve’a Cartmilla pod tytułem Deadline, w której autor

9 Izydor z Sewilli, De descriptione temporum, za: tamże, s. 44.

Siła strachu12

dosyć precyzyjnie opisuje bombę zawdzięczającą olbrzy-mią siłę zniszczenia rozszczepieniu atomu. Pisarzowi na-tychmiast wizytę złożyły amerykańskie tajne służby i do-piero po długim przesłuchaniu uwierzyły, że inspirował się on informacjami ogólnie dostępnymi w czasopismach na-ukowych. Jakież musiało być zdziwienie przyjaciół Cartmil-la, kiedy kilkanaście miesięcy później zrzucono pierwszą bombę atomową, a autor opowiadania mógł powiedzieć: „A nie mówiłem?”.

Starałem się nie ograniczać jedynie do literatury i fil-mu, choć są to formy przekazu, które wyjątkowo obrodziły w utwory apokaliptyczne, dlatego to właśnie one będą tu przeważały.

Na początku zimnej wojny William Faulkner, odbiera-jąc Nagrodę Nobla z literatury, mówił o przyszłości powie-ści. Zaniepokojony uporczywością, z jaką nowe lęki jądro-wego zatracenia odcisnęły się we współczesnej wyobraźni, martwił się tym, że prawdziwy temat literatury, „problemy ludzkiego serca w konflikcie z samym sobą”, zostanie za-pomniany. A czterdzieści lat później, pod koniec zimnej wojny, Martin Amis skomentował z zainteresowaniem i zdziwieniem, „jak mało (literatura) głównego nurtu ma do powiedzenia o naszym nuklearnym przeznaczeniu”10.

Słowa obu pisarzy przytacza Daniela Cordle w swojej pracy o nuklearnych lękach w literaturze postmoderni-stycznej Stanów Zjednoczonych. Doskonale opisują one stosunek pisarzy głównego nurtu do tego zagadnienia. Na szczęście temat podjęli twórcy okupujący gatunek fanta-styczny. Większość z nich przepuściła go przez dawno zu-żyte klisze fabularne, ale znaleźli się i tacy (będziemy się do

10 D. Cordle, Beyond the apocalypse of closure, w: Cold War Literature. Writ-ing the global conflict, London – New York: Routledge 2006, s. 63.

Wstęp 13

nich odnosić), których stać było na wzniesienie się ponad produkcje typowe dla getta science fiction. Podobnie było też w filmie, przy czym tutaj łatwiej znieść mierne utwory przemycające interesujące nas wątki. Ale kino zimnej woj-ny (i następujące po nim) porusza apokaliptyczny temat nie tylko w tak popularnym gatunku, jak fantastyka. Jero-me F. Shapiro, autor książki Atomic Bomb Cinema, twierdzi, że „Bomba manifestuje swoją obecność w hollywoodzkich produkcjach w różnorodny sposób – jako bronie nuklear-ne, opad radioaktywny, zatrucie toksyczne, terroryzm oraz niepokoje, które one wywołują. Obrazy i aluzje do bom-by odnaleźć można w prawie każdym gatunku filmowym, począwszy od kojarzących się z nią kina wojennego i scien-ce fiction, a skończywszy na mniej oczywistych, takich jak komedie, melodramaty i westerny. Są nawet produkcje, które mieszają gatunki, takie jak musical/komedia i scien-ce fiction”11.

Pisząc esej, nie chciałem skupić się jedynie na opraco-waniu tematu, zależało mi na opisaniu genezy nurtu postnu-klearnej fantastyki oraz wpływu, jaki na kulturę popularną i jej fantastyczną niszę gatunkową wywarły apokaliptyczne idee i zimna wojna. Opowiem też o o zagrożeniach, przed którymi przestrzegają autorzy świadomi apokaliptycznych prądów przepływających przez tkankę kultury.

Już na samym początku chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że oddziaływanie apokalipsy i zimnej wojny na ludz-kie zachowanie nie należy do zjawisk rzadkich. Analogicz-nie funkcjonuje folklor, podobnymi tropami podążały reak-cje na utopie wielkich filozofów. Wiek XIX przyniósł liczne

11 Za: J. F. Shapiro, The Apocalyptic Imagination Reborn: Atomic Bomb Cine-ma at the Dawn of the New Millennium, „New World Orders – 4th Annual Conference of the Center for Millennial Studies” 1999.

Siła strachu14

legendy utopijne w Rosji, a najbardziej spontaniczne ruchy potrafiły wyludnić całe wsie, których mieszkańcy ruszali w drogę za mesjanistycznym przybyszem znikąd. Tropie-niem podobnych wątków pomiędzy XIV a XVIII wiekiem zajął się na przykład Jean Delumeau w swojej pracy Strach w kulturze Zachodu12. Z nastaniem „medialnych świąt” mo-żemy jeszcze wyraźniej obserwować rozprzestrzenianie się katastroficznych nowin i przekształcanie ich w idee. Przypomina nam o tym Paul Virilio: „Za pośrednictwem obrazu telewizyjnego uczestniczyliśmy (na żywo) od koń-ca minionego wieku w nieustannym jarmarku strachu, zwłaszcza od pojawienia się LIVE COVERAGE, bezpośred-niej transmisji z miejsc kataklizmów i zamachów, które biją na głowę filmy katastroficzne”13.

Wiek XXI otworzyła przecież tragedia 11 września, wielki spektakl medialny, którego skutki odcisnęły się na kulturze. Podobną sytuację na skalę narodową mieliśmy po kwietniowej tragedii w Smoleńsku, która zaczęła przeista-czać się w kult zmarłego prezydenta, widoczny w takich wydarzeniach, jak pogrzeb na Wawelu. Są to wątki, które często rozwijają się (lub znajdują ujście) w nowych ruchach religijnych, niejednokrotnie spokrewnionych z New Age.

Zapraszam na wycieczkę przez wieki, od protopla-stów dzisiejszego człowieka, przez prymitywne plemio-na, pierwszych chrześcijan, mroki średniowiecza aż do człowieka odczuwającego zimnowojenne lęki i dużo da-lej – w postludzką przyszłość. Nie będzie to tylko podróż w czasie, ale też próba powiązania różnych idei, takich jak:

12 J. Delumeau, Strach w kulturze Zachodu, przeł. A. Szymanowski, Warsza-wa: PAX 1986.

13 P. Virilio, Wypadek pierworodny, przeł. K. Szeżyńska-Maćkowiak, War-szawa: Sic! 2007, s. 40.

Wstęp 15

apokaliptyczne proroctwa, ich millenarystyczne następ-stwa, pozytywistyczne marzenia, tysiącletnie królestwa, niepokojące nadzieje ekstropistów i „hipoteza Gai”. Przyj-rzyjmy się apokaliptycznym snom z kilku różnych stron, sprawdźmy, jak wiele ze współczesnych idei ma swoje źró-dło właśnie w nich, a zimnowojenna zawierucha połączona z lękami końca świata i technologicznym postępem może nam przynieść całkiem nowe spojrzenie na człowieka.

***

Jest kilka osób, którym należą się moje podziękowania. Z profesorskiego grona za pomoc dziękuję Wojciechowi J. Burszcie za mistrzowską i koleżeńską opiekę, Rochowi Sulimie za pchnięcie do przekształcenia eseju w książkę i Krzysztofowi Kłosińskiemu za podtrzymywanie we mnie wiary, że warto poszukać ludzi nią zainteresowanych.

Wdzięczny jestem też przyjaciołom i Marcie Gogacz za ciche wsparcie.

Bez wymienionych osób książka uległaby zapewne apokalipsie zapomnienia w szufladzie mojego biurka.

Rozdział 1

Wojownicy i prorocy

Teraz mogę to panu śmiało powiedzieć. Należę do ludzi, któ-rzy przeżyli koniec świata i trwają dalej! Nie każdemu po-koleniu to się trafia! Czy mam za to dziękować Bogu?! Oj, co za pytanie! Dziękuję, dziękuję, tylko już oszczędź mi, Boże, podobnych końców!

Julian Stryjkowski1

Kiedyś ludzie żyli otoczeni dwiema podstawowymi grani-cami: czasu i przestrzeni. Przestrzeń, ta dostępna jedno-stce, została już poznana i opisana. Nieznane przeniosło się w wymiar czasu, a że ludzie kochają wyznaczać sobie granice i tutaj znaleźli kres. Straszeni zimnowojennym za-grożeniem zaczęli wracać do apokaliptycznych opowieści, lubować się w kreśleniu granicy czasu, kresu cywilizacji, ludzkości lub znanego nam świata.

Zanim przejdziemy do ogólnych rozważań związanych z kulturą, przyjrzyjmy się najważniejszym elementom podjętego tu tematu: „wojnie” jako zjawisku wymyślone-mu przez człowieka oraz jej dwudziestowiecznej innowa-cji: zimnej wojnie. Zwrócimy się również ku lękowi jako uczuciu nierozerwalnie związanemu z konfliktem. Potem przejdziemy do Janowej Apokalipsy i jej koligacji z wielkimi

1 M. Kruszona, Huculszczyzna. Opowieść kabalistyczna, Poznań: Zysk i S-ka 2010, s. 80.

Siła strachu20

monoteistycznymi religiami. Nie zapomnimy też o Europej-czykach, którzy przez całe wieki zarówno w zarazach, jak i okrągłych rocznicach widzieli znaki końca czasu.

Wojna i strachKres złego, początek dobra – marzenie każdego spokojnego człowieka już od zarania dziejów. Ale między tymi dwoma etapami, złym wczoraj i dziś a rajską przyszłością, rysu-je się dosyć bolesna granica. Miejsce oczyszczenia, krótki etap próby, podczas którego ludzkość musi przelać krew. Apokalipsa, skrajne doświadczenie niosące wojnę i budzą-ce strach. Zanim spojrzymy na proroctwa czasów ostatecz-nych, przyjrzyjmy się idącym przed nimi wojnie i lękowi. A skąd u nas potrzeba krwawej rywalizacji?

Odpowiedzi może nam dostarczyć spojrzenie w prze-szłość człowieka i porównanie go do gatunków pokrew-nych. Sprawę zbadał profesor David Livingston Smith, autor książki Najbardziej niebezpieczne zwierzę, który twierdzi, że „nasze wojny nie mają swojego odpowiednika w przy-rodzie. Może poza światem mrówek, w którym dochodzi do śmiertelnych masowych starć, a nawet brania niewolni-ków. To drugie praktykują niektóre gatunki tych owadów, napadając na obce mrowiska i porywając poczwarki. Wy-klute z nich robotnice pracują na rzecz agresorów”2.

Ale zdaniem Smitha, żeby lepiej zrozumieć ludzką skłonność do wojny, powinniśmy przyjrzeć się naszym najbliższym kuzynom – szympansom. Co prawda nie do-chodzi u nich do starć dwóch dużych grup, ale agresji w in-nej postaci. Szympansice przywiązują się do konkretnego

2 D. L. Smith, Człowiek człowiekowi człowiekiem. Wywiad Marcina Rotkie-wicza, „Polityka” 2010, nr 19, s. 64.

Wojownicy i prorocy 21

terytorium i od czasu do czasu grupa kilku osobników płci pięknej patroluje jego granice. Zdarzają się nawet wypady w głąb terenów zamieszkiwanych przez sąsiednią społecz-ność. Jeśli taka grupa napotka samotnego samca, atakuje go brutalnie, bijąc, gryząc i często doprowadzając do śmierci. Takie zachowanie szympansów po raz pierwszy zaobser-wowała Jane Goodall w Parku Narodowym Gombe w Tan-zanii w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Spo-łeczność szympansów nazywana Kasakela doprowadziła tam do stopniowej eksterminacji sąsiedniej grupy Kahama. Co było powodem tych napaści? Oczywiście pożywienie, które okresowo jest trudno dostępne. Dlatego szympansy przywiązały się do swojego terytorium. Przez większość czasu, od momentu oddzielenia się naszej linii rodowej od szympansiej, czyli przez około 6 milionów lat, ludzie wal-czyli ze sobą w podobny sposób. Wojna to całkiem nowy wynalazek.

Skąd wiemy, że szympansie metody są podobne do tych, jakie stosowali nasi przodkowie? Dzięki obserwacji dzikich, żyjących do dziś, plemion łowców-zbieraczy. We-dług większości badaczy dobrze pokazują one to, jak żyli nasi protoplaści. Wspomniane plemiona nie prowadzą między sobą zbiorowych walk, stosują metody skierowa-ne przeciw jednostkom, podobne do szympansich rajdów. Jednak tutaj pojawia się pewna innowacja – ludzie w czasie tych najazdów zabijają dzieci należące do obcej społecz-ności oraz gwałcą i porywają kobiety wroga. Wybór wojny podjazdowej zamiast otwartego starcia wynika tu z tego, że wojna masowa byłaby bardziej ryzykowna i mniej sku-teczna – o wiele łatwiej dopaść pojedyncze i bezbronne jednostki. Odsetek zgonów w wyniku takich rajdów jest ol-brzymi. Wśród mężczyzn z plemienia Yanomamö z puszczy

Siła strachu22

amazońskiej sięga 37%, a Indianie Jivaro z pogranicza Peru i Ekwadoru tracą aż 59% męskiej populacji. Carl Ember z Yale University obliczył, że 64% tych społeczności przy-najmniej raz na dwa lata dokonuje takich mordów na są-siadach.

W obliczeniach najdalej posunął się profesor Lawren-ce Keeley, który wyliczył, że gdyby podobne straty miała ponieść ludzkość w wyniku wojen prowadzonych przez cały XX wiek, zamiast kilkudziesięciu milionów zginęłyby aż dwa miliardy ludzi. Wniosek może nie jest pocieszają-cy, ale współczesne wojny wyglądają na pokojowy postęp, a zimnowojenne zawieszenie wymuszone równowagą ar-senałów to niemal militarne wakacje. „Przekonanie, iż to cywilizacja zepsuła człowieka, bo kiedyś żył on w harmonii z przyrodą i był pokojowo nastawiony wobec bliźnich, jest po prostu fałszywe”3 – twierdzi profesor Smith.

Dzisiejszy sposób prowadzenia wojen zapoczątkowała rewolucja neolityczna. Zaczęła się ona około 10 tysięcy lat temu, kiedy to łowcy-zbieracze zmienili tryb życia na osia-dły i zaczęli zajmować się rolnictwem. Militarną zmianę wymusiła potrzeba magazynowania żywności w jednym miejscu i obrony terenów uprawnych. Pojawiało się coraz więcej osad, na które napadali rządni bogactw agresorzy. Może właśnie przez nich powstały też pierwsze miasta, w których chroniły się coraz liczniejsze grupy ludzi. Pewne jest to, że 3 tysiące lat temu w Mezopotamii obronne osady stały się już bardzo liczne. Głównie dlatego możemy przy-puszczać, że starcia całych armii na polach bitewnych sta-ły się normą zaledwie kilka tysięcy lat temu. Dodajmy, że pierwszy podręcznik sztuki wojennej napisał chiński my-śliciel Sun Zi 2,4 tysiąca lat temu.

3 Tamże, s. 65.

Wojownicy i prorocy 23

Wracając do wspólnego dla szympansów i ludzi przy-wiązania do terytorium, zdaniem Smitha jego skutkiem są typowo ludzkie cechy ksenofobii i etnocentryzmu. „Dzięki pojawieniu się takich pojęć, jak ojczyzna, naród czy wspól-nota religijna, jawiących się dla nas jako realnie istniejące byty, konflikty nabrały wymiaru ideologicznego. Zaogni-ły również podziały wewnątrz ludzkich społeczności, po-nieważ możemy się w rozmaity sposób identyfikować, choćby jako fani jakiegoś klubu sportowego – twierdzi nasz przewodnik po mrokach ludzkiej natury. – Ale z cza-sem ta grupowa tożsamość zaczęła się rozmywać dzięki takim pojęciom jak »istota ludzka«, którą potrafimy do-strzec także w obcych. Nie przez przypadek w plemionach łowiecko-zbierackich pojecie »człowiek« odnosi się tylko do członków własnej społeczności. Obcy to »nieludzie«”4. I dla-tego propaganda wojenna stara się pozbawić przeciwnika atrybutów człowieczeństwa. Skrajnym tego przykładem są zwolennicy Hitlera, którzy w czasie drugiej wojny światowej opisywali Żydów jako podludzi. Natomiast Stany Zjednoczo-ne w latach pięćdziesiątych rozpoczęły działalność propa-gandową opartą na podobnym odhumanizowaniu zimno-wojennego wroga. W kulturze masowej zaczęli pojawiać się przedstawiciele pozaziemskich cywilizacji atakujący bez-bronne amerykańskie miasteczka. Obcy kosmici symbolizo-wali tutaj całkiem ludzkich sowietów. Ale dehumanizacja po-stępuje nawet w języku wojskowym, który nie posługuje się określeniem „zabić ludzi”, a „wyeliminować zagrożenie” czy też „zniszczyć cel”. Propagandowe działanie ma również re-ligia. Nawet pozornie pokojowo nastawione chrześcijaństwo prowokowało przecież wojny. Wezwania do zaniechania

4 Tamże.

Siła strachu24

przemocy głoszone przez wielkie religie najczęściej doty-czą tylko członków własnej wspólnoty. Nawet biblijne przy-kazanie „Nie zabijaj” wynika ze współczesnego tłumacze-nia i w oryginale brzmiało „Nie morduj”, co znaczyło – nie szkodź swoim. Symbolika religijna i związane z nią rytuały często skłaniają ludzi do czynów, jakich normalnie nie byliby w stanie dokonać. Smith na koniec wywiadu, jakiego udzielił „Polityce”, dodaje: „[…] wybuch kolejnego światowego kon-fliktu wydaje się zatem jak najbardziej możliwy – zasoby się kurczą, a ludzi ciągle przybywa. Z drugiej zaś strony rośnie nasza świadomość, odporność na propagandę. Trzymamy się też w szachu bronią masowej zagłady, która paradoksal-nie spełnia rolę rozjemcy”5.

„Trzymamy się w szachu bronią masowej zagłady” – brzmi jak motto na wizytówce zimnej wojny. Interesująca nas kultura postapokaliptyczna ma aż dwie matki. Pierw-szą z nich jest (na co wskazuje imię dziecka) Apokalipsa i ludzka skłonność do myślenia o czasach ostatecznych, drugą – bardziej przyziemna, bo związana z polityką, zimna wojna. Najpierw przyjrzyjmy się współczesnej rodzicielce i temu, jak powstawał zimnowojenny strach.

Pięć lat po zakończeniu drugiej wojny światowej Eu-ropa dzieli się wzdłuż linii symbolicznie wyznaczonej już w 1946 roku przez Winstona Churchilla. Podczas prze-mówienia w Fulton w stanie Missouri brytyjski premier używa następujących słów: „od Szczecina nad Bałty-kiem po Triest nad Adriatykiem żelazna kurtyna zapadła nad Kontynentem”6. Pierwszym z serii kryzysów, jakie

5 Tamże, s. 66.6 O. Edward, The USA and the Cold War: 1945–1963, Oxon: Hodder and

Stoughton 2002, s. 28. Churchill powtórzył hasło „żelazna kurtyna” po raz pierwszy wypowiedziane przez Goebbelsa.

Wojownicy i prorocy 25

dotykają wtedy Europę, jest berliński most powietrzny. W 1949 roku powstaje NATO7, które natychmiast znajduje sobie przeciwnika w Bloku Wschodnim. Sześć lat później Wschód wystawia swojego zawodnika – Układ Warszaw-ski8. Skupione na Europie antagonizmy zimnej wojny za-czynają się odbijać w konfliktach całego globu: wybucha wojna w Korei9, a Mao Zedong staje na czele komunistycz-nych sił w niedawno proklamowanej Chińskiej Republice Ludowej. W tym gorącym okresie wzrasta znaczenie tech-nologii jądrowej. Jej wykorzystanie w 1945 roku nie tylko przyspiesza koniec działań wojennych Stanów Zjednoczo-nych przeciwko Japonii, daje też światu obraz zniszczonej Hiroszimy. Do jego upowszechnienia przyczynił się John Hersey, którego reportaż poświęcony Hiroszimie zdomi-nował wydanie „The New Yorkera” z 31 sierpnia 1946 roku (później był rozpowszechniany w przedrukach, jako gazetowy serial, słuchowisko radiowe oraz książka; zain-spirował zapewne kilku pisarzy science fiction). W 1949 roku dochodzi do pierwszego udanego radzieckiego testu atomowego, a ponad rok później prezydent Truman każe zbudować jeszcze potężniejszą bombę wodorową.

7 NATO – North Atlantic Treaty Organization, Pakt Północnoatlantycki – organizacja polityczno-wojskowa powstała 24 sierpnia 1949 roku Po-czątkowym celem organizacji, na mocy traktatu waszyngtońskiego, była obrona militarna przed atakiem ZSRR.

8 Układ Warszawski (Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajem-nej) podpisano 14 maja 1955 roku w Warszawie, a rozwiązano 1 lipca 1991. Sojusz polityczno-wojskowy państw Europy Środkowej i Wschod-niej pozostających pod wpływem ZSRR. Powstał na podstawie Deklara-cji Bukaresztańskiej jako odpowiedź na militaryzację RFN i włączenie jej w struktury sojuszu NATO.

9 Wojna koreańska toczyła się w latach 1950–1953 na terytorium Pół-wyspu Koreańskiego między komunistycznymi siłami KRLD (północno-koreańskimi) i wspierającymi je wojskami ChRL a siłami ONZ (głównie amerykańskimi) popierającymi wojska Republiki Korei (południowoko-reańskie).

Siła strachu26

W latach pięćdziesiątych powstają, najliczniej w Euro-pie, antynuklearne grupy nacisku (takie jak CND10 czy też bardziej radykalny Komitet 10011). Do końca dekady zagro-żenie jądrowe staje się dominującą cechą życia w świecie ogarniętym zimną wojną. Propaganda działa i w latach sześćdziesiątych obrazy testów nuklearnych kilkukrotnie pojawią się na okładce magazynu „Life”12. Budzi się też zainteresowanie wpływem eksplozji jądrowych na środo-wisko. Technologiczny wyścig ze Związkiem Radzieckim wywołuje w Stanach protesty przeciw „przewadze zbroj-nej przeciwnika”, w 1960 roku wykorzystane przez Johna F. Kennedy’ego w wyborach prezydenckich13.

10 CND – Campaign for Nuclear Disarmament (Kampania na rzecz Nukle-arnego Rozbrojenia), utworzony w roku 1958 w Wielkiej Brytanii ruch antynuklearny.

11 Utworzony w 1961 roku Komitet 100 (Committee 100) opowiadał się za wprowadzeniem masowych akcji nieposłuszeństwa obywatelskiego. Przewodniczącym CND, a potem członkiem Komitetu 100 był Bertrand Russell, który w eseju Niebezpieczeństwo wojen religijnych wspominał, że „na świecie istnieją dzisiaj tylko dwa wielkie mocarstwa: Stany Zjed-noczone i ZSRR. Posiadają one prawie jednakową liczbę ludności […]. Stany Zjednoczone mają wpływ na resztę kontynentu amerykańskiego i na Europę Zachodnią; ZSRR – na Turcję, Persję i większą część Chin. Podział ten przypomina średniowieczny rozdział chrześcijanina od mu-zułmanina: ta sama nieubłagana wrogość i podobny, choć ogarniający większą przestrzeń, podział terytorialny. Podobnie jak w Średniowieczu toczyły się wojny między chrześcijańskimi mocarstwami oraz wojny między muzułmańskimi mocarstwami, tak samo wybuchać będą woj-ny wewnątrz każdej z tych dwóch wielkich grup; możemy się jednak spodziewać, że zakończą się one prędzej lub później trwałymi trakta-tami pokojowymi, gdy tymczasem między dwiema wielkimi grupami zawierane będą tylko rozejmy, wynikające z wzajemnego wyczerpania”. B. Russell, Szkice sceptyczne, przeł. A. Kurlandzka, Halinów: Helfa 1996, s. 181.

12 Eksplozje atomowe pojawiły się na okładkach magazynu „Life” 27.02.1950 r., 19.04.1954 r. i 20.07.1962 r..

13 Kiedy Kennedy objął władzę, odkrył, że techniczna wyższość Sowietów była urojeniem.

Wojownicy i prorocy 27

W tym samym czasie pojawiła się strategia obustron-nego zabezpieczenia przed zagładą14. Absolutne zniszcze-nie staje się czynnikiem odstraszającym od bezpośredniej konfrontacji między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim. Chociaż w okresie między kryzysem kubań-skim (1962) a wczesnymi latami osiemdziesiątymi proble-my nuklearne stają się mniej widoczne (głównie dlatego, że większość testów atomowych odbywała się w tajemnicy, a w centrum zainteresowań Amerykanów znalazły się takie kwestie, jak prawa obywatelskie i Wietnam), na początku lat sześćdziesiątych globalny konflikt jądrowy zapisuje się w publicznej wyobraźni jako prawdopodobny skutek zim-nowojennych działań. Popularnym wizerunkiem tej wojny po obu stronach żelaznej kurtyny staje się kataklizm, który zniszczyłby cywilizację i być może położył kres ludzkiemu życiu na Ziemi15. To właśnie ten wizerunek będzie tu po-wracał pod wieloma postaciami.

Dlaczego staramy się obrazy zniszczenia uczynić roz-poznawalnymi i powielamy je w setkach postnuklearnych historii? W każdym języku istnieje wiele określeń na uczu-cia takie, jak strach, groza czy trwoga. Zwykle dotyczą one bardzo osobistych przeżyć, w przypadku apokalipsy

14 Nieuchronne Wzajemne Zniszczenie (Mutually Assured Destruction) to zimnowojenna doktryna polityczna, oparta na przeświadczeniu, że ma-sowe użycie broni nuklearnej doprowadzi do całkowitego zniszczenia stron konfliktu. W tym scenariuszu strona zaatakowana odpowie kontr-atakiem o podobnej lub większej sile. Doktryna ta zakładała, że nikt nie zaryzykuje własnego zniszczenia.

15 Najbardziej wtedy popularny obraz wojny jądrowej jako końca świa-ta przynosi w roku 1957 powieść Nevila Shute’a Ostatni brzeg (On the Beach), która doczekała się dwóch ekranizacji (wersji kinowej z roku 1959 w reżyserii Stanleya Kramera i telewizyjnej z 2000 w reżyserii Russella Mulcahy’ego).

Siła strachu28

dotykają każdego z osobna i wszystkich razem. Uczucia te trudno zdefiniować, może właśnie dlatego zajmuje się nimi kultura.

„Na podstawie analogii zasadniczego schematu rucho-wego można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że reakcje lękowe występują w całym świecie zwierzęcym, nawet na najniższych szczeblach rozwoju filogenetyczne-go – twierdził Antoni Kępiński16. – Gdy źdźbłem trawy po-drażnimy jakiegoś owada, wywołamy u niego gwałtowne, chaotyczne ruchy ucieczkowe lub zastygniecie w bezruchu. Ten typ reakcji można też spotkać u człowieka w obliczu maksymalnego zagrożenia, prawdziwego lub urojonego”17.

Zarówno w świecie zwierzęcym, jak i w ludzkim zacho-waniu możemy wyróżnić dwa wektory ruchowe będące re-akcją lękową: „do” i „od” świata otaczającego. Kiedy pojawia się sygnał z zewnątrz, reagujemy zbliżeniem w pierwszym przypadku lub oddaleniem od źródła bodźca w drugim.

„Subiektywnym odpowiednikiem ruchu »do« świata otaczającego są uczucia pozytywne, przeżywane przez człowieka jako miłość, przyjaźń, tęsknota itd., a kierun-ku przeciwnego – uczucia negatywne, jak lęk, niena-wiść, wrogość, pogarda itp. Antycypacja negatywna […], mieści w sobie dwie możliwości: albo »ja zniszczę wrogi świat«, albo »sam przezeń zostanę zniszczony«”18. Tutaj przychodzi na myśl spojrzenie ludzi na czasy ostateczne. Apokaliptyczny strach i idący za nim sposób myślenia

16 A. Kępiński, Rytm życia, Kraków: Wydawnictwo Literackie 2007, s. 189. Kępiński opublikował tekst, z którego korzystam, w 1966 roku w „Pol-skim Tygodniku Lekarskim” (nr 10, 12). Zwraca on w nim uwagę, że zdaniem wielu atmosfera lękowa znamionuje współczesną epokę.

17 Tamże, s. 190.18 Tamże, s. 190.

Wojownicy i prorocy 29

dopuszczają przede wszystkim formę „zostanę zniszczo-ny przez wrogi świat”. Ale wśród tych, którzy szerzyli apo-kaliptyczne wieści, popularny był brak zgody na zastaną rzeczywistość, pragnienie gruntownych zmian. Często byli oni dotknięci prześladowaniami (jak pierwsi chrze-ścijanie czekający na mające lada dzień nadejść królestwo Pana) lub biedą (jak uciekający do Nowego Świata koloni-ści, wśród których wielu niosło za ocean apokaliptyczne marzenia). Stąd niezgoda tych pokrzywdzonych na to, co daje im lub zabiera otoczenie, a ich reakcją było hasło „ja zniszczę wrogi świat” (choćby w teoretycznym wyznaniu wiary w rychłe nadejście czasów ostatecznych). Podział na reakcję „od” i „do” pozwala też zrozumieć nasze współ-czesne podejście do apokalipsy. Albo ją negujemy, ucieka-my od myślenia o zbliżającej się zagładzie, albo staramy ugłaskać, zaprzyjaźnić z niepewną przyszłością, znaleźć plusy w skrajnej sytuacji lub zwyczajnie opisać i tym sa-mym oswoić to, co nieuchronne. Takie zapewne myślenie przyświeca twórcom kultury tworzącym zarówno post-nuklearną science fiction, jak i inne, mroczne wizje przy-szłości. Chcą oni straszyć, przestrzegać, rysować możliwe scenariusze, ale też wrzucają do zrujnowanego świata szlachetne uczucia i moralne dylematy albo aktualne te-maty z życia społecznego i polityki.

Skoro zapoznaliśmy się ze źródłami agresywnego na-stawienia człowieka i mamy podstawową wiedzę na temat źródła zimnowojennych lęków, możemy przejść do nie-pewności, która dręczy naszą cywilizację od przynajmniej dwóch tysięcy lat. A jest nią pytanie bezpośrednio związa-ne z napięciem zimnej wojny – kiedy nastąpi koniec świata, jaki znamy?

Spis treściWstęp ........................................................................................................... 7

Wojownicy i prorocy .......................................................................... 17

Apokalipsa – wiara i polityka ......................................................... 45

Postapokaliptyczny bohater, gatunek i estetyka ................... 83

Apokalipsy techniczne – człowiek, postęp, ewolucja? .... 129

Koniec naturalny – gniew Ziemi ................................................ 173

Cywilizacja – finisz czy przemiana? ......................................... 191

Bibliografia ........................................................................................... 209

Indeks ..................................................................................................... 221

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie