Samuel SmilesPomoc własnaSpis treściROZDZIAŁ I............................................................................................................................................................................................................. 2

Narodowa i indywidualna samodzielność. ..................................................................................................................................................... 2

ROZDZIAŁ II..........................................................................................................................................................................................................12

Wynalazcy i przemysłowcy. ............................................................................................................................................................................12

ROZDZIAŁ III.........................................................................................................................................................................................................47

Pomoc własna i stowarzyszenia. .....................................................................................................................................................................47

ROZDZIAŁ IV........................................................................................................................................................................................................64

Pilność i wytrwałość............................................................................................................................................................................................64

ROZDZIAŁ V.........................................................................................................................................................................................................94

Środki pomocnicze i wytrwałość w usiłowaniach naukowych. ...................................................................................................................94

ROZDZIAŁ VI.....................................................................................................................................................................................................123

Malarze i Muzycy............................................................................................................................................................................................123

ROZDZIAŁ VII....................................................................................................................................................................................................148

Energia i odwaga............................................................................................................................................................................................148

ROZDZIAŁ VIII...................................................................................................................................................................................................172

Przymioty handlowe. — Kupcy. Ludzie czynni. .........................................................................................................................................172

ROZDZIAŁ IX. ....................................................................................................................................................................................................198

Pieniądze i ich użycie......................................................................................................................................................................................198

ROZDZIAŁ X. .....................................................................................................................................................................................................212

Kształcenie siebie samego.............................................................................................................................................................................212

ROZDZIAŁ XI. ....................................................................................................................................................................................................236

Cierpienia i przeciwności. ..............................................................................................................................................................................236

ROZDZIAŁ XII. ...................................................................................................................................................................................................258

Potęga przykładu............................................................................................................................................................................................258

ROZDZIAŁ XIII. ..................................................................................................................................................................................................279

Charakter. — Prawdziwe wykształcenie. ..................................................................................................................................................279

2

ROZDZIAŁ I.

Narodowa i indywidualna samodzielność.Człowiek sam sobie najlepiej dopomaga. Musi dążyć za szczęściem, musi rękę wyciągnąć,aby je uchwycić; przyjazne bogi kierują nim, błogosławią. Na próżno żąda leniwiecbezwzględnego szczęścia; jeśli takowe udziałem jego się staje, to tylko jako kara. Goethe.

"Bóg tym pomaga, którzy sami pomagają sobie". I któżby od dzieciństwa nie znał owejwypróbowanej maksymy życiowej. kilkoma wyrazami wypowiadającej całość do-świadczenia ludzkiego? Samodzielność jest dla rozumu istotną pomocą Bożą. Bóg nadałludzkości już w kolebce wszystkie warunki konieczne dla jej wzniosłego posłannictwa i tymją na wieczne uposażył czasy. Siły ludzkie są Boskimi siłami, gdyż Bóg nam je powierzył, aużycie ich za pomocą woli do moralnych celów, nazywamy samodzielnością. Duch samo-dzielności jest zarodkiem wszelkiego postępu w życiu jednostek i tam, gdzie on się u wielunaraz przejawia, staje się źródłem narodowej wielkości. Podczas, gdy pomoc zewnętrznaprawie zawsze oddziałuje szkodliwie, samodzielność natomiast wzmaga i kształci siłyludzkie, aż do ich ostatecznego rozwoju.

Nawet najdoskonalsze prawa, niewiele mogą się przyczynić do wszechstronnego poparciacelów ludzkich. Co najwięcej zdołają zabezpieczyć swobodę działalności, będącejnieodzownym warunkiem każdego rozwoju. Pomimo tego zawsze się łudzono myślą, żedobrobyt więcej od zewnętrznych urządzeń i praw, aniżeli od osobistego zachowania sięludzi zależy. Z tego też względu przepisywano zbyt wiele prawodawstwu, w ogólnympostępie ludzkości wszystkich wieków. Rzeczywiście, nader małoważny może to miećwpływ na charakter i życie człowieka, jeśli będąc wyborcą raz na trzy lub na pięć lat,milionową cząstkę władzy prawodawczej stanowi, choćby nawet obowiązek ten wypełniałze wszelką możliwą skrupulatnością. Prócz tego coraz widoczniejszą staje się ta prawda, żedziałalność władz, ogólnie biorąc, bardziej jest ograniczającej i przeczącej natury, aniżelitwierdzącej i twórczej, już z tego względu, że zapewnienie koniecznych dla usiłowańludzkich warunków, jako to: opieki prawnej, bezpieczeństwa i pokoju w obrębie prawnychgranic, stanowi to wszystko, co dobrze zorganizowane i rządzone państwo może ofiarowaćswym obywatelom. Jasnym jest więc, że w Anglii i innych konstytucyjnych państwach,działalność parlamentów głównie zwrócona jest ku temu, aby wszelkie prawne ograniczeniausuwać i nie tamować swobody obywatelom w wykonywaniu obowiązków. Najwyższymprzeto celem prawodawstwa jest: zapewnienie każdemu niezbędnej miary swobody rozwojui opieki nad tym rozwojem. Żadna natomiast siła nie jest w stanie ociężałego uczynićpilnym, lekkomyślnego przezornym, rozpustnika umiarkowanym. Do każdego z tychprzypadków można by natomiast zastosować zdanie: Pomagaj sam sobie i spożytkuj przezBoga nadane ci siły, ku usunięciu błędów twoich i poprawy twojego losu.

3

Historia i doświadczenie uczą nas, że potęga i stanowisko państwa zależą nie od szerokościjego praw, ale od osobistej wartości i charakteru jego obywateli — gdyż »społeczeństwowydaje państwo, a nie państwo społeczność wytwarza“. Według tego, stan kultury państwazależy od samodzielnego kształcenia się jednostek, będących składowymi społeczeństwaczęściami.

Tylko z wspólnego sił ludzkich rozwicia

Wykwita bujnie, istotny kwiat życia. Sziller.

Postęp narodowy jest rezultatem indywidualnej pilności, indywidualnej siły i prawości, takjak z drugiej strony upadek narodu jest wynikiem indywidualnej ospałości, upadkuobyczajów i niedołęstwa. To, co zwykliśmy nazywać wielką społeczną chorobą, jest jaśniejmówiąc, tylko wyrostem naszego własnego opacznego sposobu życia i żadne prawne środkinie pomogą, jeśli sami nie dołożymy ręki do odmiany podstaw bytu i charakteru. „Jeślichcemy położenie nasze zmienić na dobre, zacznijmy naprzód od siebie — mówiprzedstawiciel wielkiej zasady samodzielności, Herman Szulze Delitsch w swoim"Katechizmie robotniczym". „Nie ma nic tak niedostatecznego w położeniu naszym — piszedalej — czego byśmy nie mogli sprowadzić do braków w nas samych leżących i nie prędzejbędzie lepiej na świecie, dopóki ludzie sami się nie poprawią w roztropności swojej, silewoli, poważnych usiłowaniach i obyczajach“.

Rząd danego narodu jest w gruncie rzeczy tylko odbiciem rządzonych. Rząd wyprzedzającywłasną oświatą naród dany, prędzej czy później zejdzie na stanowisko tego narodu, jeślitakowy nie zdoła dorównać mu w postępie i odwrotnie. W istocie rzeczy, duch narodu,którego organem jest opinia publiczna, zarówno zdoła zastosować się do formy i ducharządu, tak jak woda, co w każdym czasie do równowagi zmierza. I tu więc ustrój państwa imiara jego politycznego rozwoju od jednostkowej działalności, siły woli zależy.

Na tej wielkiej zasadzie, że granitowe podwaliny narodu od charakteru obywateli zawisły,spoczywa olbrzymia siła wolności Anglii. Anglia jest przede wszystkim człowiekiempraktycznym, który pożytek i celowość w danej rzeczy na pierwszym ma względzie. Nie lubion szermować słówkami, ale spokojnie i stale zmierza do czynu, bo człowiekiem czynnymjest on na wskroś. Spokojny, niehamowany żadnymi ubocznymi względami, kieruje onwzrok zimnego rozsądku ku prawdzie, i działa kiedy potrzeba z żelazną wytrwałością.Przejęty egoistyczną miłością dla tego wszystkiego co jest swojskim, przede wszystkim dlaswej rodziny, a potem do swego kraju należy. Niemiec natomiast, obok najzacniejszych inajwszechstronniejszych zalet, obnosi się wiecznie z nadmiarem uczuciowości, mniej naczyny niż na marzenia zważającej, dobre chęci przyjmuje za uczynek, (Anglik mniema, żepiekło jest dobrymi wybrukowane chęciami) i z tego względu charakter jego niemały

4

stanowi szkopul w usiłowaniach ludzi czynu i silnej woli. Niemcy są to istnie Hamletowskieistoty, wiecznie gotowe do długiego perorowania, do pisania uczonych rozpraw i czynieniagłębokich spostrzeżeń nad—niezmysłowymi rzeczami, ale nie stanowczy, ospali ipowodujący się tysięcznymi względami tam, gdzie idzie o czyn, o działanie.

Goethe, znając doskonale naród niemiecki, niejednokrotnie tłumaczył, dlaczego Niemcy takdaleko poza innymi narodami w politycznej organizacji pozostali. »Gdyby można było —rzekł raz do swego przyjaciela Eckermana - wlać w Niemców na wzór Anglików, mniejfilozofii, a za to więcej siły, mniej teorii a więcej praktyki, nie należałoby już długo czekaćzbawienia. Wiele można by działać od dołu, począwszy od ludu, za pomocą szkół idomowego wychowania, wiele od szczytu za pomocą władz i ich otoczenia. Chciejmyjednak — dodał z uśmiechem — spodziewać się i czekać, co się w ciągu jednego stulecia zNiemcami stanie (mówił to w 1828 r.) czy też doprowadzimy do tego, aby nie mieć więcejabstrakcyjnych uczonych i filozofów, tylko ludzi"). (I nas powinny cięgi losu nastateczniejszą sprowadzić drogę. Nic nie uronić z ducha, zrobić co można dla warunkówmaterialnych, oto co naszym hasłem być powinno).

Ludzkość, to czym jest dzisiaj, zawdzięcza tylko pracy wielu pokoleń, pracy, do którejnajdrobniejsza nawet siła przyczyniła się swoim ziarnkiem. Pilni i niezmordowani wewszystkich życiowych zawodach ludzie — rolnik i górnik — wynalazca i odkrywca —kupiec i uczony — mechanik i przemysłowiec — poeta i myśliciel — artysta i mąż stanu —wszyscy wspólnymi siłami dźwignęli ów olbrzymi gmach, a następcy ich kończylirozpoczęte przez poprzedników dzieło. Wszyscy oni, jako ogniwa jednego łańcucha, w ciąguwieków utworzyli kapitał oświaty i uobyczajenia, z którego dziś korzystamy, położylipodstawę dla ekonomicznego wzrostu, na której dziś dalej budować umiemy. Szeregszlachetnych pracowników — pionierów cywilizacji — w ciszy na polu przemysłu i handlu,umiejętności i sztuki utworzył to, co dziś podziwiamy. I tak, jak poprzednicy pracowali dlaobecnych pokoleń, by one mogły objąć bogatą po nich spuściznę, tak też i my obowiązanijesteśmy oddać naszym potomkom spuściznę tę, nie tylko nie uszczuploną, ale wzbogaconą,udoskonaloną zdobyczami naszej pracy.

Duch samodzielności, objawiający się w działaniu pojedynczego człowieka, jestcharakterystyczną Anglika właściwością. Anglia to — w skutek swego wyspiarskiego po-łożenia, które ją zawczasu do handlu i żeglugi usposobiło, walcząc z ciągłyminiebezpieczeństwami, otaczającymi żeglarzy i będącymi najlepszą szkolą wytrwałości —wykształciła w mieszkańcach swoich owego ducha samodzielności, który w biegu wiekówpodniecany i żywiony był ciężką walką i klęskami, jak najazdem Duńczyków, zdobyczamiNormanów, walką białej i czerwonej róży itd.; ona wytworzyła nową wolnomyślnąkonstytucję, która się stała wzorem i przykładem dla innych. W Anglii jednak równieżzbawienie nie w ciągu jednej nadeszło nocy, ale potrzebowało długich lat do swego rozwoju.I tam wystąpili również mężowie duchowo uposażeni, ludzie znakomici, którzy wiekowi, jakich wydał, nadali piętno swojego geniuszu. Lecz i inne narody zawdzięczają moralne,

5

obyczajowe i materialne zdobycze niemniejszej pracy ludziom zwyklejszego stanu, którychnazwiska okrywa pomroka zapomnienia. Tak to historia wielkiej wojny zachowuje tylkonazwę wodzów, podczas gdy zwycięstwa do ich nazwisk przywiązane, osobistą dzielnościązwykłych żołnierzy wywalczonymi zostały. I życie jest owym niezmiernym polem bitwy, naczele której po wszystkie wieki stawali ludzie z najniższych warstw. Nie każdy co działałskutecznie może imiennie żyć we wspomnieniach potomności: ale choćby i nazwa zaginęła,skutek dobrego czynu trwa ciągle. Nawet najporządniejszy człowiek, będący dla otoczeniaswego, choćby nawet takowe z wymiataczy ulicznych się składało, wzorem pilności,umiarkowania i uczciwości, zjednywa sobie tym samym trwały wpływ na dobrobyt kraju, doktórego należy; gdyż naśladowanie jego dzielnego zachowania się wsiąka powoli inieznacznie w życie innych, a skutek jego dobrego przykładu oddziałuje ciągle na następnepokolenia.

Jeśli zatem przykład widoczny i namacalny tak błogo na nas oddziałuje, to nie mniejszymają wpływ życiorysy ludzi wielkich, a co jest każdej wielkości warunkiem, ludziszlachetnych, których czyny służą nam za przewodnika i pobudkę w życiu, i częstokroćwywołują chęć naśladowania, którego dziwną siłę już niejeden młodzieniec na sobiedoświadczył. Najznakomitsze z tych życiorysów wzniosły wzór bogobojnego, myślącego ienergicznego żywota wszystkim przedstawiają pokoleniom. Wymienimy tu spomiędzy wieluinnych: Życie Beniamina Franklina przez niego samego skreślone; Ernesta MaurycegoArndta: „Wspomnienia z życia“, tegoż: „Wędrówki z P. von Stein odbywane“; Seumego:„Autobiografia“; „G. E Lessinga życie i dzieła“ przez Adolfa Stahr; "Księgarza FryderykaPerthesa życie" przez syna jego Klemensa Teodora Perthesa skreślone; „JerzegoStephensona życie“ przez Samuela Smilesa w niemieckim przekładzie u Lucka w Lipskuwydane; wreszcie H. Zschockiego: „Autobiografia“. Życiorysy te wykazują, do czegoczłowiek, czy w blasku szczęścia czy w cieniu niedoli zrodzony, przy silnej i nieugiętej wolidojść może, jeżeli z tą wolą i poczciwe połączą się chęci; są to żyjące pomniki potęgipomocy własnej, cierpliwości, wytrwałości, mężnych usiłowań i niewzruszonej uczciwości.Literatura angielska, również jak niemiecka, obficie w podobne biografie jest zaopatrzona. Zpolskiej wymienić możemy: Krajewskiego: Żywot Stefana Czarnieckiego, Bohomolca:Żywot Ossolińskiego Jerzego, Zamoyskiego Jana, Naruszewicza: Żywot Chodkiewicza;Śniadeckiego: Żywot Kołłątaja; Falkensteina i L. Siemieńskiego biografie Kościuszki,autobiografia Karpińskiego, Brodzińskiego Kazimierza, Lelewela Joachima; Balińskiego:Żywoty Jędrzeja i Jana Śniadeckich; Żywot Staszica przez Zawadzkiego (Lwów) i inne.

Tymczasem powróćmy do narodu angielskiego, który może wszystkim innym służyć zawzór doskonałości w praktyczno-politycznym życiu.

Wychowanie Anglika jest po większej części na praktycznej opartej podstawie. Dla niego odwieków, tylko rzeczywiste życie było szkołą doświadczenia; dom zaś i pierwsze nauki byłyjedynie środkami kształcenie ułatwiającymi. Dlatego też w Anglii —charakter, w Niemczecha po części i u nas — uczciwość mają pierwszeństwo. Daleko pożyteczniejszym w oczach

6

Anglika, nad wychowanie przy stoliku szkolnym, jest wychowanie przy kantorku kupieckimi warsztacie rzemieślniczym, przy przędzalni, za pługiem, w wirze ulicznego handlu, słowemwe wszystkich zawodach, gdzie jest bezpośrednie zetknięcie się z rzeczywistym życiem. Tametoda wykształcenia „w wirze światowym“, gdzie jest według wyrażenia Goethego,rzeczywista kolebka charakteru, jest dla Anglika ideałem, którego żadne uczone studia istosy książek zastąpić nie są w stanie. W tym duchu wyraża się Bacon: „Nabyte wiadomościnie uczą nas sposobu obchodzenia się z nimi, lecz jest to mądrość poza nimi i nad nimileżąca, którą tylko własnym zdobywamy doświadczeniem“. Z tymi uwagami, kładącymi zawarunek ścisłą, spójnię szkolarstwa z życiem, suchej teorii z trzeźwą praktyką, należyporównać zdania Goethego o tym przedmiocie. Mówi on, że ze wszystkich umiejętności totylko nam się zostaje, co praktycznie zużytkować umiemy. A gdzie indziej znowu: »Niktniczego się przez samo przysłuchiwanie nauczyć nie zdoła, a jeśli się pewnymi rzeczami samdzielnie nie zajmie, będzie miał tylko powierzchowną i połowiczną ich znajomość“. Goethe,ów głęboki myśliciel i znawca życia, w następny sposób wyraził zdanie swoje o narodowymcharakterze Anglików:

„Dziwna to w istocie rzecz — mówi on — bądź to w pochodzeniu; bądź w ziemi, bądź wswobodnej konstytucji, bądź wreszcie w wychowaniu leżąca — dosyć, że Anglicy w wieluwzględach zdają się mieć nad innymi narodami pierwszeństwo. Wszak u nas w Weimarzemałą tylko ich cząstkę widzieć można, i to zaprawdę nie najlepszą; ale cóż to są wszyscy zadzielni i przystojni ludzie. A chociaż tak młodo do nas przybywają, nie zdają się jednak wowej niemieckiej obczyźnie być obcymi i nieśmiałymi, przeciwnie, zjawienie się ich isposób obejścia w towarzystwie ma w sobie tyle pewności, że zdawać by się mogło, iżwszędzie czują się panami i że świat cały do nich należy.

Nie śmiałbym jednak mniemać — wtrącił na to Eckermann — aby nasi wejmarscy młodziAnglicy mieli być zdolniejszymi, wykształconymi i lepszymi nad innych ludzi.

Nie w tym tajemnica, mój kochany — odrzekł Goethe. Nawet nie w urodzeniu i bogactwie.Ale w tym, że ci panowie mają właśnie odwagę być wszędzie tam, do czego ich naturastworzyła. Nic też w nich nie ma skrzywionego i przekształconego; nie ma w nichpołowiczości i braków; ale jakimi są — niniejsza, dosyć, że są to ludzie zupełni. Są i zupełnigłupcy między nimi — nie przeczę, ale zawsze i to coś znaczy, a na szali natury ma to pewnąwagę. Szczęście osobistej swobody, świadomość angielskiego imienia i tego uroku, jaki onoma między innymi narodami i dzieciom już pewną przynosi korzyść, tak, że ozy to w ro-dzinie, ozy w szkole, traktowane są z większym szacunkiem i względnością, większejużywają swobody, aniżeli u nas się to dzieje.

Swobodny rozwój i rozkwit są podstawą życia jednostek i narodów. Istotne wykształcenieludzi polega tylko na popieraniu dążności do samodzielnego, naturalnego ich , rozwojuWszystko co ten rozwój popiera jest zbawiennym, co go niweczy jest zgubnym. Swobodnyrozwój jest podstawą ludzkiej natury. Z owej dążności wynikają wszystkie walki jednostek i

7

pokoleń całych. Dzisiejszy bój światowy wykazuje zatem zatamowanie dążności doswobodnego rozwoju, skończy się zaś wraz z ustaniem tych przyczyn. Długi to bardzo długiczas trwał, a od nas wcale niedaleki, stan niewoli, poddaństwa i służebnictwa niemieckiego iinnych plemion. Jeszcze ojciec Arndta był wyzwoleńcem, a ojciec Seumego, wedługwłasnych wyrażeń syna nosił na sobie całe brzemię ucisku fizycznego i poddańczości.Niegdyś było inaczej. Rzymski dziejopis Tacyt, w swej „Germanii“, najdawniejszympomniku niemieckiej przeszłości, pisze: „Znanym to jest, że germańskie pokolenia nie żyjąpo miastach; nawet nie lubią zamieszkiwać w sąsiedztwie innych. Rozproszeni tułają się zdala od siebie, gdzie im się źródło, pole i lasek uśmiecha. Wiosek na nasz sposób niezakładają, tak że każde domostwo ogrodzone i odgrodzone od innych stoi“. Swobodny synTuiskona wtedy tylko się ozuł w samoistnym posiadaniu swej dziedziny, kiedy na okołosiebie nie miał żadnej zapory. I dziś jeszcze po wsiach ten zwyczaj się praktykuje, a Anglikniechętnie z drugimi w jednym mieszkający domu, z dumą powtarza: „My house, my castle“- „mój dom, twierdzą moją“. Kiedy swoboda Niemców coraz bardziej ścieśnianą byćzaczęła, kiedy siła pięści zastąpiła prawo, a na domiar tego dzikie tłumy Węgrów nabezbronne się rzuciły pola, wówczas powstały miasta, owe obronne zamki swobody i pracy— owe ogniska sztuk i umiejętności, przemysłu i handlu, gdzie się przez ciąg wiekówkrzewiło poczucie godności i niezależności ludzkiej.

Swoboda społeczna nie jest już dziś przywilejem oddzielnych stanów, jak to w starożytnościi w wiekach średnich miało miejsce, lecz jest ona udziałem wszystkich bez wyjątkuobywateli. Tak również i praca. Nie jest ona przywilejem kasty, ale wspólnym dobremwszystkich, a jeśli dziś jeszcze pewnym ograniczeniom ulega, jak w państwach np. gdziejeszcze monopole istnieją, to już to ma znaczenie średniowiecczyzny Duch swobodnej pracyprzenika dziś wszystkie warstwy ludności. Podczas, gdy dawne zewnętrzne prerogatywyurodzenia i bogactwa, lub też pewne zamknięte w sobie koła uczonych i duchownych,torowały sobie drogę

do skarbca wiedzy i wybitniejszych stanowisk w państwie, to dziś natomiast — droga dokształcenia się stoi dla każdego bez różnicy pochodzenia i stanowiska społecznego otworem;a nawet już dziś jest to rzeczą nader zwykłą, napotkać ludzi, którzy z najniższych warstwzdołali się własną pracą i zasługą dobić do znaczenia i poważania ogólnego. Co więcej,zdawać by się mogło, że wyższe stany w dzisiejszej epoce, straciły wiele ze swej energii idzielności wobec nieprzepartego porywu do postępu klasy średniej i niższej, które wostatnim stuleciu dostarczały w istocie sporego kontyngentu ludzi znakomitych wewszystkich zawodach. Weźmy tylko — aby choć jeden w tym miejscu przy toczyć przykład— weźmy tylko pod uwagę, że Ryszard Arkwright, konstruktor przędzalni i dobroczyńcamiliona rąk zajętych przemysłem bawełnianym w Anglii, pierwiastkowo nie był niczyminnym, tylko biednym cyrulikiem.

I Wiliam Szekspir, najgenialniejszy poeta dramatyczny czasów nowszych, był synem ludu,gdyż ojciec jego trudnił się rękawicznictwem. Czym się mógł Szekspir w młodych swoich

8

zajmować latach, nie wiadomo, gdyż zbyt mało posiadamy danych o kolejach życia tegopoety. Według jednych trudnił się on czesaniem wełny, według innych miał byćnauczycielem w publicznej szkole, a potem udać się do Londynu, dla pełnienia obowiązkówscenicznego wywoływacza, polegających na poddawaniu w stosownej porze słów aktorom,gdy już kolej ich wystąpienia nadchodziła. Jeśli więc wiadomości te są prawdziwymi, ileżpowinniśmy podziwiać siłę woli Szekspira, który pomimo tak niedostatecznegopierwiastkowego wychowania, zdołał własną pracą nadać wzniosłym myślom swoim takskończoną i doskonałą formę. Potężny duch jego niewątpliwie zebrał te skarby znajomościludzi w bacznym obserwowaniu życia; ale zanim je mógł zużytkować w stworzeniunieśmiertelnych dzieł swoich, ileż godzin wytrwałej i nieustannej pracy kosztować go mu-siało!

Przebiegnijmy pokrótce szereg ludzi, którzy przez pracę własną, doszli z najniższychszczebli społecznych do zaszczytnego stanowiska w świecie. Zacząwszy od zwykłej klasywyrobników, widzimy iż takowa wydała największego brytyjskiego żeglarza Jamesa Cooka,który, trzykrotną odbył podróż naokoło ziemi (1769, 1772 i 1776-79); dalej angielskiegoinżyniera Brindleya, który między innymi wybudował olbrzymi kanał Bridgewater iwreszcie znakomitego ludowego poetę Roberta Brunsa ze Szkocji rodem. Malarze mogą siępochlubić uczonym Ben Jonsonem, który z kielnią w jednej ręce i książką w drugiej, dlazaspokojenia swej żądzy do nauki, pracował przy wielu budowlach jako czeladnik; jakrównież słynnym kompozytorem melodii Karolem Fryderykiem Zelterem, poufnymprzyjacielem Goethego i nauczycielem harmonii Feliksem Mendelsohnem-Bartholdym.Zelter - urodzony 1758 r. w Berlinie, wstąpił w 17-tym roku życia na naukę dla poznaniarzemiosła swego ojca malarza i w r. 1783 został przyjętym jako majster mularski do cechu.Już od młodości muzyka była najmilszym jego zajęciem; lecz ponieważ jegoniepowściągniony zapał do muzyki pewną ujmę rzemiosłu sprawiał, zabronił mu ojcieczajmowania się sztuką. Syn był posłusznym i pilniej nieco oddał się rzemiosłu, ale muzykanie przestała być dlań celem, do którego wzdychał. Zostawszy majstrem niezależnym, oddałsię na nowo muzyce i pracował nad nią tak wytrwale i z takim powodzeniem, że już w 1800roku przybył do Berlina dla objęcia dyrekcji nad tamtejszą akademią muzyczną i w dziewięćlat potem otrzymał od króla pruskiego nominację na profesora muzyki w BerlińskiejAkademii sztuk i umiejętności. Wkrótce potem założył pierwsze berlińskie kółkośpiewaków. Pomiędzy wsławionymi cieślami jaśnieją imiona: naszego Boskiego mistrza:Jezusa Chrystusa i pokrewnego duchem ludzkim Zbawicielowi, chińskiego moralistyKonfucjusza). (Nauka Konfutsego jest najprostszym materializmem a moralność jego nieopiera się na wyższym motywie, oprócz potrzeby równowagi i harmonii w świecie - przyp.wyd.).

Wiadomo, że Chrystus wybrał dwunastu apostołów swoich spomiędzy rzemieślników. Takjak chrześcijaństwo, tak również i reformacja wywodzi swój początek z łona ludu; gdyżHuss — był synem drwala, Luter — górnika, Melanchtona ojciec był puszkarzem, a

9

Zwingliusz był synem prostego urzędnika. Z zawodu pasterskiego, pochodzili: żydowskiprawodawca Mojżesz, Papież Sykstus V, sławny malarz włoski Giotto, który słusznieuważanym jest za ojca szkoły Florenckiej, Walenty Duval znakomity francuski

uczony, o którym potem bliżej pomówimy. Również Ryszard Cobden, niedawno zgasły,nieustraszony propagator wolności handlu, którego nieśmiertelnym dziełem jest franousko-angielski handlowy traktat, musiał w swej młodości, jako syn biednego dzierżawcy pasaćtrzodę.

Do rzemiosła tkaczy należała sławna augsburska familia Fuggerów: która z ostatniej nędzydoszła do tak olbrzymich bogactw, że niemiecki cesarz Karol V (1519 — 1558) kiedy mupokazywano królewskie skarby w Paryżu, z uśmiechem miał się odezwać: „w mieścieAugsburgu jest rzemieślnik tkacki, któryby to wszystko mógł własnymi pieniędzmizakupić”. „Bogatym być jak Fugger” było wówczas w Hiszpanii przysłowiem, tak że gonawet użył Cerwantes w swym romansie p. t. „Don Quichot”. Wspomnieć nam tu równieżwypada sławnego w naszych dziejach Wierzynka owego bardzo hojnego szafarza jakpowiada kronika, co szczęśliwymi obrotami przemysłowymi i handlowymi zebrał takniezmierne skarby, że pewno mógł się mierzyć z Fuggierami. Opis uczty jaką Wierzyneksprawił w Krakowie podczas zaślubin Elżbiety księżniczki Pomorskiej z Karolem IV ce-sarzem niemieckim, należeć by mógł do bajek z tysiąca nocy, gdyby nie był wspartyhistorycznymi dowodami (patrz Mieszczanin Krakowski z XV wieku, napisał LucyanTatomir).

Wielki podróżnik afrykański Dawid Livingstone zmuszany był przez czas długi zarabiać nażycie w warsztacie tkackim. Synami biednych tkaczy byli: sławny pisarz ludowy Jan PiotrHebel, wielki filozof Jan Bogumił Fichte, genialny lingwista (językoznawca) ChrystianHeyne i odkrywca Nowego Świata Krzysztof Kolumb.

Rzemiosło szewskie ma przedstawicieli w osobach: Hansa Sachs znakomitego poetyniemieckiego z XVI wieku i głębokiego myśliciela Jakuba Boema, który do dziesiątego rokuswego życia pasał trzody i potem oddał się szewckiemu rzemiosłu. I wielki Jan JoachimWinckelman, który pierwszy zasady sztuki malarskiej gruntownie wyjaśnił był synemubogiego szewca.

Krawcami byli: ulubiony duński poeta Andersen (którego powieść pt. „Tylko Grajek” i wieleinnych mamy na nasz język przełożone) syn szewca, a obecny prezydent StanówZjednoczonych Andrzej Johnson, który nigdy do szkół nie chodził, uczył się czytać odswych współtowarzyszy rzemiosła, a pisać od swej małżonki, pracował we dnie igłą

a w nocy czytywał pożyczone książki i tylko usilną pracą zdobył sobie najwyższe w swymkraju stanowisko.

Daniel de Foe, autor „Robinsona Crusoe“, Kirke White, młodo zmarły angielski poeta,kardynał Wolsey, minister stanu Henryka VIII w Anglii, wreszcie słynny podróżnik

10

afrykański Henryk Barth byli synami rzeźników. Jan Reboul, zmarły w zeszłym roku poetafrancuski, był ciągle piekarzem a Jaśmin, jedyny ze współczesnych używający do swychpoezji z powodzeniem zmarłego narzecza prowansalskiego, był perukarzem. Pomiędzymężami, którzy się zasłużyli wynalazkiem, ulepszeniem i zastosowaniem maszyny parowej,wybitnieją trzej: James Watt, Newcomen i Jerzy Stephenson. Pierwszy budował narzędziamatematyczne, drugi był kowalem, trzeci palaczem. Wielki astronom Fr. Wilh. Herschel byłsynem muzyka i podążył z oddziałem hanowerskiego wojska do Londynu, gdzie mu siępoczątkowo źle wiodło i z biedy był zmuszony komponować tańce. Quintín Messys, słynnymistrz flamandzki, przez miłość do córki malarza Franciszka Floris, z prostego kowala zostałartystą. Sławny dyktator angielski Cromwel był piwowarem, Józef Frauenhofer, słynnyoptyk i ulepszyciel lunety astronomicznej, był synem szklarza. Ojciec nieśmiertelnegoastronoma Keplera, był oberżystą, jak również Andrzej Hofer, przywódca w Tyrolu,rozstrzelany z rozkazu Napoleona. Samuel Heinicke, założyciel pierwszego instytutu głu-choniemych (1778 w Lipsku) był aż do 27 roku życia rolnikiem, później gwardzistą. Wziętypod Pirną, podczas siedmioletniej wojny w niewolę, uciekł do Jeny dla studiowania natamtejszym uniwersytecie, po należytym przygotowaniu się własną pracą. Utrzymywał się zlekcji muzyki. Pomiędzy jego uczniami było dziecię głuchonieme, które go wreszciespowodowało do badań nad ulepszeniem losu tylu nieszczęśliwych istot. Beniamin Franklin,wzór doskonałości człowieka i obywatela, mędrzec i wyswobodziciel amerykańskiegonarodu, był synem mydlarza i rozpoczął swój zawód na równi z Berangerem królempieśniarzy francuskich, od posług w drukarni. Dowiódł on życiem swoim, że człowiek samsobie najlepiej dopomóc może: jeśli w jego piersi tli niewzruszona odwaga i silna wola.Wyznaje on w swej autobiografii: „Z siedliska nędzy i ciemnoty, w którym najrańszą mojąspędziłem młodość wyniosłem się na szczebel dobrobytu i uznanej w świecie wziętości“.Józef Garibaldi,

pierwszy obywatel włoski, rozpoczął swój zawód jako marynarz, a toż samo i papież AdrianVI. Zamordowany dnia 14 kwietnia 1865 r. prezydent Stanów Zjednoczonych AbrahamLincoln, był pochodzenia wieśniaczego i sam w swoich młodych latach służył jako chłopiecokrętowy. Jak i następca jego; tak i Lincoln karmił swój umysł pożyczanymi książkami,kształcąc się wieczorem po odbytej pracy.

Jak najwięksi poeci Anglicy, tak i dwaj znakomici wieszczowie niemieccy byli dziećmi ludu.Dziadowie Szillera byli piekarzami wioskowymi. Ojciec zaś jego służył jako felczer wwojsku bawarskim, aż się stopnia dowódcy doczekał. Pradziad Goethego, Hans Goethe, byłdworskim kowalem we włości Artem, w hrabstwie Nanefeid. Jeden ze synów jego FryderykJerzy, uczył się krawiectwa i powędrował do Frankfurtu nad Menem, gdzie był dwukrotniezaręczony i założył sobie oberżę. Syn tegoż, Jan Kacper Goethe, był ojcem poety, którysłusznie jest uważany za największego wieszcza Niemiec.

Zadziwiająco wielką jest liczba zasłużonych synów proboszczów ewangelickich. Tak np.Franciszek Drakę, który pierwszy do Europy kartofle wprowadził i Horacy Nelson, dwaj

11

znakomitsi marynarze Anglii byli synami duchownych. Do tej liczby zaliczyć równieżnależy: naturalistę Lineusza i Henryka Szuberta, historyków Jana Mullera i TeodoraMommsena, wielkiego lekarza Ernesta Ludwika Heims, językoznawcę KrzysztofaAdelunga, pisarza i poetów; Addisona, Thomsona, 0liviera Goldsmitha, Efraima Lessinga,Augusta Burgera, Gellerta, Macieja Kladiusa, Jana Pawła Richtera, Uhlanda, Ludwika Jahnai Kinkla.

Spomiędzy Polaków pracy własnej zawdzięczających swą sławę, protoplasta królewskiejfamilii Piast był kołodziejem, arcybiskup gnieźnieński Jakub z Znina pastuchem, Kromerkronikarz synem mieszczanina a Biecza, Kopernik, Stanisław Hozjusz synamimieszczańskimi, Dantyszek za młodu był u powroźnika, Grzegorz z Sanoka filozof, Grze-gorz Knapski słownikarz i Stanisław Staszic urodzili się z mieszczan ubogich. Janicki,głośny poeta, był synem rolnika spod Znina, a Orłowski, jeden z najzdolniejszych malarzynaszych, był synem oberżysty.

Im większe stosunkowo zawady stoją na drodze człowiekowi powstałemu z ludu, dowydostania się na szczebel zasługi i powszechnego uznania, tym widoczniejszym jest, iż

liczba takich ludzi jest znaczną i daje wysokie mniemanie o umysłowej ich dzielności. WAnglii przyjaźniejsze są warunki samodzielnego wzrostu jednostek, aniżeli w Niemczech.Tam istnieje jedno tylko państwo, jeden język jak jedno prawo, i każdy obywatel uważanyjest jako anglik a jako taki szanowany. Wolna ustawa Anglii i duch jej, władnący wszystkimiinstytucjami i stosunkami w państwie, umożliwiają każdej sile warunki równego poważania izasługi. Jest to więc nader zwykłym tam zjawiskiem, iż ludzie z najniższych szczeblispołecznych do grona szlachty ziemskiej wchodzą, przez co takowa coraz świeższymi się za-sila sokami, odradza się, nie zrywając przez to samo nici sprzęgającej ją z ludem. Tam każdazasługa otrzymuje swą nagrodę, gdy tymczasem w innych krajach kontynentu, mie-szczaństwo daleko stoi po za szlachectwem, w sobie zużytym i wyrodzonem i daremnieszuka wstępu do dyplomacji lub armii będących uprzywilejowanym stanowiskiem szlachty.Angielska arystokracja — pisze Grube — nie tak jak kontynentalna w ciągłym pozostajezastoju; ale bezustannie czerpie siły w krwi mieszczaństwa (w Anglii tylko najstarszy synlorda dziedziczy po ojcu tytuł i własność), bo córka mieszczańska, wychodząca za mąż zalorda, występuje z równym prawem do poważania przed szeregi szlacheckie, tak jakby jejpradziad był jednym z rycerzy „okrągłego stołu“. Stąd też bierze początek owo wysokiepoważanie i znakomita potęga, jaki się patrycjat angielski po dziś dzień cieszy i owostanowisko opiekuńcze, jakie między tronem a ludem w społeczeństwie angielskim zajmuje.

Z drugiej strony mieszczanin nie jest zmuszony patrzeć na stan szlachecki jako na cośniedoścignionego, gdyż może zasługą dojść do takiego znaczenia, że na równi z najstarszymparem królestwa zasiadać będzie i wraz z nim stanowić prawa. Inaczej pod tym względemdzieje się w Niemczech, gdzie często szlachta szła wbrew życzeniom ludu, ujarzmiając go i

12

walcząc przeciw niemu. Dowody tego mamy w wojnie chłopskiej (1523—1525) i wkampaniach Fryderyka Rudobrodego przeciw miastom lombardzkim (1154, 1158, 1177).

Wszystkie te przykłady świadczą o prawdzie zdania, że Bóg tym dopomaga, którzy mająodwagę sami sobie dopomagać, że przeto nie trzeba wysokich godności i bogactw, abyuzyskać powodzenie i pracować na chwałę kraju. A na-

wet można z pewnością się oświadczyć, że te zasoby materialne, częstokroć są prawdziwąprzeszkodą dla postępu, że studzą zapał do pracy w piersi człowieka, do pracy będącejrzeczywistą dźwignią społeczeństwa. Niedostatek i nędza natomiast, zostawiają zaledwiewybór między pracą lub ekonomiczną zagładą; w tym razie, człowiek jeśli nie chce iśćżebrać lub kraść, musi skupić wszystkie siły swoje, musi walczyć z przeszkodamirozmaitego rodzaju, aby mógł po znojnej pracy wyrzec do siebie z chlubą: „zawdzięczamwszystko co mam i czym jestem tylko własnemu natężeniu sił".

Prawdziwa wielkość nie jest rodzoną ale dostępną dla tych tylko, którzy mają odwagępracować. Kto więc posiada odwagę, wytrwałość, siłę duszy, pilność i charakter, ten makapitał niezbędny dla pomocy własnej, to jest do osiągnięcia żywiołowego celu, przezzastosowanie sił swoich do obranego zawodu.

ROZDZIAŁ II.

Wynalazcy i przemysłowcy.Nic tak nie uwydatnia twórczego ducha narodu, jego zdrowego zmysłu i praktycznejdziałalności, jak usiłowania i zdobycze jego na polu przemysłu i rękodzieł. Rzut oka nastanowisko rozmaitych narodów; prawdę tę stwierdza dowodnie. Gdzież wszystkie te zaletyznamionujące zdrowie i siły społeczeństwa się znajdują, jeżeli nie u Anglików? Napodstawie tych tylko warunków, któreśmy wyżej wskazali — a nie z powodu bogatychzasobów węgla i żelaza — przewyższa Anglia od dwóch blisko wieków, tj. od czasu gdykonstytucyjny byt tego kraju się utrwalił, wszystkie pozostałe narody w dziedzinieprzemysłu. Przedsiębiorczy duch Anglików wywiódł na widownię ukryte skarby ziemi,obrobił je i z ich pomocą, stworzył sięgający na świat cały przemysł angielski, któregowspaniałość budzi podziw i poważanie wszystkich narodów. Podobnie jak wojenne flotyAnglii opanowały wszystkie morza, tak towary angielskie władną jarmarkami wszystkimi iwszystkie narody składają należny haracz Anglikom za wyroby ich przemysłu. Dobroć

wyrobów zjednała im wszędzie odbyt i przydomek „angielski towar“ znaczy prawie jedno ito samo co „najlepszy towar“, od tego to czasu datuje się śmieszny zwyczaj Niemców,opatrywania wyrobów niemieckiego przemysłu angielskimi napisami i zakorzeniony nawet

13

w Rosji przesąd prawie przysłowiem będący, w oznaczeniu mianem „angielskie“ tegowszystkiego, co jest w swym rodzaju niezrównane.

Jednakże od lat pięćdziesięciu począwszy, wyłączne panowanie angielskiego przemysłunieco ku upadkowi chylić się poczyna. Duch świeży, ożywczy, powiał po wszystkichnarodach i swym potężnym wpływem pobudził do działania zgnuśniałe i odrętwiałe umysły.Po długotrwałych, krwawych wojnach nastąpiła epoka rywalizacji na polu pokojowychzajęć. Rękodzielnictwo ożyło i poszło dobrowolnie za ogólnym prądem. Długa przerwa, wangielskim zrządzona handlu, zmusiła kontynentalne narody do posługiwania się własnymisiłami, a tym sposobem utorowaną została droga do wyswobodzenia się spod przewagiangielskiego przemysłu. Rączo i nieprzerwanie zaczęli szczególnie Francuzi i Niemcy staraćsię o dorównanie Anglikom na każdym polu, by tą drogą zapewnić sobie między narodamieuropejskimi należne stanowisko. Nie posiadając szybkiego i przedsiębiorczego duchaAnglika, ma natomiast Francuz rzutkość a Niemiec ową wytrwałą i roztropną cierpliwość,tamtym zaletom wyrównującą i znamionującą postęp w niedalekiej przyszłości.

W epoce, kiedy Niemcy polityczną stanowiły jedność, potęga ich jedyna podówczas wEuropie nadawała ich przemysłowi pierwszorzędne też stanowisko. Rozkwit niemieckiegoprzemysłu sięga epoki między XIII a XVII wiekiem. W tym periodzie, związek niemieckichmiast Hanzą zwany (1211 — 1630) trzymał berło handlu w swej dłoni. W XIII wiekuprzemysł płócienniczy, wełniany i sukienniczy, rączo się i bujnie w miastach: Augsburgu,Norymberdze, Frankfurcie nad Menem rozwijał. Następcy Hansa Fuggera w Augsburgu,dotrzymali placu swemu protoplaście. Bogactwa ich sprzyjały i krzewiły sztukę i rękodzieła.W północnych Niemczech kwitły w tej epoce swym przemysłem miasta: Brunszwik,Gloslar, Magdeburg, Szczecin, a wyroby ich z drzewa, skóry, szkła, metalu i kamieniawszędzie były poszukiwane. Spomiędzy gałęzi przemysłu najbardziej podówczasrozwiniętych, wymienić należy górnictwo, które na Harcu już 978 r. w Saskich rudach 1167,a w Czechach 1292 uprawiać poczęto, do czego później przyłączyła się i fabrykacja żelaza.Górnicy niemieccy. którzy pod panowaniem królowej Elżbiety (1558— 1603) wezwanizostali do Anglii, dla podniesienia tam górnictwa, powieźli z sobą drewniane szyny dotamtejszych kopalń, które stanowiły pierwszy model do później wprowadzonych żelaznychkolei, początkowo w kopalniach węgla używanych, dopóki wraz z odkryciem własnościpary, nie wprowadzano ich jako ogólny komunikacyjny środek.

Wyrobami metalowymi szczególnie odznaczała się Norymberga, która też wcześniej niżinne miejscowości, fabryki systematycznie urządzone u siebie zaprowadzać poczęła. Z tegoteż względu w Niemczech — Norymberga jest przedstawicielką skrzętnego i pracowitegoniemieckiego przemysłu i w historii miast na szczególną zasługuje uwagę. Tutaj wynalazłPiotr Hele zegarki, norymberskimi jajkami zwane, Rudolph machinę do wyciągania drutu,Henryk Traxdorf pedał, Hans Lobsinger prasę do odciskania figur na metalu, KrzysztofDenner klarnet, Hans Meuschel udoskonalony puzon, Erazm Ebner mosiądz, Jan BabtystaHomann krzewił po całych Niemczech mapy i globusy, po raz pierwszy przez Marcina

14

Behaima Norymberczyka sporządzone i do dziś dnia jeszcze w pamiątkowym jego domuprzechowane.

Fabrykacja szkła najwcześniej w słowiańskich Czechach i Turyngii zaprowadzoną została itu największego dostąpiła rozwoju. Obok przędzalni wełnianych i płóciennych, rozwijały sięfarbiarnie w takiej liczbie, że Anglia np. w XVI wieku, w Niemczech farbowała suknaswoje.

Również i z Wenecji sprowadzone pończoszarnie w górach Saskich około XVII wieku taksię krzewiły, że Anglicy z nimi rywalizować nie mogli, a nawet sami z Niemiec takowe dosiebie sprowadzali. W XIV stuleciu przędzalnie jedwabiu urządzono, a w 1390 wybudowanow Niemczech pierwszą papiernię.

Tak szczęśliwie rozwijał się przemysł niemiecki, kiedy nagle wybuchła trzydziestoletniawojna (1618—1648) i spustoszyła bogate i ludne równiny. Kiedy wreszcie pokój Westfalskipołożył koniec ogólnym klęskom, których skutki do dziś dnia jeszcze trwają, wówczasokazało się, że

Niemcy prawie 2/3 swej ludności straciły. Obszerne i ludne przestrzenie leżały odłogiemopustoszone i tysiące wiosek znikło z powierzchni ziemi.

W Norymberdze, wkrótce po zawarciu pokoju wydano prawo, dozwalające żenić się zdwiema kobietami. Jak dalece przemysł skutkiem wojny podupadł, dowodzi okoliczność, żew Augsburgu, gdzie jeszcze w 1610 roku 475,184 sztuk barchanu wyrobiono, po wojnie6,000 majstrów wyrobiło już tylko 500 sztuk, a z osiemdziesięciu tysięcy mieszkańców,zostało się już tylko 18 tysięcy w najopłakańszym stanie.

Podczas, gdy państwo niemieckie, dźwigało się z wolna ze swego upadku, punktu ciężkościprzemysłu zwróciły się z Niemiec do Francji, Anglii i Niderlandów. Ostatnie wydoskonaliłygłównie fabrykację sukna, a gdy panowanie hiszpańskie srodze się we znaki uciśnionemukrajowi dawało, liczne zastępy niderlandzkich wychodźców skierowały się w stronę Anglii,zwłaszcza w epoce straszliwej pamięci księcia Alby i tam położyły podstawę przemysłowejwielkości swojej nowej ojczyzny. W XVII stuleciu fabrykanci wyrobów jedwabnych -skutkiem uchylenia edyktu Nantejskiego, który "zapewnił był hugonotom swobodę religijną,przenieśli się, również do Anglii, stanowczo się rozwinęły i ku lepszemu zwracać poczęły,aż ważny i wiekopomny wynalazek machiny parowej na zawsze im przewagę i pomyślnązapewnił przyszłość.

Zaczątek, a raczej nasienie tak ważnego wynalazku, przypisują starożytnemu matematykowiHeronowi Aleksandryjskiemu, który żył na 200 lat przed Chr. Dwa tysiące lat prawieodkrycie to drzemało, aż wreszcie jak owo ziarno egipskiej pszenicy zachowane w mumiiznalazło grunt przygotowany i stało się wspólnym całej ludzkości dobrem. Około schyłkuXVII wieku ogłosił francuski emigrant osiadły w Niemczech D. Papin, rozprawę w LipskichAuca eruditorum pod tyt. : „Nouvelle manière de produire â peu de frais des forces

15

mouvantes extrêmement grande" (nowy sposób wytwarzania małym kosztem poruszającychsił niezwykłej potęgi), w której to rozprawie rozwinął myśl parowej machiny i wykazał, jakza jej pomocą można poruszać statkiem w koła zaopatrzonym. W istocie w 1707 roku,poruszał się na rzece Fulda między Kasel i Minden mały parowiec prawie na sto lat przedpodróżą Roberta Fultona podobnym statkiem na rzece Hudson między Nowym Yorkiem aAlbany. Lecz epoka, w której żył Papin, nie zdolną była jeszcze do zrozumienia tak ważnegoodkrycia; szyprowie Mindeńscy, powodowani obawą uszczuplenia swych dochodów, zbu-rzyli statki Papina w chwili gdy te zamierzały wpłynąć na Wezerę. Tak więc usiłowania wcelu udoskonalenia machiny parowej, wyłącznie odtąd i to przez ciąg lat stu, na ziemiAngielskiej prowadzonymi były, aż się Anglikom udało wynalazek ten do możliwejdoprowadzić doskonałości.

Spomiędzy mężów, którzy się zasłużyli na polu ciągłych ulepszeń machiny parowej,niezaprzeczenie James Watt pierwszorzędne zajmuje stanowisko. Watt należał donajpilniejszych, najwytrwalszych i najbardziej zasłużonych ludzi, którzy swe prace na usługiludzkości oddali Urodzony w 1736 r. w Iweenock w Szkocyi, od młodości samej okazywałszczególne zamiłowanie do pracy samotnej i badań nad mechanicznymi zadaniami. Żywy,chciwy wiedzy i gruntownej nauki młodzieniec, przy każdej sposobności starał sięrozszerzać zakres swych wiadomości, przez gorliwą i samodzielną pracę. Rok tylko mógłpoświęcić naukom praktycznym pod kierunkiem słynnego londyńskiego mechanika, gdyż tachorobliwa kompleksja zmusiła go do powrotu do domu. Tu w Glasgow założył na własnąrękę pracownię i takiej doszedł wziętości, że mu w 21 roku życia, uniwersytet tamtejszypowierzył zarząd matematyczno-fizycznego gabinetu. Zajmując się sporządzaniemmatematycznych instrumentów, otrzymał polecenie zbudowania organów. Watt byłpozbawiony wszelkich muzykalnych wiadomości; a jednak, nie powstrzymało go to odprzyjęcia tego zlecenia. Z zapałem oddał się nauce harmonii, rozpoczął dzieło i zaszczytnieje ukończył. Niemniej gorliwie zabrał się do pracy, gdy mu uniwersytet w Glasgowpowierzył udoskonalenie modelu machiny parowej Newcomena. Zanim się jednak do tejpracy zabrał, przeszedł gruntownie wszystko to, cokolwiek umiejętność fizyki wyrzekła onaturze ciepła, pary itd., współcześnie pracował nad mechaniką i budownictwem. Takprzygotowany zabrał się do roboty. Rezultatem jej było to, że zamiast poprawieniaprzepełnionego błędami modelu, dostarczył zupełnie nową i wykończoną machinę, tak, że gomożna uznać za drugiego wynalazcę a nawet twórcę machiny parowej, gdyż skutkiem jegopoprawek, dopiero możliwe było użycie jej nie tylko do podnoszenia wody, ale i dobezpośredniego poruszania młynów, statków parowych i żelaznych kolei.

,,W atmosferycznej machinie parowej Newcomena — pisze Wackernagel w dziele swoim pt.Siły natury i praca człowieka — skrapia się parę pod tłokiem, w skutek wielkiej ilości zimnejwtryskiwanej wody, przez co i ściany cylindra oziębiają się. Dla nowego podniesienia tłokutrzeba było wpuścić nową parę; ponieważ jednak cylinder był już oziębiony, przeto traconowiele ciepła i materiałów palnych, dla ogrzania cylindra znowu do 80° R. Tak było przy

16

każdym poruszeniu tłoka. Ciśnienie jego w kierunku na dół wymagało obniżenia tem-peratury do 30°. Watt stawił sobie za zadanie skroplenie pary, bez oziębienia cylindra. Długoprzemyśliwał nad tym próbując rozmaicie — wreszcie wpadł na pomysł skroplenia pary woddzielnym, odosobnionym od cylindra naczyniu, zwanym w skutek tego: kondensatorem.Szczęśliwa myśl ta, była pierwszym krokiem na drodze, która unieśmiertelniła imię JamesaWatta”.

Watt, jak widzieliśmy, był biednym, miał bardzo mało przyjaciół, żył w ciągłej walce zprzeciwnościami, pozostawiony własnym siłom. Wówczas nawet, gdy machina jegoregularnie już pracowała, trudności, z którymi wytrwale walczył, otaczały go zewsząd.Połączył się z doktorem Ronbuok, człowiekiem przedsiębiorczym, i zachęcony, popartyprzez niego, zbudował nową machinę dla kopalni kamiennego węgla, która też poprawianaod czasu do czasu znakomicie została wydoskonaloną. Był właśnie zajęty wystawieniemmachiny na wielką skalę, gdy wspólnik jego, skutkiem nieszczęśliwych spekulacji na wielkiestraty narażony został, tak że widział się w konieczności odmówienia dalszych nakładów.Watt znowu wpadł w poprzednią nędzę i trzeba było silnego hartu duszy, aby nie upaśćzupełnie. Z tej jednak biedy znowu go wydźwignął człowiek nader bogaty i wpływowy. Mążten, któremu świat zawdzięcza wprowadzenie w użycie wynalazku Watta nazywał sięMateusz Boulton „ojciec Birgminghański’’ jak go z uszanowaniem współziomkowietytułowali; zawarł on współkę z Wattem w roku 1773.

Boulton przedstawia nam się jako człowiek zupełnie odmiennego od Watta usposobienia,lecz zdolności ich harmonijnie się uzupełniały, Watt miał prawdziwie twórczą naturę,skłonną do samotnych rozmyślań i samodzielnej pracy, ale wstrętną wszelkiemuniespokojnemu rzucaniu się na polu handlowym, zwłaszcza co się tyczyło przedsiębiorstw.Oświadczał on, że milej by mu było stać naprzeciw naładowanej armaty, aniżeli wdawać sięw rachunki kupieckie i prawdopodobnie przy takim usposobieniu, nigdy by nie osiągnąłzysków pieniężnych ze swej pracy, gdyby nie współudział Boultona. Tam gdzie Wattokazywał słabość, tam leżała siła Boultoua. Otrzymał on staranne wychowanie od ojcaswego, właściciela fabryki stali i wychowanie to rozwinął samodzielną pracą. W roku 1762kupił on w Soho o godzinę drogi do Birmingham, pusty kawałek ziemi, który w krótkimczasie zamienił się na miasto fabryczne zaludnione prawie 20 tysiącami dusz. Był on przedewszystkim kupcem w obszernym tego wyrazu znaczeniu, ale z zamiłowaniem oddawał sięumysłowej pracy. Połączywszy się z Wattem, głównie zwrócił swe usiłowania ku temu, abymachinę parową zużytkować jako dźwignię przemysłu swej ojczyzny. Zadanie to nie byłotak łatwym, jakby się to według dzisiejszych naszych pojęć zdawać mogło. Nienawiść iprzesąd skojarzyły się, aby unicestwić te usiłowania, tak że Boulton i Watt włożyli już 300tysięcy talarów w swoje przedsiębiorstwo, zanim mogli jakiśkolwiek zysk zeń osiągnąć. Zdumą rzekł raz Boulton do przyjaciela, który przyszedł go w Soho odwiedzić. „Sprzedajętutaj to, co świat cały chce posiadać — mianowicie: siłę!" Miał on 700 robotników podswym kierunkiem. Prawość była podstawą jego działań i można o nim powiedzieć, że ani

17

grosza nigdy nie zarobił nieuczciwą drogą. Na pogrzebie jego było niezliczone mnóstworobotników ze łzą w oku żegnających pana swego, przyjaciela i doradcę w życiu.

Długi szereg znakomitych mechaników przyczynił się do udoskonalenia parowej maszyny,która przechodzi swą siłą wszystko cokolwiek starożytni o pracach cyklopów bajali. Dopierowtedy, gdy już można było oddać machinę na usługi przemysłu, wyzwolono duchaludzkiego spod jarzma tysiąca ogłupiających, mechanicznych zajęć. W tym właśnie spoczy-wa korzyść i zaleta tej machiny, chroniącej człowieka od prac, które by go do rzędu machinponiżyć mogły.

Takim sposobem, przez wydoskonalenie machiny parowej, położono podwaliny dlaolbrzymiego bawełnianego przemysłu Anglii. Mężem, którego imię na zawsze z historiąprzędzalnictwa jest połączone — był Ryszard Arkwright, człowiek niskiego pochodzenia.Chciano mu jak Wattowi i Stephensonowi odjąć zasługę wynalazcy, lecz niesłusznie.Arkwright jest w takim stosunku do przędzalni, w jakim stoi Watt do parowej machiny, aStephenson do lokomotywy. Zebrał rozpierzchłe nici, które przedtem dowcipny pomysłzawiązał i sprzągł je według obmyślanego planu w jedno całkowite ogniwo.

Ryszard Arkwright urodził się w 1732 roku w Preston z ubogich rodziców. Jako trzynaste zrzędu dziecko, nie mógł korzystać z dobrodziejstw nauki, której sam własnymi siłami oddaćsię musiał, tak że sztuka pisania wiele go pracy do końca życia kosztowała. Ojciec oddałsyna do balwierza na naukę, a po ukończeniu terminu założył mu osobną golarnię, naszyldzie której zamieścił młody Ryszard napis: „Wstąpcie do podziemnego balwierza — golion po jednym penny (5 groszy) od osoby”. Prowadząc tak przez lat kilka golarnię, opuściłswą piwniczkę wreszcie i stał się wędrownym perukarzem. W owym czasie peruki byłybardzo w modzie i stanowiły ważną gałąź golarskiego zawodu. Podróżował więc Arkwrightpo kraju za kupnem włosów, szczególnie po jarmarkach, gdzie mu się też często udawałoskłonić niejedną młodą dziewczynę do pozbycia swych warkoczy, za stosownymwynagrodzeniem.

Od dzieciństwa już znajdował Arkwright przyjemność w mechanicznych zajęciach i terazpoświęcił im wszystkie wolne chwile. Z wielką usilnością pracował nad rozmaitymimodelami machin i jak wiele umysłów twórczych tego rodzaju, przemyśliwał nadwynalezieniem perpetuum mobile. Oddawał się z takim zamiłowaniem tym zajęciom, że za-niedbał przez to swe interesy, zaoszczędzone pieniądze stracił i w wielką popadł nędzę.Małżonka jego z niechęcią już od dawna spoglądała na tajemnicze przyrządy swego męża,głównie zaś na stratę drogiego czasu i pieniędzy trawionych na mechaniczne fatałaszki.Pewnego dnia, gdy Arkwright udał się do swego przyjaciela, w napadzie gniewupodruzgotała wszystkie modele, w których widziała źródło pieniężnej ruiny swego męża.Powróciwszy do domu spostrzegł Arkwright nieszczęsne skutki i w pierwszej chwiliopanowała nim rozpacz i gniew bez granic; uspokoił się jednak po chwili i oświadczył z

18

tajonym bólem, zimno ale stanowczo swej żonie, że spełniła wielką zbrodnię, której nigdynie będzie w stanie jej wybaczyć. W skutek tego wkrótce się z nią rozwiódł.

W podróżach swoich po kraju, zapoznał się raz Arkwright z pewnym zegarmistrzem,nazwiskiem Kay, który mu niejednokrotnie udzielał pomocy przy budowaniu perpetuummobile. Człowiek ten miał pierwszy zwrócić jego uwagę na przędzalnię, a raczej na jejwydoskonalenie; wskazując mu w surowych zarysach zasadę przędzenia na walcowychprzyrządach. Do głębi tym pomysłem przejęty, Arkwright przemyśliwał ciągle naddoprowadzeniem do skutku tego zamiaru.

Aby się zupełnie tej nowej pracy poświęcić, porzucił Arkwright perukarstwo i zajął sięgorliwie zbudowaniem modelu ulepszonej przędzalni. Doprowadziwszy to do skutku,wystawił model w publicznym lokalu. Był on podówczas tak jeszcze biednym, że raz gdyobecność jego przy wyborach była niezbędna, musiano zrobić składkę między kolegami, abygo jako tako od stóp do głów przyodziać.

Wystawienie modelu w miejscowości Preston, gdzie znaczna część robotników z ręcznegozarobku żyła, okazało się niebezpiecznym przedsięwzięciem. Od czasu do czasu dawały sięsłyszeć pogróżki i wrzaski niechętnego tłumu, tak że Arkwright pomny nieszczęsnego losu,jaki spotkał przyrządy Jennego (przędzalnia ta bowiem w 1763 r. przez Hargreavesawynaleziona i imieniem córki jego oznaczona, na krótki czas przedtem została przez tłumzburzoną) uznał za stosowna zapakować swą machinę i przenieść ją w bezpieczniejszemiejsce. W tym celu udał się do Nottingham, gdzie zamierzył zjednać kilku bankierów dlaswego przedsięwzięcia. Wskazano mu panów Strutt i Need, z których pierwszy wynalazłmachinę do cerowania pończoch. Strutt szybko pojął wyższość udoskonalonej machiny ipołączył się z jej wynalazcą. Był to dziwny zbieg okoliczności w tym samym roku 1769,kiedy Arkwright uzyskał patent wynalazku i Watt takowy za swą machinę parową otrzymał.Pierwszą przędzalnię bawełnianą, wprowadzoną w ruch siłą koni, wystawili robotnicy wNottingham i wkrótce potem druga większego rozmiaru, poruszana wodą, wybudowanązostała w Cromford w hrabstwie Derby, z powodu czego machina ta w Anglii nazywaną jestwater frame.

Trudności, z jakimi walczył Arkwright, jeszcze się nie skończyły. Potrzebował wykończyćswą machinę we wszystkich szczegółach. Przemógł i to jednak siłą swej woli. Przez długielata bieg przedsięwzięcia był tak niekorzystny, że wspólnik Arkwrighta na serio myślał oodstąpieniu od interesu. Wśród tych okoliczności, Arkwright jedynie nadziei nie tracił. Struttgniewny z powodu poniesionych strat, czynił mu gorzkie wyrzuty i w obecności wielu,trzymając w ręku garść przędzy, wołał: „Piękny materiał. I jak tu myśleć nawet owzbogaceniu się na nim? Pełen nierówności i węzłów!” Gdy wreszcie widoki rozjaśniły sięnieco, tłuszcza robotników, zbuntowawszy się, zburzyła w zupełności przędzalnię. A nawetprzyszło do tego, że odebrano Arkwrigtowi patent wynalazku. Jednak mąż nieustraszony niezwątpił jeszcze. Wybudował on w wielu okolicach kraju nowe przędzalnie; a nawet po

19

wyjściu terminu kontraktu ze Struttem, przędzalnia przeszła pod jego wyłączny zarząd.Wkrótce ziściły się jego marzenia i nadzieje. Gdy w r. 1792 zmarł Arkwright w Cromford,został się po nim majątek pięćkroć sto tysięcy funtów szterlingów wynoszący, czyli prawie20 milionów zip.

Arkwright był zarówno jak Watt człowiekiem niezmiernie czynnym i przemyślnym. Żył on iprządł w zapomnieniu o wszystkim, co do jego zawodu nie należało. Zarząd, kierownictwo iurządzenie fabryki tyle go absorbowały, że od 4-tej rano do 9-tęj wieczorem był ciąglezajęty. W chwilach Wolniejszych starał się nagrodzić sam sobie brak początkowegowykształcenia. W pięćdziesiątym roku życia ślęczał nad gramatyką angielską dlawydoskonalenia swego stylu i pisowni. W podróżach swoich dla niestracenia czasu jeździłzwykle cztero-konnym powozem.

Takim to sposobem człowiek niskiego rodu, pracą jedynie i usilnością doszedł do tegostopnia pomyślności i znaczenia, że milionom rąk ludzkich dał sposób do życia i przysporzyłbogactwa swej ojczyźnie.

Jak dalece to prawdą jest, że wielkość i dobrobyt kraju od pilności, usilności i dzielnościjednostek zależą, dowodzi żywot innego robotnika — Joziasza Wedgwooda, założycielagarncami w angielskim hrabstwie Stafford. Ojciec jego żył jako biedny garncarz w Burslem,obecnym ognisku garncarskiego przemysłu i zaledwie był w stanie wyżywić swoją rodzinę.Umarł, gdy mały Joziasz zaledwie 11-sty rok życia liczył i już w tym wieku pracował wgarncami swego starszego brata. W tym stanie rzeczy nie mogło być nawet mowy owychowaniu i nauce jakiejkolwiek bądź, a to, czym później się odznaczył, winien był tylkosamodzielnej i usilnej pracy nad sobą.

W owej epoce, gdy młody Wedgwond (Wedżwud) zaledwie pierwsze kroki stawiał na swejdrodze, garncarstwo na bardzo niskim stało stopniu. Nie zadawalało ono potrzeb krajowych,o wywozie za granicę wyrobów garncarskich myśleć nie można było gdyż znaczna liczbazagranicznych zalegała angielskie jarmarki. Porcelanę sprowadzano z Chin, a garnkisporządzone w kraju były niezdarnego kształtu, tak że z trudnością można było myśleć o ichsprzedaży.

Wedgwood pracował jeszcze u brata swego, gdy nagle nawiedzony ospą, zmuszony zostałdo zaprzestania pracy, a chrosty rzuciwszy się na nogę, przyprawiły go o amputację takowej.Wkrótce po tym nieszczęsnym wypadku połączył się on z robotnikiem Wildon. Już wówczaszajętym był myślą wydoskonalenia garncarskich wyrobów. Nie zadowalało go już to, żegarnki były stosownymi do domowego użytku, ale myślał o nadaniu im pięknego kształtu,odpowiednio do przeznaczenia. W tym celu zajął się gorliwie sporządzaniem glinianychrękojeści, którym usiłował nadać wygląd agatu i szyldpatu, talerzy w kształcie liści imiseczek w formie melonow. Ponieważ Wildon nie chciał prowadzić interesu wspólnie znim, przeto sam na własną rękę założył fabrykę, gdzie zamyślił oddać się z zamiłowaniemswemu zawodowi. Fabryka szybko się wznosiła i wzbogacała w zasoby. Niedługo potrwało,

20

a mógł już sobie nająć robotników, których liczba wkrótce do stu doszła. Przy nieustannejpracy wpadł na pomysł, czyby się nie udało pewnej krzemienistej gliny zabarwionej naczarno, przez powiększenie temperatury do czerwoności doprowadzić do koloru białego. Tospostrzeżenie naprowadziło myślącego Wedgwooda do odkrycia sztejngutu. Rozpoczął więcprzyrządziwszy kilka gatunków szteingutu, fabrykację naczyń na wielką skalę. Międzyinnymi fabrykatami, główniejsze zajmowały miejsca: biały, miękki w dotknięciu szteingut(wbite china) i zwykły, cokolwiek w żółty kolor wpadający fajans (creain-coloured ware), zktórego naczynia głośnej nabrały sławy. Udoskonalenie wyrobów garncarskich było celem,któremu się przez całe swe życie z prawdziwym oddawał zapałem. Wszystko, cokolwiektylko człowiek ten przedsięwziął, nabierało przy pomocy jego silnej woli — życia. Pracowałwedług ściśle naukowych i artystycznych prawideł, i dlatego żył zawsze w stosunkach zartystami i mężami nauki. Spokój

był mu obcym. Nie znał co znaczy: dosyć! Nawet gdy wyroby jego osiągnęły już stopieńdoskonałości, pracował dalej, myśląc nad nowymi udoskonaleniami, i jakkolwiek od niegodatuje się nowa epoka garncarstwa, mimo to był przekonania, że dał tylko wskazówki same,które daleka przyszłość dopiero urzeczywistnić zdoła. Sporządził on pierwszy serwisangielskiej roboty dla królewskiego stołu, i został w skutek tego pierwszy z garncarzówAnglii zaszczycony przydomkiem „królewskiego garncarza", który większą dumą napełniłWedgwodda, niżeli gdyby został uszlachcony. Zewsząd powierzano mu kosztowneporcelanowe naczynia do naśladowania, w czym nawet celował. Jego kopie starożytnychwaz były pysznej roboty i we wszystkim dorównywały starożytnym. Ciągłym studiowaniemudało mu się odkryć na nowo znany przez Etrusków, a przez Rzymian zatracony sposóbmalowania na rozpalonej glinie Wynalazł także pyrometr (ogniomierz), uznany w owejepoce za najlepszy. Anglia zawdzięcza mu również doprowadzenie do skutku komunikacjiwodnej, między wschodnią i zachodnią częścią wysp Brytyjskich. Rozgłos jego zasługściągał liczne grono ciekawych ze wszystkich stron Europy do osady, którą Nową Etruriąnazwano.

Wielką zasługą Weagwooda jest to, że podniósł surowe garncarstwo do godności sztuki,która ogromnego w Anglii doznała powodzenia i zapewniła chleb tysiącom rodzin. Jeszczew początkach XVIII wieku okręg Pottery był słabo zaludniony, dziś w 14-tu drobnychmiasteczkach połączonych z czasem w jedno większe miasto żyje 84 000 mieszkańcówprodukujących rocznie za 1,800.000 funtów szterlingów. Zasada Wedgwooda zasługiwałaby,aby ją złoconymi literami nad każdą wywieszano fabryką. Brzmiała ona: Czystość w pracy,czystość w obyczajach.

Przejdziemy teraz do postępu Niemców na polu przemysłu. Widzieliśmy powyżej, żeNiemcy przed trzydziestoletnią wojną zajmowały zaszczytne pod względem handlu wEuropie stanowisko, i że w skutek tej wojny rozwój nieco powstrzymanym został. Odpięćdziesięciu lat jednak rozpoczęły one na nowo rywalizować z innymi narodami i przyznaćpotrzeba, wyszły z tych zapasów zwycięsko Niedawne to jeszcze czasy, gdy w Niemczech

21

wyłącznie prawie angielskie ołówki w użyciu były, podczas gdy dziś nie tylko w Niemczech,ale i za ich granicą, ołówki z fabryki A. W. Fabera spod Norymbergi mają przywilejdoskonałości. Skąd to pochodzi? Historia rozwoju fabrykacji ołówków Fabera najlepiej namtę tajemnicę rozjaśnić zdoła, że tylko samodzielność może zapewnić powodzenie tam, gdziejest z silną wolą i wytrwaniem połączona. W roku 1760 osiadł w Stein pod Norymbergąniejaki Kacper Faber, człowiek skromny ale przedsiębiorczy, który dorobiwszy się doposiadania domku wraz z ogródkiem, rozpoczął wyrabiać ołówki dla norymberskichkupców. Jak skromnym był kapitał przez założyciela w ten przemysł włożony, wyjaśnia się zinwentarza z roku 1786, znajdującego się w archiwach Faberów, który wykazuje rezultat 59guldenów. Cokolwiek tylko tygodniowa dostarczyła praca, szło starannie upakowane nasprzedaż do Norymbergi. Ta zależność od norymberskiego, handlu nie była wcale korzystnądla świeżego fabrykanta. Średniowieczny rozkwit norymberskich rękodzielni już od dawnaminął, a nowy na jego miejsce zejść jeszcze nie zdołał. Przesądy i pokątne między cechamiintrygi sprzeciwiały się wprowadzeniu jakiejkolwiek metody do pracy, nawet choćby takowarokowała najpomyślniejsze skutki, tak że wreszcie odbyt norymberskich towarów ustałzupełnie i musiano się uciec do liwerunków, po czym jednak sprawa pomyślniejszyprzybrała obrót.

I fabryka Fabera w skutek tak opłakanego stanu norymberskiego handlu, została w swymrozwoju powstrzymaną, i nie bez trudności syn założyciela, Antoni Wilhelm Faber, któregonazwisko stało się firmą zakładu, a od 1810 roku Jerzy Leonard Faber, ojciec dzisiejszegowłaściciela, zdołali utrzymać zakład, i ocaliwszy go od upadku, na nowe obszerniejszewprowadzić drogi. Osiągnięcie tego zadania jest zasługą obecnego posiadacza.

Jan Lotariusz Faber, który w r. 1839 po śmierci ojca objął zarząd fabryki, kształcił się był do19 roku życia w Norymberdze, dla przyswojenia sobie kupieckich wiadomości, przy czymjednak nie zaniedbywał i zawodu, któremu się miał w przyszłości poświęcić. W Paryżu iLondynie, gdzie czas pewien przebywał, nabył koniecznych dla swego fachu wiadomości.Wobec olbrzymiego handlu tych stolic, pod najkorzystniejszymi rozwijającego sięwarunkami, powziął młody Faber myśl dźwignięcia swojskiego przemysłu dla umożliwieniawspółzawodnictwa z zagranicą,

W 1839 roku stanął na czele ojcowskiej fabryki, która zatrudniała podówczas 20 tylkorobotników, przy popycie 12 tysięcy guldenów wynoszącym. Trudne to było dlań zadaniewalczyć z zakamieniałym zastojem i ospałością, ale wziąwszy sobie za dewizę „prawdę,moralność i pilność”, ochoczo zabrał się do dzieła. Zrazu ograniczył się tylko samymwyrobem pośledniejszych, tanich gatunków ołówka. Po czym przeszedł do delikatniejszychwyższej ceny ołówków, szczególnie do tak zwanych między malarzami poligradesowych;lecz gdy noryberscy kupcy odmówili mu ich przyjęcia, wyruszył do Niemiec, Rosji, Austrii,Belgii, Holandii, Francji, Anglii, Włoch Szwajcarii i wszędzie pozawiązywał stosunki,skutkiem których było podniesienie się popytu i rozprzestrzenienie zakresu fabrykacji.Szybko wznosiły się nowe budowle, liczba robotników zwiększała się z dniem każdym, a

22

wraz z nią i dobrobyt fabryki. I podczas gdy właściciel przyswajał wszystkim krajom swojeołówki, podczas gdy na wszystkich wystawach uznawano je za najlepsze, podczas gdy w r.1849 zakładano w Nowym Yorku filie fabryki pod kierunkiem najmłodszego z Faberów,Eberharda — nie zapominał szlachetny właściciel o losie swoich robotników. Uważając ichza swych bliźnich, za ludzi, przyczynił się do ułożenia statutów robotniczych, określającychprawa ich i obowiązki ze szczególnym względem na moralne zachowanie się robotnika.Płaca została pod podwyższona, założono kasę oszczędności i zapomogi dla chorych i rodzinpozostałych po zmarłych robotnikach. Założenie fabryki nastręczyło robotnikom sposobnośćrozszerzenia zakresu swych wiadomości, dla młodszych utworzono szkółki. Przy czym niezapomniano o towarzystwach śpiewaków i o rozlicznych rodzajach obyczajnych rozrywek.Osobny także dla robotników wystawiono kościół i probostwo.

Jan Lotariusz Faber był pierwszym, który swojski przemysł usiłował skojarzyć z ideamizachodu. Ołówek jego, do którego sporządzenia wszelkie możliwe zastosowano ulepszenia,jest według zdania pierwszorzędnych artystów nowoczesnych. Korneliusa, Kaulbacha,Lessinga, Horacego, Yerneta. Najlepszym z pomiędzy wszystkich dotąd znanych. Nie wahałsię też Faber wbrew zwyczajowi swoich kolegów opatrzyć wyroby własne niemiecką a niezagraniczną firmą. W chwili gdy wyczerpywanie się grafitowych pokładów groziło fabryceniechybną ruiną, rozeszła się nagle wiadomość,

że niejaki Piotr Alibert, Rosjanin, odkryl w pobliżu Irkucka w Syberii pokłady grafitu,dorównywające dobrocią angielskim w Borrowdale czerpanym, Alibert zaproponowałFaberowi jako najznaczniejszemu fabrykantowi ołówków układ mocą którego eksploatacjagrafitowych pokładów oddaną mu zastała, tak że od 1856 r. rysujemy już wylączniesyberyjskim grafitem. Wkrótce po tym szczęśliwym zdarzeniu firma Faberów święciłastuletni jubileusz istnienia fabryki, w której to uroczystości narodowo niemieckie zwy-cięstwo na polu przemysłu uczczone zostało.

Nie można jednak zaprzeczyć, że zagraniczne wzory przeważnie się przyczyniły dopodniesienia niemieckich fabryk, nie tylko pod względem fabrykacji ołówków, ale i na polufabrykacji machin, szczególnie najtrudniejszego ich rodzaju—lokomotyw, które przez czasdługi wyłącznie z Anglii sprowadzano. Dziś jednak wyrób tych machin dla użytku Niemcówwyłącznie się dokonuje w Niemczech. Spomiędzy 4.350 lokomotyw, które w końcu 1862 r.funkcjonowały w Niemczech. 540 sztuk było zagranicznego wyrobu reszta zaś, więc 7/8prawie, była niemieckiej roboty. Najwięcej dostarczył Borsig z Berlina bo około 1 283 sztuk,najmniej Hartinau w Chemnic (168 sztuk).

Jan Karol Fryderyk August Bursig, założyciel wspaniałej fabryki machin w Berlinie, urodziłsię w 1804 roku we Wrocławiu, gdzie ojciec jego był cieślą. W roku 1825 wstąpił dlagruntownego wydoskonalenia się w budowie machin do F. A. Egellsa w Berlinie i wkrótceobjął zarząd połączonego z tą fabryką zakładu „Nowej berlińskiej giserni machin”. Gdy wtym czasie przedsięwzięcia komunikacyjne coraz więcej w Niemczech rozwijać się poczęły,

23

poznał Borsig, że nadeszła stanowcza chwila do ugruntowania na obszerną skalę warsztatówtechnicznych, by tym samym postęp niemieckiego przemysłu przyspieszyć. Tak więc założyłw Berlinie przy Oranienburgskiej bramie fabrykę która w 1837 roku 50 robotnikówzatrudniała. W dziesięć lat później fabryka Borsiga liczyła już 1,200 robotników, a w 1847roku wystawiła 67 lokomotyw z tendrami, a zatem więcej aniżeli kiedykolwiek w jednymroku największy warsztat angielski dostarczył. Prócz tego, dokonują się tu największeroboty, jakie tylko wchodzą w zakres kolei żelaznych. Aby się wyzwolić z zawisłości odAnglików, założono pod Moabitem kuźnie, zatrudniające 400 robotników. Żelazo sprowadzasię ze Śląska. Wszelkie inne pomocnicze narzędzia również w zakładach Borsiga sąwyrabianymi.

Godnym jest również uwagi życiorys innego niemieckiego fabrykanta, który się własnąpracą i pomocą z prostego robotnika wyniósł na stopień pierwszorzędnego przemysłowcaNiemiec. Nazwisko tego męża jest Ryszard Hartman, syn garbarza; urodził się w 1809 rokuw Alzacji pod Strasburgiem z ubogich rodziców. Po latach terminowania nastąpił dlań czaswędrówek. Chwyciwszy za kij, udał się Hartman w okolice Renu, aby szukać zarobku.Pracując u kilku fabrykantów, wstąpił wreszcie do zakładu Haubolda w Chemnic, gdzie sięnaturalnie jego zdolności wkrótce rozwinęły i pobudziły do szukania sposobnościsamodzielniejszego wystąpienia.

Każdy początek jest trudny, i aby koniec był pomyślny, pierwszy krok musi być nieznaczny.Sprawdziło się to przysłowie i na Hartmanie. Z trzema robotnikami tylko rozpoczął on swójwarsztat w 1837 roku. Saksonia podówczas celowała w Niemczech pod względem swychbawełnianych wyrobów. Wziąwszy to pod uwagę, Hartman przede wszystkim zamyśliłpodjąć się fabrykacji odpowiednich do tego rodzaju przemysłu przyrządów. Wkrótce sięjednak przekonał, że kapitał jego nie był wystarczającym, aby mógł odpowiedziećkoniecznym potrzebom rozwoju warsztatów. Dla zaradzenia temu wszedł Hartman wstosunki spółkowe, zrazu z Illigiem potem z Goetzem, człowiekiem nader zdolnym iobrotnym, stojącym obecnie na czele znacznej przędzalni w Chemnicach. Szybko sięrozwinął świeży zakład, tym bardziej, że udało się poczynić w machinach przędzalnychnader szczęśliwe ulepszenia, które wkrótce powszechne znalazły wzięcie. Do czasu wystawyprzemysłowej w Monachium, warsztaty Hartmana wydały 2.400 sztuk tych machin.

W r. 1842 odłączył się Hartman od Goetzego, gdyż każdy z nich czuł potrzebę rozwinięciana własną rękę swych planów. We dwa lata później rozpoczął Hartman budowę nowegofabrycznego gmachu, który miał przewyższyć wszystko, cokolwiek w tym rodzajuzdziałano. Dokładne i sumienne wyroby jego fabryki wszędzie im wziętość zapewniły.Wkrótce olbrzymie sale zakładu nie starczyły dla objęcia coraz bardziej wzmagającego sięzapasu obstalunków. Budowle powstawały bezustannie. Założeniu metalowej gisernitowarzyszyło urządzenie zakładów parowych dla wyrobu machin i kotłów, a w dziesięć latpotem nastąpiło założenie fabryki tendrów i lokomotyw. W 1857 r. zajmowała fabryka 80tysięcy stóp kwadratowych. Wycieczka naukowa Hartmana do ościennych krajów

24

wzbogaciła fabrykę mnóstwem ulepszeń, które rokowały zakładom naświetniejsząprzyszłość.

Nagle w 1860 r. straszne nieszczęście spotkało Hartmana. Pożar zniszczył większą połowęfabrycznych zakładów, 800 robotników pozbawionych zostało zarobku, a właścicielpostradał w ciągu kilku godzin wszystko cokolwiek praca długich lat nagromadziła. Lecz iteraz odwaga nie opuściła Hartmana. Opis tego, czego ów dzielny człowiek w swymnieszczęściu dokonał, jest prawdziwym dowodem, iż ludzie wytrwali nie łamią się podciężarem przeciwności, ale owszem jeszcze większej dodają im one siły. Nie rozpuszczonozatem ani jednego robotnika; wszyscy pospołem mieli się zabrać do powetowania szkody.Jedni oczyszczali zgliszcza i naprawiali uszkodzone maszyny, drudzy zajęci byli stawianiemogromnej drewnianej szopy, inni znowu na ocalałych częściach fabryki starali siędoprowadzić do dawnego stanu połamane machiny; czego zrobić nie można było,skupowano z największymi ofiarami.

Już po trzech tygodniach niezmordowanej pracy budowa lokomotyw odbywała się wkuźniach, po czterech w zbudowanej szopie szła robota, a wkrótce nastąpiły i pierwszetransporty machin. Trzeciego sierpnia położono kamień węgielny pod budowę nowej fabrykina miejscu pożaru. 16-go rozpoczęła się budowa fundamentów, 28-go założono belki, a 20-go września dosięgnięto do dachu; 29-go listopada uroczyście obchodził Hartman robotnicząbiesiadę, a w pół roku później nie było już ani śladu strasznego pożaru.

Legenda o feniksie powstającym z popiołów sprawdziła się. Zakłady nowe zajmowałyprzestrzeni 100 tysięcy stóp kwadratowych, z zasobem 500 pomocniczych machin, okołoktórych 1,800 pracowało ludzi.

Na wystawach w Monachium i Londynie machiny Hartmana otrzymały medale honorowe.Dnia 9-go kwietnia 1858 r. setna z rzędu lokomotywa hartmanowska dostarczoną zostałasaskiemu zarządowi kolei żelaznych.

Między wieloma innymi przemysłowcami niemieckimi, niezaprzeczenie godnym jest uwagiHenryk Krystyn Meyer, założyciel największej fabryki kijów i lasek spacerowych. Ojciecjego był stolarzem podówczas gdy Henryk przyszedł na świat w jakiejś hanowerskiejwiosce, w 1803 r. Wkrótce przesiedlił się do Hamburga. Podróż ta zostawiła w umyślemłodego Meyera niezatarte wspomnienia. Matka jego bowiem, nie wziąwszy ze sobą anikawałka chleba, przewiązała torbę przez biodra synka swego, dając mu do zrozumienia, abypo drodze prosił w chłopskich chatach o posiłek. Oświadczenie to ze strony matki, któremułzy towarzyszyły zapewne, napełniło serce młodego chłopca tak rzewną boleścią, żewróciwszy się wpół drogi w kierunku wskazanej przez matkę chaty, szedł płacząc, dopókinie napotkał starego pasterza, który go kromką chleba zasilił. Ojciec, człowiek dosyć wswym zawodzie zdolny, miał początkowo jakie takie utrzymanie. Gdy jednak zwolnarodzina wzrastała, a system kontynentalny Napoleona (1807) do szczętu handel zniweczył,wówczas nędza straszliwa zapanowała w domku Meyera. Młody chłopiec od 8-go roku życia

25

użytym był do pomocy ojcu, mianowicie zaczął wyrabiać laski i sprzedawać takoweżydowskim handlarzom. Ci jednak do tego stopnia cenę ich obniżyli, że ojciec widział sięzmuszonym sam wysyłać syna swego ze skrzynką napełnioną kijami na miasto, dla zbyciaswych wyrobów. Często się zdarzało, że z niecierpliwością oczekiwano na malca, a raczej napieniądze przezeń uzbierane i ostrymi wyrzutami go obarczano, jeśli kwota nie odpowiadałaspodziewanej. Naturalnie że wina częstokroć była po stronie młodego handlarza, który wolałbiegać i skakać po ulicach, niż się nosić z ciężką skrzynią i czekać na kupujących.

Mały Meyer zwykł był często stawać przed giełdą, trzymając zapas swój przed sobą. Zpomiędzy przechodzących tą stroną, szczególniejszą młodego chłopca uwagę zwrócił nasiebie pewien jegomość, który, ilekroć malec z zafrasowaną miną nań spojrzał, zbliżał siędoń i kupował laskę. Inny znowu, jakiś doktor zaklinał go, aby pijał herbaty, jeśli nie chcesię nabawić choroby. W istocie mały Meyer przez ciągłe stanie na ulicy zaziębił się silnie itylko użyciu herbaty, mógł zawdzięczyć swe wyzdrowienie. Nauki pobierał w szkółcewieczornej ale i to szło bardzo leniwo, ze względu, że bakałarz, zamiast uczyć, zzadziwiającą dokładnością badał skutki dyscypliny na plecach swych słuchaczy.

Gdy w 1812 r. Francuzi wpadłszy do Hamburga, rozpędzili mnóstwo kupców, zmuszonąbyła i pani Meyer z trojgiem dzieci opuścić miasto. Ojcieo złużony chorobą pozostał, resztarodziny powędrowała z szczupłym zasiłkiem do Stade. Przy wylądowaniu o mało Meyer nieutonął w nurtach Elby; wpadł w wodę ale mimo ciemności wieczoru, szczęśliwie zostałwyratowanym. W Stade tylu było uchodźców, że nie można było znaleźć schronienia.Biedna zatem rodzina Meyerów musiała tej jeszcze nocy podążyć dalej do wsi opodalBremerlehe leżącej. Umieściwszy w dogodnym miejscu matkę i siostry, począł się Meyerstarać o jakiekolwiek zajęcie. Pierwszy włościanin. którego prosił o danie mu sposobnoścido zarobku, zapytał go: „A cóż wy umiecie?“ Suche to zapytanie dreszczem przejęłomłodego Meyera, bo nie znalazł innej na nie odpowiedzi nad: „Nic!“ Odpowiedział jednakśmiało: O! wszystko! — Wszystko? powtórzył pytający — a moglibyście też łóżko powlecmahoniową farbą? — A jakże potwierdził Meyer. — Więc dobrze — spróbujcie, rzekł chłop,kończąc rozmowę. Meyer, który nie tylko o zaproponowanym, ale o żadnym zgołamalarstwie najmniejszego nie miał wyobrażenia, począł się chłopa wypytywać ubocznie,jakby też sobie życzył mieć łóżko polakierowane, a otrzymawszy pewne pod tym względemwskazówki, udał się do kramarza, gdzie już kategoryczniejsze mógł zasięgnąć informacje,wreszcie udał się do aptekarza. Wywiedziawszy się tym sposobem o koniecznych warunkachpodobnego malarstwa, zakupił farb i pomalował włościaninowi łóżko tak zręcznie, że tenzadowolony polecił go swoim sąsiadom i wkrótce Meyer mógł tyle zarobić, że opatrzyłrodzinę w najpotrzebniejsze środki do życia, a głównie mógł matce swojej kupić nieco kawy,którą namiętnie lubiła. Z zaoszczędzonych pieniędzy, zakupił ojcu pożywienie i przesłał muje z wielką dla swego serca pociechą.

Po powrocie do Hamburga uczuł Meyer jakąś nie zwalczoną chęć do pracy, do dźwignięciasię jej siłami, a nauczywszy się w ostatnich miesiącach pomagać sam sobie, udał się do

26

stolarza, skąd znowu, nabywszy potrzebnych wiadomości, wrócił do ojca pomagać mu przywyrobach trzcinowych lasek. Tu pracował od 4 rano do 12 w nocy, a handel tak dobrzeposzedł, że stary Meyer mógł z zarobionych pieniędzy kupić sobie wina dla pokrzepienia siłnadwątlonych. Na wiosnę roku 1816 zażądał młody Meyer tygodniowej płacy 4 talarów i 24srebr. gr.. gdyż zamyślił się ożenić, otrzymał jednak od ojca odpowiedź „ża takiego osłamożna mieć darmo”. Tak go ta odmowa ubodła, że opuścił warsztat ojcowski i udał się doBremen do fabryki fiszbinu, która jednak po roku zbankrutowała. Mało to jednak obeszłoMeyera, bo wyuczywszy się fabrykacji lasek, rozpoczął robotę na własną rękę. NaWielkanoc 1817 roku wyruszył z zapasem swych wyrobów pieszo do Lipska, gdzienadspodziewanie towar swój zbył dobrze, a wróciwszy z zarobkiem do Bremen, urządził sięze swą młodą małżonką tak, że warsztat jego widocznie się powiększał. Od samego początkupostawił sobie zadanie porządnego prowadzenia ksiąg kupieckich i sprawdzanie corocznegobilansu. Z szeregu tych bilansów okazuje się, że Meyer rozpoczął zawód z kapitałem 200talarów, a w dzień jego śmierci 1848 r. kapitał ten tysiąckrotnie się pomnożył. Opróczfabrykacji lasek, zajmował się on także handlem mahoniowego drzewa, który go jednak wpoczątkach na wiele strat naraził, dopóki nie nabrał gruntownych o tej gałęzi wiadomości. W1835 r. zięć jego Trau wszedł z nim w spółkę, a w r. 1836 fabryka zatrudniała 166robotników i stopniowo się wzmagając doszła do liczby 700.

Meyer był charakteru łagodnego, odznaczał się szybkim pojęciem i gruntowną znajomościąwarunków dobrego prowadzenia interesów. Dobry ojciec i przyjaciel, losem robotnikówgorliwie się zajmował. W 1828 r. założył kasę dla chorych i rodzin po zmarłych robotnikach,co miało tak zbawienny wpływ na ich prowadzenie się, że po śmierci jego, pozostało zuzbieranych pieniędzy 12 tysięcy talarów do równego podziału. Oprócz tego zajmował sięMeyer i duchową ogładą swych podwładnych; np. nakazał zrobić umyślny dla nich przedrukdzieła Zschocke’go pod tytułem: Godziny rozmyślania (Standen der Andacht). Wystawionomu piękny grobowiec z napisem: "H. E. Meyerowi — przyjaciele”.

Że tylko samodzielność może doprowadzić człowieka do pomyślnego stanu, dowodziprzykład z życia innego niemieckiego robotnika Henryka Daniela Rumkorffa czerpany.

Urodził się on w 1803 r, w Hanowerze. Ukończywszy czas terminowania u pewnegomechanika, udał się na wędrówkę za Ren. Przebywał w Paryżu i Londynie dwa lata,szczególnie u Karola Chevalier znanego zaszczytnie a doskonałego wyrobu mikroskopów.W 1839 r. duch samodzielności wystąpił u Rumkorffa, tak że postanowił na własną rękęzałożyć sobie warsztat. Kłopoty i trudności nie zabiły w nim odwagi i 1844 r. uzyskał nawystawie francuskiej medal honorowy. Taka sama nagroda została mu przysądzona nawystawie w 1849 r. Chwile wolne poświęcał rozszerzeniu swych wiadomości. Fizyczne jegoprzyrządy coraz więcej na doskonałości zyskiwały. Jak tylko usłyszał o nowo wynalezionymzagranicą przyrządzie, nie szczędził kosztów dla przyswojenia go sobie. Ciągłe badaniauczyniły go trafnym wynalazcą. Wszystkie gałęzie fizyki zawdzięczają mu znakomite w ichdziedzinie ulepszenia. Spomiędzy jego wyrobów, zasługuje na szczególną uwagę aparat

27

indukcyjny, za pomocą którego udało się wydobyć ze atosu galwanicznego iskry takie, jakiedawniej tylko silna elektryczna machina dawała. Na wielkiej wystawie w 1855 roku, za tenaparat uzyskał Rumkorff złoty honorowy medal pierwszej klasy i order legii honorowej, doczego także „Société d’encouragement“ dodało mu złoty medal. Akademia umiejętności wParyżu na wniosek znakomitego fizyka Pouilleta, ofiarowała mu premium Tremoata w ilości5,500 franków na przeciąg czasu pięcioletni. Takie premium z woli założyciela miało byćnagrodą tego, czyj wynalazek największe miał znaczenie dla przemysłu lub umiejętności. W1864 roku przysądzono znowu Rumkorffowi pierwszą nagrodę 50 000 franków za aparatindukcyjny, nagrodę, którą cesarz Napoleon III wyznaczył za najznakomitszy wynalazek wowym czasie. Pomimo tylu nagród i tak zaszczytnej wziętości, skromność pozostała zaletąRumkorffa. Szron pokrywa włosy jego, lecz czerstwość umysłu i zdrowie nie opuszczają za-cnego robotnika, który nie ustaje w ciągłej swej dzielności. Okazał on jakim sposobem zniskiego stanu, można się własną pracą dorobić znaczenia i używać w starości owocówwłasnych usiłowań. To, czym dzisiaj jest, Rumkorff sam sobie tylko zawdzięcza, stojąc jakoniezaprzeczenie mówiący przykład usiłowań, opartych na pomocy własnej.

Teraz ustawmy równolegle z angielskimi i niemieckimi wynalazcami i przemysłowcami, dlaprzykładu życiorysy kilku Francuzów, których samodzielność postawiła w rzędziedobroczyńców własnego kraju, a nazwiskom ich zapewniła nieśmiertelną sławę. Zaczniemyod Jacquarda. Historia tego wynalazcy niemniej wybitnie wykazuje wpływ, jaki ludziezdolni w warunkach społecznych nawet niezbyt przyjaznych, mogą wywierać na rozwójprodukcyjny swego kraju. Jacquard zawdzięczał życie biednym wyrobnikom, zamieszkałymw Lyonie; ojciec jego był tkaczem, matka zajmowała się układaniem deseni. Zbyt biedni,aby synowi dać wyższe wykształcenie, poprzestali jedynie na udzieleniu mu początkównauki czytania i pisania. Gdy nadszedł czas wyboru rzemiosła, oddano go do introligatoraStary jakiś rachmistrz, który dopomagał ojcu Jacquardowi w utrzymywaniu ksiąg, udzieliłsynowi kilku lekcji i tym sposobem otworzył młodemu chłopcu nowe widoki na przyszłość.Chłopak wiele okazywał zdolności do matematyki a spostrzeżenia jego trafne, tak zdziwiłystarego rachmistrza, iż poradził ojcu Jacquardowi, aby wybrał dla syna odpowiedniejszy jegousposobieniu zawód. Oddano go więc do nożownika, ale ten tak źle się z chłopcemobchodził, że po niedługim czasie odebrano mu chłopca i oddano do gisera czyli czcionkarzana naukę.

Po śmierci rodziców, zmuszonym był Jacquard objąć tkacki warsztat ojca. Wtedy postanowiłudoskonalić jego narzędzia i z takim zapałem rzucił się do ulepszeń, że zaniedbałobstalunków i był bliskim majątkowej ruiny. Sprzedał zatem warsztat dla opłacenia długów ito w chwili żeniaczki, która nakazywała oszczędność. Wreszcie tak dalece podupadł, iż byłzmuszony sprzedać dom. Długo szukał zatrudnienia nie mogąc go znaleźć, uważanym byłbowiem za próżniaka i marzyciela rzucającego się na niemożliwe odkrycia. Po długimwyczekiwaniu znalazł wreszcie zajęcie u fabrykanta rybackich sieci w Bresse, a żona jegopozostała w Lyonie przy fabryce kapeluszy słomkowych.

28

Tak upłynęło lat kilka, podczas których Jacquard nie ustawał w swych poszukiwaniach nadulepszeniem warsztatów tkackich i w r. 1780 udało mu się wynaleźć stosowny przyrząd dooddzielania przędziwa, przez co i robota sama ułatwioną została. Zastosowanie tegoulepszenia zwolna się w początkach odbywało, tak że w dziesięć lat później, tylko 4,000przyrządów podobnych wprowadzono w ruch w Lyonie. Prace Jacquarda w skutek rewolucjiprzerwanymi zostały, a w 1793 roku widzimy go walczącego w szeregach ochotnikówlyońskich, przeciwko armii konwencji dowodzonej przez Dubois Crance. Po wzięciu miastaJacquard wyemigrował do armii reńskiej, gdzie się dosłużył stopnia sierżanta. Może byzostał żołnierzem, lecz gdy syn jedyny poległ przy jego boku, wrócił do Lyonu dla odszu-kania żony. Znalazł ją wreszcie przy nieustannej pracy nad wyrobami słomkowymi. Tu długiczas się ukrywał i w owej epoce nie mając zatrudnienia innego, znowu powrócił doulubionych swoich wynalazków. Brak pieniędzy zmusił go do zaniechania doświadczeń nadwłasnymi przyrządami i szczśliwym się poczuł, znalazłszy miejsce u pewnegoprzemysłowca, któremu gdy się zwierzył ze swych planów, uzyskał małą sumkę dla dalszegoprowadzenia w chwilach wolnych, doświadczeń nad swymi pomysłami. W trzy miesiącepotem, zbudował przyrząd ułatwiający najżmudniejszą i najtrudniejszą pracę robotnikatkackiego. Przyrząd ten na wystawie przemysłowej w Paryżu roku 1801, zjednał swemuwynalazcy medal brązowy. Minister Carnot osobiście odwiedził w Lyonie Jacquarda,winszując mu powodzenia. W następnym roku Towarzystwo Londyńskie ofiarowało munagrodę za wynalazek maszyny do wyrabiania wędek i parapetów okrętowych.

Rozgłos tego powodzenia doszedł do wiadomości prefekta departamentu któryzawezwawszy Jacquarda do siebie, zażądał objaśnień tyczących się tego wynalazku a otrzy-mawszy je, zredagował dla Cesarza. Napoleon osobiście zaprosił Jacquarda do Paryża iprzez dwie godziny prowadził z nim rozmowę o jego wynalazku, wypytując się o szczegóły.Skutkiem tej rozmowy oprócz dożywotnej pensji, otrzymał Jacquard do swegorozporządzenia sale Konserwatorium sztuk i rzemiosł, gdzie mógł się dowoli oddawaćwłaściwemu zawodowi, przypatrując się genialnym pomysłom swoich poprzedników itowarzyszy rzemiosła.

Wśród wytrwałej pracy, udało się Jacquardowi wprowadzić inne ulepszenia do przyrządówtkackich; ale skoro usiłowaniem jego było zastąpienie rąk roboczych maszynami, trudno siębyło spodziewać przychylności ze strony robotników dla wynalazku Jacquarda. Jakożnamiętności wzburzone doszły do tego stopnia, że życie jego zostało zagrożone i tylkoopiece rozsądniejszych obywateli, zawdzięczał swe ocalenie w chwili, gdy schwytanego naulicy prowadzili do rzeki aby go utopić. Gdy tak z jednej strony prześladowania ścigałydzielnego Jacquarda, z drugiej strony Anglicy, uznawszy zasługę wynalazku cudzoziemca,zaprosili go do siebie, aby osiadł w ich kraju i pracował dalej nad ulepszeniami w tkackimzawodzie. Wówczas dopiero Lyończycy, poznawszy swój błąd i zaślepienie, nawrócili się.Machina Jacquarda zyskała uznanie, a obawy o byt robotników okazały się przesadzone.

29

Liczba robotników wraz z zaprowadzeniem ulepszonych przyrządów tkackich, nie tylko żenie zmalała, ale w dwójnasób się powiększyła.

Od tej chwili byt Jarquarda był już ustalony. Robotnicy, pragnąc złagodzić pamięćniefortunnego swego zaślepienia, chcieli w dzień urodzin Jacquarda na rękach własnychponieść go wzdłuż ulicy, przez którą go ciągnęli do rzeki, ale skromny wynalazca wymówiłsię od tego zaszczytu serdecznym podziękowaniem. Rada municypalna Lyońska, w oznakęswej wdzięczności, postanowiła zaproponować Jacquardowi układ, mocą którego zastosownym wynagrodzeniem miał się w zupełności poświęcić usługom miasta przez ciągłeulepszanie swej machiny, na co Jacquard z chęcią przystał. W sześćdziesiątym dopiero rokużycia swego, usunął się do Quillins rodzinnego miejsca swego ojca, dla przepędzenia tamostatka żywota. Tu w 1820 roku otrzymał order legii honorowej. Umarł w r. 1834. Ciało jegozabalsamowano, a pamięci dzielnego robotnika wzniesiono pomnik, na który miasto Lyonsię złożyło. Pomimo tych zaszczytów, krewni Jacquarda wkrótce zapomniani zostali, a nędzazmusiła ich do sprzedania złotego medalu, jaki Jacquard od Ludwika XVIII otrzymał wnagrodę swych trudów.

Mniej pomyślny, choć niemniej czynny i nauczający jest żywot wynalazcy francuskiego,Filipa Girard. Urodził się w 1775 r. w Lourmarin, departamencie Vaucluse. Jego rodzina,powiada biograf Girarda, była prawdziwą opatrznością dla wioski, którą zamieszkiwała.Ojciec Filipa, człowiek pełen rozsądku, czuwał nad kształceniem swych synów, z którychnajmłodszy obdarzony był tak rozległą inteligencją i tak wielkimi zdolnościami, że mógłjednego dnia oddawać się mechanice i zarazem pisać poezje, malować oboknajprzeróżniejszych zajęć. Szczególnie to usposobienie Filipa stało się nawet przeszkodą wjego dalszej karierze, zawadą do powodzenia w świecie. Największe jednak zamiłowanieokazał do wynalazków, powiadają też, że będąc jeszcze w szkołach w Montpellier i mając lat14 postanowił użyć fali morskich, które zwróciły jego uwagę, jako naturalnego motoru wmechanice. Jakoż miał wynaleźć machinę bardzo dowcipną, poruszaną za pomocąprzypływu i odpływu morza.

Podczas swego pobytu w Montpellier, rozpoczął uozyć się medycyny, lecz wkrótce opuściłfakultet lekarski, aby poświęcić się rysunkom i rzeźbiarstwu. Kiedy wybuchła rewolucja,Girard, aby uniknąć służby wojskowej, uszedł z dwoma braćmi do Mahon na wyspieMinorce, gdzie został jakiś czas żyjąc z pracy rąk swoich — Filip umiał spożytkowaćzdolności do rysunków, malował więc portrety i krajobrazy. Wkrótce bracia Girardowieudali się do Liworno, gdzie Filip, korzystając teraz ze swych wiadomości chemicznych, zająłsię fabrykacją mydła. Odtąd poświęcił się on bez przerwy zastosowaniu nauk do przemysłu.

Lecz różnorodność jego wiedzy i zdolność nie dozwoliła wytrwać w pracy na jednej drodze.Zajmując się więc fabryką mydła, wynalazł machinę do ociosywania bloków na posągi, adrugą do rznięcia kamieni.

30

Kiedy burza rewolucji cokolwiek przycichła, Girard wrócił do Francji i osiadł w Marsylii,gdzie założył fabrykę chemiczną. Miał wtedy lat 20. Wkrótce jednak nowe rozruchy zmusiłygo do opuszczenia Marsylii i szukania schronienia w Nicei, gdzie konkurował o wakującąkatedrę nauki chemii, której jednak dla zbyt młodego wieku nie otrzymał.

Pod konsulatem porządek społeczny utrwaliwszy się, dozwolił Girardowi powrócić doMarsylii, gdzie z wielkim powodzeniem wykładał kursy chemii. Udał się powrotem doParyża, jako miejsca, gdzie było szerokie pole rozwinięcia swych zdolności dla ludziutalentowanych. Tam też Girard dokonał wiele znakomitych wynalazków, z którymi jegoimię na zawsze jest złączone. Znaczną część tych wynalazków naprodukował na wystawie wroku 1806, a między innymi lunetę zbliżającą, gdzie flintglast był zastąpiony przez ciecz,blachy polerowane środkami stosownymi, oraz lampę hydrostatyczną, które to przyrządydotąd są w powszechnym użyciu. Uwaga Girarda zwrócona też była na ulepszenia wkonstrukcji machin parowych. Prace jego w tym celu dokonane, uwieńczyło w r. 1809złotym medalem Towarzystwo zachęty narodowego przemysłu we Francji. Lecz jakkolwiekGirard zyskał pierwszą nagrodę i razem z nią pewien rozgłos dla swego imienia, dalekimjednak był od świetnej kariery, na jaką jego zdolność zasługiwała. Nie on ciągnął korzyści zeswych wynalazków, lecz drudzy, którzy je w praktykę wprowadzali, a chociaż geniusz jegobył uznany, zostawał jak wprzódy w stanie zbliżonym do ubóstwa.

Na wiosnę 1810 r. po sześciu latach nieustannej pracy bracia Girard powrócili pod dachrodzinnego domu Lourmarin, ażeby użyć po znojach wytchnienia. Jednego poranku, kiedyrodzina siedziała przy śniadaniu, ojciec Filipa otworzywszy Monitora z 12 maja przeczytałdekret cesarski, przyrzekający milion franków nagrody wynalazcy jakiejkolwieknarodowości, za machinę do przędzenia lnu. Starzec oddał dziennik synowi mówiąc:„Filipie, to się ciebie tyczy”. Zawezwanie zrobione do talentów wynalazczych nie tylkoFrancji lecz i całego świata, było dla Filipa bodźcem, pod wpływem którego wziął sięnatychmiast do rozwiązania zagadnienia, jakie mu było przedstawione. Rozbierającprzedmiot przez dzień i jedną noc, przyszedł na śniadanie, a uściskawszy ojca, rzekłspokojnie:

— »Mój ojcze, przyrzeczony milion jest naszym”.

Wynalazek podobnej machiny w tej epoce, był niezmiernej doniosłości dla Francji. Lenstanowił główny jej produkt; że zaś z powodu ówczesnej wojny z Anglią, nie można byłootrzymywać dostatecznej ilości bawełny, Napoleon pragnął usilnie, aby można było prząśćlen na takich machinach, jakich używali Anglicy do wyrobów bawełnianych. Filip Girard byłjedynym wynalazcą, który odpowiedział na wezwanie cesarza. Nie potrzebował Girard wieleczasu dla zbudowania i udoskonalenia modelu machiny swego pomysłu. Jakoż dnia 18 lipca1810 roku, uzyskał list przyznania wynalazku. Przyjaciele Girarda utrzymują, że machina tado przędzenia lnu posiadała wszelkie warunki do spełnienia wskazanego celu, ulepszając

31

nawet metodę przędzenia, a zatem, że wynalazca miał niezaprzeczone prawo do nagrodycesarskiej, która go wszakże minęła.

Bracia Girard natenczas postanowili sami korzystać z pomysłu Filipa. W roku 1812 założyliw Paryżu przy ulicy Meslay, pierwszą przędzalnię lnu; a następnie drugą przy ulicyCharonne. Obie te fabryki były prowadzone z powodzeniem, kiedy nastąpiła katastrofaNapoleona, która w r. 1814 spowodowała ruinę fabryk we Francji. Filip został uwięziony zadługi, a mimo tego duch jego wynalazczy nie ustał na chwilę, bo kiedy armie sprzymierzoneciągnęły do Paryża, Girard wymyślił machinę, mogącą wyrzucać 60 pocisków armatnich naminutę.

W roku 1815 Girard znowu udoskonalił swą machinę i przedstawił ją rządowi, lecz i terazbezskutecznie. Zawezwany przez cesarza austryjackiego dla założenia przędzalni wWiedniu, dokonał tego w zakładach cesarskich, przenosząc pożyteczny wynalazek na obcąziemię, gdy go własna ojczyzna nie przyjęła. Dziwne spotykały losy Girarda, bo kiedy wAustrii oceniono i w praktykę wprowadzono jego machinę, we Francji komisja uznała ją zanieodpowiednią celowi, a nawet potępiła jako psującą len, oraz wadliwą przędzęwyrabiającą, oświadczając, że nie zasługuje, aby jej model pozostał w konserwatorium sztuki rzemiosł. Tymczasem Girard rozwijał z powodzeniem fabrykę lnu w Hirtembergu,zajmując się ważnymi wynalazkami. Wtedy to podał myśl kotłów tabularnych, które byłyzastosowane naprzód do machin parowych na statkach żeglujących po Dunaju, i któreuległszy różnym modyfikacjom, powszechnie teraz przyjęte zostały.

Z Austrii powołany był Girard w r. 1827 do Królestwa Polskiego. Ówczesny minister skarbuksiążę Lubecki, pragnąc rozwinąć przemysł krajowy, a mianowicie górnictwo rządowe,postanowił korzystać z talentu Girarda w tym ważnym dla kraju przedsięwzięciu.Mianowany naczelnym inżynierem w tej gałęzi służby, Girard pełnił te obowiązki; kiedygórnictwo przeszło pod zarząd Banku polskiego, Steinkeler gorliwy również o rozszerzeniew kraju tutejszym przemysłu, podjąwszy się osuszenia kopalń Olkuskich dla zasycaniagalmanem hut cynkowych w Dąbrowie, które wówczas wziął w administrację poręczającą,popierał pomysły Girarda co do budowy nowej konstrukcji machin parowych, użytych dowypompowania wody ze wspomnianych kopalń.

Między wielu pomysłami, jakimi się odznaczał przedsiębiorczy umysł Filipa, wspomniećnależy fortepian, którego wadliwy mechanizm nie uszedł uwagi znakomitego mechanika.Wiadomo, że już wielu ludzi fachowych kusiło się o nadanie temu instrumentowi, takprzeważne miejsce w muzyce dziś zajmującemu, tonu, który by według woli lub potrzebyprzedłużać można, czego brak dotąd ujemną stronę fortepianu stanowi. Otóż Girardpostanowił niedostatek ten usunąć i w tym celu powziąwszy swój plan, z ówczesnymfabrykantem Zdrodowskim zbudował instrument, którego młoteczki przy klawiszach,wprawiane w ruch za pomocą

32

oddzielnej maszynerii, miały ten oel osiągnąć. Fortepian ten nie odpowiadał jeszcze zadaniu— dał tylko świadectwo, że Girard nawet w gałęziach obcych dla niego szukałurzeczywistnienia myśli nowych, którymi duch jego był napełniony.

Najważniejszą pamiątkę po sobie w naszym kraju zostawił Girard wybudowaniem fabrykilnianej przez Bank polski, która od jego imienia Żyrardowem jest nazwana, a która podnowymi dziedzicami Ditrich i Hille otrzymawszy znakomite rozmiary, obecnie z wielkimpożytkiem dla kraju pracuje. Czy we Francji, czy z dała od swej ojczyzny, wszędzieniepowodzenie ścigało kroki niespracowanego Girarda. Od początku do końca swegozawodu, miał za towarzysza życia ubóstwo. Po osiemnastu latach pobytu w KrólestwiePolskim, stary i zmęczony ciągłymi wysiłkami, opuścił Warszawę i wrócił do Francji, abyzłożyć na rodzinnej ziemi swe kości. Umarł spokojnie w r. 1845 w wieku 70 żywota pełnegotrudów, nienagrodzony za nie według zasługi; — nie doczekawszy się tej pociechy, abyziomkowie jego uznali w nim geniusz wynalazczy, nie otrzymawszy cesarskiej nagrody, októrej do śmierci marzył, iż mu się słusznie należy.

Na zakończenie tego rozdziału zwrócimy się do samodzielnej siły, w jakiej znajdowalipodporę Polacy, pracujący nad wynalazkami i rozwojem przemysłu w naszym lub obcychkrajach. Nie możemy na nieszczęście, podobnie jak i reszta ludów słowiańskich, poszczycićsię zbyt wielką liczbą ludzi samodzielnych, czego najistotniejszą przyczyną to, żehistoryczny rozwój naszej kultury zawsze znajdował przeszkody i periodyczne zawady wswym postępie. Nie wielkie zdobycze na polu wynalazków poczynione przez nasdotychczas, przyczyniły się nawet do upowszechnienia mniemania, iż umysłowo niejesteśmy zdolni do czynienia odkryć i ulepszeń, wymagających głębszego dociekania i badańnaukowych. Virey, bez wątpienia nader popularny historyk rodu ludzkiego, nie waha sięnawet utrzymywać że przywilej pierwszeństwa i zręczności w sztukach, należy wyłącznie donarodów romańskich i germańskich. Historia nauk ścisłych zdaje się potwierdzać toprzypuszczenie, gdyż na jej kartach spotykamy się zaledwie z kilkoma głośniejszyminazwiskami polskiego rodowodu. Mniemanie takie jednak nie jest sprawiedliwe, nie należybowiem zapominać, iż liczba nic tu nie stanowi; w każdej zaś gałęzi nauk możemy wskazaćna ważne prace, dowodzące niezbicie zdolności naszych umysłowych na polu nauk iwynalazków najważniejszych. Vitelio Ciołek w XIII już wieku utworzył znakomitą teorięłamania się światła; nieśmiertelny Kopernik za pomocą lichych narzędzi zbadał tajnikiukładu słonecznego; Zaluziński na sto pięćdziesiąt lat przed Lineuszem odkryłdwupłciowość roślin; Nosarzewski na lat kilka wprzódy (w 1829), w listach do ministraMostowskiego, podał sposób wyrobu cukru przez maceracje suszonych buraków, która tometoda zjednała tyle rozgłosu Schützenbachowi; Jędrzej Śniadecki najsprawiedliwiej jestojcem zasad dzisiejszej fizjologii. Takich przykładów moglibyśmy przytoczyć niemało, ajeżeli nazwiska tych wynalazców i odkrywców nie tyle są głośne jak niemieckich lubfrancuskich, to już wina tego cięży i na cudzoziemcach, którzy z powodu przeszkód języka

33

lub innych przyczyn nie wiedzą lub nie radzi o nich wspominać. Niemniej także ograniczonyruch przemysłowy, szczupłe pole zastosowania wynalazków i odkryć są powodem, że wielez nich zamiera dla braku odpowiednich środków. Zresztą wielkie wynalazki stanowiące erędla ludzkości i ciągle ulepszenia, udoskonalenia, zastosowania praw nauki do praktyki,stanowią ową potęgę i ów postęp zachodniego przemysłu. Nie można zaprzeczyć, iż wtakich wynalazkach drobnych i nierozgłośnych ale użytecznych, pomoc niesiona sobie przezciągłą pracę, usiłowania i próby wytrwałe, jest najdzielniejszym mistrzem. Zważanie narzeczy drobne jest właśnie cudowną sztuką wynalazców na zachodzie Europy i tamnajprostsza myśl, uwaga na pozór mało znaczącą, chwytaną jest i pielęgnowaną z miłościąniemal, z zajęciem zawsze. U nas przeciwnie, małe wynalazki i ulepszenia, będące nierazpłodnym nasieniem ogromnej ważności statków, mało zwracają uwagi, nikogo prawie nieobchodzą. Nie pojmujemy ich wartości. U nas, aby zająć się wynalazkiem, potrzebazadziwić, tak jakby młody nasz jeszcze umysł szukał w wynalazkach cudowności. Nierzadkowięc spotkać można ludzi pracujących nad transmutacją metali, poświęcających czas imajątek dla odkrycia kierunku balonami lub zbudowania perpetuum mobile, dla których tofikcji stają się nawet męczennikami w życiu.

Taką właśnie ofiarą zbłąkanych idei i silnej wiary w możności zbudowania wieczniedziałającej machiny, był Magnus Tepper, żyjący w drugiej połowie zeszłego wieku.Mieszkał on w Warszawie nad Wisłą w dworku hetmana Ogińskiego, szczelnie odosobnionyod świata i oddany cały głębokim swoim rozmyślaniom. Był on zdaje się zdolnymmechanikiem, zanim go mania siły wieczystej nie ogarnęła— myśl trawiąca i pożerającawszystkie siły jego rozumu. Zawsze miał pociąg do mechanicznych wynalazków, jak tegodowodzi globus terrestris. Był to pomysł przedstawienia układu świata słonecznego inadania całemu mechanizmowi ruchu uzmysławiającego naturę. Przedmiot rzeczywiściegodzien badawczego umysłu i mogący zjednać autorowi sławę. Anich, Tyrolczyk, o którympóźniej obszernie powiemy, okrył się za takie wynalazki chwałą — ale u nas Teppera, gdyudał się do możnych o materialne środki, spotkały zawody i obojętność. To odwróciło go odwynalazków pożytecznych, a popchnęło jego badawczy umysł na drogę marzeńpodsycanych nędzą. Człowiek ten odziany szarą opończą, zgięty wiekiem i pracą, przesuwałsię jak cień po ulicach Powiśla pełnych błota i nędzy. Czasami widziano go z dwomawiadrami wody, które dźwigał z Wisły do ustronnej izdebki. Mieszkanie nieprzystępne dlasąsiadów nosiło na sobie wszystkie cechy ubóstwa i dziwactwa. Maleńka izdebka mieściławarsztat, na którym Tepper wykonywał najtrudniejsze prace mechaniczne. Myśliciel był samwykonawcą. Nad skromnym łożem wisiał projekt jego globusa, narysowany z rzadkączystością i przekreślony znakiem krzyża, na znak pogrzebania go. Jeden koniec izbyzasłonięty był czarną oponą płócienną, poza którą mieściło się nowe jego dzieło —perpetuum mobile. Tepper długo się ze swoim pomysłem ukrywał, długo pieścił wsamotności swój wynalazek, zanim się ośmielił ogłosić go publicznie. Dokonał tego w 1782r. donosząc że odkrył machinę. która bez pomocy ludzi lub bydląt, ani też żywiołów, samaraz puszczona wykonywa wszelkie ruchy, dopóki jej ludzka ręka wstrzymać nie zechce.

34

Tepper myślał, że ta wiadomość sprawi ogromne wrażenie, lecz się zawiódł. Jego ogłoszenieprzebrzmiało samotnie jak echo na puszczy, bo ogół wówczas obojętnym na wszystkospoglądał okiem. W tej smutnej ciszy i człowiek schodzi z pola, ginie w pomroce. Kiedyumarł — nie wiadomo. Przytoczyliśmy ten przykład jako dowód, że nawet przy silnejzasadzie samopomocy, która nie wątpliwie przejawia się w życiu Teppera, unikać należykierunków skrajnych, owego ubiegania się za cudownością wynalazków. W tym przecieżkierunku niezbyt korzystnym postępowaliśmy ciągle i dlatego też w rzędzie naszychwynalazków liczymy najzawilsze kwestie współczesnej mechaniki, jako to prace nadmachinami rachunkowymi i żniwiarkami. Jedne i drugie mają długi szereg pracowników. Naczele pierwszych stoi wzniosła postać Abrahama Sterna (ur. r. 1769), żywy przykład, comoże zdziałać nawet i u nas samodzielność. Rodzice jego, prości handlarze żydowscy wHrubieszowie, małym miasteczku w Lubelskiem, nie mogli łożyć na wychowanie nawetnajbardziej elementarne, oddali go więc do zegarmistrza na naukę tego rzemiosła Był toszczęśliwy wybór, bo młody Abraham posiadający upodobanie w pracy i dar domechanicznych robót miał sposobność na tym polu dać się poznać doskonałością swychwyrobów. To mu zjednało imię zdolnego zegarmistrza, a gdy Stanisław Staszic nabyłHrubieszów poznał i ocenił zdolności Sterna, a co więcej, zaczął się opiekować młodymmechanikiem. Za jego radą Abraham opuścił miasto rodzinne i przeniósł się do Warszawy,aby się naukom mechanicznym poświęcić.

Ale niestety, wychowanie jego było tak zaniedbane, że naukę od czytania i pisania po polskumusiał rozpoczynać. Siłą woli pokonał przecież te przeszkody i szybko się rozwijał, szukajączawsze praktycznego pożytku swych pomysłów. Naprzód wynalazł ruchomy trianguł,opatrzony dwoma celownikami, mogący artylerzystom i inżynierom zastąpić niedogodnystolik do mierzenia. Nad machiną rachunkową pracował długo, ale dopiero w 1813 r.wystąpił publicznie z wiadomością o niej. W 1815 r. wydoskonalił swój pomysł iprzedstawił go b. Warszawskiemu Towarzystwu przyjaciół nauk wraz z opisem, który wRocznikach tegoż towarzystwa wydrukowanym został. Machina ta odbywała czterydziałania proste wraz z próbą dającą wypadek niezawodnie ścisły. Lecz Stern tu się niezatrzymał; podobną machinę jak do czterech działań, wynalazł w 1817 roku do wyciąganiapierwiastków i ułamków, a następnie rozpoczął pracować nad połączeniem tych dwóchwynalazków w jeden. „Zdawało mi się z początku“, mówi Steru, „rzeczą niepodobną, leczna ostatek i w tym punkcie przemysł mechaniczny wskazał mi środki do udoskonaleniamego zamiaru. Ważność tej myśli tak mnie zajęła, iż na wszelkie nieprzyjemności zniedostatku pochodzące nieczułym będąc, usiłowania jeszcze podwajałem, abym topołączenie czym prędzej mógł wykonać“.

Przedsięwzięcie to, jak powiedzieliśmy, przyprowadził do skutku w kwietniu 1817 r. Oboktego nie przestawał się zajmować i innymi wynalazkami. Zbudował model młockarni,tartaków i żniwiarkę, w 1821 roku wynalazł machinę do zdejmowania planów, a w 1835 r.przyrząd ochraniający na przypadek rozbiegania się koni. W nagrodę tych zasług b.

35

Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół nauk w d. 9 lutego 1817 r. mianowało go członkiemkorespondentem, a w d. 4 lutego 1821 r. członkiem czynnym. Używany był także do różnychposług obywatelskich tyczących się mianowicie urządzenia żydów w Polsce, jako znawcaich literatury i tradycji, a przy tym mąż oświeconego umysłu, mógł najskuteczniej działać wtym kierunku. Żył w ubóstwie, znosząc swój stan z godnością mędrca. Kiedy znany wWarszawie Antoni Magier testamentem przeznaczył mu tysiąc złotych, Stern,dowiedziawszy się, wyrzekł z głębokim wrażeniem: „Nie wartość daru ale wspaniały dowódprzyjaźni prawdziwą jego wartość stanowi“. Stern zachowywał ubiór zwykły starozakonnydo końca życia, a długa siwa broda dodawała powagi jego postaci.

Nad machinami rachunkowymi pracował jeszcze u nas Słonimski, Karasowski Aleksander,Stafel. Machina tego ostatniego wykonuje cztery proste działania wraz z ułamkamidziesiętnymi, wyciąga pierwiastki, podnosi do kwadratu, sześcianu i do wyższych potęg. Opomyłce głos dzwonka ostrzega. Machina ta zyskała pochwały na pierwszej wystawielondyńskiej. Stafel jest prostym robotnikiem mechanicznym i sam sobie własnewykształcenie zawdzięcza. Pomysłów ma mnóstwo i umie je wykonać dowcipnie. Opróczmachiny rachunkowej wynalazł on szczot mechaniczny do zamiany rubli na złote iodwrotnie, machinkę do kontrolowania kursów dorożkarskich, probierz do dochodzeniawartości prób złota i srebra, wiatromierz itd.

Niemniej liczny szereg pracowników liczy u nas żniwiarka, czego przyczyna bardziej namsię widzi racjonalną; machina ta bowiem w krają przeważnie rolniczym a mało ludnym, jestpierwszorzędnej ważności. Wspominaliśmy już o Abrahamie Stern, który przemyśliwał nadżniwiarką, a później pracowali nad róźnymi jej systemami: Tymieniecki, Kozubowski,Lipiński, Jakaszyk, Rolbiecki, Bobrownicki, Wysocki, Lilpop, Domeyko, Borejsza, Jentys,Wagner, Chrzanowski, Dorant i wielu innych.

Wszyscy mniej więcej, z małym wyjątkiem, są to ludzie własnej pracy i jedynie sobiesamym oraz silnej woli zawdzięczający, wszystko. Spomiędzy nich jednak najwybitniejszestanowisko zajmuje Tymieniecki, chociaż praca jego nie została uwieńczona pomyślnymskutkiem. Tymieniecki był obywatelem wiejskim i jako posiadacz dość obszernych gruntów,próbował rękę żeńca zastąpić machiną. Pierwotny jego pomysł dojrzewał powoli, gdy naglepożar jego wsi Chomentowo w 1832 r. zniszczył mu cały dobytek. Trzeba się było dźwigaćgwałtownie Tymieniecki więc rozpoczął żniwo naprędce zbudowaną maszyną, która wbraku pociągu wprawiona została w ruch siłą rąk ludzkich.

Pomysł Tymienieckiego polegał na osadzeniu kos na walcach, które obracane ciężaremmachiny pokonywanym siłą pociągowych koni, żęły zboże. System ten w następstwie okazałsię wadliwym, ale Tymieniecki długi czas z niezmierną siłą woli pracował nad jegowydoskonaleniem. Sam nie mechanik, powoli nauczył się mechaniki. W 1843 r. po razpierwszy na polach Wawrzyszewskich stanął ze swoją machiną do popisu publicznego.Model ten wyrobiony był w fabryce Duschika pod dyrekcją Kaczyńskiego, który zastosował

36

w nim własny swój pomysł uprzęży środkowej. Później z własną ulepszoną żniwiarkąTymieniecki stawał na każdym konkursie; w końcu jednak pobity został przez żniwiarkioparte na zagranicznych pomysłach Mannego i Mac Cornicka, jako systemupraktyczniejszego i lżejszego. Pracował jednak Tymieniecki do końca życia, utopiwszy wswych próbach dość znaczny mająteczek.

Przytoczymy jeden jeszcze przykład wytrwałości opartej na siłach własnych, a przykład toten przyjemniejszy, iż życie pracy uwieńczone zostało pomyślnym owocem. Przeddwudziestu kilku laty niejaki Majer, ubogi żydek z Polski, przybył do Paryża, nie majączłamanego szeląga przy duszy. Udał się naprzód do kilku znajomych o pomoc, lecz ci nanieszczęście tak ubodzy jak i proszący, zdobyli się zaledwie na kilka franków. Pieniądze tejednak przy silnej woli Majera stały się fundamentem jego losu. Zakupił bowiem za nie kilkastarych płaszczów, i w ubogiej izdebce, o głodzie, pracując dniem i nocą, wyrobił parętuzinów czapek. Sprzedał je korzystnie, a zarobek przy oszczędności szybko wzrastał.Przyjął więc pomocnika jednego, potem drugiego, aż w lat parę jego warsztat czapniczyliczył do 60 czeladzi.

Lecz przeznaczeniem Majera nie było zostać prostym czapnikiem. Jednego dnia wyszedł docukierni pobliskiej, jak zwykle dla przeczytania dziennika. W oczy wpadło mu ogłoszenieamerykańskiego fabrykanta Howegn o machinach szyjących. Jakaś myśl niejasna aleuporczywa opanowała jego głowę. Coś mu do ucha szeptało: kup machinę. Nie mógł siętemu oprzeć; na drugi więc dzień poszedł i kupił machinę do szycia. Było to niezłenarzędzie, oszczędzające niemało pracy, ale przecież nie tyle ile się spodziewał. Przy tymjako wprawny robotnik krawiecki, spostrzegł natychmiast wady — i postanowił je poprawić.Chociaż więc nigdy nie uczył się mechaniki, z ufnością wewnętrzną wziął się do tego dzieła.Kupił sobie narzędzi, rozłożył machinę na części i zaczął próbować. Z początku robił to wchwilach wolnych, za pieniądze oszczędzone od potrzeb życia, ale powoli namiętnośćogarnęła go do tej pracy. Poświęcił jej cały czas, wszystkie zasoby, zadłużył się nawet — alenareszcie doszedł do ważnych ulepszeń, na które otrzymał patent swobody we Francji.Pomyślność więc uśmiechnęła mu się po raz drugi w życiu. Cesarz Napoleon III w nagrodęudzielił mu kilka zachęceń, a po różnych wystawach przemysłu Majer otrzymał siedemmedali. Sprzedaż machin postępowała pomyślnie i Majer znów ujrzał się w posiadaniupięknego kapitaliku. Na tym jasnym niebie pomyślności przemknęła się przecież chmuragrożąca zniszczeniem. Majerowi wytoczono proces, utrzymując, że żadnego ulepszenia niedokonał i że przeto nie wolno mu swych machin wprowadzać. Kosztowna to była sprawa iniebezpieczna. Dobre imię i majątek w pocie czoła zarobiony były zagrożone. W pierwszejinstancji otrzymali zawistni wyrok wątpliwy, ale w apelacji Majer wygrał zupełnie. Był todla naszego wynalazcy jeden z piękniejszych dni stanowczo utrwalający jego los ipomyślność. Dziś na bulwarze Sebastopolskim uwagę przechodniów zwraca szyld: Howe iMajer, gdyż amerykański wynalazca powierzył Majerowi wyłączną sprzedaż machin swegopomysłu.

37

Nareszcie jako przykład samorodnych wielkich zdolności naszego ludu, które gdy się wesprąna samodzielności poprowadzą do zadziwiających rezultatów, wymienimy włościanina zRaciborowic pod Krakowem, nazwiskiem Wilgus. Słynie on na całą okolicę ze swychwynalazków mechanicznych, tudzież z łatwości naśladowania wszelkich narzędzi. Przedkilku laty widziano go, jak ze swej wsi na wózku bez koni zajechał do Krakowa. Wózek tenzrobił on u siebie w domu własnymi rękami i tak urządził, że obracając korbą, z niewielkimwysiłkiem po najgorszych drogach dojechał do miasta. Zresztą Wilgus zna wszystkie fachy ipracuje bardzo zręcznie, a najchętniej dla domów Bożych, jest bowiem jak wszyscywłościanie Polacy bardzo pobożny. W Raciborowicach wystawił on na kościelnej wieżyprześliczny zegar własnego pomysłu i wykonania, chociaż się nigdy zegarmistrzostwa nieuczył. Ale Wilgus chciał go zbudować i zbudował. Przytoczymy także nazwisko Wyderki,który będąc prostym kowalem zbudował pług ulepszony, a wielu innych zdolnychsamouczków z ludu dowodzi, iż nie brakuje nam zdolności. Przykłady, któreśmyprzytoczyli, winny zachęcić do szlachetnego naśladownictwa w pracy nad sobą i dowytrwałości.

Powiedzieliśmy wyżej, iż nie rozwinięty przemysł a raczej periodyczne wstrzymywanie jegorozwoju, jest przyczyną małych zdobyczy na polu wynalazków w Polsce. Taż samaprzyczyna ujemnie także wpływała i na rozwój naszego przemysłu, a raczej wstrzymywałapostęp pomyślnie i bujnie w pewnych epokach już rozkrzewiony. O kwitnącym stanierolnictwa, tej najważniejszej podstawy wszelkiego przemysłu u nas, aż do zgaśnięcia roduJagiełłów, wszędzie poświadczają liczne ślady w dziejach, w prawach, przywilejach,nadaniach i ułomkach rozmaitych obrachunków ekonomicznych. Za czasów Kromera, mimoniedawnego zniszczenia kraju napadem Tatarów, corocznie wyprowadzano z Polski 100,000łasztów zboża za granicę, kiedy w końcu zeszłego wieku zaledwie tylko połowę tej cyfrymożna było dostarczyć. W parze z kwitnącym stanem rolnictwa musiał stać i przemysł, orazpokrewny im handel. Łabęcki dowodzi, iż ludy słowiańskie były nauczycielami Germanóww sztuce górnictwa, gdyż kopalnie Miśni, Czech i Śląska IX-go sięgają wieku, a kopalnieniemieckie w X powstały wieku. W XII wieku rozwinięte już u nas były żupy solne, w XIII iXIV wieku istniały nader obszerne kopalnie srebra i ołowiu w okolicach Olkusza; w XVrozwinęły się również stare kopalnie w Chęcinach, a za Zygmunta III-go wytapiano stal wSamsonowie. Górnicza ludność w XV wieku musiała być nader liczna w Polsce, a nieznajdując u siebie już dostatecznego zarobku, emigrowała do kopalń czeskich a nawet ifrancuskich. Wiek XVI nareszcie był świetnym dla górnictwa naszego, mianowicie kwitłykopalnie kruszcu ołowianego i najznakomitsze rodziny, słynne z bogactw i znaczenia, jakSzydłowieccy, Wapowscy, Kmitowie, Bonarowie, pilnie zajmowały się górnictwem i z tegoźródła niemałą część swych olbrzymich dochodów czerpały. Według przybliżonegoszacunku, produkcja samych kopalń olkuskich przynajmniej milion złotych coroczniewynosić mogła. Opaliński dochód Polski z górnictwa podaje na wartość, która na dzisiejsząmonetę przynajmniej trzy miliony rubli (20 milionów złotych) przedstawia. Ale i w innychgałęziach przemysłu, Polska, miedzy XIV i XVII wiekiem stała niemniej wysoko. Świetny

38

rozwój sukiennictwa datuje się od czasów Kazimierza Wielkiego, który całe Podgórzekarpackie osadził mnóstwem wybornych rzemieślników i handel oraz przemysł po miastachwspierał. Epoka to była najsilniejszego życia ekonomicznego. Pod koniec XIV-go wiekusukna polskie wywożone były w znacznej ilości do Nowogrodu, a w XVI wieku znaczną ichilość wysyłano do Moskwy. A nie tylko pod względem ilości; wyroby te odznaczały się ijakością. Firmy fabryk wieluńskich i kościańskich głośne były z doskonałości wyrobu i zagranicami kraju. Płótna jakkolwiek w średnich gatunkach, znajdowały obszerny popyt. Rolkiz Podgórza choć niebielone ceniono w zagranicznym handlu, a dotychczas utrzymujące sięnazwy gatunków płótna żaglowego: Polacco, Polackenleiwand świadczy, że te wyrobystanowiły niegdyś ważny bardzo artykuł handlu, podobnie jak wszędzie znana naszapszeniczka sandomierska.

Wszelkie wzmianki licznych pisarzy, jak również dochowane z tamtych czasów pamiątki:budynki, naczynia, stroje świadczą o wysokim wydoskonaleniu kunsztów, o wykształconymsmaku publiczności, tak że śmiało możemy powiedzieć, iż do połowy XVII-go wiekurzemiosła i fabryki w Polsce stały na równi, jeżeli nie wyżej od niemieckich. Tak pomyślny,jednak rozwój bogactwa krajowego, który ułatwiał każdemu przy pomocy własnejodpowiednie osiągnięcie celu usiłowań, wstrzymany został w skutek licznych i złożonychprzyczyn. Zagarnięcie uprzywilejowanego stanowiska na korzyść kasty szlacheckiej, idącazatem niewola rolniczego ludu, jakkolwiek do pewnego stopnia sprzyjała ekonomicznemurozwojowi wielkiej własności i rolnictwa, w gruncie przecież osłabiła konsumpcjęprzemysłową, pogrążając w bezczynność, w materialny i moralny upadek całe masy narodu.Był to niezmierny cios, który zamknął ludowi pragnącemu dźwigać się na zasadziesamodzielności, wszelką możność postępu, pozbawił kraj najlepszych sił, najpotężniejszejdźwigni w jego moralnym i materialnym bycie. Kasta szlachecka, zwarta w sobie zkonieczności, musiała marnieć, upadać pod względem oświaty, dostarczać coraz mniejdzielnych jednostek zdolnych kierować interesami tak własnymi, jak i zachwianego wposadach państwa. Usychały więc po kolei źródła produkcji, upadało rolnictwo przemysłkrajowy, handel i kapitały przeszły wyłącznie w ręce żydów. Przyczyny zewnętrzne, jak:wojny szwedzkie, zawirowania polityczne, walki stronnictw, a nareszcie nie idący zpostępem czasu ustrój administracji, dokonały zupełnej niemal zagłady przemysłu, poniżyłymyśl narodową do tego stopnia, iż w oczach panującej kasty szlacheckiej, zajmowanie sięwarsztatem dla zysku, kwartą i łokciem przynosiło ujmę czci. Rozumie się, iż w takim stanierzeczy dla umysłów energicznych, samodzielnych, pole przemysłu było stracone. Conajwyżej widzimy tylko drobną szlachtę dobijającą się własną pracą godności kościelnych,lub zasiadającą na krzesłach senatorskich, albo nareszcie szukającą szczęścia w mieczu.Sławny Stefan Czarnecki jakby z dumą przemawia, że: „Ani z roli ani z soli, ale z tego co goboli“ urósł.

Wszystkie te szczegóły tłumaczą nie tylko upadek świetnego naszego przemysłu, alezarazem powody zamknięcia drogi do tej płodnej niwy dla wszystkich, którzy by zasilić ją

39

swymi zdolnościami mogli. W ciągu półtora wiekowego letargu cała żywotność luduwygasła i punkty ciężkości ekonomicznej przeniosły się gdzie indziej. Ockniecie się wkońcu zeszłego wieku było ciężką walką przedświtu. Umysły bardziej oświecone rozumiałyznaczenie przemysłu w ustroju krajowego bogactwa, ale usiłowania ich były tylkoszamotaniem się pełnym zasług ale bezowocnym. Wielcy panowie tracili fortuny na teprzedsiębiorstwa. Tak np. Małachowski założył sławne fabryki żelaznych wyrobów,Jezierski stali, Potocki syców i szkła, Radziwiłł zwierciadeł, Czartoryscy porcelany, Ogińskikobierców, Bieliński szkieł kolorowych itd. Ale były one częstokroć owocem próżności, anie regularnej pracy, wytrwałości i żelaznych starań. A jednak dzięki tym tylko nowszym,postępowym ideom, już świeższe powietrze powiało w przemyśle i otworzyło się pole dlaludzi własnej pracy zawdzięczać mogącym wszystko.

Przytoczymy tu tylko jednego Dangla „Przyszedł on do Polski z mantelzakiem na plecach aidąc drogą ku Warszawie, spotkał wracającego z przejażdżki od strony Raszyna królaStanisława Augusta, Król, spostrzegłszy wędrownika, zapytał czym się zajmuje?Dowiedziawszy się, że nazwisko jego Dangel i że się kształcił w zagranicznych zakładachsiodlarskich przy budowie pojazdów, rozkazał mu stawić się na zamku. Wsparł go następnieswą opieką i niewielką pomocą, i to był początek majątku i rozgłosu tego fabrykanta,którego powozy danglówkami powszechnie zwano“. Niezawodnie pomoc StanisławaAugusta wiele się przyczyniła do kariery Dangla, ale niemniej winien on ją był sobie, swejenergii, zdolności, pracy. Z małego ziarnka umiał on stworzyć olbrzymie zakładyprzemysłowe.

Schultz bowiem bawiący w 1782 r. w Warszawie tak mówi o Danglu: „Połączył on wswoich wielkich domach i podwórkach na Senatorskiej (Dziś kamienica Nr. 468) i naElektoralnej ulicy (dziś Nr. 750 i 751) pracownie wszystkich rzemieślników, których dowystawienia powozu potrzebuje, jako to: stelmachów, siodlarzy, kowali, lakierników,tasiemkarzy, farbiarzy, pasamoników itd., iż w razie, gdy kupujący w bogatym składziegotowych wyrobów tegoż fabrykanta nie znajdzie do swego upodobania powozu, wniedouwierzenia krótkim czasie takowy mu wystawią. Tenże Dangel otrzymuje wzory zLondynu, i co tylko w tym względzie nowego się pokaże lub wynalezionym zostaje, tonatychmiast w swoim zakładzie zaprowadza; wprawdzie otrzymuje on z Anglii niektórepotrzebne mu materiały, ale większą część sam tu wyrabia. Ceny jego powozów zaiste małosą od wyrobów angielskich niższe, ale dorównywają też angielskim co do trwałości iozdobności, i dlatego Dangel wkrótce znacznego się dorobił majątku. W całych Niemczechnie masz podobnego zakładu jakim jest Dangla, nawet sławna fabryka Kaufmana w Wiedniuw porównaniu jest nic nieznacząca“.

Chwilowe ożywienie przemysłu za Stanisława Augusta jest tylko przecież pobłyskiem, któryznikł wkrótce wśród zamętu politycznych przewrotów kraju. Jaśniejsze dni dla przemysłu

40

polskiego zabłysły dopiero od 1816 roku, gdy dyrekcję wydziału przemysłu objął w ręceStaszic. Żywot tego najzacniejszego męża zasługuje na najpilniejszą uwagę. Staszic bowiemjest dziecięciem wzniosłej zasady samodzielności. Syn mieszczan ubogich z Piły (wPoznańskiem) umiał zdolnościami, siłą woli dojść do stanowiska, na którym tyle dobrego dlakraju zdziałał. Nie ma zdaje się gałęzi przemysłu, jakiej by opiekuńczej dłoni nie podał. WWarszawie zakładał fabrykę machin, przędzalnie, w Iłży fabryki fajansu; w Samsonowie,Suchedniowie, Radoszycach, Pankach fabryki żelazne z określeniem planu gospodarstwaleśnego, kopalnego!” Wiedząc zaś, iż podporą przemysłu są ludzie specjalnie wykształceni,założył szkołę górniczą w Kielcach, z której też całe pokolenie zdolnych techników wyszło!Z jakimi trudnościami nieraz Staszic walczyć musiał przy zakładaniu tych fabryk,najlepszym podobno będzie dowodem, gdy powiemy, iż fundując fabrykę fajansowychnaczyń w Iłży, musiał tajemnie sprowadzać robotników z Anglii, z okolic Sunderlandu, gdyżnatenczas robotnikom tym opuszczanie kraju było wzbronione. Przezwyciężono jednaktrudności, i jeden z robotników, Lewin Selinger, z przydomkiem Sunderland, przekradłszysię, tajemnie przybył do Polski, gdzie mu Staszic ułatwił założenie fabryki, wyjednawszyzapomogę rządową, tudzież stary spichrz dogodny do urządzenia zakładu. Z tymi środkamipostawiona fabryka do dziś dnia istnieje z niemałym pożytkiem dla kraju.

Po Staszicu górnictwo nasze rozwinięte zostało na olbrzymią skalę przez ministra skarbu ks.Lubeckiego i jednocześnie niemal popchnięte zostały wszystkie gałęzie przemysłu, jak np.sukiennictwo w 1820, płóciennictwo 1822 i bawełniane fabryki w 1824 r., którym toostatnim dziś kwitnąca (40,000 m.) Łódź swój wzrost z mizernej mieściny zawdzięcza.

Rozrost fabryk rządowych wywoływał u nas i budził przemysł prywatny, który dźwigali naswych barkach ludzie należący właśnie do grona tych przemysłowców, co zawdzięczająsobie wszystko, sprowadzili dobrobyt i jego błogosławione skutki dla swych bliźnich i kraju.Kilka życiorysów, które przytoczyć pragniemy w tym miejscu, rozpoczniemy nazwiskiemhr. Karola Brzostowskiego. Może się niejeden czytelnik zadziwi, iż ozdobionego mitrąhrabiowską, z którą zwykle łączą się dostatki, kładziemy w szeregi robotników wybijającychsię z najniższych warstw społeczeństwa. Ale jakkolwiek hrabia Karol był wnukiemwojewody Inflanckiego i Radziwiłłówny, a synem starosty i Ewy Chreptowiczównej,słusznie mu się w rzędzie robotników-miejsce należy. Człowiek ten bowiem wszystko samsobie był winien.

W młodości służył wojskowo. Tytuł, stanowisko społeczne dozwalało mu pędzić życie wrzędzie pieczeniarzy, na jakich zwykle w Polsce schodzili synowie zrujnowanych magnatów.Ale Brzostowski, czerpiąc sam w sobie siłę, poszedł inną drogą, drogą wzoru i przykładu.Objęty przez niego po wyjściu z wojska ojczysty majątek przedstawiał wielką ruinę, a długiprzewyższały jego wartość. Hrabia Karol postanowił naprzód podnieść się w materialnymstanowisku, a do tego widział drogę w ulepszonym rolnictwie i przemyśle. Bystry jegoumysł wnet jednak spostrzegł, iż ulepszeń radykalnych niepodobna zaprowadzić przypoddaństwie ludu, zaprzęgniętego w jarzmo pańszczyzny i przy zupełnej jego ciemnocie.

41

Zniósł więc naprzód w 1820 r. pańszczyznę i zamienił ją na umiarkowane czynsze, anastępnie pozakładał szkółki wiejskie, do których rodzice pod karą pieniężną do skarbonkiogólnej, obowiązani byli posyłać swe dzieci.

Fundusz, jaki stąd powstał, obracany był na doktora i lekarstwa dla chorych włościan.Ułatwiwszy sobie tym sposobem postęp i zyskawszy zaufanie, postanowił jednocześniematerialnie dźwigać majątek. Hrabia Karol czuł że samo rolnictwo nie wystarczy, tymwięcej, te niskiej urodzajności grunta nie mogły rokować zbyt pomyślnych plonów.Postanowił więc ratunku szukać w przemyśle — lubo brak ludzi początkowo pozwalał liczyćtylko na siebie. Staranne wychowanie przyszło mu w pomoc, a silna wola dokonała reszty.W urządzeniu pól Sztabina — tak się nazywał jego majątek — zaprowadził płodozmian, a napowiększonych tym sposobem produktach rolnych oparł przemysł. Wzniósł gorzelnię,dystylarnię, browar, fabrykę miodu, porteru, araku, hutę szklaną, piec do odlewówżelaznych, a na koniec fabrykę narzędzi rolniczych. W tej ostatniej pod kierunkiem samegoBrzostowskiego i przez robotników u niego wydoskonalonych, zbudowane zostały dwiemachiny parowe i pierwszy w kraju telegraf elektryczny, przeciągnięty między dworem afolwarkami. Dowód to że i inne wyroby z tych fabryk nie ustępowały w niczym słuszniestawianym wymaganiom.

Łatwo więc zrozumiemy, iż tyle siły woli i wytrwałości uwieńczone zostało pomyślnymskutkiem. Hrabia Karol oczyścił w krótkim stosunkowo przeciągu czasu swój majątek idoprowadził go do kwitnącego stanu. Ale cele Brzostowskiego były wyższe, niż prostewzbogacenie się. Wszędzie szukał dobra otaczających go bliźni, budząc w nich zasadęsamodzielności. Sciśle wymagał należnych sobie czynszów, ale dla dotkniętych losemurządził bank pożyczkowy, który za solidarnym dwóch członków poręczeniem udzielałpożyczki. Oprócz tego założył lombard, składy sukna, płótna i innych przedmiotówcodziennej potrzeby wieśniaka, które sprzedawał po cenie kosztu, bez żadnego dla siebiezysku. Tak po trzydziestoletniej przeszło niezmordowanej działalności przybliżył się doschyłku dni, ale żywot swój zakończony 25 lipca 1854 r. uwieńczył godnym takiego życiadziełem. Będąc bowiem bezżennym, testamentem całe swoje dobra i fabryki przekazał nawłasność ludności zamieszkującej Sztabin, to jest: włościan, fabrykantów i oficjalistów,których uważał jak ojciec za swe własne dzieci. Związał on ich wspólnością interesu, ale wnakreślonych podstawach kierował się tak zdrowymi zasadami, iż wspólność nie wyłączaładzielności jednostek, iż nie tamowała wznoszenia się ich na zasadzie samopomocy.Brzostowski znaczną część zysków, jakie administracja powinna była osiągnąć z jego dóbr ifabryk, przeznaczył na nagrody dla odznaczających się pilnością, zacnością postępowania iużytecznością swych pomysłów. Testament napisany przez hr. Brzostowskiego jest pełenwzruszających ustępów, dowodzących iż był to Człowiek czynu posuniętego do ideału. Aleniestety, nie wszystko w rzeczywistości odpowiada najzacniejszym celom inajszlachetniejsze instytucje przez niedoskonałość wykonania upadają. W znacznej części da

42

się to zastosować do fabryk i zakładów Sztabińskich, które niejedną trudność miały dozwalczenia i niejedną na swej drodze napotkały przeszkodę.

Innego rodzaju inteligencją, rozwijającą na wielką skalę swe przemysłowe plany, płodne wwyborne następstwa dla kraju, jest tak dobrze nam wszystkim znany Piotr Steinkieler.Pochodził on z Krakowa, gdzie ojciec jego był kupcem. W dwudziestym szóstym roku życiaobjął po ojcu handel wraz ze znacznym majątkiem; lecz Kraków na ówczas obumarły, dlaprzedsiębiorczego umysłu Piotra był za ciasnym polem; przeniósł się więc do Warszawy w1826 r., gdzie założył dom handlowy i rozpoczął czynności. Obdarzony umysłem icharakterem tęgim, a przy tym zapalony żądzą służenia krajowi, rzucił się całą siłą wprzedsiębiorstwa przemysłowe, widząc w nich dźwignię rzeczywistego bogactwa ipomyślności. W ciągu całego swego życia, pełnego pracy i czynów, nie wyrzekł się nigdyswojej przewodniczej myśli, ciągle popierając przemysł i stosując nowe pomysły iwynalazki. Steinkieler w licznych swych podróżach po zachodniej Europie, wszędzie badałprzemysłowe przedsięwzięcia, nowe wynalazki i ulepszenia. Była to prawdziwaprzyjemność wejść do jego czasowego mieszkania w Londynie, które tam będąc zajmował.Na biurku tysiące planów, anszlagów, modeli; w pokoju machiny fabryczne i rolnicze,ciekawe minerały, cegły, kafle itp. Obok tego rój ludzi specjalnych, technikówrzemieślników, robotników, z którymi się umawiał, godził lub zawierał kontrakty. Boniczego tak bardzo Steinkieler nie zazdrościł obcym, jak potęgi ich cywilizacji, postępówprzemysłu i bogactwa. Gorąca jego dusza pragnęła jakby cudem przeszczepić to na własnąziemię. Gdy więc widział między swymi obojętność, lenistwo zastarzałe i nieuctwo, pragnąłsam pracować za tysiące. Za każdym powrotem do kraju, przywoził on mnóstwo projektównajświetniejszych, o których opowiadał z niezmiernym zapałem i do wykonania ich brał sięnatychmiast.

Jedno z najgłówniejszych przedsięwzięć tego ojca tylu gałęzi naszego przemysłu, byłabudowa dróg udoskonalonych. W tym celu zawiązał Towarzystwo i pierwszy rozpocząłbudowę kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, przy której mnóstwo ludzi znalazło zarobek.Zawistni przeszkodzili mu jednak dokończyć dzieła, które dopiero rząd wziął w swoje ręce ido skutku doprowadził. Stracił na tym przedsiębiorstwie Stainkieler parę milionów złotych,ale należy mu się słusznie zaszczyt, iż pierwszy w kraju ocenił wielkie korzyści koleiżelaznych.

Do przybycia Steinkielera do Warszawy, sól była droga bo skarb Królestwa, który posiadamonopol sprzedaży takowej, płacił za centnar soli po rs. 1 kop. 32 rządowi austriackiemu.Steinkieler, zbadawszy ten interes, zaczął sprowadzać sól z Anglii, czym o złotówkę obniżyłcenę na centnarze. Widząc to rząd austriacki, przy zawieraniu nowego kontraktu na dostawęsoli naznaczył już tylko 47 kop. za centnar, co pozwoliło obniżyć cenę soli dla biednegoludu. Oszczędność zyskana tym sposobem wynosi miliony! Steinkieler także silnie popierałfabrykację cynku, który się wydobywa z galmanu, znajdującego się u nas w kopalniachKrakowskich i na Śląsku Pruskim. Zbadał więc wydobywanie ulepszone cynku; namawiał

43

do zakładania hut, a nawet sam założył walcownię cynku w Londynie na to, aby produktotrzymany w kraju sprowadzić do Anglii i przewalcować z korzyścią. Początkowo nieudawała się ta spekulacja jak wiele przedsięwzięć Steinkielera, ale później hutnictwocynkowe zakwitło, dając niemałe zyski krajowi i zarobek tysiącom rąk pracowitych.

Działalność Steinkielera, głównie skupiła się w Warszawie i Żarkach, małym miasteczku wKrakowskiem, które wraz z dobrami na własność swoją nabył. W stolicy naszej w 1839 rokuwziął na siebie młyn parowy na Solcu i rozlicznymi wynalazkami ulepszać go począł.Zbudował spichrze na 130,000 korcy zboża, przez co zabezpieczył Warszawę od brakuziarna, w razie nieregularnego dowozu. Tanim i dobrym mieleniem, wpłynął do obniżeniacen mąki, a przy tym młynie założona później piekarnia, sprzedaje chleb tańszy o grosz nabochenku. Nie poprzestał jednak na tym, ale widząc nadużycia w handlu olejem i trudności zjakimi walczyć muszą stolarze przy nabywaniu drzewa fornierowego, założył przy młyniewielką olejarnię i tartak do cięcia drzewa zagranicznego i krajowego. Lecz i tego mało. Piecew mieszkaniach naszych były potworne. Steinkieler założył fabrykę kafli tanich i pięknych.Po drogach jeździliśmy najokropniejszymi powozami publicznymi. Steinkieler założyłfabrykę powozów i dostarczał takowych poczcie, lub wysyłał je na własne ryzyko. Powozyte upowszechniły się i przybrały nazwę steinkielerek, która niechaj na wieki zostanie,świadcząc o zapobiegliwości i dobrych pomysłach twórcy. Fabryki te mieściły się na Solcu.Ale Solec zalewany był często falami Wisły, przez co niszczał dobytek jego robotników ibiednych mieszkańców. Wyjednał więc Steinkieler fundusz na obwałowanie Wisły w tejstronie, a dziś niejeden mieszkaniec Solca lub ulicy Czerniakowskiej, jeżeli śpi spokojnie,zawdzięcza to znakomitemu przemysłowcowi.

Podobną działalność zwrócił na Żarki, które nabywszy zastał w nędzy i opustoszeniu. Leczpod jego dłonią miasteczko wnet stało się siedzibą przemysłu. Założył wielką fabrykęmachin i narzędzi rolniczych, w której co nowe, co postępowe wyrabiał. Obok w Jaworznikupod miastem, wzniósł browar produkujący wyborne piwo, po dziś dzień zwane żareckiem.Gospodarstwo na folwarkach prowadził wzorowe, dając tym poznać, iż przemysł w naszymkraju ma się wspierać na dobrym gospodarstwie wiejskim, i na drodze postępu musi iść znim w parze. Tym sposobem tak podniósł Żarki, że wzrosły w ludność i zamożność do tegostopnia, iż dochody miejskie o sześć razy się powiększyły.

Nie skończylibyśmy prędko, gdybyśmy pragnęli wyliczyć wszystkie pożyteczneprzedsięwzięcia, które Steinkieler wprowadził w życie lub przygotował. Dla innych lu-

dzi dość by jednego było, aby sobie zarobić na dobre imię i wdzięczność ogółu. On tysiącomczynił dobrze, tysiącom dawał pracę, chętniej krajowcom niż obcym, których jednak musiałsprowadzać, aby naszych nauczyli. Czy jednak zdziaławszy tyle dobrego, był ten człowiekszczęśliwy? Czy doszedł do wysokości, dostojeństw, zaszczytów lub majątku? Nie, wcalenie! Prześladowany od zawistnych, zawodzony przez fałszywych przyjaciół, widział

44

własnymi oczyma upadek swego wpływu, niepowodzenia przedsięwzięć i ruinę majątkową.W roku 1853 wierzyciele, a między niemi najgłówniej Bank Polski, zabrali wszystko.

Steinkieler usunął się do Krakowa i w rok życie w zmartwieniu i goryczy zakończył. Dlanas, dla wielkiej masy rzemieślników i robotników — dla ludu pracował — z jego trudów, zjego pomysłów wielu żyje i korzysta.

Można śmiało powiedzieć, iż każda niemal gałąź krajowego przemysłu ma swoichzałożycieli w ludziach, których pracy usilnej zawdzięcza powodzenia mniej lub więcejszerokie. Tak np. ulepszony wyrób płótna oprócz Girarda, o którym wspomnieliśmy wyżej,niezmiernie wiele zawdzięcza p. Dąbrowiczowi, olearstwo p. Korytyńskiemu, cukrownictwopp. Antoszewskiemu z Sierakowa, Łubieńskiemu z Guzowa i innym, którzy mimoszczupłych środków, do znacznego rozwoju tych przemysłów jedynie wytrwałością i pracąswą doszli. P. Karol Dąbrowicz posiada niewielki mająteczek Dobrowola, położony nadNiemnem w okolicy gdzie uprawa lnu była tradycyjnym zatrudnieniem włościan. Surowyten materiał rolniczy, w znacznych partiach wychodził do sąsiednich pruskich posiadłości itam na płótno przerobiony wracał do kraju, który za tę przemianę niemałe płacił procenty.Pan Dąbrowicz w obrębie swej działalności pragnął temu zapobiec, a mianowicie przezzałożenie fabryki wyrobów płóciennych. W tym celu, z niezmierną siłą woli ale szczupłymiśrodkami, w 1839 r. wystawił fabrykę i już w 1841 po raz pierwszy wystąpił na wystawękrajową ze swymi wyrobami.

Ścisła krytyka mogła im bardzo wiele pod względem wykończenia zarzucić, fabryka bowiemobywała się jeszcze bez apretury i blichu. Warsztaty przędzalnicze i tkackie były staregoustroju, a większa część przędzy pochodziła od prządek okolicznych, w czym widzimywielką zasługę pana

Dąbrowicza, wkrótce bowiem do 300 rodzin zarobek lub pomoc w swym bycie, na tymprzemyśle oparło. W trzy lata potem, popisywał się już p. Dąbrowicz z bielizną stołową takpiękną i tak dobrze ufarbowaną, iż zasłużyła na medal srebrny. W 1851 r. przy nieustannympostępie zakładu, pan Dąbrowicz posłał swe wyroby na wystawę Londyńską gdzie zyskałprzychylną opinię, a Angielskie stowarzyszenie przemysłu i rzemiosł, obrało go swymprezesem. Dziś jakkolwiek ulepszone przyrządy, blech i inne nieodbicie potrzebne wfabrykacji płócien warsztaty posiada zakład p. Dąbrowicza, zawsze wywiera on głównieswój wpływ zbawienny na ludność miejscową, podnosząc jej dobrobyt i moralność.

Zasługi p. Korytyńskiego są nie mniej wielkie, on bowiem pierwszy od 1832 r. nauczyłmieszkańców Hrubieszowa i okolicy, używania oleju do oświetlania i to aż rozdając darmolampki z olejem przez siebie wyprodukowanym i stosownie oczyszczonym. Niezrażonytrudnościami, siał rzepak we własnym majątku Latoszynie i zachęcał do uprawiania, a takdobry i z tak wielką wydajnością produkował olej, iż go mógł ile zostawało od miejscowejsprzedaży do Warszawy wysyłać. Tym sposobem p. Nikodem Korytyński dał początekogromnej dziś w okolicy Hrubieszowa produkcji nasion oleistych i samegoż oleju w różne

45

strony rozsyłanego. W 1864 r. założył p. Korytyński młyn parowy w miejsce wodnego,głównie w celu osuszenia łąk przy rzece Huczwi położonych, której wody wielu sąsiednimposiadaczom zalewały niedostępne pastwiska. Dziś miejsca te zielenią się bujną trawą, a sąmiędzy nimi takie, które dają możność pożytkowania z obfitych głębin torfowych. Krajstałby się wkrótce bogatym, gdyby wielu tak przedsiębiorczych i własną pracą popierającychprzemysł liczył obywateli.

Jedno jeszcze nazwisko człowieka ze świata przemysłowego zasługuje na wspomnienie wtym miejscu. Stanisław Lilpop, zmarły przedwcześnie d. 15 października 1866 roku, należałdo rodziny znanej u nas z pożytecznej pracy w różnych gałęziach przemysłu. Ale też zresztą,prócz pomocy w ukończeniu szkół Żoliborskich, sam sobie wszystko zawdzięczał. Z ławyszkolnej przeniósł się bezpośrednio do warsztatów bankowych w fabryce na Solcu, gdziezapoznał się z młotem, heblem, piłą zmierzył całą trudność pracy fizycznej. Wytrwały ienergiczny potrafił się odznaczyć, skutkiem czego wysłany został kosztem Banku za granicęi tam w znakomitych zakładach w Eschweiler i Mulhouzie, kształcił się na zdolnegomechanika i rysownika. Po powrocie do kraju prowadził kilka fabryk machin i narzędzi, jużto w spółce, już na własne ryzyko, a przez szczęśliwe obroty zdołał sobie zebrać własnezapasy, prawością zaś charakteru i zdolnością wyrobić kredyt. Wtedy wszedł do spółkiznanej fabryki wyrobów żelaznych Ewansa i Rau w Warszawie. Gdy w lat kilka Ewansowiewycofali się z interesu, Lilpop i Rau stanęli na czele tego znakomitego przedsiębiorstwa,które pod ręką tak biegłego przemysłowca, rozwijało ciągle. Gdy objął zarząd zakładu liczyłon robotników w większej części cudzoziemców; obecnie zatrudnią ich 450 i to samychkrajowców wykształconych na miejscu w fabryce. Oprócz tego Lilpop dla swych warsztatóww Warszawie, rozwinął nabyte huty w Drzewnicy, urządził górnictwo w Rozwadach iobszerne węglarstwo w przyległych lasach. Przedsiębiorstwa jego dawały zarobek przeszłotysiącu rodzinom. Zgon Lilpopa przerwał mnóstwo innych przemysłowych zamysłów, ciągłybowiem ruch i praca były potrzebą tego człowieka. Chciał wznosić wielką fabrykęlokomotyw w Warszawie, kilka cukrowni w odpowiednio wybranych punktach dla tegorodzaju przemysłu w kraju. Odznaczył się także duchem wynalazczym, ulepszył żniwiarkęamerykańską Mac Cornickca, wynalazł siewnik uniwersalny, a każdą zagraniczną machinęstarał się uczynić odpowiednią do potrzeb naszego przemysłu i rolnictwa. Obok pracfachowi swemu właściwych, zajęty był ciągle kształceniem swego umysłu; kochał się wmuzyce, malarstwie i zostawił jeden z najznakomitszych zbiorów obrazów krajowychartystów.

Mnóstwo moglibyśmy zacytować nazwisk znakomitych naszych przemysłowców, którzysamopomocy winni swoje stanowisko i majątek. Cegielski z profesora wykładającego językpolski stał się najznakomitszym fabrykantem machin w Poznaniu, tak że mu nawet Niemcyoddają zasłużoną pochwałę. Bockan, rodem ze Szwecji, z węzełkiem na plecachprzywędrowawszy do Warszawy za czasów pruskich, rzetelnością i pracą dobił się majątku,będąc najznakomitszym majstrem ciesielskim. Ale przykłady te potwierdzą tylko raz

46

wypowiedzianą przez nas prawdę— nie mnożąc ich więc zbytecznie, zakończymy tenrozdział nieznanymi szczegółami z życia prostego rzemieślnika, nożownika, nazwiskiemWawrzyniec Gębicki. Był on synem kowala, rodem z osady Wójtowskiej Kowalszczyznązwanej, w obwodzie Sandomierskim.

W roku 1809 zabrany wraz z ojcem przez dowódcę artylerii wojsk austriackich do robótkowalskich przy baterii, z przymusu, darmo i ciężko pracować musiał. Nieszczęściem wdniu 18 czerwca tegoż roku, w czasie ataku na Sandomierz wojsk austriackich, ojciec jegośmiertelnie raniony odłamkiem kartacza życie zakończył.

Młody Wawrzyniec, liczący natenczas 16 rok życia, musiał sam zastąpić ojca, asprzykrzywszy sobie tak ciężką pracę, której podołać nie mógł, postanowił ratować sięucieczką; wybrawszy się przeto nocną porą uszedł z obozu. Idąc dniem i nocą prawienieprzerwanie, dostał się do Grójca, skąd przybył do Warszawy i wstąpił do terminu ukowala; lecz tu pracując po całych nocach, zachorował ciężko — majster oddał go doszpitala. Wyzdrowiawszy, znalazł się prawie nagim na bruku, poszedł więc do majstra, uktórego poprzednio pracował, z propozycją iż będzie u niego rok dłużej w terminie, bylebytylko nakarmił go i okrył czymś ciepłym, dzień bowiem był mroźny i śnieżny. Lecz gdymajster odmówił mu, zaciągnął się młody Wawrzyniec do wojska.

Odbywszy kilka kampanii za Napoleona I, został ozdobiony krzyżem legii honorowej. Wroku 1815 w czasie bitwy pod Waterloo, będąc raniony, dostał się do niewoli angielskiej. Powyleczeniu się z ran wystąpił z wojska i pospieszył do Londynu, gdzie jako prosty robotnik,przez trzy lata pracował po różnych fabrykach. Następnie powędrował do miasta Sheffield, adostawszy się do zakładów mechanicznych i nożowniczych Silversmitha, wydoskonalił siędokładnie w tym zawodzie.

W roku 1824 namówiony przez kilku rodaków, popłynął w ich towarzystwie do Ameryki.Podróż wyczerpała zapasy, przybył więc do Nowego Yorku prawie bez grosza i włachmanach. Po kilku tygodniach głodu i nędzy, dostał się nareszcie do fabrykantanożownika nazwiskiem Gotman, a pracując lat sześć w jego zakładzie nożowniczym, takwydoskonalił mu robotników, że w nagrodę starań i trudów, pryncypał przypuścił go dospółki. Po śmierci Gotmana

w r. 1832: zrobiwszy układ z wdową i sukcesorami, objął Gębicki na siebie tenże zakład;wkrótce ożenił się z córką dawnego swego pana i wspólnika. Od tej pory, stał się onprawdziwym opiekunem swoich rodaków, przybywających do Nowego Yorku i tamżezamieszkałych; już to umieszczał ich w swoim zakładzie, to znów zakładał im warsztaty,wspierał, odziewał i karmił.

W roku 1835 założył ochronę i szkółkę w swoim domu dla dzieci pozostających po swychnajbliższych. W roku 1849 został członkiem kongresu Stanu Północnej Ameryki, jakonaturalizowany obywatel Rzeczypospolitej. Wielkie czyniąc dobrodziejstwa dla swoich i

47

obcych w tak dalekim kraju, zakończył szlachetny swój żywot dnia 20 listopada 1853 roku,niewielki zostawiając po sobie majątek, bo więcej ubogim rozdał.

ROZDZIAŁ III.

Pomoc własna i stowarzyszenia.Własna pomoc, to jest ściśle przeprowadzona nasada: że każdy człowiek nawet biedny, możei powinien, przez rozsądny użytek własnych sił i porządne gospodarstwo, zapewnić sobienależyte utrzymanie i że nikt nie ma prawa do obcego wsparcia: słowem, samodzielność iodpowiedzialność na polu zarobku, jest jedyną zdrową podwaliną, na której spoczywagospodarstwo społeczne.

Schultze Delitsch.

Całą ożywioną naturę przenika jedna górująca myśl: samodzielność. Potrzeby, które sięrodzą wraz z powstaniem żyjącej istoty, wzmagają zaspokojenia, jeżeli proces życia madziałać. Instynkt zachowawczy skłania do natężenia sił, przez co zaspokajają się potrzeby.Dopóki istota taka nie jest jeszcze zdolną do opiekowania się sama sobą, to wedle prawnatury, rodzice jej wykonywają nad nią nadzór. Wraz z wykształceniem własnych sił ustajeten obowiązek rodzicielski i jego miejsce zastępuje pomoc własna. Te koleje przesuwają sięcodziennie przed naszymi oczyma w bezrozumnym świecie zwierzęcym. Ptak dopóty tylkozajmuje się swoimi młodymi, dopóki one z własnych skrzydeł korzystać nie umieją. Potemnastępuje zwykle rozstanie. Tak dzieje się wszędzie w świecie zwierzęcym. Dlatego teżwłasna pomoc jest prawem natury, na uszanowaniu którego polega byt świata. Jeżelinatomiast nie wystarczają siły pojedynczej lub kilku istot do zaspokojenia potrzeb, dozapewnienia sobie obrony, pożywienia lub schronienia, wtedy to słabe w odosobnieniu siłyjednostek, łączą się w jedną wspólną potęgę — i dzieło idzie pomyślnie. Pszczoła i mrówka— zjawisko to najdokładniej sprawdza. Ule i mrowiska są to stowarzyszenia zwierzęce,zorganizowane na naturalnej podstawie wzajemnej pomocy. I jakich zdumiewających dziełdokonują te drobne stworzenia przez to tylko, że swoje tak niedołężne siły łączą i kujednemu kierują celowi.

Cośmy rzekli o zwierzętach, można stosować i do człowieka, bo człowiek żyje wśród naturyi jest podległy jej prawom. To tylko, że on za pomocą swego umysłu te prawa poznać i nimiwedług wymagań rozumu posługiwać się może podnosi go ponad zwierzę niewolniczoposłuszne naturze, i pozwala mu myśleć o czymś wyższym, nie o samem zaspakajaniupotrzeb cielesnych. Człowiek ma życie duchowe, świadome siebie, wolne, i dlatego dążyprzez harmonijne wykształcenie swoich sił fizycznych i umysłowych, do rozwinięcia tegożycia, o ile można doskonale. Im lepiej to się uda, tym więcej będzie w stanie sam sobiepomagać, sam sobie wystarczać. Wolny człowiek, należycie rozwinięty, myśli przede

48

wszystkim o tym, ażeby na niezależnym stanowisku sam o siebie się troszczył i własne swepotrzeby zaspakajał osobistym natężeniem sił, czyli tym, co my pracą nazywamy. Imwiększe będzie to osobiste natężenie sił, im dalszym i wznioślejszym będzie cel, który sobieduch ludzki wytknął, tym silniej i konieczniej objawi się ów popęd do samodzielności.Lazaron neapolitański czuje się już zadowolonym, kiedy nie jest głodnym ani spragnionym,a brak potrzeb jest w zgodzie z jego lenistwem. W zupełnej sprzeczności z tym bytemwegetacyjnym zostaje życie angielskiego kupca, który dąży do używania wszystkicholbrzymich korzyści nowoczesnej cywilizacji.

Popęd do użycia sił własnych jest wrodzony każdemu organizmowi, przeznaczonemu dożycia. Ale nie tak się dzieje ze zdolnością do własnego sobie pomagania. Np. człowiekpozbawiony zdrowych zmysłów, albo idiota zginąłby gdyby był sam sobie zostawiony, taksamo jak porzucony kanarek. Tak nieszczęśliwym istotom, którym natura odmówiłazdolności własnego sobie pomagania, musi troskliwa ręka miłości dostarczyć rzeczypotrzebnych. Poza tymi nikomu już nie służy prawo do obcego wsparcia. Chwilowa potrzebawymaga co najwięcej dorywczej pomocy obcych, jeżeli nie chcemy, ażeby zło się utrwaliło.

Ale znajduje się oprócz przytoczonych niedołężnych istot, wielka ilość ludzi, z którychpewna tylko część jest w stanie wywalczyć sobie niezależne a nawet dodatnie i poważane wspołeczeństwie stanowisko, jakkolwiek wszyscy są zdrowi i zdolni do pracy. Są tak nazwanirobotnicy i drobni rzemieślnicy. Ci ostatni wpadli w ten stan na zachodzie Europy, od czasurozpowszechnienia się potężnego przemysłu fabrycznego. Co za pełnia zdrowych siłznajduje się w tej właśnie klasie ludności a jednak czyżby tu niedostatek sił, potrzebnych dowywalczenia sobie ekonomicznej niezależności miał być prawidłem, a nie wyjątkiem?Odpowiedź znajdujemy w wyrazach założyciela niemieckich stowarzyszeń Schulze-Delitscha: „Jeżeli sam czemu podołać nie możesz, to złącz się z innymi, którzy tego samegoco ty pragną“ a „wiele drobnych sił w połączeniu stworzy jedną wielką potęgę". To jestprzewodnią myślą stowarzyszeń, opartych na zasadzie własnej pomocy.

Od czasu jak przez powstanie fabryk kapitał w przemyśle stał się potęgą, która dąży doposługiwania się pracą, położenie drobnych przemysłowców i niezasobnych robotnikówciągle się pogorsza.

Nasamprzód musimy zauważyć, że Schulze-Delitsoh pod kapitałem rozumie następującetrzy rzeczy, konieczne do wszelkiej przemysłowej działalności:

1) surowe materiały przeznaczone do przerobienia,

2) narzędzia do pracy,

3) środki utrzymania podczas trwania pracy, albo jeśli kto innych zatrudnia: funduszprzeznaczony na zapłatę dla robotników lub czeladzi. Moneta, która właściwie jest środkiemwymiany, o tyle tylko może być uważaną za kapitał, o ile za nią wyliczone tu warunkiwszelkiej przemysłowej pracy nabytymi być mogą.

49

Drobny rzemieślnik, który był pozbawiony wszelkich środków, potrzebnych doprzyswojenia sobie ważnych korzyści, który nadto dawniej ustawami cechowymi w wolnychswych poruszeniach był krępowany, poznał w krótce że w odosobnieniu z wielkimprzemysłowcem konkurować nie jest w stanie. Tak samo i robotnik fabryczny, zostający wzależności od kapitału, był tylko wyjątkowo w stanie zapełnić szeroką przepaść, jaka pracęjego od kapitału oddzielała i przemysłową niezależność wywalczyć.

Nędza rzemieślników i robotników, jaka z tej zmiany stosunków przemysłowych powstaławe Francji i Niemczech, wywołała w r. 1848 socjalną chorobę, grożącą strasznyminastępstwami. Ludzie, wprawdzie dobrze myślący, ale nieznający prawdziwych przyczynzłego, przedstawiali rozmaite środki ratunku, już to niewykonalne, już to szkodliwe, jak np.pomoc z kasy państwa, założenie tak zwanych warsztatów narodowych, które miały wprzeciągu jednego roku pochłonąć cały przemysł prywatny itp. Środki te, gdyby ichwykonanie leżało w granicach możliwości, w konsekwentnym swym przeprowadzeniupodkopałyby z czasem nie tylko wolność osobistą, ale moralność i duchową energięrobotników i rzemieślników.

Wrażliwi robotnicy paryscy uwierzyli tym urojeniem i powstali do dzikiej walki przeciwkapitalistom, dla zdobycia gwałtem tego, czego pracą dopiąć nie mogli. Powstanie byłoprzytłumione strumieniem krwi i kosztowało w znanej walce czerwcowej (23—27 czerwca1848) życie 20,000 ludzi.

Zupełnie inny kierunek wzięły rzeczy w rozmyślnych Niemczech, gdzie położenie byłoniemniej złe. Tu znaleźli drobni rzemieślnicy i robotnicy przyjaciela i zbawcę w Schulze’m zDelitsch, mężu praktycznym i genialnym w pomysłach, energicznym, wytrwałym izastanawiającym się w działaniu, nadto obdarzonym wysokim darem wymowy iniezwykłym talentem organizacyjnym. W pośród nadciągającej burzy, Schulze znalazł wstowarzyszeniach, spoczywających na zasadzie własnej pomocy najnaturalniejszy,najodpowiedniejszy i moralnie najlepszy środek do osiągnięcia przez robotnika irzemieślnika kapitału i podniesienia się w przemyśle na stanowisko samodzielne.

Schulze z Delitsch nie pochodzi z klas ludowych, podniesienie których stało się dla niegocelem życia. Urodził się 2-go kwietnia 1808 r. w pruskim miasteczku Delitsoh niedalekoLipska, gdzie jego ojciec był burmistrzem. Młody Schulze pierwsze wychowanie odebrał wojczystym swoim mieście. Na uniwersytetach w Halli i Lipsku poświęcał się studiomprawnym. W 21 roku życia po złożeniu pierwszego egzaminu na kandydata prawa, pracowałjako aplikant sądowy w Naumburgu. W chwilach wolnych oddawał się pilnie rozszerzeniuswoich wiadomości na polu historii, filozofii i literatury ojczystej. Ferie sądowe poświęcałwędrówkom, a owocem tych wycieczek była książka Das Wonderbuch, która w r. 1838 sięukazała.

Po krótkim urzędowaniu, jako asesor przy sądzie w Berlinie, został powołany r. 1841 nasędziego pokoju do rodzinnego swego miasta. Ochoczo przyjął ten zaszczytny urząd,

50

zastrzegł sobie jednak, że będzie mógł w każdym czasie wrócić do służby rządowej. Urządsędziego pokoju dostarczył myślącemu człowiekowi wiele sposobności do zbadaniastosunków miejscowej ludności, a głównie do zebrania wiadomości o położeniu i potrzebachklasy rzemieślniczej. Miłość i zaufanie, które sobie zyskał przez swoją gotowość do pomocy,liberalne i rozsądne postępowanie, miały ten skutek, że okręg Delitschowski wybrał go r.1848 na deputowanego do zgromadzenia narodowego w Berlinie. Tu mianowanyprzewodniczącym wydziału, mającego za zadanie zbadać potrzeby rzemieślników irobotników, studiował kwestię socjalną z pierwszej, że tak rzekę, ręki, bo 1,600 próśb, któreze wszystkich stron Niemiec nadchodziły.

To, czego proszący nieoględnie żądali, mianowicie wskrzeszenia dawnych urządzeńcechowych, nie było zdolne do odbudowania dawnej pomyślności rzemieślników. Schulze zwłaściwą sobie bystrością poznał prędko, że zupełnie przeciwną iść trzeba drogą, że wmiejsce cechów, niezgodnych z wymaganiem czasu, należy postawić wolność w życiuprzemysłowym i handlowym. Przekonał się nadto własnymi oczyma, że odosobnionyrzemieślnik jest bezsilny wobec kapitału i że połączenie rozdzielonych drobnych sił wstowarzyszenia działające wspólnie na podstawie własnej pomocy, własnejodpowiedzialności i wzajemności, jest jedyną drogą, prowadzącą rzemieślników doosiągnięcia kapitału, tej najważniejszej dźwigni przemysłu, obok światy i moralności.

Kiedy w listopadzie r. 1848 żołnierze Wrangla rozpędzili zgromadzenie narodowe, Schulzepowrócił do swego miasta rodzinnego, celem praktycznego wypróbowania swoichreformatorskich pomysłów. Za jego wpływem 56 majstrów rzemiosła szewskiego połączyłosię w stowarzyszenie dla wspólnego zakupu potrzebnej im skóry po cenie hurtowej. Kiedyizba deputowanych z r. 1849, w której Schulze również był posłem z Delitsch, rozwiązanązostała, postawiono Schulzego przed sądem przysięgłych w Berlinie, jako mającego udział wuchwale z r. 1848, odmawiającej płacenia podatków. Obronę swoją sam prowadził i poświetnej mowie został uwolniony. Wszyscy świadkowie, których z Delitsch sprowadziłareakcja, złożyli najzaszczytniejsze świadectwa za swoim szanowanym deputatem. Tysiąceodbitek rozszerzyły jego mowę obrończą pomiędzy ludem. W Berlinie i Potsdamiewyprawiono uczty na jego cześć. Jego powrót do domu był podobny do pochodutryumfalnego. W Delitsch przyjęto go z pochodniami, wręczono mu honorowy puchar,wyprawiono uczty i uroczystości.

Gdy wskutek wypadków z r. 1848 sądy pokoju zostały w Prusach zniesione, Schulze, którymiał żonę i dzieci do wyżywienia, został nagle pozbawiony urzędu i utrzymania. Widział siętedy w konieczności prosić ministra sprawiedliwości Simsona o przyjęcie go na powrót dosłużby rządowej. Rząd, który był względem niego związany poprzednio daną obietnicą niemógł do prośby jego się nie przychylić; jednak wysłano go na sędziego okręgowego doWrześni, miasta w Poznańskiem. To osadzenie Schulzego pomiędzy ludność obcą munarodowością, językiem i zwyczajami, równało się wygnaniu. Po dwóch latach jednakciągłej pracy, zmęczony, prawie umierający, podał się do dymisji i takową otrzymał.

51

Wolny od wszelkich obowiązków urzędowych, Sohulze- Delitsch poświęcił od tej chwilinajlepsze swoje siły zadaniu dźwignięcia stanu rzemieślniczego z nędzy, zależności iupokorzenia. Osiadł w Delitsch dla przyczynienia się osobistym współudziałem do rozkwituzałożonego przez siebie niedawno stowarzyszenia rzemieślniczego, i dla zachęcania mową ipismem dla zakładania stowarzyszeń po całych Niemczech. Praca jego najpomyślniejszymuwieńczona została skutkiem. Obecnie rozwija on, jako bezustannie wybierany deputat doizb pruskich, nadzwyczajną działalność na polu społecznym.

Przystępujemy do rozpatrzenia nowych stowarzyszeń. Te rozpadają się, stosownie do swegoprzeznaczenia, na dwie główne grupy. Pierwsze mają na celu oświatę, drugie byt materialnyczłonków. Te ostatnie dzielą się na dwie gałęzie, stosownie do tego, czy stowarzyszenie mana uwadze przygotowanie do przemysłu, czy sam przemysł.

Dla bliższego zapoznania się z zasadami stowarzyszeń posiłkujemy się własnymi słowamiSchulzego, wyjętymi z wybornego jego dziełka, zwanego Katechizm dla robotników(Arbeiter katechismus).

Do stowarzyszeń, mających na celu przygotowanie do przemysłu, zaliczają się:

Stowarzyszenia zaliczkowe, zwane także bankami ludowymi, które ułatwiają członkomotrzymanie kredytu i pożyczek.

Stowarzyszenia dla zakupienia surowych materiałów (Rohstoff-Vereine), w które się łącząrzemieślnicy wspólnego rzemiosła, celem hurtowego nabywania połączonymi siłamipotrzebnych im materiałów surowych, maszyn i drogich narzędzi.

Stowarzyszenia spożywcze (Konsumvereine), w które się łączą członkowie dla hurtowego, atym samym tańszego zaopatrywania się w przedmioty służące do zaspakajania codziennychpotrzeb życia.

Kasy dla chorych, czyli tak zwane stowarzyszenia braterskie, które mają na celu udzielaniew razie potrzeby stowarzyszonym pomocy lekarskiej i tanich lekarstw.

Do stowarzyszeń mających na celu sam przemysł należą:

- Stowarzyszenia magazynowe, które sprzedają we wspólnych magazynach wyrobyczłonków, produkowane w odosobnionych własnych warsztatach tychże członków.

- Stowarzyszenia produkcyjne, w których produkcja i sprzedaż wyrobów dokonuje się nawspólny rachunek i ryzyko zjednoczonych członków.

Główne zasady, które służą za wspólną podstawę wszystkim rodzajom stowarzyszeń,streszczają się w następujący sposób:

Ci, o których potrzeby ozy to w przemyśle, czy to w gospodarstwie domowym,stowarzyszenie troszczyć się ma, powinni być członkami i filarami całego przedsiębiorstwa,

52

ponosić jego korzyści i straty, bo tylko w ten sposób zorganizować można społeczną pomocwłasną.

Muszą oni przyjąć osobisty udział nie tylko w korzyściach i stratach, ale w kierownictwie izarządzie stowarzyszenia, czyli nie tylko w materialnej, ale i w duchowej działalnościprzedsiębiorstwa. Powinni zatem zajmować się specjalnymi czynnościami administracji iuczestniczyć w obradach.

Fundusz potrzebny do interesów stowarzyszenia składa się z udziału członków, którepowstają ze składek, periodycznie przez nich opłacanych i z dywidend, czyli korzyściprzedsiębiorstwa, które rozdzielane bywają pomiędzy uczestników. Wysokość udziałówzależy od obszerności i bezpieczeństwa przedsięwzięcia, niemniej od zamożności członków.

Ażeby pozyskać tak niezbędnych w dzisiejszych stosunkach kredyt i dostarczyćwierzycielom silnej rękojmi zwrotu, wszyscy członkowie zobowiązują się do solidarnejodpowiedzialności za długi stowarzyszenia.

Na koniec wykluczoną zostaje ze stowarzyszenia owa, tak zwykła w życiu przemysłowcówwyłączność, dążeniem bowiem przedsiębiorstwa nie jest zamknięcie się w małym kółku, aleprzeciwnie, zapewnienie korzyści o ile można największej liczbie stowarzyszonych. W tymcelu urządzają się warunki należenia do grona członków w taki sposób, ażeby mogły byćspełnione przez każdego porządnego i pracowitego robotnika, który ma szczerą chęćpomagania sobie, bo właśnie przy licznym współudziale cele stowarzyszenia najłatwiej idoskonale w interesie wszystkich osiągniętymi być mogą.

Każdy wstępujący do stowarzyszenia musi przede wszystkim przynosić dzielne przymiotywewnętrzne, bo zjednoczenie jest wprawdzie w stanie spotęgować skutecznośćzewnętrznych warunków przemysłu, jak np. powiększyć kapitał i kredyt ale nie możezastąpić braku umysłowych i moralnych zasobów, od których zależy pomyślność całegoprzedsięwzięcia. Przez zsumowanie niedołężnych jednostek nie utworzy się nigdy dzielnejcałości.

Moralny wpływ stowarzyszeń na klasy robocze nie jest mniejszy od korzyści materialnych.Łatwo można sobie wystawić, jakim błogosławieństwem jest dla robotnika posiadaniekapitału, który dla niego stanowi podporę w przemyśle i gospodarstwie, który mu ułatwiaosiągnięcie samoistności, albo przynajmniej napełnia niezawodną nadzieją tej samoistności.Robotnik ma przed sobą dotykalną, trwałą korzyść i przekonuje się, że uczciwa praca ioszczędność pomagają w samej rzeczy do pomyślności, do posuwania się na wyższyszczebel społeczny. Wzrasta energia i chęć do pracy, a poczucie większej pewności dodajesił i wytrwania.

Ów wysoki wpływ moralny stowarzyszeń przecież nie polega jedynie na możnościwytworzenia własnego kapitału i kredytu dla członków. Poczucie, że się należy do to-warzystwa, które ma znaczenie i wpływ w stosunkach ekonomicznych, działa nadzwyczaj

53

dobroczynnie na członków. Jakże opłakana jest często rola drobnego rzemieślnika lubrobotnika, kiedy np. przy kupnie surowych materiałów lub artykułów żywności, albo przypożyczce pieniędzy, uciekać się musi do pomocy detalicznych kupców i faktorów.

Wygórowane ceny i złe towary, wysokie procenty i lichwiarskie warunki czekają turzemieślnika, bo jego wierzyciele muszą być przygotowani na straty, i dlatego większeciągnąć zyski. A pokrzywdzonemu nie wolno nawet się skarżyć, musi się poddać wszelkimciężarom i upokorzeniom, aby tylko otrzymać czego potrzebuje. Inaczej zupełnie dzieje sięw stowarzyszeniach. Tu rzemieślnik staje się wspólnikiem przedsiębiorstwa, któregozadaniem jest potrzeby jego zaspakajać, stoi o własnych siłach i nikomu dziękować anikłaniać się nie jest obowiązany. Prawa i obowiązki są dla wszystkich jednakowe, warunkiumiarkowane, co jest możliwe przy operacjach na wielką skalę, a nadto płynie korzyść zprzedsiębiorstwa do własnej kieszeni. To wywołuje poczucie własnej siły. Stowarzyszonypojmuje, że znaczy coś własną siłą, że nie jest na niczyjej łasce. Stąd płynie także poczuciewłasnej godności. Stowarzyszony czuwa sam nad sobą, wystrzega się wyrządzić szkodęspółce, bo wykluczenie z niej równa się niesławie. To wywiera wpływ na cały tryb życiaczłonków, na ich przemysł i gospodarstwo, na ich pracowitość i uczciwość. Po tymwszystkim cośmy tu powiedzieli, zdaje się że nie przesadzimy, mówiąc: że nie maskuteczniejszego środka do moralnego podźwignięcia klasy roboczej, jak stowarzyszenia.

Do zbawiennego wpływu moralnego, który stowarzyszenie na swoich członków wywiera,zaliczyć należy i korzyść umysłową, jaką robotnik i rzemieślnik z niego wynosi. Jakżerzadko rzemieślnik, obracający się w ograniczonych miejscowych stosunkach, albo robotnikpracujący w cudzej fabryce, znają wewnętrzne i zewnętrzne warunki swej pracy, rozległeokoliczności, od których należy skuteczność ich działalności. Mechaniczny trud, naglącepotrzeby chwili, pochłaniają wszystkie ich siły fizyczne i umysłowe i nie pozwalajązastanawiać się nad środkami wydoskonalenia swego przemysłu, nad zaspokojeniemwyższych potrzeb. Dopiero w stowarzyszeniu widnokrąg się rozszerza. Nabywanie iodsprzedawanie w wielkich partiach zmusza ich do wzniesienia się ponad stosunkimiejscowe, do nabywania kupieckich wiadomości i doświadczeń. Oprócz czynnościmechanicznych, które tak jak dawniej wykonywają za warsztatem lub w fabryce, i które imdostarczają środków do życia, muszą nadto przyjmować udział w kierownictwie i zarządziespółki, śledzić za stosunkami targu na wielką skalę i załatwiać czynności, które wymagająpewnego stopnia inteligencji, a które dotychczas były dla nich obce.

Niepodobna, ażeby przy braku doświadczenia, w początkach nie okazały się pewneniedostatki i nie wynikły szkody, nie można jednak szkody tej pominąć, a poczynione próbyprzekonały, jak prędko i dobrze rzemieślnicy i robotnicy do nowych czynności się wdrażają.

Ażeby kto nie sądził, że wszystko cośmy dotychczas powiedzieli jest tylko jakąś teoryjką,czczą deklamacją, nie od rzeczy będzie przedstawić fakty, wykazać na cyfrach jak

54

olbrzymim i szybkim jest rezultat uzyskany przez Schulzego z Delitsch w Niemczech, nieodznaczających się jak wiemy w czynach zbyt wielką pośpiesznością.

W końcu roku 1865 znajdowało się już w Niemczech około 3. 000 stowarzyszeń, z którychpołowa miała na celu oświatę. Około 1,500 zajmowały się wyłącznie interesamiekonomicznymi. Z tych Schulzemu znane było 961 stowarzyszeń zaliczkowych, czylibanków ludowych, 199 stowarzyszeń magazynowych, produkcyjnych i do zakupieniasurowych materiałów, a 157 stowarzyszeń konsumpcyjnych.

Schulze w sprawozdaniu swoim za rok 1865 przedstawia obraz działalności stowarzyszeńzaliczkowych, które mu swoje rachunki różne nadesłały. Pożyczki przez te banki członkomw ciągu roku udzielane, po największej części na trzymiesięczne terminy wynosiły 67,569903 talarów. Obrót ten dokonany został za pomocą 22,509 334 tal., z których 17,656.776 tal.należało do osób trzecich, które sumę tę stowarzyszeniom na procent wypożyczyły, a4,852,557 było własnością stowarzyszeń i ich członków, a mianowicie: 4,442,879 jakoudziały członków, a 409,679 jako fundusz rezerwowy, który służy za pokrycie wyniknąćmogących strat. W ten sposób własny kapitał stowarzyszeń w stosunku do kapitałów obcych,wyszedł przeszło 27%. Liczba członków tych 498 stowarzyszeń dochodziła do 169,595, zyskczysty rozdzielony pomiędzy uczestnikami i powiększające fundusze rezerwowe czynił363,467 talarów. Jeżeli weźmiemy jeszcze w rachubę 463 stowarzyszeń zaliczkowych, któreSchulzemu bilansów swych nie nadesłały, i te, o których wiadomość do niego jeszcze niedoszła, to będziemy mogli utworzyć sobie pojęcie, jakie dobrodziejstwa wyświadcza ta jednagałąź stowarzyszeń ludowych klasom roboczym, a cóż dopiero wszystkie.

Stowarzyszenia te nie zamknęły się w granicach Niemiec, ale szeroko się rozpowszechniłypo Francji, Belgii, Włoszech, Czechach, Rosji, a nawet przedarły się do innych częściświata, do Egiptu.

Wobec tych olbrzymich rezultatów stowarzyszeń, spoczywających na naturalnym prawiewłasnej pomocy, jakże bladym wydaje się obraz działalności stowarzyszeń ludowych,zbudowanych na fundamencie obcej pomocy. Powiedzieliśmy już wyżej, że system wsparć,pomijając już jego niedostateczność i niemoralność, jest na wielką skalę niewykonalny.Zwyczajny rachunek arytmetyczny wystarcza do wykazania niepraktyczności produkcji,wspieranej przez państwo. Drobna mniejszość może wprawdzie używać przywilejówkosztem większości, pięciu np. może żyć kosztem dziewięćdziesięciu pięciu, ale jakimsposobem ogromna większość ma być utrzymaną przez mniejszość jest to zadanie,rozwiązania którego żaden rachmistrz się nie podejmie. Tylko mniejszość może czerpaćzasoby z kieszeni reszty obywateli, jak to widzimy niekiedy w państwach, których sterspoczywa w rękach małego ale silnego stronnictwa; ale żeby większość żyła na żołdziemniejszości — to niepodobieństwo. Zwolennicy pomocy państwowej obliczają, że 95%ludności potrzebuje pomocy państwa i domagają się dla tych 95% wsparcia, dlatego, że onesame sobie pomagać nie są w stanie. Jeżeli to prawda, jeżeli ta ludność w samej rzeczy nie

55

może sama się utrzymywać, jakimże sposobem ma jej dopomóc państwo, którego onastanowi ogromną większość? Gdyby wszystkim tym ludziom państwo miało pomagać,maszyna państwowa stałaby się jeszcze bardziej kosztowną, naprzód z potrzebypowiększenia stanu urzędniczego, a po wtóre z powodu oderwania tych sił od produkcji. Tenwięc system jest mrzonką i nie może znaleźć zwolenników w ludziach, znających tabliczkęmnożenia.

Historia wspieranych stowarzyszeń dostarcza niewzruszonego świadectwa prawdziwościtego cośmy wyżej powiedzieli. Z 56 stowarzyszeń wspartych w roku 1848 przez rządfrancuski sumą 2,590,000 franków, istnieje zaledwie 10, podczas kiedy 20 — 30 paryskichstowarzyszeń produkcyjnych. znajdujących się w kwitnącym stanie z pomocy państwowejnie korzystały. W Berlinie również założono w latach 1848 i 1849 przeszło 100 kaspożyczkowych, które udzielały biednym robotnikom i rzemieślnikom pożyczek, albo zamałym wynagrodzeniem. W r. 1857 wedle sprawdzeń urzędowych, wszystkie te instytucje,posiadające razem majątek wynoszący 85,018 talarów, udzielały zaliczeń w sumie 68,761,jakkolwiek zdolni przemysłowcy berlińscy co najmniej dziesięć razy tyle potrzebowali.

Stowarzyszenia Schulzego z Delitsch, które się tak szeroko rozpowszechniły i tak olbrzymieprzybrały rozmiary, zamykały się wszędzie w naturalnych granicach i prawie żadnych stratnie poniosły; tymczasem sprawozdanie z r. 1857 donosi, że np. jedno z wspieranychstowarzyszeń berlińskich szkodowało w ciągu roku na 119 tal., a w ciągu swegokilkuletniego istnienia, udzielając 33,645 talarów, jako zaliczenia, straciło 1,259 talarów, awięc przeszło 3 od stu, i to wszystko z powodu niewypłacalności dłużników. Przeciwstawmysłabemu działaniu tych stu berlińskich kas pożyczkowych, obrót jednego stowarzyszeniazaliczkowego np. w Angermunde, miasteczku liczącym 5,700 mieszkańców. Stowarzyszenieto założone zostało r. 1862, i w pierwszym zaraz roku 187 członków otrzymało w zaliczkach63,136 talarów. Tak samo stowarzyszenie w Meissen (18.000 mieszkańców) w pierwszymroku istnienia udzieliło swoim 376 członkom pożyczek w sumie 156,545 talarów, a zyskczysty wynosił 755 talarów.

Po takich przekonywających świadectwach o wysokiej praktycznej wartości stowarzyszeń,opartych na własnej pomocy, zgadzamy się w zupełności z wyrazami, które założycielniemieckich stowarzyszeń do robotników berlińskich wyrzekł:

„Robotnicy niemieccy nie powinni być dla nikogo do wdzięczności obowiązani za byt swój,bo to nadwerężałoby zasadę ich własnej pomocy i własnej odpowiedzialności, dwiepodstawy ich moralnej godności, obywatelskiej równości i ekonomicznej niezawisłości, bezktórych o prawdziwym podźwignięciu klas roboczych mowy być nie może“.

Wielu czcicieli i zwolenników Schulzego z Delitsch zebrało w r. 1863 kapitał w celuzałożenia narodowego podarunku mężowi, który zaskarbił sobie nieśmiertelną zasługę wpodźwignięciu niemieckich klas roboczych, i jednocześnie dla zapewnienia spokojnejprzyszłości temu, który z poświęceniem własnej swej osoby dla dobra wszystkich pracował,

56

ażeby był i nadal w stanie oddać się zadaniu swego życia wszystkimi siłami i z wszelkąswobodą. Niemcy wszystkich stanów chętnie składali ofiary na rzecz daru narodowego.Schulze jednak nie chciał przyjąć wręczonego mu kapitału, wynoszącego 50,000 talarów,jakkolwiek jego stan majątkowy nie upoważniał go do tego wspaniałomyślnego czynu. Nausilne wszelako nalegania przyjął trzecią część dla zakupienia sobie i uprawienia kawałkagruntu. Resztę ofiarowanych mu pieniędzy przeznaczył na kapitał zakładowy dla bankustowarzyszeń, który za pomocą akcji został podniesiony do 270,000 talarów.

Schulze Delitsch jest zarządzającym instytucją pośredniczącą niemieckich stowarzyszeń.Jako taki otrzymuje on tantiemę, wynoszącą 2 od stu czystego dochodu tych stowarzyszeń,które do instytucji pośredniczącej przystąpiły. Natomiast Schulze zobowiązał się ponosićwszelkie koszty biurowe i nie przyjąć żadnego urzędu, ani w służbie publicznej, aniprywatnej, ażeby był w stanie czas swój i siły wyłącznie poświęcić stowarzyszeniom idążeniom z nimi

spokrewnionym na polu socjalnym. Do końca 1865 r. 567 stowarzyszeń przystąpiło doinstytucji pośredniczącej, która ułatwia zawieranie wzajemnych stosunków pomiędzystowarzyszeniami, szuka dla nich źródeł kredytu, broni zasad i interesów stowarzyszeń wprasie i w ogóle bardzo użyteczną się okazuje dla pomyślności i rozwoju stowarzyszeńludowych.

Podczas kiedy w Niemczech ruch na polu stowarzyszeń tak zadziwiające wydał rezultaty,klasy robocze w Anglii również nadzwyczajną na tym polu rozwinęły działalność. Tu już wpoczątkach bieżącego stulecia szlachetny jeden mąż. Robert Owen, syn ubogich rodziców,dał popęd do stowarzyszeń robotników przez założenie w szkockiej wiosce fabrycznejNewlanark wzorowego zakładu, który miał na celu polepszenie moralnego i materialnegolosu robotników za pomocą dobrego przykładu, wzajemnej zachęty, dobrego wychowania iprzypuszczenia robotników do udziału w korzyściach przedsiębiorstwa. Jego projekt, oddanypod rozpoznanie parlamentu, w którym głównie na uwagę zasługuje ustęp „rozwiązaćwielkie ogniska fabryczne i urządzić w ich miejsce wsie przemysłowe, w których by każdyrobotnik był w stanie przez uprawę kawałka ziemi konieczne swe potrzeby zaspokoić“,został odrzucony. Natomiast dobry jego przykład nie pozostał bez skutku. Między rokiem1840 i 1850 założone zostały w Anglii drobne stowarzyszenia przez robotnikówpodupadłych z powodu stagnacji i bezrobocia, którzy spodziewali się przez skupienieszczupłych swoich zasobów osiągnąć pewne korzyści ekonomiczne. Rozwój tychstowarzyszeń tak szybkie robił postępy, że w końcu roku 1865 w samej Anglii znajdowałosię przeszło 600 stowarzyszeń spożywczych, z których 417 nadesłały sprawozdawcy TiddPratt swoje rachunki. W ostatnich tych stowarzyszeniach liczba członków wynosiła 148,586,kupiono produktów za 76,577,200 fr. (około 126,721,500 złp.) odprzedano za 84,345,925 fr.(140,578,217 złp.), zarobiono 6,980,650 fr. (11,644,417 złp.). Pomiędzy tymistowarzyszeniami sławni Pionierzy w Rochdale zajmu ją najwybitniejsze stanowisko,

57

dlatego też nie będzie dla naszych czytelników bezkorzystnym zapoznanie się z kolejami ichrozwoju.

Największa część dawniej (przed 60—80 laty) założonych stowarzyszeń dlatego głównieupadła, że w niewłaściwy sposób kredytu udzielała. W mieście Rochdale zawiązało się wroku 1844 kilkunastu robotników tkackich w stowarzyszenie, i ułożyli się, że co tydzieńskładać będą część swych oszczędności, ażeby za pomocą zebranych w ten sposób pieniędzywynająć sklep, zakupić hurtownie niektóre artykuły żywności i takowe odprzedać. Dlausunięcia wszelkich szkód jakie dla drobnego przemysłowca wynikają z zaciągania długów,położono jako niezłomną zasadę, ażeby żadnemu członkowi nie udzielić kredytu nasprzedawane w magazynie spółkowym produkty, i nawzajem za wszystkie zakupy płacićgotówką. Tu uwydatnia się znowu powolna ale niezawodna potęga własnej pomocy, któraprzy wytrwałej pilności jest w stanie ze skromnych początków do olbrzymich dojśćrezultatów. Pierwiastkowo stowarzyszenie składało się tylko z 28 dzielnych mężów, którychliczba z czasem doszła do 40. Członkowie płacili do kasy stowarzyszenia z początku po 2pensy (10 groszy) później po 3 pen. (15 gr.) tygodniowo, i uzbierali dzięki mozolnejoszczędności wspólny kapitał wynoszący 28 funtów szterl. (1.020 zip.) Tym funduszempołożono fundament do stowarzyszenia, które z biegiem ozasu do olbrzymiej wzrosło potęgi. Wynajęto z początku na oddalonej uliczce sklepik za 10 f. szt. (400 zip.) rocznie,wybrano kasjera i zarządcę, po czym zabrano się do zakupienia artykułów w żywności. Sum-ma, która po opłaceniu wszelkich kosztów pierwotnego urządzenia na ten cel użytą byćmogła, wynosiła 14 f. szt. co dało powód jednemu z sąsiednich kramarzy do wyrzeczenia nawpół z litością, na wpół z szyderstwem: że on mógłby cały zapas na swoją taczkę zabrać.

Młode stowarzyszenie miało zaraz w początkach swego istnienia ciężkie do przebycia próby.Zrobiono kilka nietrafnych zakupów; żony członków nie chciały się przyzwyczaić dozaspakajania swych potrzeb w magazynie stowarzyszenia, nadto odpadło kilku członków.Przedstawienie, ażeby tych członków, którzy nie kupują regularnie w magazynie wykluczyćze stowarzyszenia, zostało odrzucone, z powodu, że nie należy naruszać wolności członkówi krępować ich w działaniu. Co do podziału korzyści zgodzono się na to, ażeby je dzielić niew stosunku do wysokości udziałów, ale w stosunku do zrobionych w magazynie zakupów.Ta zasada jest pod trzema względami bardzo ważną; po pierwsze: członkowie jakojednocześnie sprzedawcy i nabywcy ściślej zostali ze stowarzyszeniem związani, po wtóre:magazyn spółkowy zapewnił sobie w uczestnikach swych koło stałych kundmanów, potrzecie: wydatki członków na potrzeby życia, które znaczną wynoszą sumę, zamiast mająpójść na korzyść obcych wpływają do stowarzyszenia i przyczyniają się przez to do jegoożywienia. Nowo wstępujący członek bierze według statutów 5 akcji po 1 f. szt. (40 złp.).Przy końcu roku obliczona zostaje dywidenda, należąca się każdemu członkowi zapoczynione w stowarzyszeniu zakupy, która zwykle tak długo pozostaje w kasie tegożstowarzyszenia, aż póki nie zostanie zaspokojony dług, zaciągnięty przy nabyciu 5 akcji.Statuty określają jaką ilość akcji każdemu członkowi najwyżej posiadać wolno. Dawniej

58

można było posiadać tych akcji tylko za 100 f. szt., dziś za 200 (8 000 złp ). To, co znajdujesię w kasie więcej aniżeli stanowić winien najniższy udział członka, może być przez niegowycofane i w niektórych naglących wypadkach można nawet odebrać pewną część owegominimum. Niezamożny więc człowiek, który kupuje w magazynie spółkowym nie drożej jakgdzie indziej, dowiaduje się na końcu kwartału ku miłemu swemu zdumieniu, że tyle a tylenależy mu się z zysku odniesionego przez magazyn. Jeżeli uczestnik zostawia przypadającąna niego część korzyści w stowarzyszeniu, interesy magazynu pomyślnie się rozwijają, tołatwo zdarzyć się może, że kwartalne dywidendy wzrastają do sumy 100 f. szt. i wyżej.Jakkolwiek pierwiastkowo wstrzemięźliwość była ciężką ofiarą dla wielu członków, tojednak zaoszczędzenie dywidendy stało się wkrótce sprawą honorową, a dobry przykładnajsłabszemu dodawał siły. Zamiast co biedni ludzie dawniej przez korzystanie z kredytu,coraz bardziej i rozpaczliwej w długi popadali, to członkowie stowarzyszenia po części już wpierwszym roku swego uczestnictwa byli w stanie dawne długi zaspokoić.

Jak biednym zresztą było stowarzyszenie w pierwszych czasach swego istnienia, pokazałosię w drugim roku, kiedy chciano do znajdujących się już w magazynie artykułów żywnościdołączyć herbatę i tytoń. Z wielkim wysileniem zdołano przeprowadzić uchwałę, ażebyskładki tygodniowe podniesione zostały z 2 do 3 pen. (z 10 do 15 gr.). Drobne sumki byłycenione jak wielkie majątki. I tak, ażeby umożliwić kupno dwóch tych artykułów, jeden zczłonków ofiarował pół korony (3 zip), inny 5 szylingów (10 zip.), trzeci aż cały funt. szt.(40 złp.). Przy końcu roku 1845 liczba członków wynosiła 80, którzy posiadali kapitał 181funt. szt. (7,240 złp.). Sprzedawano już tygodniowo za 30 funt. szt. (2,200 zip.), a procentyze składki podniosły się z 2 i pół od stu na 4%. Z początku magazyn był otwarty tylko wsoboty i poniedziałki wieczorem, od marca zaś 1848 cztery razy na tydzień po południu iwieczorem. W tym samym roku kapitał wynosił 252 f. szt. (10,080 złp.); sprzedawanotygodniowo za. 34 f. szt (1,360 zip.). W roku 1850 liczba członków wzrosła do 600, kapitałdo 2 299 funt. szt. (91,960 złp.), tygodniowy odbyt do 358 f. szt. (14,320 złp.). Już w r. 1849urządzono czytelnię i resursę. Postanowiono V jedna czwartą część zysku poświęcić nakupno pouczających książek, a obecnie zaspakaja duchowe potrzeby biblioteka złożona z4,000 tomów, wraz z dobrym wyborem kart geograficznych i obszerna czytelnia,zaopatrzona w liczne gazety i pisma periodyczne. Z biegiem czasu otwierano coraz więcejmagazynów, tak że obecnie znajduje się ich 16, z których pewne sprzedają wyłącznie jedenprzedmiot, jak np. suknie, skórę itp.

W r. 1850 stowarzyszenie przeszło przez próbę ogniową. Młyn bowiem który w tym rokuzałożony został w celu mielenia zboża stowarzyszenia na potrzeby członków, ściągnął stratyz powodu błędnego urządzenia i kierownictwa. Ta okoliczność wywołała pomiędzyczłonkami wielkie obawy, tym bardziej, że niedawno przedtem zbankrutowała w mieściekasa oszczędności, której uczestnicy po większej części przenieśli się do stowarzyszeniapionierów. Ze strachu wielu członków zażądało nagle zwrotu swych udziałów. W tym naderkłopotliwym położeniu pokazała się cała wartość zasady płacenia za wszystko gotówką.

59

Zasada ta jedynie ocaliła stowarzyszenie. Zdarzało się, że wielu mężczyzn i kobiet, którzyszturmowali do kasy, gdy im należności ku wielkiemu zdziwieniu natychmiast wypłaconymizostały, pieniądze swe na powrót kasie powierzyli. Dobra sława stowarzyszenia jeszczebardziej utrwaloną została, gdy się dowiedziano, że ono posiada jeszcze u bankierów sumę2,000 £. szt. (80,000 złp).

Od tej chwili rozwój stowarzyszenia czynił wielkie i szybkie postępy. Zręczny jednakrobotnik objął kierownictwo młyna i po krótkim czasie był w stanie dostarczać tygodnioworozmaitym magazynom stowarzyszenia 1,700 worków mąki, kaszy itp. Do młyna dołączonązostała w r. 1856 fabryka wyrobów bawełnianych, która z początku istniała w wynajętymdomu, ale po czterech latach przeniosła się do własnej na ten cel przez stowarzyszeniezbudowanej kamienicy, i opatrzoną została najdoskonalszymi maszynami i kosztowała40,000 f. szt. (1 600,000 złp.). W przeciągu jednego roku suma ta została w zupełnościzapłaconą i położono kamień węgielny nowej fabryki, do której kilku szlachetnychbudowniczych bezpłatnie plany wygotowało, a jeden z pionierów, kamieniarz z rzemiosła,budowę wykończył.

Stowarzyszenie spożywcze wraz z przędzalnią i zakładem tkackim, obejmowało wedługsprawozdania z r. 1860 akcjonariuszów 1,600, a robotników 500, którzy pracowali na sztukii tak samo jak akcjonariusze mieli udział w korzyściach stowarzyszenia. W tym rokuodebrano im to prawo przez uchwałę większości. Rok 1862, w którym przesileniebawełniane najwyższego dopięło szczytu, również nie małą był dla stowarzyszenia próbą;399 członków wystąpiło ze stowarzyszenia a odebrane udziały przewyższyły składki o15,766 funtów szterlingów (630.640 złp.) Oprócz tego stowarzyszenie wypłacało w czasienajwiększej nędzy pozbawionym pracy robotnikom 10 f. szt. (400 złp.) tygodniowo tytułemwsparcia. Ale już w ciągu roku 1863 stan rzeczy był znowu tak kwitnący jak poprzednio.Sprawozdanie za r. 1864 wykazuje, że liczba członków doszła do 4,600, kapitał wynosiłprzeszło 59,000 f. szt. (2,360,000 złp.), w ciągu roku sprzedawano za 174.000 f. szt.(6,960,000 złp.). Kupujący otrzymali znakomitą dywidendę, bo około 12 od stu. Jakkolwiekten rezultat wydaje się nieprawdopodobnym, przekonamy się jednak, że on jest bardzonaturalny, skoro tylko poznamy prostotę i doskonałość zarządu. Na czele przedsiębiorstwastoją zarządzający dyrektorzy, którzy zbierają się raz na tydzień i zwołują co miesiąc ogólnezgromadzenie, na którym wszyscy członkowie mają równy głos. Tu załatwiają się wszystkiewątpliwości na drodze dyskusji, rozpoznaje się wszelkie skargi i zażalenia, które osądzonebywają przez sąd polubowny i głosowanie, skutkiem czego żaden proces prawny dotychczasnie zakłócił zgody pomiędzy pionierami. Jak się łatwo domyśleć można, dobry przykładdany przez stowarzyszenie w Rochdale, nie pozostał bez wielkiego moralnego wpływu naludność miasta i okolicy, nie przyjmującą nawet udziału w stowarzyszeniu. Kosztemstowarzyszenia urządzono w mieście piękną studnię, a spółka, wyszła z łona stowarzyszenia,wybudowała do czasu przesilenia bawełnianego 33 wygodnych mieszkań dla rodzinrobotników.

60

Nadzwyczajne powodzenie pionierów w Rochdale zachęciło inne miejscowości Anglii dotworzenia podobnych stowarzyszeń, które po większej części przyjęły zasady swegoświetnego pierwowzoru. Tym bardziej dziwić musi fakt, że przykład własnej pomocy danyw Niemczech przez stowarzyszenie w Sagan, tak długo pozostał bez naśladowców.Stowarzyszenie to po raz pierwszy pokazało, jak sobie rzemieślnicy radzić mają, przyprzeobrażaniu odrętwiałych form cechów średniowiecznych w nowe instytucje, zgodne zduchem czasu.

Było to w 1816, kiedy pomiędzy sukiennikami w Sagan na Śląsku panował niezwykły ruch.który mógł by stać się źródłem zbawiennej reformy stanu rzemieślników, gdyby był dobrzepojęty i powszechnie naśladowany. W Sagan rękodzielnie sukiennicze instniejące od XIIIstulecia były głównym źródłem utrzymania mieszkańców. Tym dotkliwiej więc odczuwanoniebezpieczeństwo, zagrażające temu przemysłowi, ze strony przędzalni parowych i fabrykna wielką skalę; zaczęto myśleć nad środkami uwolnienia się od tego niebezpieczeństwa. Jużw początkach bieżącego stulecia wprowadzono do Sagan wydoskonalone narzędzia, tak że wroku 1815 obok 183 prostych warsztatów tkackich, było w ruchu 67 maszyn. W roku 1816przezorniejsi sukiennicy zrobili jeden ważny krok naprzód. Myśl podniesienia się przezzjednoczenie, myśl będąca pierwiastkowo podstawą urządzeń cechowych, a która jeanakżejuż dawno w zapomnienie poszła, została przez dzielnych sukienników w Saganwskrzeszoną w duchu pojęć nowoczesnych. Do pomyślnego rozwoju należało przedewszystkim posiąść własny folusz. Majątek stowarzyszenia nie wystarczał na jego zakupienie,bo jak niestety we wszystkich cechach, tak i tu, w czasach rozkwitu przemysłu o wszystkimmyślano prócz oszczędności, i piękne dochody zostały przepite bez oglądania się naprzyszłość. Grzechy ojców są często karane na synach i wnukach. Skrzętni sukiennicy zna-leźli jeszcze w kasie stowarzyszenia 405 talarów. Uchwalili więc natychmiast, ażeby ucztywyprawiane zwykle przez wstępującego i opuszczającego cech były zniesione, przyszłedochody troskliwie zaoszczędzone i użyte ekonomicznie, to jest zgodnie z pomyślnością irozwojem przemysłu. Gdyby wszystkie cechy do tego przekonania doszły, dziś lepiej by siędziało wielu tysiącom rzemieślników.

Z tym wszystkim potrzeby teraźniejszości nie były jeszcze ani w części zaspokojone. Ażebytemu jak najprędzej zaradzić—przedsięwzięto energiczne środki, które udały się wyborniedzielnym tym ludziom, jedynie przez zastosowanie zasady własnej pomocy i łączenie się wstowarzyszenia. Z 113 członków cechu, stu połączyło się w spółkę. Wydział złożony z 4członków został upoważniony do wystarania się o potrzebne kapitały do wybudowaniafoluszu sukiennego i postanowienia w jaki sposób zaciągnięte na ten cel długi mają byćzaspokojone. Z zasady własnej pomocy wypłynęła w koniecznym następstwie zasadawłasnej odpowiedzialności. Wszyscy zjednoczeni majstrowie dali solidarną rękojmię zcałego swego majątku, jeden za wszystkich i wszyscy za jednego.

Otóż mamy w najlepszej formie zasady Schulzego z Delitsch. Pionierom Sagańskim należysię wielka za to cześć, że sami wynaleźli te zasady i że je w najlepszy sposób zastosowali.

61

Folusz kosztował razem z gruntem 9,756 talarów, z których 7,796 talarów pożyczone byłyna wysoki procent. Pomimo tego niekorzystnego warunku przedsiębiorstwo to zdołałorozwinąć się pomyślnie. Po niedługim czasie folusz stał się zupełną własnościązjednoczonych majstrów, już to dzięki pomyślnym interesom, już to dzięki skrzętnymoszczędnościom członków. Można się było spodziewać, że ten pomyślny rezultat zachęcisukienników sagańskich do wytrwałego postępowania na drodze, którą sobie tak trafnieobrali. Tymczasem dziwnym, niewytłumaczonym sposobem, w przeciągu 25 lat nie widzimyżadnych objawów postępu. Ta obojętność po tak pięknym początku tym więcej nas dziwi,gdy pomyślimy, że ją napotykamy u rękodzielników sukienniczych, dla których wielki prze-mysł fabryczny z każdym dniem stawał się niebezpieczniejszy. Wielu sukienników widziałosię w konieczności przeniesienia swych przędzalni do innych miast Przez zamknięcie granicRosji i Polski i założenie w krajach tych fabryk sukna, sukiennicy sagańscy stracilinajważniejsze miejsce zbytu dla swoich wyrobów. Każdy przewidywał nieunikniony upadekcałego przemysłu, a jednak rękodzielnicy ociągali się z odwołaniem do własnej pomocy.Wtem wydarzył się niepomyślny wypadek, który jednak w skutkach swych był bardzoszczęśliwy, bo wlał nowe życie w piersi leniwców. W roku 1841 pożar pochłonął folusz iwobec dymiących jeszcze zgliszczy 97 majstrów podało sobie ręce, zawiązali spółkę ipostanowili nie tylko odbudować folusz, ale urządzić zupełną fabrykę i przędzalnię. W śladza postanowieniem nastąpił czyn, tak że już w następnym roku dzieło to pomyślnymuwieńczone zostało skutkiem. Koszty budowy wynosiły 48,362 talarów, środki zaś własnestowarzyszenia dosięgały tylko 4,679 talarów (9,86 od stu) które przez instytucjęubezpieczeń zostały wypłacone za spalony folusz.

W przeciągu dziesięciu lat od 1854 do 1863 wyrobiono w fabryce 4,526,371 funtów przędzy,folowano 195,937 sztuk sukna appretowano 94,336 sztuk. W tymże czasie zakupiono nowemaszyny za 121,520 talarów, w jednym roku 1858 za 81.400 talarów. Suma otrzymanychwspółcześnie dywidend wynosiła 248,166 talarów albo przecięciowo 8, 85 srebrnych groszyna talar zarobku, to jest 29, 5 od stu. Majątek stowarzyszenia wynosił podług sprawozdania zroku 1863, włącznie z funduszem przeznaczonym na dywidendę 220,817 talarów.

Liczba członków wynosiła w roku 1864 — 134. W fabryce gdzie tylko dorośli są do pracydopuszczeni, pracowało 300 robotników obojga płci. Mężczyźni zarabiali dziennie 16—20sgr. (3—4 złp.), kobiety 10 sgr. (2 złp.). Do kasy chorych musi każdy mężczyzna składać cotydzień 1 sgr. (6 gr.) każda kobieta pół sgr. (3gr.); 1/4 dokładają pryncypałowie.

Oprócz tych robotników było zajętych przy 500 warsztatach, znajdujących się w ruchu 316czeladników i 126 uczniów. Tygodniowo wygotowują najmniej 1,000 sztuk sukna, a więcrocznie około 50,000 sztuk. Każda sztuka może być oszacowaną przeciętnie na 33 talary;ogólna więc produkcja wynosi wartość l i 2/3 miliona talarów.

Tych 97 majstrów, którzy przystąpili do urządzenia fabryki, nie tylko nie zastrzegli sobiewyłącznego używania fabryki, ale zezwolili na przypuszczenie do udziału i innych członków

62

cechu. Kto chce z nich przyjąć udział w używaniu zakładów stowarzyszenia, musi zapłacićdo kasy fabrycznej odpowiednie wkupne.

Stowarzyszeniem zarządzają trzy wydziały, zajmujące się trzema rodzajami czynności.

Wydział kasy, który ma nadzór nad kasą, stanowi o przyjęciu lub nieprzyjęciu wekslu, wogóle reguluje stosunki kredytowe i jest obecny przy tygodniowej wypłacie robotnikom ichpłacy.

Wydział pracy, który znowu dzieli się na trzy oddziały dla przędzalni, foluszu i apretury,kontroluje czynności majstrów i czeladników i kwartalnie składa sprawozdanie zdziałalności wszystkich maszyn.

Wydział spożycia, który czuwa nad spożywaniem materiałów: jak oleju, grępli itp., stara się,aby wełna i sukno fabryce do produkowania oddane, były dobrze wyrobione i należycieodstawione. Wydział ten stanowi też o obowiązkach wynagrodzenia ze strony majstrów,którzy swoją nieoględnością przy robocie jaką szkodę spowodowali, i odmawia przyjęciawełny i sukna, które już przy dostawie okazują się nieużytecznymi i uszkodzonymi. Nadtowyznacza ten wydział kolej, w jakiej mają być przyjmowane i od stawiane roboty, zwłaszczawówczas, kiedy jest wielki napływ.

Uczestnicy nie powinni swoich potrzeb przemysłowych w innych fabrykach zaspakajać,wolno im wszelako wełnę we własnym domu prząść. Każde przestąpienie tego zakazupociąga za sobą utratę dywidendy za rok, w którym ono nastąpiło. Jeżeli zakładystowarzyszenia są do tego stopnia robotą obciążone, że nie mogą we właściwym czasiedostawy uskutecznić, to majster otrzymuje pozwolenie udawania się do innych fabryk.

Przy obrachunku zaliczają się wszystkie naprawy tak ruchomości jak nieruchomości, odstrat, natomiast koszty nowych budowli i maszyn, zapisują się do ksiąg jako powiększeniekapitału. Dalej odlicza się corocznie 10 od stu z wartości ruchomości i 2% z wartościnieruchomości, od roku 1863 odlicza się tylko 5 i 1%. Na amortyzację długów odkłada sięna koniec co rocznie 4,000 talarów, tak że po 15 latach wszystkie długi będą zaspokojone.Pozostały czysty zysk, zostaje rozdzielony jako dywidenda pomiędzy uczestnikami. W roku1863 wypłacono członkom dywidendę za lata 1858 do 1859 talarów 44,878.

Należy nam teraz powiedzieć słów kilka o pierwszych krokach, zrobionych u nas na polustowarzyszeń rzemieślniczych.

Dnia 21 listopada 1864 r. 31 właścicieli warsztatów stolarskich, zawiązało przed rejentemkontrakt spółki przewidziany przez art. 1841 obowiązującego u nas kodeksu cywilnego.Spółka ta nosi nazwę: Wystawy wyrobów zjednoczonych stolarzy warszawskich i ma zazadanie:

utrzymanie wspólnego składu czyli wystawy wyrobów stolarskich,

sprzedaż tychże wyrobów,

63

udzielanie uczestnikom pożyczek czyli zaliczeń,

udzielanie wsparć podupadłym uczestnikom lub pozostałym po nich rodzinom.

Spółka zawiązała się więc w celach ekonomicznych i zarazem dobroczynnych. Zamiastutrzymać 55 składów (taka jest obecnie liczba członków) z których każdy pociągałby osobnekoszty lokalu, administracji itp., spółka utrzymuje jeden wspólny magazyn na wielką skalęlepiej się poleca publiczności, więcej jest znany i łatwiej może być znaleziony, aniżeli 55składników, rozrzuconych po wszystkich stronach rozległego miasta. Przy tym ułatwiaspółka swym członkom otrzymanie kredytu i uwalnia ich przeto od płacenia lichwiarskichprocentów. Na koniec pamięta i o tym, że całym majątkiem rzemieślnika są jego dziesięćpalców, skoro te zostaną obezwładnione, to i najuczciwszy i najpracowitszy rzemieślnikwraz ze swą rodziną w nędzę popada, i dlatego spółka zbiera fundusz wsparć, ażeby w raziechoroby lub śmierci członka, mieć rodzaj emerytury dla nieszczęśliwej rodziny.

Do dopięcia tych celów służą następujące środki:

zbieranie funduszu zakładowego, który powstaje z udziałów członków, wynoszących pozłotych sto i zysków, odniesionych przez spółkę i rozdzielonych pomiędzy członkami, któreim jednak nie są do rąk oddawane, ale powiększają w kasie ich udziały;

zbieranie funduszu rezerwowego, który powstaje z wkupnego, składanego przez każdegoczłonka w sumie złp. 12, z 1/10 corocznych zysków i z dochodów przypadkowych jak karitp.

zbieranie funduszu wsparć, który powstaje z 1/10 części corocznych zysków;

pożyczki zaciągnięte u osób trzecich na odpowiedzialność całego mienia spółkowego, azarazem na solidarną odpowiedzialność wszystkich uczestników.

Członkowie mają prawo umieszczać swoje wyroby w magazynie spółki, po ocenieniuwszakże przez trzech biegłych dokładności i ceny wyrobu. W ten sposób kupujący, choćbynajmniej obeznany z naturą i ceną wyrobów stolarskich, może śmiało wejść do magazynu,bez obawy aby był źle obsłużonym. Biegli bowiem nie wpuszczają do magazynu żadnegowyrobu, któryby przedstawiał jakie niedostatki, lub którego cena była wygórowaną.Kupujący jest uwolniony od nieprzyjemnego targowania się, bo ceny w magazynie są stałe isłuszne. Na poczet wystawionego wyrobu, uczestnik może otrzymać zaliczenie dowysokości 1/2 wartości wyrobu, na sześciomiesięczny najdalej termin. Za sprzedany wyróbuczestnik płaci magazynowi komisowe 10% od ceny ze sprzedaży otrzymanej; jeżeli wprzeciągu dwóch lat wyrób nie jest sprzedany, to musi go właściciel odebrać pod rygorempłacenia składowego. Zyski rozdzielone zostają 1/10 na fundusz wsparć, 8/10 pomiędzyuczestnikami, w takim stosunku, w jakim oni do zebranego komisowego się przyczynili.

Pierwszym krokom spółki towarzyszyły nieprzyjazne dla rozwoju ekonomicznegookoliczności, rezultat więc nie mógł być bardzo świetny; sprzedała ona w magazynie swym

64

w latach 1863 i 4, mebli za rs. 53,166 kop. udzieliła zaliczki w sumie rs. 20,741 kop. 12.Liczba członków podniosła się do 57, z tych 2 umarło, pozostało 55.

Przytaczamy na koniec ustęp z pięknej mowy starszego zarządu p. Zelta na ogólnymposiedzeniu

spółki dnia 1 czerwca 1865 r. „Pierwsza to podobnego rodzaju spółka w naszym kraju, nawzór już istniejących od dawna za granicą zaprowadzona, a które pracą, industrją iwykończeniem rękodzieł, doszły znakomitego rozwoju. Takie i tym podobne spółkidźwigają przemysł, wzbogacają myśl twórczą naszych rękodzielników, bo prowadzą nas docoraz lepszego ich uznawania, mając bowiem ciągłą przed oczyma wystawę, każdy z nasstarać się będzie o coraz lepszy gust, z wytwornością i trwałą dobrocią w ich wykończeniupołączony, a konkurencja i popyt oddziała na obniżenie cen, i nie jeden z kupującychnabierze przekonania, że kraj, który tak obfite skarby w surowych płodach ziemi posiada,znajdzie i ludzi, którzy te skarby eksploatować potrafią, a zachęcony dobrocią i trwałościąwyrobu, nie będzie wydawał pieniędzy za granicę, gdy ujrzy, że i u nas podobnych, jeżeli nielepszych i wytworniejszych przedmiotów dostać potrafi. Ale panowie stowarzyszeni, pracy,pracy i jeszcze raz pracy z wytrwałością połączonej nam potrzeba“.

Życzyć by należało, ażeby przykład i powodzenie stowarzyszenia stolarskiego pobudziłykraj nasz do licznego naśladownictwa, ażeby rzemieślnicy nasi wszystkich gałęzi poczuliważność własnej pomocy, potęgę, jaką wytworzyć może kojarzenie drobnych sił w jednącałość ekonomiczną. Zdaje się, iż rzemieślnicy nasi nie byli dalecy od urzeczywistnieniatych myśli, braknie im tylko inicjatywy i odwagi we własne siły, do rozpoczęcia dzieła, któreich pomyślność utrwalić może. Gdzie znajdzie się taka inicjatywa, tam skutki pokazująnajświetniejsze rezultaty. Dowodem tego centralny lub prywatny sklep obuwia urządzonyprzy ulicy Długiej w Warszawie. Każdy szewc znany właścicielowi, gdy posiada gotowąparę butów, może takowe złożyć w sklepie czyli w składzie pomienionym, do któregohurtowni kupcy z prowincji przybywają i w którym zakupy czynią. Majstrowie tacy mogąotrzymać zaliczenia i korzystać z kredytu otwartego im w czterech składach skór dla innychdogodności w różnych punktach Warszawy urządzonych. Skład ten prywatny znajduje się wstanie kwitnącym i zasługuje aby zmieniony był na instytucję publiczną.

ROZDZIAŁ IV.

Pilność i wytrwałość.Jako gwiazdy Bez wytchnienia Kręcą się na niebie, Niech się każdy Bez wytchnienia Krzątakoło siebie. Goethe.

Do najszczytniejszych celów, najczęściej dochodzi się użyciem skromnych środków i przywspółudziale zwyczajnych przymiotów. Pilność i wytrwałość są to dwie własności, którerozpowszechnione nie tylko pomiędzy ludźmi, ale i w świecie zwierzęcym, wydają

65

nadzwyczajne skutki. „Być pracowitym jak pszczoła“ albo „skrzętnym i wytrwałym jakmrówka“ — stało się przysłowiem, które wszędzie słyszeć się daje. „W pilności pszczołamoże być twoim mistrzem, w zręczności robak twoim nauczycielem“ powiada Schiller. IBiblia zachęca próżniaka do pracy stawiając mu za wzór mrówkę. „Idź do mrówki, leniwcze,i ucz się u niej skrzętności“ (Prz 6, 6).

Jakkolwiek codziennie mamy dowody, że ludzie czynni i wytrwali zwykle szczęściem ipowodzeniem się cieszą, a próżniacy i opieszali zamiast naprzód postępować w tył sięcofają, to jednak zbyt częste jeszcze, szczęście i powodzenie ślepemu trafowi sąprzypisywane. Człowiek może, jeżeli tylko chce, być twórcą swego własnego szczęścia, alos jest zaiste daleko mniej ślepy i stronny, aniżeli wielu przypuszcza.

Zdarza się wprawdzie w nie których przypadkach wyjątkowych, że szczęście sprzyjaniegodnemu, że się ktoś, jak to mówią, w czepku rodzi, wątpimy jednak czy to możnanazwać prawdziwym szczęściem. Poza obrębem bardzo nielicznych wyjątków, szczęścia nienabywa się tak tanim kosztem, ale musi być ono zapracowane, wywalczone. Do pozyskaniaszczęścia trzeba pracy i wytrwałości, a do zachowania go — umiarkowania i przezorności.Powoli, krok za krokiem trzeba się piąć po szczeblach pomyślności. Ale spaść przeciwniemożna w jednej chwili, ściągając za sobą na ziemię — boleści i zmartwienia. Szczęściezawiera przymierze z pracowitym, tak jak wiatr i fale z doświadczonym żeglarzem.Umiejętne natężenie sił i zdolności, bywa prawie zawsze pomyślnym uwieńczone skutkiem.Przyczyną niepowodzenia bardzo rzadko jest jaka zewnętrzna okoliczność; po największejczęści pochodzi ono z winy samego człowieka. Każdy może sam swoje szczęście, że takpowiem, ukuć, a do tego nie potrzeba mu żadnych nadzwyczajnych darów, tylko skromnychprzymiotów: pilności, wytrwałości i zdrowego rozumu. Rozsądek, bystre oko, zręczna ręka,są to złote dary natury. Mistrz może się obejść bez geniusza, ale natomiast najpotężniejszygeniusz obejść się nie może bez powyższych, pospolitych przymiotów. Niektórzy nawetutrzymywali, że geniusz nie jest nic innego jak tylko potęgowany zdrowy rozum. Znakomityjeden myśliciel określił geniusz, jako możność natężenia swych sił i zdolności. Sławnynaturalista francuski Buffon powiedział: „Geniusz jest to cierpliwość". Lessing wypierał sięgeniuszu i powodzenie swoje głównie krytyce przypisywał. „Nie jestem ja ani poetą, aniaktorem“, mówił o sobie „niektórzy mnie wprawdzie zaliczają do poetów, ale ci mnie nieznają. Kilka prób dramatycznych, które w świat puściłem, nie dają mi jeszcze do tego prawa.Nie każdy kto pędzel do ręki bierze i farby rozciera jest malarzem. Najstarsze z moich próbbyły pisane w tej epoce życia, kiedy każdy ma ochotę i zarozumiałość liczenia się dogeniuszów. Jeżeli nowsze moje prace mają pewną wartość, mam to tylko zmysłowikrytycznemu do zawdzięczenia. Nie czuję w sobie owego żywego źródła, które własną siłąna wierzch się wydobywa, które samo przez się rozlewa w tak obfitych, świeżych i czystychpotokach; ja muszę wszystko z siebie wydobyć pracą i natężeniem. Byłbym bardzo jałowy,zimny i krótkowzroczny, gdybym się nie

66

był wyuczył zapożyczać skromnie obcych skarbów, ogrzewać się przy obcym ognisku,wzmacniać oko swe przez szkła sztuki. Gniewałem się też zawsze, ilekroć co czytałem, albosłyszałem niekorzystnego o krytyce. Ona ma przygnębiać geniusz? a ja pochlebiam sobie, żejej mam do zawdzięczenia coś, co ma pewne powinowactwo z geniuszem. Jestem jakkulawy, który nie może być zadowolony z urągania kuli“. Lessing niemniej jednak byłgeniuszem, a to geniuszem krytyki, jaki przed ani po nim nie istniał. Goethe pojmował podgeniuszem „ową siłę twórczą, za pomocą której powstają czyny, mogące stanąć przedobliczem Boga i natury i właśnie dlatego mające trwałość i wydające skutki". Co doLessinga mawiał: "Chce on się wyprzeć zaszczytnego tytułu geniuszu, ale jego trwaładziałalność świadczy przeciwko niemu“.

Izaak Newton, bez zaprzeczenia jeden z najpotężniejszych duchów zapytany pewnego razujakich używał środków do dokonania wielkich swych odkryć, odpowiedział: „Bezustannienad nimi się zastanawiałem“. Innym razem w następujący sposób opisał swój sposób pracy:„Przedmiot moich badań mam bezustannie przed oczyma i czekam, aż póki świt nierozwidni się w jasne i pełne światło“. Do jednego ze swych przyjaciół rzekł: „Jeżelim siępracami swymi światu w czymkolwiek przysłużył, zawdzięczam to jedynie mojejpracowitości i cierpliwemu zastanawianiu się“.

Nadzwyczajne rezultaty, jakie osiągają się jedynie tylko za pomocą pilności i wytrwałości,nasunęły niektórym myślicielom wątpliwość o istnieniu geniuszu, jako wrodzonego daru.Inni znowu tak dalece poszli, iż nie wahali się utrzymywać, że człowiek mocą jedynie swejwoli może zostać poetą, rzeźbiarzem, malarzem itp. Zaiste pilność i wytrwałość mogą jakosprzymierzeńcy talentu, wielkich i cudownych dokonać rzeczy. Ale jeżeli występują dowalki z prawami natury, jeżeli nie zamykają się w granicach możliwości, to największe ichwysilenia pozostają bez skutku. „Głową muru nie przebijesz“. Zgadzając się nawet na hipo-tezę niektórych psychologów, że wszyscy ludzie zdrowi posiadają jednakowe zdolnościwrodzone, to i wówczas jeszcze twierdzenie, że jedynie tylko pracą i wytrwałością możnazostać genialnym poetą, artystą, lub mówcą, w tym tylko przypadku byłoby prawdziwym,gdybyśmy już od pierwszego zarania dni naszych, byli ze wszelką świadomością panamiwłasnej woli. Tymczasem znajdujemy się bez zaprzeczenia, w początkach życia podpanowaniem wpływów, które od pierwszej chwili oddziaływają na duszę dziecka i wytykająmu bezwiednie, pewien kierunek duchowy. I tak dowiedzionym jest faktem, że muzykalnirodzice mają muzykalne dzieci i na odwrót. Goethe wspomina: „Można w rodzinachczęstokroć zauważyć, że dzieci noszą na sobie przymioty tak cielesne, jak i duchowe już toojca, już to matki, a niekiedy zdarza się, że dziecko w zadziwienia godny sposób jednoczy wsobie naturę obojga rodziców“. Małe zboczenia w początkach życia, mogą na kształt dwóchdróg, które wychodząc z jednego punktu początkowo tylko nieznacznie się rozbiegają iprawie obok siebie się snują, w dalszym pochodzie ogromne spowodować różnice. Kiedyczłowiek dochodzi wieku, w którym ze świadomością bierze we własne ręce kierownictwoswego wykształcenia, wówczas znajduje się w położeniu syna, któremu ojciec stosownie do

67

swej zamożności daje większy lub mniejszy kapitał na założenie samoistnego interesu.Człowiek otrzymuje jako uposażenie duchowe owoce wychowania, na które się składalirodzice, nauczyciele i tysiączne okoliczności, które są surowym materiałem, jakiemu ondopiero właściwą ma nadać postać. Czego pierwiastkowe wychowanie w nas zaniedbało, lubco zepsuło pod względem duchowym, moralnym i cielesnym, tego nie zdoła naprawić żadnasiła na świecie i wpływy, które w dzieciństwie wycisnęły na nas pewne piętno, działająmniej więcej przez całe życie, jeżeli im naturalnie do pewnego stopnia siłą woli niezapobiegniemy. W tym obrębie, postępy dla ducha ludzkiego są niemałe i zyskane być mogąprzez ciągłe doskonalenie się.

Do jakiej zaś doskonałości duch ludzki wyćwiczyć się może, jeżeli z niezmordowanąpilnością bezustannie w jednym i tym samym rozwija się kierunku, pokazują zjawiający sięniekiedy rachmistrze, którzy w swoim rodzaju, cudownych dokonują rzeczy.

W pierwszej połowie zeszłego stulecia żył w angielskiej wsi Elmton, mąż nazwiskiemJedadiah Buxton. Wychowanie jego było do tego stopnia zaniedbane, że nie umiał nawet siępodpisać. W dzieciństwie wyuczył się tylko tabliczki mnożenia i to nasienie wiedzy, dziękiswej pilności i wyrobieniu pamięci, do tego stopnia rozwinął, że nadzwyczajną prędkością inieomylną pewnością umiał pięć lub sześć cyfr w pamięci przez tyleż liczb mnożyć i dzielić.Bardzo biedny, ciężko zarabiał na swój chleb ręczną pracą i był zaledwie w staniezaopatrzyć się w odzież. Rozwiązywał jednak najtrudniejsze zadania i nie przeszkadzało muto wcale, jeżeli w środku roboty wdał się w rozmowę o innym przedmiocie. Nie stanowiłoteż dla niego różnicy, czy był zajęty małym lub wielkim rachunkiem, bo jeżeli nie mógłuskutecznić rozległego obrachunku w jednym dniu, to nazajutrz rozpoczynał znowu od tegopunktu, na którym poprzedniego dnia stanął. Mógł nawet swe rachunki w środku przerwać ipo kilku tygodniach lub miesiącach dalej je prowadzić. Żadna ludzka pamięć nie dokonałatak zadziwiającego dzieła jak pamięć Buxtona, który w niej podniósł do kwadratunastępującą liczbę, złożoną z 39 cyfr:

725.958,238,096.074,007.863,531,655,993 638,851,106.

Przepędziwszy nad tą pracą pół miesiąca, wyrachował następujący kwadrat, o prawdziwościktórego rachmistrze sami przekonać się mogą:

527 015,363 459,557,385,673.733 542,638,591,721,213,298,966,079,307,524,104,381,389,499,251,637,423,236.

Bixton umarł, mało na świecie znany, w miejscu swego urodzenia, którego nigdy nieopuszczał.

Własne zeznanie jednego z żyjących jeszcze angielskich rachmistrzów, nazwiskiem Bidder,wtajemnicza nas w życie podobnego człowieka. Bidder utrzymuje, że każdy może tak dalekojak on zajść w pamięciowym rachowaniu, jeżeli tylko przez pewien czas temu uważnie iwytrwale poświęcić się zechce. „Dokładałem starania, powiada on, ażeby zbadać mego

68

ducha i porównać go z innymi, dla poznania czy postępy, jakie uczyniłem, mam dozawdzięczenia szczególnemu jakiemuś darowi, ale znalazłem w sobie takie tylko upodobaniew cyfrach które każdy inny człowiek w tym samym co ja posiada stopniu. O ile ja tę rzeczosądzić mogę, to jestem tego silnego przekonania, że w dziedzinie rachunku pamięciowegotyle może się wyrobić dzielnych umysłów, co w każdej innej”. I Bidder, jako syn ubogiegomurarza miał zaniedbane wychowanie. Nauczony przez starszego brata liczyć do stu,wyuczył się już sam tabliczki mnożenia za pomocą grochu, z którego tworzył równoległeczworoboki. Pilność i wytrwałość dokonały reszty. Dziś człowiek ten jest jednym znajznakomitszych inżynierów

Anglii. Na zgromadzeniu towarzystwa inżynierów przemówił on w następujących wyrazach:„Wiele lat pracowałem nad tym, ażeby osiągnąć panowanie nad cyframi, jakie bez wątpieniapo wszystkie czasy będzie rzadkie. Jakkolwiek w życiu praktycznym nie jest to bardzopotrzebne, ja jednak wielkie z tego odniosłem korzyści. Ta biegłość w rachowaniu zwróciłana mnie powszechną uwagę, której mam do zawdzięczenia, że ze stanu zwyczajnegorobotnika, podniosłem się na takie stanowisko, na którym mogę teraz w tym wyborowymtowarzystwie do was, panowie, jako wasz wice-prezes przemawiać”.

Pilność i wytrwałość są to konieczne warunki wszelkiej pomyślnej działalności, bez którychnawet panujący obejść się nie mogą. Wielki Cesarz Rzymski Marek Aureliusz, zostawił namw swoich "Rozmowach z sobą samym" następujące znakomite wyrazy: „Jeżeli z rananiechętnie się budzisz, to przywiedź sobie na myśl: Budzę się do pracy, która jestprzeznaczeniem człowieka. Czyż mam niechętnie zabierać się do tego, do czego stworzonyzostałem i na świat przyszedłem?” „Ale spoczynek jest tak przyjemnym”. „Czyżeśstworzony do używania, czy do pracy i natężenia sił? Czyż nie widzisz jak rośliny, ptaki,mrówki, pająki, pszczoły czynności swoje spełniają i świat ozdabiają? Jeżeli nie chceszspełnić obowiązków człowieka, to nie dopniesz przeznaczenia, które jest właściwe naturze”.

„Ale spoczynek jest jednak konieczny”. Zgadzam się na to, ale i tu natura zakreśliła miarę,jak przy jedzeniu i piciu. Jeżeli przekraczasz granicę, to składasz dowód, że siebie niekochasz, inaczej bowiem kochałbyś także i swoją naturę i szanowałbyś jej prawa. Ludzie,którzy swoją sztukę kochają zużywają się na pielęgnowaniu jej, bo zdolni są nawetzapomnieć dla niej o jedzeniu i piciu. Ty cenisz swoją naturę ludzką mniej aniżeli tokarzswoją sztukę tokarską, tancerz swoją sztukę tancerską?) Czyż czyny powszechnego użytku,zdają ci się mniej ważnymi i niegodnymi wielkiej pilności?

Potrzeba tylko nader pobieżnie przejrzeć życiorysy wielkich ludzi, ażeby się przekonać, żenajznakomitsi wynalazcy, artyści myśliciele, słowem najzdolniejsi pracownicy wewszystkich zawodach, rezultaty swe zawdzięczają przede wszystkim niezmordowanejpilności i wytrwałości. Beniamin Franklin, który powiedział: „Praca jest matką szczęścia ipracowitemu Bóg wszystko daje” — był jednym z najczynniejszych ludzi. W swej

69

autobiografii, którą każdy młody człowiek czytać powinien, opowiada on, że pewnego razu,kiedy w klubie kupieckim wszczęła się rozmowa o nim i jego nowo założonej drukarni,wyrażono obawę, że ona nie będzie mogła się utrzymać przy dwóch innych, istniejących jużod dawna. Wtedy jeden ze zgromadzonych stanowczo temu zaprzeczył „bo, mówił, Franklinjest pilniejszy od wszystkich ludzi, jakich kiedykolwiek znalem; kiedy późno w nocy z klubuwracam, widzę go jeszcze przy robocie, tak, samo z rana, kiedy wszyscy jego sąsiedzi śpiąsmacznie". — „Jeżeli tak wiele sam o swej pilności prawię, dodaje Franklin, nie czynię tego,ażeby się chwalić, ale w tym zamiarze, ażeby ci z potomnych, którzy ten opis mego życiaczytać będą, poznali jakie korzyści, pilność wydaje, ażeby się przekonali, jak zbawiennie tacnota wpłynęła na bieg całego mego życia”.

Pilność i wytrwałość są najlepszymi drogami do pomyślności. Największa część wielkichludzi, którzy najbardziej popchnęli świat na drogi postępu, nie byli to właściwie geniusze,ale ludzie ze zwykłymi zdolnościami, spotęgowanymi przez własną usilność, niezmordowanipracownicy, cierpliwi, ufni we własną silę, nie cofający się nigdy po rozpoczęciu dzieła.

Spotkać można często tak zwanych geniuszów, to jest ludzi, dla których nauka jest zabawkąi którzy dlatego często bawią się podczas nauki. Tacy geniusze chorują zwykle na brakwytrwałości i szczerej pracy, i bardzo rzadko z takiego cudownego dziecka wyrasta cośdzielnego i użytecznego. Pewnego razu skarżyła się matka na swego wielce utalentowanego,ale niestałego syna: „Posiada on wszystko, prócz jednej wytrwałości. Takie ruchliwe naturybywają na drodze życia prześcigane przez pilnych, a nawet i powolnych. Wędrowiec pewienzapytany przez woźnicę, czy daleko do najbliższego miasta, i czy można tam jeszczepodążyć przed zapadnięciem nocy — odpowiedział: „Bez wąpienia, jeżeli tylko powolijechać będziecie”. Woźnica myślał sobie: Ha! jeśli zajadę wolnym krokiem bo tym bardziejpośpiesznym, i nuże popędzać co sił. W tym koło się złamało i — wędrowiec miał słusznośćradząc powolną jazdę. Spiesz się zwolna na drodze życia swego jeżeli chcesz celu dopiąćpowoli ale pewnie. „Jestem bardzo ciekawa, pisze

pewna rozsądna kobieta do młodego człowieka, dowiedzieć się o pańskich dalszychzamiarach i planach na przyszłość. Zapewniam pana, że zbytek zapału więcej szkodzi,aniżeli pomaga i że umiarkowany i spokojny postęp, najpewniej do celu prowadzi. Wszystkona świecie musi mieć odpowiedni czas do rozwoju tak samo i duch ludzki. Człowiekniesprawiedliwość sobie wyrządza, jeżeli od siebie więcej żąda, aniżeli dać jest w możności,i wszelkie przecenienie swych sił w jakimkolwiek bądź kierunku, zawsze na złe wychodzi“.

Według znanego naturalisty. Karola Muellera, stałość jest naturalnym prawem pracy. „Życiepowiada on, składa się z trzech istotnych żywiołów, za pomocą których człowiek ciągle sięodmładza, a to tym skuteczniej, im one regularniej po sobie następują. Każdy dzień życiarozpada się na trzy części: czynność, używanie, sen. Starać się należy, ażeby każda z tychfunkcji przypadła na najwłaściwszą dla siebie część dnia. Zegarek idzie tym dokładniej, imregularniej jest nakręcany. Tak samo się dzieje ze sprężyną naszego życia. Ci, którzy

70

najregularniej żyją, dochodzą do najpóźniejszego wieku. Spoczynek w ruchu i ruch wspoczynku jest szczytem, do którego każde arcydzieło. a więc i to prawo sztuki powinno byćzarazem i regułą obyczajową. Ale prawo to może być urzeczywistnione tylko przez stałość.»Bez pośpiechu, ale i bez wytchnienia”, mówi Goethe. Jest to jedyna droga, na którejorganizm najmniej się zużywa. Stałość pracy jest najprostszą, najnaturalniejszą i najtańsząmetodą gospodartwa dla każdego człowieka, i ani największy ani najdzielniejszy talent niemoże jej bezkarnie lekceważyć. Dlatego to, rzemieślnicy utrzymują się dzięki swymregularnym zajęciom najzdrowiej i żyją najweselej. Jakkolwiek może to zdawać sięupokarzającym dla geniusza, jeżeli porównywa się go ze zwyczajnym rzemieślnikiem, toprzecież ten ostatni na wzór służyć mu może i jestem przekonany, że Mozartowie,Beethoveny i inni, doszliby do podeszłego wieku, gdyby ich tryb życia był regularniejszy.Goethe szanował prawa natury, prostotę, stałość, i cieszył się dlatego do 83 roku życiaświeżością prawie młodzieńczą. Do stałości trzeba dodać wytrwałość za pomocą tych

dwóch przymiotów, dokonane zostały wszystkie wielkie dzieła na świecie. Obfite sąofiary, które codziennie wszystkie niemal warstwy społeczeństwa składają na ołtarzu niesta-łości a nauki przyrodzone mają obszerne pole działania w tych dziedzinach moralnegoświata, gdzie dotychczas panowała tylko abstrakcyjna filozofia, a byt fizyczny tak mało byłuwzględniony.

Rzeczą wielkiej doniosłości, na którą w życiu zbyt mało uwagi się zwraca jest takiewychowanie człowieka ażeby go uczynić jak najzdolniejszym do pracy. Niejednego żebrakaodganiamy wyrazami: „A pracować nie możesz?” Ba, gdyby on tylko mógł, przekładałbypewno pracę nad żebraninę. Człowiek ten jest barczysty, silny i zdaje się być zdolny dowszelkiej pracy ręcznej, gdyby tylko chciał; a jednak pracować nie może, bo się nie wyuczyłw swej młodości sztuki regularnej pracy, a pracuje tylko w więzieniu karnym, gdzie do tegoprzymuszony jest obawą kary. Praca musi się stać dla człowieka drugim przyzwyczajeniem,drogą jego naturą. Im chętniej jakąś pracę wykonujemy, tym lżejszą ona się nam wydaje,tym więcej upodobania w niej znajdujemy. Im na wyższym stopniu rozwoju znajduje sięczłowiek, tym silniejszy jego popęd do pracy. „Mistrz musi się przez całe życie męczyć"mówi Schiller. Całe jego życie jest jakby dniem roboczym i tylko śmierć przerywa jegotrudy. Pilność wytrwałość, stałość stanowią fundamenty pracy. W rzadkich bardzoprzypadkach pierwsza próba się udaje, i często trzeba długiego pasma usiłowań, ażeby wczymkolwiek dojść do doskonałości. Należy powtarzać i ciągle powtarzać, jak owe kroplewody, które padając ustawicznie na jeden punkt, w przeciągu stuleci najtwardszą nawet skalędziurawią. Żaden geniusz, żaden mistrz nie spadł bezpośrednio z nieba, bo matką wszelkiegomistrzostwa jest bezustanne ćwiczenie. Giardini odpowiedział pewnemu młodemuczłowiekowi, który go się zapytał, ile czasu potrzeba, ażeby się wykształcić na doskonałegoskrzypka: „Dwadzieścia lat, jeżeli pan będziesz dwanaście godzin dziennie się ćwiczył”. Ileżto potrzeba wysiłków i ćwiczeń, zanim tancerz przed publicznością wystąpić może! Kiedysławna tancerka Taglioni przygotowywała się do wystąpienia, często po dwugodzinnejmęczącej próbie pod kierunkiem swego ojca, padała bez zmysłów i trzeba ją było rozebrać,

71

wykąpać, zanim znowu do przytomności wróciła. Za cenę takich wysiłków okupywane byłyjej powodzenia wieczorne w teatrze.

Każdy postęp wyższego rodzaju dokonuje się stosunkowo powoli. Wielkie rezultaty niemogą być osiągnięte jednym skokiem; musimy na to się zgodzić, że na drodze życia trzebapostępować tak samo, jak w pierwszej wędrówce, to jest krok za krokiem. Francuski pisarzde Maistre mówi: „Wielka tajemnica pomyślności na tym polega, ażeby móc cierpliwie nanią czekać”. Nie ma zbioru bez zasiewu, a często dwie te chwile dzieli od siebie przeciągwielu lat. Wtedy potrzeba z nadzieją i cierpliwością wyczekiwać. Owoce, którewynagradzają oczekiwanie, najdłużej zwykle dojrzewają. „Czas i cierpliwość - mówiwschodnie przysłowie, zamieniają liść morwowy w jedwab”.

Do cierpliwego wyczekiwania nic, bez wątpliwości tyle nie pomaga, ile wesoły umysł. Któryjak świeży powiew wiatru orzeźwia duszę pracującego. Już mądry Salomon wyrzekł:„Wesołe serce daje wesołe oblicze, ale kiedy serce jest uciśnione to i duch upada”. Rześkośćserca jest kosztownym przymiotem; który dodaje duchowi siły i powiększa płodność władzumysłowych. Słowa Henryka Lwa: „Nie ma wojny bez pieśni” mają także zastosowanie wwalce życia.

Nikt bez wątpienia nie jest narażony na tyle przeciwności, ile pracownik w służbie dobrapublicznego. Ileż on trudów i cierpień przebyć musi, zanim doczekać się może skutku swychusiłowań i jakiegokolwiek uznania za swoje czyny pełne poświęcenia! Źle byłoby, bardzoźle, gdyby walczący za prawdę, światło i słuszność nie znaleźli we własnej piersiwynagrodzenia i uznania za swoje ciężkie trudy i wysiłki, często nieznane światu.Współcześni bowiem rzadko kiedy koronują zasługę. Świat ma wieńce laurowe tylko dlatrupich czaszek.

Dla tych, którzy są lub czują się zapomnianymi, skreślimy tu kilka rysów z życia JanaKeplera, ażeby przykład wielkiego ich towarzysza niedoli wlał w ich serca moc i otuchę.

Kepler urodził się 27-go grudnia 1571 r. w wiosce Magstadt, nieopodal miasta Weil. Już wdzieciństwie walczył z ciężkimi przeciwnościami. Przyszedł na świst w czasach burzliwych isrogich. Ojciec, jako kapral wirtembergski wyruszył na wojnę, a matka towarzyszyła mu,jako markietanka, zostawiwszy dziecko tymczasowo w mieście Weil u dziadka. Ale miłośćmacierzyńska przygnała ją w krótkim czasie na powrót w domowe progi i w samą porę, bodziecko zachorowało na złośliwą ospę i znajdowało się w niebezpieczeństwie utraty wzrokui prawej ręki. Troskliwa pieczołowitość matki zapewne więcej się przyczyniła do ocaleniażycia dziecięciu jak pomoc lekarska. Wkrótce i ojciec wrócił do swoich, założył szynk, któryjednak niedługo porzucił i na nowo zaciągnął się do wojska. Tym razem z wojny już niewrócił i zostawił wdowy i sierotę w największej nędzy. Jan musiał trzodę pasać i tymwykonywać czynności. Do tych smutnych okoliczności przyłączyły się wątłe zdrowie iciągłe choroby, bo Kepler na dwa miesiące za wcześnie na świat przyszedł. Dlategowykształcenie jego umysłowe połączone było z największymi trudnościami i ciągłymi

72

przerwami. O regularnym uczęszczaniu do szkoły nie było mowy. Gdyby nie był tak słabejbudowy ciała, ojciec przeznaczyłby go pewno do służby wojskowej. Dziad jego, który zwielką radością dostrzegł w swoim wnuku ochotę do nauki i bystry umysł, najwięcej sięprzyczynił do rozwoju jego ducha, — wystarał się bowiem dla niego o bezpłatne miejsce wszkole klasztornej w Hirachau. W 22 roku życia Kepler do tego stopnia w naukach postąpił,że odtąd za radą swego nauczyciela, objął gimnazjalną katedrę matematyki. Niestało się tobez wielkiego wahania ze strony Keplera, który w swej skromności uważał nabytą wiedzę zaniewystarczającą do tego powołania. Duch jego oswoił się jednak prędko z nowym polemdziałalności i wtedy rozpoczął olbrzymią reformatorską pracę, od której datuje się nowa eraastronomii.

Po śmierci Tycho de Brahe, Kepler mianowany został w r. 1601 cesarskim matematykiem zpłacą roczną 1,500 fl„ której jednakże tylko na usilne prośby małe sumki od czasu do czasuwypłacane mu były. Z polecenia cesarza Rudolfa zaczął on r. 1601 obliczać nowe, naspostrzeżeniach oparte tablice planet _w miejsce dawnych alfonsowych. Olbrzymia ta pracaprzerywana często z braku pieniędzy i środków pomocniczych, zajęła mu 24 lat. Tablicektóre się ukazały r. 1617 nazwał na cześć dawno już zmarłego cesarza Rudolfa, tablicamiRadolfa. Przy ich obliczaniu badał starannie drogi planet, a głównie Marsa dla zbadaniapraw, którym podlegają ruchy tych ciał niebieskich. Owocem 17 letniej wytrwałej pracybyło odkrycie dwóch praw: 1) że planety krążące na około słońca zakreślają nie drogikołowe ale eliptyczne, 2) że planety w bliskości słońca krążą prędzej, a w znaczniejszejodległości wolniej, tak że linia, łąoząca słońce z planetą w czasach równych, zakreśla równeodcinki powierzchni.

Dnia 15 Maja 1618 r. odkrył on trzecie prawo, według którego kwadraty, z czasu przebieguplanet, mają się do siebie jak sześciany z ich średniej odległości od słońca, a w następnymroku wydał swoją Harmonia mundi (Harmonia świata). Kepler rzeczywiście wynalazłharmonię wszechświata nie muzykalną, ale matematyczną. Wtedy zawołał zachwycony:„przed 18 miesiącami dostrzegłem pierwszy brzask światła, przed 3 miesiącami zajaśniałprzede mną dzień, a od kilku dni na koniec widzę słońce w jego pełnym, cudownym blasku.Nic mnie już teraz nie wstrzymuje, chcę bujać w moim cudownym świecie natchnień“.„Stało się, powiada dalej, czy książka moja będzie czytaną przez współczesnych czypotomnych, już to mnie nie obchodzi. Niechaj ona czeka choćby wiek cały na swegoczytelnika, wszakże Bóg przez 6000 lat czekał na obserwatora i odkrywcę Jego praw”.

W tym czasie wypłacano Keplerowi pensję bardzo nieregularnie. Tryumf jego mącił płaczdzieci domagających się chleba. Pisał wtedy do cesarza: Dla oszczędzenia Waszej CesarskiejMości wstydu, jestem zmuszony pisać kalendarze z przepowiedniami i takowe na dworzesprzedawać; są to jedyne książki, które znajdą kupujących. Ten sposób zarobkowania jestniewiele uczciwszy od żebraniny”.

73

Przez jedenaście lat Kepler żył w Pradze w wielkich kłopotach. Po śmierci cesarza Rudolfazostał w roku 1613 profesorem matematyki przv uniwersytecie w Linz, gdzie go właśni jegowspółwyznawcy protestanci mianowali kacerzem, dlatego, że nie podzielał nauk Lutra, owieczerzy Pańskiej, że się przychylał do form, z powodu których reformowani wyklęcizostali, że na koniec nalegał na przyjęcie kalendarza przez papieża Grzegorza XIIIpoprawionego. Na domiar nieszczęścia, niegodziwi nieprzyjaciele oskarżyli starą jego matkęo czarodziejstwo i chcieli ją oddać na tortury. Kepler pośpieszył na obronę do rodzinnegomiejsca, jednak dopiero po pięcioletnich wysiłkach zdołał pozyskać jej uwolnienie. Pomimotak okropnej niedoli, pomimo, że go pozbawiono pensji po wstąpieniu na tron fanatycznegocesarza Ferdynanda II-go, że mu zamknięto własną bibliotek, że go przynaglono do ucieczkiprzed prześladowaniem, odrzucił jednak katedry profesora matematyki w Bolonii i Anglii,bo jako Niemiec chciał w Niemczech życie swe przepędzić.

Udał się do Regensburga, gdzie się zebrał sejm niemiecki i żądał wypłacenia zaległej pensyi,ale rozumie się na próżno. Dnia 15 listopada 1630 roku, opuszczony i zapomniany przezświat społeczny umarł w skutek zmartwień i wysiłku, zostawiwszy w największej nędzywdowę i pięcioro małoletnich dzieci. Wymierzając sprawiedliwość wielkim umarłym,bądźmy tym więcej sprawiedliwi dla wielkich żyjących, bo życie więcej warte od śmierci.

Obok Keplera najwłaściwsze miejsce dla naszego Kopernika. Najznakomitszy ten powszystkie wieki astronom nie przechodził przez tak ciężkie koleje jak następca jego, Kepler,bo też żył w szczęśliwszym kraju, Polska bowiem za czasów Zygmuntów nie prześladowałanikogo w imię fałszywie pojmowanej gorliwości religijnej, owszem umiała czcić iwynagradzać swoich proroków. Urodzany roku 1473 ze starej rodziny polskiej w Toruniu(dawniej Tarnowie mazowieckim), wychowanie swoje zawdzięcza głównie wujowi swemubiskupowi warmińskiemu; ojca bowiem stracił w dzieciństwie. Ukończywszy szkoły wmieście rodzinnym, udał się w 18 roku życia na akademię do Krakowa, gdzie znakomityprofesor Wojciech Brudzewski, wlał w niego zamiłowanie do astronomii. W Krakowie uczyłsię także malarstwa i perspektywy, które uważał za potrzebne do późniejszego swegopowołania. W 23 roku życia udał się do głównego wówczas siedliska nauk i sztuk, doWłoch. Nie mógł jednak wyłącznie zajmować się ukochaną przez siebie astronomią, alemusiał uczyć się dla chleba medycyny. Pomimo to Kopernik wkrótce stał się ze słuchaczaprofesorem. Po doktoryzacji w Padwie, mając lat 27 objął w Rzymie katedrę matematyki iastronomii. Jakkolwiek licznych miał słuchaczy, chciał jednak usługi swe złożyć krajowiojczystemu i powrócił do Krakowa gdzie przyjął święcenia kapłańskie. Wuj jego, biskupwarmiński, pragnąc mu zapewnić życie swobodne, odpowiednie jego rodzajowi prac i za-razem otworzyć drogę do dostojeństw w kraju, powołał go do Frauenburga, który astronomnasz wsławił 33 letnim stałym swym pobytem. Czas swój dzielił pomiędzy obowiązkiołtarza, prace naukowe i niesienie ulgi cierpiącej ludności. Niekiedy tylko sprawy krajowewyrywały go z zacisza na szersze pole obrad sejmowych. Tu Kopernik złożył dowody, żegenialny jego umysł, zagłębiający się w obrotach ciał niebieskich z równą przenikliwością

74

bada sprawy ziemskie, a w szczególności kraju swojego. Występował w obronie praw Polskiprzeciwko nadużyciem Krzyżaków, a udział, jaki przyjmował w kwestii wybijania lepszejmonety zwrócił na niego uwagę króla Zygmunta I, który polecił mu wypracowanie reformymonetarnej. Kopernik: rozwinął swoje myśli w rozprawie "O sposobie urządzenia monety wPolsce”. I w tym dziele pojęciami wyprzedził czas swój o kilka wieków. Podczas kiedy wXVI stuleciu wytworzył się tak zwany system merkantylny, który wprowadził do życianarodów fałszywą i zgubną zasadę, że pieniądz stanowi jedyne bogactwo narodowe, iskutkiem tego popchnął ludy do ciągłych wojen dla wydzierania sobie szlachetnychkruszców, splamił karty dziejów niesłychanym okrucieństwem Europejczyków wzłotodajnych krajach, — jeden Kopernik odzywa się z teorią przeciwną: „Moneta traciszacunek przez wielkie jej pomnożenie, to jest, gdy tak wielka ilość srebra jest zamieniona wmonetę, że więcej się ludzie za masą srebra aniżeli za monetą ubiegają; utraca moneta swąpowagę, gdy za nią tyle złota lub srebra kupić nie można, ile ona sama zawiera, i gdy się wprzetopieniu monety większą upatruje korzyść. Sposób na to jedyny nie bić więcej monety,dopóki się sama w cenie nie zrówna i nie stanie droższą od srebra“. Zasady te przyjęładopiero nowsza nauka ekonomii politycznej, po kilkowiekowych ciężkich próbach i wylaniustrumieni krwi ludzkiej.

Największy jednak tytuł do nieśmiertelnej sławy daje Kopernikowi jego dzieło: „O obrotachciał niebieskich”. Powagą 14-u wieków uświęconą była teoria Ptolemeusza, że ziemia jestnieruchomą, że ona jest środkiem świata i że około niej słońce i wszystkie planetycodziennie od wschodu do zachodu krążą. Odezwać się wówczas z teorią przeciwną,utrzymywać, że ziemia około słońca się obraca, było to nie tylko dziwactwem, alewystępkiem, boć przecie Jozue powiedział: Słońce stój! Wystąpienie z teorią sprzeczną zesłowami Pisma świętego było tym niebezpieczniejsze, że działo się to w czasie reformacjireligijnej i ogół, do którego uszów doszła wieść o pracach Kopernika, podejrzewał go, żedąży do tego samego celu, co Luter tylko inną drogą. Jeszcze dzieło jego nie było ogłoszone,a tylko głuche wieści o nim krążyły, a już Kopernik podlegał różnym szykanom. I tak np., wElblągu wystawiono krotochwilę, wyszydzającą jego naukę, na co Kopernik jak niegdyśSokrates na komedię Arystofanesa spokojnie spoglądał. Przeciwności te nie zraziły go,odroczyły tylko na pewien czas ukazanie się dzieła, ale na koniec zamiłowanie prawdyodniosło w nim zwycięstwo nad obawą męczeństwa i posłał rękopis swój do Norymbergiiaby go tam wydrukowano. Uczeni niemieccy, którzy w Norymberdze zajmowali siędrukiem, chcieli zmniejszyć znaczenie tego znakomitego dzieła i dlatego usunęli przedmowęKopernika, w której bieg planet podany jest jako rzecz nieulegająca wątpliwości, i podsunęliswoją, w której nowy system przyjmują tylko jako przypuszczenie. Wydrukowane dziełootrzymał Kopernik na kilka dni przed śmiercią, widział je tylko, ale czytać już nie mógł;umarł jednak z tym rozkosznym przekonaniem, że dzieło jego nie zginęło, że duch jego nieprzeminął bez śladu na ziemi, że geniusz jego przewodniczyć będzie obecnym i przyszłympokoleniom.

75

Opatrzność pozwoliła mu nie być świadkiem niechęci, jakie później praca jego wywołała ipotępienia, jakie na siebie ściągnęła ze strony Kościoła; owszem, papież Paweł III, któremuKopernik dzieło swe dedykował, poważał go bardzo, a król Zygmunt I przeznaczył nabiskupa warmińskiego.

Kopernik był bez wątpienia geniuszem, ale myliłby się ten, kto by sądził, że on utworzyłswój system w chwili natchnienia. Nie, system jego kosztował go całe życie olbrzymiejpracy i niezmordowanej wytrwałości. Oto są słowa jego pisane do papieża Pawła III: „Gdysię nad niepewnością podań uczonych w tłumaczeniu ciał niebieskich długo zastanawiałem,bolało mnie, że uczeni tak pilnie zgłębiając drobne rzeczy ziemskie, nie dostrzegli stałejzasady w wspaniałej budowie świata, który dla nas ten najlepszy i najdoskonalszybudowniczy stworzył. To było mi powodem, że przedsięwziąłem się dzieła wszystkichuczonych, które pod ręką mieć mogłem, odczytać i w nich szukać czy kto kiedykolwiek niewspomniał o innych jak dotąd utrzymują, biegach ciał niebieskich“. Po tych kilku wstępnychsłowach, Kopernik składa dowody wielkiej swej erudycji, przytaczając sposób zapatrywaniasię na system słoneczny wszystkich główniejszych pisarzy starożytności i wieków średnich.

Ażeby wyrobić sobie pojęcie, jakie przeszkody Kopernik miał do zwalczenia, trzebapamiętać o tym, że robił swoje obserwacje na sto lat przed wynalezieniem lunetastronomicznych i posiłkować się musiał nędznymi drewnianymi narzędziami, na którychpodziałki robione były atramentem. Nadto nie miał on na swoje usługi takich obserwatoriówastronomicznych, jakie dziś widzimy, ale musiał wszystko sam wytworzyć. A jednak przytakim braku środków do tak olbrzymich doszedł rezultatów.

Jakkolwiek życie jest pochmurne, jakkolwiek powszechny postęp powoli się posuwa — niepowinniśmy przecie rozpaczać, nie powinniśmy zapominać o nadziei. Jeżeli nas smuci itrapi, że tyle czasu potrzeba zanim jakaś prawda uznanie wywalczyć sobie zdoła, topocieszajmy się tym, że wahadło świata ciągle się porusza, że ród ludzki ma wiele czasu dopodróży. Niechaj nam do grobu towarzyszy to przekonanie, że historia nie jestprzypadkowym nagromadzeniem wypadkowym, że prawda i sprawiedliwość naprzódpostępują, jakkolwiek niekiedy się zdaje, że głupota odnosi zwycięstwo, i że noc na powrótwraca. Ale tak powoli postęp kroczy, ile trudów kosztuje wyrwanie choćby jednego węzła złańcucha uprzedzeń, o tym przekonuje nas każda karta dziejów. Dlatego też powinna namprzyjść w pomoc nadzieja. Człowiek bez nadziei jest żeglarzem bez steru. „Jakże mogępracować, mówi wielki jeden ale trwożliwy myśliciel, jakże mogę być szczęśliwym, jeślimwszelką stracił nadzieję?“ Nadzieja podobna jest do słońca, które rzuca cień naszego ciała poza nas, ilekroć naprzeciw niemu zwrócimy się twarzą. Nie powinniśmy wszelako nadzieiposuwać tak daleko, ażeby się spodziewać bezwarunkowo i oczekiwać rzeczy niepodobnych,bo inaczej może nas spotkać tylko rozczarowanie. „Pieczone gołąbki nie lecą same dogąbki“.

76

Wiliam Carey, prześliczny wzór angielskich misjonarzy i orientalista (znawca językówwschodnich) był jednym z najweselszych i najodważniejszych ludzi świata, a to dlatego, żepracował zawsze z nadzieją powodzenia. Biedny stan majątkowy jego rodziców zmusił godo chwycenia się rzemiosła szewskiego, to jednak nie było dla niego przeszkodą w naucejęzyków, do których miał szczególne zamiłowanie. Przy pomocy lichych książek, które sięprzypadkiem do rąk jego dostały, doprowadził swoją naukę języków tak daleko, że w 24roku życia był silnym w językach: łacińskim, greckim i hebrajskim, i mógł zamienićrzemiosło szewskie na studia teologiczne. Podczas swego pobytu w Indiach, często wjednym dniu zmęczył trzech pisarzy, a sam szukał orzeźwienia tylko w zmianie pracy. Miałprzy boku swoim jako pomocników: Warda, syna cieśli i Marshmana, syna tkacza. Ci trzejdzielni mężowie urządzili na rozległych przestrzeniach Indii 24 gmin chrześijańskich,założyli w Serampore instytut misjonarski i przetłumaczyli Biblię na 16 indyjskich narzeczy.Za staraniem Carey’a usunięto barbarzyński zwyczaj palenia pozostałej wdowy razem zezwłokami męża. Carey był zbyt wielkoduszny, ażeby się miał wstydzić niskiego swegopochodzenia. Pewnego razu usłyszał on przy stole namiestnika Indii, jak pewien oficer pytasię swego sąsiada, czy to ten sam Carey, który był kiedyś szewcem. „Nie, mój panie,przerwał szybko Carey, nie szewcem, ale łataczem trzewików“. O jego wytrwałości,wypróbowanej już w dzieciństwie, przekonać się możemy z następującego wypadku. Gdypewnego razu wdrapywał się na drzewo, noga mu się pośliznęła, skutkiem czego spadł i kośćzłamał. Musiał kilka tygodni przeleżeć w łóżku, ale gdy wyzdrowiał i mógł już wychodzić,pierwszą jego czynnością było udać się do niefortunnego drzewa i niedoszły swój zamiarwdrapania się na wierzchołek do skutku doprowadzić.

Znaną jest powszechnie historia Timura, księcia tatarskiego, który podczas ucieczki znalazłschronienie w jaskini, i tu przyglądając się wytrwałości pająka, zachęcony został do nowejszczęśliwej bitwy. Niemniej godnym uwagi i pouczającym jest wypadek z życiaamerykańskiego ornitologa (znawcy ptaków) Audubona, który go sam opowiada jaknastępuje: „Nieszczęśliwy wypadek, który się wydarzył moim rysunkom, o mało niezniszczył na zawsze owoców moich ornitologicznych badań. Opowiem to zdarzenie dlategotylko, ażeby pokazać do jakiego stopnia natchnienie (bo inaczej wytrwałości mojej nazwaćnie umiem) może miłośnikom natury dodać sił do pokonania odstraszających przeszkód.Opuściłem Henderson, miejsce mego zamieszkania i udałem się za interesem do Filadelfii.Przed wyjazdem, przekonawszy się o dobrym stanie moich rysunków, złożyłem je staranniew drewnianej szkatułce i wręczyłem memu krewnemu do przechowania, prosząc go usilnie,ażeby je

w pilnej miał opiece. Nieobecność moja trwała kilka miesięcy. Po powrocie do domu iprzywitaniu się z krewnymi i przyjaciółmi, prosiłem o szkatułkę i znajdujące się w niejnieocenione rysunki. Przyniesiono szkatułkę, otworzyłem ją, i przedstaw sobie, kochanyczytelniku, moją rozpacz, gdy spostrzegłem w niej parę szczurów, która tu sobie siedliskoobrawszy, pomiędzy podartymi kawałkami papierów młodą rodzinę pielęgnowała! Prawie

77

1000 rysunków ptaków było zniszczonych. Okropna gorączka, która w tej chwili mózg mójogarnęła, wstrząsnęła całym mym organizmem, Przez kilka dni byłem jakby odurzony, aż nakoniec gdy, dzięki silnej swej naturze, znowu do przytomności wróciłem, pochwyciłemswoją strzelbę, papier, ołówek i wyruszyłem w lasy jakby nic nie zaszło. Myśl, że nowerysunki mogą lepiej się udać jak zniszczone, dobrze mnie usposobiła, i przed upływemtrzech lat powetowałem poniesioną stratę.

Izaak Newton uległ podobnemu nieszczęściu. Mały jego pies Diamant, przewrócił raz palącąsię świecę na jego biurko, i w kilka chwil mozolne matematyczne rachunki, owocwieloletniej pracy, zamieniły się w popiół. Strata ta była tak bolesna dla filozofa, że od tegoczasu chorował i okazywał ślady roztargnienia umysłowego. Podobny wypadek wydarzył sięznanemu historykowi angielskiemu, Tomaszowi Carlyle. Przyjaciel jego prosił go opożyczenie mu manuskryptu pierwszego tomu Rewolucji Francuskiej. Nieszczęście, alboraczej niedbalstwo pożyczającego chciało, że rękopis spadł na podłogę, gdzie pokojówka goznalazła, i w swej naiwności do zapalenia w kominie użyła. Upłynęło kilka tygodni. Drukarzzażądał nagląco rękopisu, Carlyle posyła po niego do swego przyjaciela. Ten szuka i nieznajduje naturalnie, aż dopiero od domowników dowiaduje się ku wielkiemu swemuzmartwieniu, że rękopis zniszczony został. Można sobie wyobrazić przestrach i rozpaczautora, gdy o tym usłyszał. Położenie jego było nadzwyczaj krytyczne. Drukarz naglił, a onnie miał nawet kopii spalonej pracy. Nie było innego środka, jak rozpocząć na nowo pisanieksiążki. Uczynił to. Lecz o ile pisanie dzieła po raz pierwszy było przyjemne, o tylemęczącym obrobienie na nowo. Carlyle powtórnym tym napisaniem dzieła, dał dowódniepospolitej siły woli.

Najznakomitsi wynalazcy odznaczali się największą wytrwałością. Grzegorz Stephenson wrozmowach z młodymi ludźmi o najskuteczniejszych środkach i najkrótszych drogach dodopięcia celu życia, streszczał zwykle swoje rady w słowach: „Naśladujcie mnie w czynach— wytrwajcie!" Piętnaście mozolnych lat przepędził on nad udoskonaleniem lokomotywy;aż nareszcie 6 Października 1829 roku parowiec „Rakieta" odniósł na kolei z Liverpoolu doManchesteru zwycięstwo nad współzawodnikami. Trzydzieści lat najuciążliwszej pracypoświęcił James Watt swojej ulepszonej machinie parowej, zanim ją w zupełnościwydoskonalił. Podobne dowody niezmordowanej wytrwałości i nadzwyczajnej pilności,znajdujemy we wszystkich innych sferach życia. Tak pracował Lorenzo Ghiberti,najznakomitszy rzeźbiarz XV stulecia, przez całe 21 lat nad ukończeniem brązowych drzwikościoła Św. Chrzciciela we Florencji. Dlatego też o tych drzwiach wyraził się Michał Anioł,że godne są zdobić wejście do raju. Któż wreszcie nie słyszał o olbrzymiej pilności HiszpanaLopez de Vegi, który przez 70 lat swego życia napisał 2 200 sztuk teatralnych o 21,316,000wierszach; albo niemieckiego szewca — poety Jana Sachsa, który do swej śmierci w 82 rokużycia zrymował 1773 krotochwil, komedii itp. oraz 4,275 mistrzowskich pieśni? Rzymskinaturalista Pliniusz zebrał swoją historię naturalną z więcej jak 2,000 dzieł greckich iłacińskich autorów, w większej części dziś zaginionych. Nieśmiertelny autor „Historii

78

Szwajcarów” Jan Mueller przygotował sobie do „Historii Powszechnej” wyciągi z 1833dzieł, które zapełniły 17,000 stron in folio ściśle pisanych. Olbrzymia pilność i niezłomnawytrwałość Lutra, najwięcej może przyczyniły się do rozwoju reformacji. Nad przekłademBiblii, która prędko stała się księgą ludu, w najściślejszym znaczeniu tego wyrazu, i węzłemdla rozmaitych szczepów niemieckich, pracował znakomity ten mąż od roku 1521 do 1534.Aby dać choć słabe wyobrażenie o mozołach, z jakimi dokonanie tego tłumaczenia byłopowiązane, podajemy wyjątek z listu Lutra.

„Pracuję teraz — pisze on w 1528 roku do Wacława Linka — nad przekładem proroków. OBoże! Jakaż to mozolna praca zmusić pisarzy hebrajskich do mówienia po niemiecku. Jakoni wzdrygają się i niechętnie porzucają swą mowę starożytną, aby wyrażać się wnieokrzesanym języku niemieckim; przedstawia to mi się tak, jak gdyby słowik porzuciłswoją miłą melodię i naśladował kukanie kukułki”.

A w innym liście pisze: „Usiłowałem oddać wszystko jasno i czysto po niemiecku, a przetozdarzało mi się, że szukałem przez 2, 3, 4 tygodnie jednego wyrażenia, a jednak odpowie-dniego nie znalazłem. Praca nad Hiobem była tak uciążliwą, że niekiedy przy pomocy M.Filipa (Melanchtona) i Aurogalla przez 4 dni zaledwie 3 wiersze wykończyć zdołałem.Teraz, kiedy Biblia jest przetłumaczona i gotowa, każdy może ją czytać i krytykować;niejeden przebiega oczyma 3 lub 4 stronice bez przeszkody, i nie przychodzi mu na myśl, ileto trudności było w tym miejscu, gdzie teraz wszystko idzie gładko, jakby po polerowanejstali. Dobrze jest orać, gdy rola oczyszczona”. — Luter, wspierany bardzo niedostatecznieprzez niedokładne słowniki swego czasu, nie tylko dokonał przekładu Biblii, służącego i dziśjeszcze za wzór, lecz stworzył zarazem język piśmienny i książkowy, język wykształconych— górno - niemiecki. A jednak wielki ten mąż był tak skromny, że nawet nie żądałwynagrodzenia za swą olbrzymią pracę, podówczas gdy jego drukarz Jan Lufft został, dziękitemu wydawnictwu, bogatym i poważanym człowiekiem. Dowód żelaznej wytrwałości,który godnie może stanąć w szeregu wyżej podanych, dał współczesny nam lingwista Dr.Daniel Sonders, który w Czerwcu 1865 roku ukończył swój „Słownik języka niemieckiego,z uwagami od Lutra do naszych czasów”. Nie tu miejsce dowodzić wyższości tego dziełanad wszystkimi innymi słownikami. Autor przez ukończenie tego dzieła dał dowód pilności iwytrwałości, jaki po wszystkie czasy będzie rzadki i godny podziwu. Przeszło przez 20 latzbierał materiały, a 7 lat pracował nad wykończeniem tego dzieła. Jaką mozolną pracę miałon w samej mechanicznej czynności pisania, można wnosić z objętości dzieła, obejmującejblisko 1,367,000 wierszy petitu. Sonders w przedmowie mówi: „Kto podejmuje się takiegodzieła, nie może zaiste na wstępie taić przed sobą mozołów i trudów, z którymi ono jestzwiązane. Ale widzi je tylko w ogólnych zarysach i powierzchownie, bo gdyby pokazały musię jasno i w szczegółach tak, jak one w ciągu roboty pojedynczo się nasuwają — wątpię czyzaprzągłby się do podobnej pracy".

Nie możemy także pominąć w tym miejscu Samuela Bogumiła Lindego, który był synemślusarza z Torunia, rodem Szwed, a jednak wypracował najznakomitszy słownik polski, za

79

który książę namiestnik Zajączek wręczył mu osobiście medal złoty z napisem; „Za słownikjęzyka polskiego — ziomkowie". Linde w początkach swego zawodu, gdy bawił jeszcze wDreźnie, zdaje się, że zaledwie rozumiał język polski, powziąwszy jednak zamiarwypracowania słownika w 1791 r.. nieustannie nad nim pracował lat piętnaście już to wWarszawie, już też w Wiedniu, gdzie zostając w domu Józefa Ossolińskiego, założycielasławnej biblioteki, materiały przygotowywał. Samo wydanie tej pracy jest dowodemwytrwałości Lindego; założył bowiem jedynie w tym celu drukarni i mimo czasówwojennych, sześć tomów olbrzymich w niej wydrukował.

Skutecznym bodźcem i zachętą do wytrwałej pilności jest niedola i brak codziennychpotrzeb. „Potrzeba — pisze Jakub Grimm, który sam w swym życiu nieraz walczyć musiał zniedostatkiem — potrzeba pobudza do pilności i pracy, chroni od bałamuctwa i zaszczepiaszlachetną dumę, którą nie urodzenie lub bogactwo podsyca, lecz świadomość własnejzasługi. Można nawet to twierdzenie uogólnić, i wiele z tego, co Niemcy dokonali tejokoliczności przypisać, że oni nie zajmują bogatego kraju. Pracownicy ich postępują zwarstw niższych do wyższych i tworzą sobie wiele odrębnych dróg, podczas gdy inne narodyidą po szerokim i utorowanym gościńcu”. Jest to fakt bardzo charakterystyczny, że wNiemczech naukom oddają się po większej części klasy średnie i biedne, a w Angliizamożne. Tu i tam zaiste są zboczenia od tego faktu, niemniej jednak może on być przyjętyza prawidło. Co za ogrom trudów, dolegliwości, ofiar i ciężkich wyrzeczeń — wymagałabudowa niemieckiej literatury i umiejętności! Postaramy się wykazać to na kilkuprzykładach.

Wprawdzie nie górujące, lecz przecież bardzo godne uwagi stanowisko, zajmuje wpiśmiennictwie niemieckim poeta Jan Daniel Falk. Był on synem fryzjera, urodzonym wGdańsku. Od młodości już czuł silny pociąg do nauki, którą przecież zdobył dopiero pozwyciężeniu największych przeszkód. Ojciec jego był bardzo biedny i zaledwie mógłposyłać syna do szkoły początkowej. Ledwie Falk wyuczył się pierwszych zasad czytania,pisania i rachunku, a już ojciec zamknął przed nim wrota dopiero co otworzone do krainywiedzy, odbierając go ze szkoły, aby mu był w domu pomocą przy pracy. Ale pałająca duszamłodzieńca pokonała wytrwałością i silną wolą przeszkody, które los stawiał muuporczywie. Jakiś nauczyciel, który polubił małego Falka za jego niedającą się niczym ukoićżądzę wiedzy, uczył go angielskiego a jego dziadek rodem z Genewy języka francuskiego.Na ustroniu zaś czytywał książki w ukryciu trzymane, co było powodem dość częstych kijówi narzekań, gdy go ojciec schwytał na gorącym uczynku. Aby uniknąć tych kar, wymykał sięnocą na ulicę i zagłębiał przy słabym świetle latarni w klasykach ówczesnego wieku, spo-między których szczególnie Wiland pociągał go swoimi powabami, i napełniał jego duszęobrazem jakiegoś świata zaczarowanego. Idąc za popędem swych skłonności, postanowiłzostać żeglarzem i w tym celu tajemnie wymknął się z domu. Długo błądził po brzegu morzabez pomyślnego rezultatu swych życzeń, dla jednych bowiem wioślarzy był za mały, a dladrugich za mało umiał po angielsku. Z boleścią w sercu wrócił do stroskanego ojca, na

80

którego ten wypadek tak silne wywarł wrażenie, że za namową przyjaciół nie bronił odtądsynowi wstępu do gimnazjum gdańskiego. Nastąpiło to w 16 roku życia młodego Falka.Pilność jego była bez granic. Wnet wyróżnił się zaszczytnie spomiędzy swych kolegów,jakkolwiek dla zabezpieczenia sobie funduszu koniecznego na kupno książek itp., zmuszonybył udzielać do siedmiu godzin prywatnych lekcji codziennie. Po 5 latach, dobrzeprzysposobiony wstąpił do uniwersytetu w Halli. Z początku zamierzał poświęcić sięteologii, ale samodzielność jego ducha zmusiła go oddać pierwszeństwo zawodowiautorskiemu przed innymi. Po ukończeniu uniwersytetu, zachęcony przez Wilanda udał siędo Wejmaru, gdzie stale osiadł. Burzliwa i nieszczęśliwa przeszłość poprowadziła go bardzonaturalnie w dziedzinę satyry; z dowcipem chłostał głupstwa i błazeństwa ludzkie w swoimpierwszym poemacie, zaszczytnie polecanym przez Wilanda: Człowiek i bohaterowie (DerMensch und die Helden), i w następnym: Grabarze Rzymu i modlitwy (Die Gräber von Romund die Gebete). Kiedy w 1806 roku po bitwie pod Jeną Francuzi wkroczyli do Wejmaru,udało się mu uchronić miasto i kraj od wielu nieszczęść znajomością języka francuskiego iprzytomnością umysłu, za co wielki książę Karol August nagrodził go tytułem radcy zroczną stałą płacą. W roku 1813 dotknięty został niemałym ciosem, utraciwszy czworodzieci podczas grasującej epidemii. Wśród głębokiej jednak boleści znalazł dość siły iodwagi do wzniosłego czynu, świadczącego o jego

miłości bliźniego. Sam od młodości wystawiany na niedolę

cierpienia, szukał teraz, gdy go los pozbawił własnych dzieci, pociechy w ojcowskiej opiecenad dziećmi przez wojnę osieroconymi i zaniedbanymi. W tym celu założył TowarzystwoDobroczynności mające na celu kształcenie opuszczonych dzieci w rozmaitych rzemiosłach,a które mimo przeszkód, jakie i tu szlachetny fundator napotkał, z błogim skutkiem działało.Po upływie kilku lat przy niezmordowanych jego usiłowaniach stanęła szkoła, która pośmierci swego troskliwego fundatora w roku 1826 zamienioną została przez wielkiegoksięcia na otwarty zakład edukacyjny dla zaniedbanych dzieci, pod imieniem InstytutuFalka.

Podobne koleje życia przechodził Jan Piotr Eckermann, autor Rozmów z Goethem(Gesprache mit Goethe), urodził się 1792 r. w Winsen, w hanowerskiem, w lepiance o jednejizbie bez schodów, tak że do niej za pomocą drabiny trzeba było się wdzierać. Głównymźródłem dochodu jego rodziny była krowa i trochę roli, przy tym jednak matka zajmowałasię przędzą i wyrabianiem czepków. Ojciec zaś trudnił się podczas lata drobnymkramarstwem, sprzedawał wstążki, nici i jedwab, które roznosił w lekkiej szafeczce podomach; w zimie zakupywał gęsie pióra i niebielone płótno po chatach wiejskich i te zbywałw Hamburgu. „W każdym jednak razie — mówił Jan Piotr — zysk jego musiał być bardzomały, kiedy żyliśmy wciąż w jednakiej biedzie”. „Zajęcia — mówi dalej — miewałem wdzieciństwie moim rozmaite, stosownie do pory roku. Z początkiem wiosny, gdy minęły jużwylewy Elby, zbierałem paszę dla naszej krowy. Gdy zazieleniły się pastwiska,przepędzałem długie dnie w towarzystwie innych chłopców na pasieniu bydła. Podczas lata

81

byłem używany przy uprawie roli, i dźwigałem na ca- łoroczne potrzeby domu suche drzewoz lasu, o godzinę drogi odległego od naszej chaty. Po żniwach przez całe tygodnie widywanomnie zajętego zrzynaniem kłosów, a po tym, gdy wichry jesienne trzęsły drzewami,zbierałem żołędzie, które na miarki sprzedawałem zamożniejszym mieszkańcom na pokarmdla gęsi. Podrósłszy nieco, towarzyszyłem ojcu w wędrówkach z wioski do wioski idźwigałem jego tłumoczek. Ta epoka należy do najmilszych wspomnień mojej młodości.Wśród takich zajęć, uczęszczając przy tym czasami do szkoły i ucząc się czytania i pisania,przepędziłem

lat 13 i każdy przyzna, że od tego stanowiska daleko mi było do późniejszych poufnychstosunków z Goethem. Nie wiedziałem wówczas wcale, że istnieje na świecie coś podobne-go do poezji i sztuk pięknych, nie mogła się więc nawet obudzić we mnie chęć do ubieganiasię za tymi rzeczami”.

Szczególna okoliczność nadała jego życiu inny kierunek. Ojciec, który namiętnie palił tytoń,przyniósł z sobą z Hamburga paczkę tytoniu, na której znajdował się rysunek konia.Chłopiec tak pięknego obrazka jeszcze nigdy nie widział, a idąc za wewnętrznym pociągiemusiłował go skopiować. Udało mu się to, a uradowani rodzice zdziwili się bardzo,niespodzianie odkrytym talentem syna. Odtąd nie opuścił go już pociąg do malarstwa. Jakiśsąsiedni garncarz pożyczył młodemu artyście zeszytu wzorów rysunkowych, którymi sięposługiwał przy malowaniu talerzy i misek. Młody Eckermann odrysował je starannie izapełnił nimi 2 zeszyty, które przechodząc z ręki do ręki, doszły i do najwyższegomiejscowego urzędnika. Ten zachęcił go do oddania się malarstwu i przyrzekł pomoc w jegowykształceniu. Rodzice, którzy pod wyrazem malarstwo nie rozumieli nic innego jakpociąganie farbą drzwi i murów, starali się odwieść syna od zamiaru pozostania artystą,przywodząc nie tylko, że powołanie malarza jest trudne, lecz że nadto stanowi rzemiosłoniebezpieczne, zagrażające złamaniem karku. I stało się jak chcieli. Małoznaczący tenwypadek miał przecież dobry skutek, bo zwrócił uwagę wyższych osób na młodegoEckermanna, co umożliwiło mu dojście do stanowiska powiernika Goethego. Pozwolono mubywać codziennie na prywatnych lekcjach, udzielanych zamożnejszym dzieciom wioski,zaopatrzono go w lepsze suknie, a nawet superintendent Parisus, zaprosił go stale do swegostołu.

Z pomocy tej korzystał Eckermann do szesnastego roku życia, po czym wstąpił, jakodependent przy urzędniku sądowym, u którego pozostawał przez 2 lata, to jest do roku 1810.W tym to czasie hanowerski urząd w Winsen został rozwiązany i wcielony, jako częśćskładowa departamentu Dolnej-Elby do Francji. Wtedy otrzymał posadę w biurze stałychpodatków w Lueneburgu, a potem w biurze podprefekta w Uelzeu. Gdy nadszedł rok 1813,gdy w Niemczech młodzi i starzy, bogaci i biedni chwycili za broń dla oswobodzenia sięspod panowania Francuzów, wtedy i Eckermann, uwolniwszy się od służby, wstąpił, jakoochotnik do szeregów walczących. Na bujnych niwach Brabancji i Flandrii, gdzie oddział, wktórym służył, dość długo obozował, poznał nowy świat; przyglądając się wielkim obrazom

82

Niderlandczyków, dawna myśl poświęcenia się malarstwu na nowo w nim odżyła. Porozpuszczeniu oddziału w r. 1814, wrócił Eckermann do miejsca rodzinnego. Niezwłoczniezajął się rysunkami i malarstwem z gorącą żarliwością, lecz wnet przekonał się, że mu brakstudiów przygotowawczych. Dla uzupełnienia tego braku, przedsięwziął po głębokim śniegu,wśród zimy 1815 r., sam jeden, pieszo 40-to godzinną podróż przez puste bory dohanowerskiego malarza Ramberga. Ten przyjął go dobrze i chętnie udzielił pomocy. Kilkaszczęśliwych miesięcy przepędził Eckermann nad nauką, którą mu choroba przerwała. „Niebyłem — opowiada on — w stanie ołówka utrzymać, tak drżały me ręce”. Lekarz uważałstan jego za bardzo niebezpieczny, zdołał go jednak szczęśliwie wyleczyć. Rezultatemwszelako choroby była niemożność oddawania się artystycznemu zawodowi. Żeby zaś zbytdługo nie być przyjaciołom ciężarem, przyjął posadę w komisji wojennej armiihanowerskiej. W tym czasie wpadł mu w ręce zbiór pieśni Teodora Koernera „Lira i miecz"(Lier und Schwert), które głębokie wrażenie sprawiły na jego umyśle. Ogarnął go zapałpoetycki

odczuł potrzebę wywnętrzenia się. Powrót niemieckich wojowników z Francji nadarzył mupożądaną sposobość. Znał wszystkie dolegliwości, na jakie żołnierz w polu jest wystawiony,i sądził ze pieśnią na tym tle osnutą, godnie uczci wracających wojowników. Pieśń tę kazałwłasnym nakładem w kilkuset egzemplarzach odbić i rozpowszechnić po mieście. Ogólneuznanie, jakie spotkało tę pierwszą jego próbkę, zachęciło go i ośmieliło do dalszej na tympolu pracy. „Miałem wówczas lat dwadzieścia cztery”, pisze o tym okresie swego życia,„czułem w sobie świat uczuć, pragnień i dobrych chęci, brakowało mi jednak wiadomościnaukowych i wszelkiej duchowej kultury”. W tym czasie po raz pierwszy usłyszał imięGoethego, odczytał tom jego poezji i natychmiast usiłował poznać inne dzieła znakomitegopoety niemieckiego. Obrazy czysto ludzkie, młodość uczucia, podniosłość myśli słodycz iwzniosłość języka, wszystko to pociągało go nadzwyczajną siłą. Nagle w osobie Goethegopokazała mu się gwiazda przewodnia, za którą on z miłością i podziwem przez całe życiepostępował. Więcej niż kiedykolwiek poznał teraz, że nie posiada gruntownego naukowegowykształcenia, bez którego nie może być nawet mowy o wyższym stanowisku literackim.Dla uzupełnienia swych niedostatków brał codziennie lekcje prywatne języka łacińskiego igreckiego, poświęcając na to cały wolny czas, jaki mu pozostawał po 6-cio godzinnej pracybiurowej. Przepędził na takiej pracy rok jeden, szybko postępując w naukach, chociaż wedlejego chęci nie dosyć prędko jeszcze. Odczuł też potrzebę poświęcenia przynajmniej kilkugodzin dziennie w gimnazjum, aby więcej niż dotąd żyć wśród świata wykształconego.Zacny dyrektor wyegzaminowawszy go umieścił w sekundzie (6 ta klasa) jakkolwiek — jaksię sam wyraża — nie był dostatecznie do niej przysposobiony. „Nie potrzebuję nawetnadmieniać“, mówi on „że jako 25-cio letni młodzieniec i piastujący już urząd, wśród tejniedorosłej młodzieży byłem dziwnym zjawiskiem - przyznam się, że to szczególne mojepołożenie było mi bardzo nieprzyjemne, lecz spragniony nauk wszystko cierpliwieznosiłem“. Pracował też z nadzwyczajnym wysiłkiem. „O piątej godzinie z rana“ pisze„byłem już przy pracy. Od godziny 8 do 10 znajdowałem się w szkole, a potem pracowałem

83

w biurze prawie do 1 godziny. Stąd w największym pośpiechu pędziłem do domu, apołykając szybko potrawy obiadu na pierwszą stawiałem się znowu do szkoły. Do 4-tejtrwały lekcje, a potem miałem jeszcze w biurze czynności do godziny 7-mej; pozostały zaśczas obracałem na przygotowania i lekcje prywatne. Ta olbrzymia praca szkodliwieoddziałała na jego duszę i ciało. Poczuł się wkrótce złamanym na umyśle i wycieńczonymfizycznie, tak że zmuszony był przerwać uczęszczanie do szkoły”. Przez ten jednak czaszrobił znaczny postęp w naukach, a postanowiwszy wstąpić na uniwersytet, kontynuowałstudia prywatne. Gdy poczuł się jednak w lepszym stanie zdrowia, wróciła chęć dotworzenia poetycznego, ułożył więc wiele pieśni, do których służyły mu za wzór główniemłodociane pieśni Goethego.

Tymczasem zbliżał się czas wstąpienia na uniwersytet. Liczni jego przyjaciele przyrzekli muwsparcie pieniężne, gdyby chciał oddać się tak zwanym popłatnym umiejętnościom.Przeciwko temu przecież oburzyła się jego dusza. Gdy jednak chęć wstąpienia nauniwersytet w namiętność przeszła, uwzględniwszy wymagania otaczających go

osób, wybrał sobie nauki prawne. Przyjaciele wyrobili mu wtedy dymisję z biura zpozostawieniem 150 talarów na rok z jego pensji przez czas dwuletni, jako wsparcie nastudia. Nadto ułatwili mu zarobek 150 talarów na wydawnictwie jego pieśni. Uzbrojony tymimaterialnymi środkami wstąpił Eckermann na uniwersytet w Getyndze. Popłacający jednakzawód nie przypadł do jego usposobienia i jedynym jego zajęciem była poezja, sztuka iwyższy duchowy rozwój. Po upływie roku, w zupełności porzucił naukę prawa, natomiastsłuchał wykładów historii i językoznawstwa, i oddał się pouczającemu obcowaniu zezdolniejszymi kolegami.

Po dwuletniej pracy powrócił Eckermann do Hanoweru, gdzie napisał zeszyt swych poezji iposłał rękopis Goethemu z prośbą o kilka słów polecających do księgarza. Dawniej jużkomunikował mu egzemplarz swych pieśni dowiedział się od podróżnych, że wieszcz ma onim dobre mniemanie. Odtąd pałał gorącą żądzą osobistego widzenia się ze swoimpierwowzorem; wybrał się więc w maju 1823 roku w pieszą wędrówkę do Wejmaru. „Wczasie mozolnej z powodu upału drogi“ pisze „powtarzał sobie w duszy to pocieszająceprzekonanie, że zostaję pod szczególną opieką duchów dobroczynnych, i przechadzka mojamoże wywrzeć silny wpływ na przyszłe koleje mego losu“. Goethe przyjął go bardzoserdecznie, a Eckermann odtąd został jego zaufanym przyjacielem i literackim towarzyszem.Świetnym owocem tego przyjacielskiego stosunku, są oprócz sporządzonego przezEckermana pełnego wydania dzieł poety, „Rozmowy z Goethem“ (Gespräche mit Goethe),jedyna w swym rodzaju książka z powodu pełności i wszechstronności zawartych w niejmyśli, uwag z dziedziny sztuki i umiejętności życia. Dzieło to Eckermana przetłumaczono nawszystkie prawie języki europejskie.

Pomiędzy przedstawicielami niemieckiej umiejętności, trudno by znaleźć piękniejszegoprzykładu, co duch ludzki mimo niedoli i przykrego losu zdolny jest uczynić, gdy silna wola

84

pobudza go do działania, jak życie filologa Chrystiana Gottlieba Heyne. Urodzony zrodziców bardzo biednych, wzrósł w pośród najróżnorodniejszych cierpień, wypływającychz niedostatku, jaki mu prawie w ciągu połowy życia z wielką uporczywością towarzyszył;lecz dzięki swej wytrwałości doczekał się dni szczęśliwszych. Zobaczmy, co sam o swojejmłodości opowiada.

„Urodziłem się w Chemnitz 25 września 1729 roku w największej nędzy i tamże spędziłempierwsze lata. Pierwszym towarzyszem mego dzieciństwa był niedostatek, a pierwszymwrażeniem doznaniem były łzy matki, której kawałka chleba dla swych dzieci zabrakło.Jakże ją często widywałem z zapłakanymi oczyma, załamanymi rękoma, wracającą w sobotęz niesprzedanym towarem, nad którym z natężoną pilnością ojciec nasz (tkacz płócienniczy)bezsenne noce spędzał. Niekiedy siostra moja lub ja czyniliśmy nowe usiłowania i łaziliśmydo kupców z tymi samymi towarami, byle się ich pozbyć. Kupcy zwykle ofiarowalinajniższą cenę, żeby potem te same towary jak najdrożej odsprzedawać. To przejmowałomnie nienawiścią dla bogaczy“.

„Moi dobrzy rodzice robili dla mnie, co tylko było w ich możności; oddali mnie do szkołyelementarnej, gdzie odbierałem pochwały za bystre pojmowanie i chęć do pracy. Już w 10-tym roku życia dla ulżenia rodzinie i pokrycia kosztów szkolnych, udzielałem lekcjeczytania i pisania dziewczynce, córce naszego sąsiada. Gdy mi początkowa szkoła starczyćjuż nie mogła, należało brać lekcje prywatne w celu wyuczenia się łaciny. Lecz za takąnaukę trzeba było hojnie się opłacać, czemu moi biedni rodzice podołać nie mogli; w tymmoim kłopocie zabłysła mi chwilowa nadzieja. Mój chrzestny ojciec, a brat przyrodni matkibył zamożnym piekarzem. Pewnej niedzieli posłano mnie do niego po chleb. Wszedłem dojego domu zapłakany, a gdy zapytany zostałem o przyczynę, strumień łez popłynął mi z oczui ledwie wybełkotałem odpowiedź. Dobry piekarz przyrzekł płacić za moją naukę i położyłjako warunek, abym co niedziela doń przychodził i recytował z pamięci wyuczonąewangelię. Miało to dobry skutek, bo ćwiczyło moją pamięć i czyniło mnie śmiałym wodpowiedziach. Upojony radością wybiegłam z moim chlebem, rzucałem nim jak piłką ijakkolwiek boso, skakałem w uniesieniu po spiczastych kamieniach. Aż tu, tak podskakując,upuściłem chleb do rynsztoka. To mnie nieco oprzytomniło. Matka radowała sięprzyniesioną do domu wiadomością, ojciec był mniej zadowolony. Tak minęło kilka lat, ażw końcu mój nauczyciel potwierdził to, co ja od dawna wiedziałem, a mianowicie, że już nicnowego od niego nauczyć się nie mogę“.

„Teraz nadszedł czas, w którym miałem opuścić naukę i przejść do zajęć moich ojców.Gdyby nie głupie uprzedzenia, jakie wówczas jeszcze panowały o stanie rzemieślniczym,byłbym został przy rzemiośle. Byłbym wolny od tysiąca dolegliwości, które mnie wpóźniejszym życiu trapiły. Zaiste, ojciec pragnął mieć z dorosłego już syna pomoc w swejuciążliwej pracy i dlatego wstręt mój do warsztatu przejął go wielkim niezadowoleniem. Jazaś pragnąłem gorąco wstąpić do gimnazjum. Lecz niestety nie miałem środków, bo skąd

85

wziąłbym guldena (4 złp.) na kwartalną opłatę, skąd książki, skąd niebieski mundur? Z jakążpożądliwością zwracałem wzrok ku murom szkolnym, gdym koło nich przechodził!“

„Drugim mym ojcem chrzestnym był duchowny, pastor Seidel. Nauczyciel, od któregobrałem lekcje łaciny, należący do jego parafii, chwalił moje postępy przed nim. Posłanomnie więc do tego duchownego, a po krótkim egzaminie przyrzekł mi, że koszty megokształcenia się w mieście on ponosić będzie. Któż znowu zrozumie to drugie szczęściejakiego doznałem! Udałem się do rektora Hager, który wyegzaminowawszy mnie pomieściłw 2-ej klasie. Ale z osłabienia, zgryzot i nędzy, nadto z braku swobody w wiekumłodocianym, budowa mego ciała nie mogła się rozwinąć. Niski mój wzrost dał okazjękolegom moim do szydzenia ze mnie i lekceważenia. Tylko dowody pilności i pochwałyotrzymywane skłoniły ich do znoszenia mnie obok siebie“.

„Pilność jednak moja natrafiła na wielkie przeszkody. Pastor o tyle spełniał obietnicę swoją,że przysyłał opłatę szkolną, zaopatrzył mnie w gruby mundur i darował mi kilkaniepotrzebnych książek jakie w swym zbiorze znalazł; lecz na dostarczenie mi książekszkolnych nie mógł się już zdobyć. Zmuszony więc byłem pożyczać sobie książki odjednego z mych kolegów i codziennie je przepisywać przed lekcjami. Natomiast poczciwypastor pragnął sam brać udział w kształceniu mnie i od czasu do czasu dawał mi lekcjełaciny. W swej młodości pastor uczył się skandowania łacińskich wierszy, to też jeszczeprzed czytaniem klasyków i bez żadnego zapasu wyrazów, zmuszony byłem

uczyć się u pastora wierszowania łacińskiego. W szkole nie szło wcale lepiej, panowała tamprzestarzała rutyna“.

„To wprawiło mój umysł w letarg, z którego przypadek wydobył mnie jednak. Zdarzyło się,iż egzamin miał miejsce wobec superintendenta Dr. Kruegera. Uczony teolog, przerywającwykładającemu rektorowi zapytał, kto z uczniów odpowie co per anagrama (zmianaporządku liter) z Austrii powstanie. Pytanie to było spowodowane pierwszą wówczaswynikłą wojną śląską (1740—43) i zjawieniem się w jakiejś gazecie pięknego anagramu.Nikt nie wiedział co to jest anagram, a nawet sam rektor zdawał się być wielcezakłopotanym. Gdy nikt nie odpowiedział; Kruger rozpoczął opis anagramu. Wtedypodskoczyłem z wynalezionym wyrazem vastan (spustoszyć). Wyraz znaleziony przezemnie nie był tym co pomieszczony w gazetach. Tym większe jeszcze było zdziwieniesuperintendenta, gdy widział przed sobą małego chłopca z ostatnich ławek sekundy. Obiecałmi swoją łaskę, ale niestety tym sposobem poszczuł na mnie kolegów, zgromiwszy ich, żesię dali wyprzedzić przez infimusa (niższego)“.

„Ta szczególna przygoda stała się powodem rozwinięcia moich sił umysłowych. Nabrałemzaufania do samego siebie i nie pozwalałem już jak dotychczas sobą pomiatać“. Heynepodwoił swoją pilność. Udało mu się wkrótce znaleźć wstęp do pewnej znakomitej rodziny,jako nauczyciel prywatny, a wtedy mógł sobie już kupić oleju do lampy, a nawet zaspakajaćniektóre potrzeby własnej rodziny.

86

Tymczasem zbliżył się czas wstąpienia do uniwersytetu lipskiego. Z wiarą w Opatrzność iobietnicą starego pastora wybrał się odważnie w drogę z dwoma guldenami w kieszeni. Gdyjednak obiecane pieniądze nie nadeszły, ze zmartwienia i głodu zachorował. Pastor przysłałmu później kilka talarów, ale te zaledwie od głodowej śmierci go uchroniły; gdy zaś prosił odalsze wsparcie, otrzymał zamiast tego list z gorzkimi wyrzutami pod upokarzającymadresem: à Monsieur Heyne, étudiant négligeant à Leipzig (Panu Heyne, próżnującemustudentowi w Lipsku). Służąca, którą niedola biednego studenta wzruszyła, pożyczała mukilka groszy codziennie na zaspokojenie jego potrzeb.

Małe przyczyny bywają często zwiastunami wielkich skutków. Gdy biedny syn tkaczamusiał u swego poczciwego dobrodzieja starego pastora kuć łacińskie wiersze, nieprzeczuwał, że ta umiejętność może później jaki wpływ wywrzeć na jego życie. Otóżpodczas studiów w Lipsku zdarzyło się, iż zmarł kaznodzieja tamtejszy reformowanej gminyLercost, z którym Heyne żył w stosunkach przyjacielskich. Młody student wyraził więc swójsmutek po utracie przyjaciela w łacińskiej elegii. Utwór ten pięknie przedrukowany,przechodząc z rąk do rąk, doszedł do ministra Bruehla. Hrabia dopytywał się o autora iwyraził nawet życzenie poznania go i przyjęcia do swojej służby. Usłyszawszy o tym poetapożyczył 50 talarów potrzebnych mu na drogę i udał się do Drezna, gdzie minister łaskawiego przyjął i przyrzekł, że o jego losie pomyśli. Ale na tym też przyrzeczeniu cała się pomocskończyła. Pierwsze spotkanie Heynego z wielkim człowiekiem głęboko utkwiło w pamięcijego i wyleczyło na zawsze z błędnego mniemania, że do słów pańskich możnaprzywiązywać jakąś wagę. Łatwowierność bowiem pogrążyła go w niewymowną nędzę. Bezgrosza i kredytu znalazł się na bruku wielkiego i obcego sobie miasta. Przypadkowo dostałmiejsce guwernera, które przecież zaraz musiał porzucić. Jego niedola doszła do zenitu.Zbierane strączki, które sam sobie gotować musiał, stanowiły przez pewien czas jedynypokarm. Bez pieniędzy, mieszkania i przyjaciół bliskim był głodowej śmierci, gdy zlitowałsię nad nim jakiś szlachetny student i przyjął go do swej izby. Dla braku jednak łóżka musiałHeyne spać na gołej podłodze, a książki służyły mu za poduszki. Gdy już ze zbolałymsercem ostatnią swą książkę sprzedał antykwariuszowi i znikąd pieniędzy otrzymać niemógł, niedola podała mu pióro do ręki i uczyniła go literatem. Pierwszą jego próbą byłowydanie łacińskiego poety Tibulla, po czym nastąpiło opracowanie greckiego filozofaEpikteta. Honorarium wynoszące 100 talarów starczyło zaledwie na spłacenie długów;położenie więc jego nie o wiele się polepszyło. Kilka lepszych przekładów przyjęliwprawdzie wydawcy, ale o wynagrodzeniu zupełnie nie było mowy. Heyne uczył następniemłodego hrabiego Bruehla, za co miał przyobiecane 200 talarów wynagrodzenia. Gdy jednakwybuchła wojna 7-mio letnia (1756) został odprawiony z zapłatą tylko 50 talarów. Podczasbombardowania Drezna (1759) stracił podobnie jak satyryk Rabener, wszystkie swe papieryi książki. W roku 1759 gdy bieda znowu silnie mu dokuczała, dostał zawezwanie nadomowego guwernera do szlacheckiej rodziny Weissów, gdzie kształcil ich córkę Teresę. Wkilka lat potem, Teresa idąc za popędem swego przekonania, przyjęła religie ewangelicką iza to przez rodzinę swoją odepchniętą została; Heyne nie opuścił jej i choć biedny, ale

87

ożywiony nadzieją lepszej przyszłości, otrzymał w roku 1761 jej serce i rękę. Oto co pisze wswych pamiętnikach o tym:

„Wspaniałomyślne wsparcie kilku szlachetnych przyjaciół, na jakiś czas los nasz uczyniłoznośnym. Ileż jednak z mą żoną chmurnych spędziliśmy dni! Przybyły też wkrótce świeżekłopoty. Bóg pobłogosławił nas synem, który tylko dzięki nadzwyczajnej pieczołowitościmatki przy życiu mógł być zachowanym“.

„Znajomość z zacną rodziną Lueben rozjaśniła nieco ciemny nasz horyzont. Pan Luebenzaprosił nas do swych dóbr, gdzie używaliśmy przyjemności wiosennych. Wojna jednak,która w nasze strony się przeniosła, zatruła ten błogi spokój. Rodzina Lueben ukrywszykosztowności opuściła swe siedlisko i nam zostawiła dozór nad domem i gospodarstwem.Niebawem wpadli kozacy (jak się później wykazało byli to przebrani prusacy). Spiwszy sięw piwnicach zachowanym tam winem, rozsypali się po domostwie za rabunkiem. Gonionyprzez kilku wbiegłem na górę i znalazłem otwarte drzwi izby, w której moja żona zniemowlęciem się znajdowała. Wpadłem do alkierza, gdzie ukryte były kosztowności, a żonamoja śmiało stanęła z dziecięciem na ręku. Ta jej odwaga ocaliła moje życie i ukryty skarb walkierzu. W połowie listopada powróciliśmy do Drezna znowu bez żadnych widoków. Tupowiedziano nam, że dopytywano się o mnie z Hanoweru, a w grudniu otrzymałemzaproszenie na katedrę po Gesnerze w Getyndze“.

W roku 1763 Niemcy po 7-mio-letniej wojnie odzyskały pożądany pokój, a Heyne także podługoletniej walce z losem zawarł z nim przymierze. Od tej chwili rozpoczęły się dla niegodni szczęśliwe, które trwały do roku 1812, więc blisko przez 50 lat. Heyne w swychwykładach, unikając drobiazgów, usiłował wskrzesić ducha starożytności i objaśnił utworywiekopomne ze stanowiska czasu i stosunków, w których były pisane. Pracował nadjęzykoznawstwem nie tylko po szkolarsku, lecz wykazał, że takie studia powinny wpłynąćna wykształcenie smaku, uszlachetnienie uczuć i wydoskonalenie całej naszej moralnejnatury.

Zaiste, studia lepiej przypadałyby do serca młodzieży i przyniosłyby jej pożywniejszyposiłek duchowy, gdyby współcześni nam filolodzy częściej trzymali się metodywprowadzonej przez Heynego.

I literatura polska pomiędzy przedstawicielami swoimi ma wielu takich, którzy znakomitestanowisko swoje zawdzięczają sami sobie, własnej pracy i wytrwałości. Na czeleprzytoczymy Kazimierza Brodzińskiego. Urodził się 8 marca 1791 roku. O pierwszychlatach swego dzieciństwa tak sam opowiada: "Matki mojej wcale nie pamiętam: miałem latpięć, kiedy umarła. Pierwsza chwila, którą z dziecinnych moich lat pomnę, jest pogrzebmojej matki. Jej postać w trumnie aż do ubioru, aż do katafalku, na którym złożoną była i dopieśni, które ubodzy przez dwa dni nad jej ciałem śpiewali, pamiętam jakby wczorajszezdarzenie, równie jak przepowiednię księdza, który rzekł wtedy do nas: Dzieci, będzie wasmacocha biła. W dziecinnym bardzo wieku napisałem pieśń żałosną na pamiątkę mojej mat-

88

ki. Pieśni tej wcale nie pamiętam, wiem, że ją płacząc pisałem i to w nocy, na oknie przyświetle księżyca. Brat mój Andrzej, zawsze mi to pismo moje bardzo wychwalał. Imię matkiod lat najmłodszych było dla mnie świętem nazwiskiem. Widok moich współuczniów apóźniej młodzieńców przy matkach, napełnił mnie rzewnym uczuciem. Uważałem synówmających matki, choćby daleko uboższych ode mnie, za jakieś wyższe, do szczęściawybrane istoty. Wiele samotnych, nikomu nieznanych łez mnie kosztowało, gdym widziałdziecię od matki pocałowane".

Przepowiednia księdza: Dzieci, będzie was macocha biła, sprawdziła się niestety. Ojciecczłowiek zbyt potulny i niedobrej żonie powolny, zobojętniał dla synów; starszego brata wdomu nie było, a macocha nie miała serca dla sieroty. Nie dbała zupełnie o młodziutkiegoKazimierza, a jeszcze jak własne dzieci przybyły, żadnego starania i opieki nad pasierbemnie było. Biedny chłopczyna sfukany nieraz, głodem morzony w domu, uciekł na wieś,chronił się po chatach. Gdy zachorował, macocha zamiast pielęgnować, wygnała go z domu,ażeby jej dzieci nie pozarażał.

Do nauk nikt go me zachęcał; nikt mu nie pomagał; garnął się do światła, z własnej ochoty.Macocha wyznaczyła mu mieszkanie na strychu: tam był porzucony wór ze starymipapierami ojca. Młodziutki chłopczyna z chciwością przeglądał te pisma. Odczytywał jesiedząc na sienniku przy skąpym świetle małego okienka. Były tam wiersze dawnychpoetów, mowy sejmowe, listy o ważniejszych wydarzeniach w kraju. Wszedłszy na swójstrych po drabinie, godzinami przesiadywał chłopczyna, odczytując te papiery, ucząc sięwierszy, próbując coś z własnej głowy napisać.

Brat starszy Andrzej wezwał go do siebie. „Po nocach nie sypiałem, pisze Brodziński, ztęsknoty do brata, do jego książek“. Wybrał się tedy pieszo, odarty, o głodzie. Brat umieściłgo w szkole w Tarnowie. Mając bardzo szczupłe fundusze musiał wynająć mieszkanie ubiednego krawca.

Tam nieszczególne miał przykłady. Krawiec pijak, kłócił się z żoną, po nocy wyprawiałburdy, wymyślał wszystkim domowym, tłukł garnki, rozbijał, co mu w rękę wpadło.Przykład ten nie zepsuł Kazimierza, ale wywołał tylko w nim wstręt do złego.

W szkołach Brodziński również nie miał sposobności do przygotowania się na reformatorapoezji polskiej, bo w owym czasie w Galicji po polsku nie uczono, i Brodziński w szkołacho literaturze ojczystej ani słyszał. Ale kto w duszy swej żywi prawdziwą miłość do nauki, tenją znajdzie i bez szkół i bez nauczycieli. Tak było z Brodzińskim. W r. 1809 zaciągnął się dowojska księstwa Warszawskiego; odbył sławną kampanię r. 1813, w której pod Berezynąstracił ukochanego brata Andrzeja i kilku najlepszych przyjaciół. Pod Lipskiem dostał się doniewoli: po odzyskaniu wolności osiadł w Warszawie, gdzie zaczął usilnie nad sobąpracować; dawał lekcje prywatne literatury polskiej, następnie został profesorem liceum, ana koniec uniwersytetu Warszawskiego: „Brodziński, mówi Bartoszewicz, pierwszy pukałczarodziejską laską w skalę, pod którą płynął życiodajny strumień poezji narodowej i

89

zawracał do natury. Tłumaczył piosnki serbskie i czeskie. Pierwszy dał poklaskromantyzmowi i ocenił Mickiewicza, wreszcie w upartej walce klasyków z romantykami,zaczął rozwijać nowe teorie piękności w sztuce i podkopując powagę zastarzałych zasad,ułatwiał narodowi poznanie tego, co zjawiło się świeżo w literaturze. I dlatego sprawiedliwieporównano Brodzińskiego do św. Jana Chrzciciela, co to zwiastował i prostował drogiPańskie. Brodziński rzeczywiście był tym Janem Chrzcicielem dla Mickiewicza, dla nowejpoezji.

Najcelniejszym z jego utworów jest "Wiesław“ prosta sielanka krakowska, ale jak piękna!Pierwszy to z kolei narodowy poemat wysokiej wartości. Inne poezje jego tchną także miłąprostotą.

Chociaż Brodziński na częste w swym życiu narażony był zawody, nie skarżył się jednak nalos powtarzając sobie i innym:

Kiedyś robił jak przystało

Nie płacz, że się nie udało!

Czuł on dobrze, że każda wytrwała praca do skutku doprowadzić musi, że żadne ziarno niejest stracone na niwie życia. Widzimy to jasno w pięknych jego słowach :

Chociaż nie skończysz, ciągle rób,

Ciebie, nie dzieło porwie grób,

Chociaż dla czynów tu krótko nas,

Czas wszystko skończy, bo ma czas.

Co nie można sobie sprawić,

Zacząć i innym zostawić.

Obok Brodzińskiego postawimy sędziwą postać żyjącego jeszcze AmbrożegoGrabowskiego, któremu nauka starożytności polskich a mianowicie krakowskich, odrodzenieswoje zawdzięcza, on bowiem dał jej popęd i wiele szczegółów odszukał.

Ubogiego pochodzenia syn włościański, nie osłaniał nigdy fałszywym wstydem początkówswego rodu, owszem chlubił się nim i za przykład stawiał co może usilna praca i wolaniezłomna.

,,Urodziłem się, mówił do przyjaciół, w miesiącu grudniu roku 1782 w miasteczku Kentach,w dawnym księstwie Oświęcimskim, z ojca Jana i Teresy Grabowskich. Ojciec mój byłorganistą tamże, pochodząc w najprostszej linii z rodu włościańskiego, gdyż mój dziad byłpoczciwym i pracowitym kmieciem we wsi Głąbowicach; mogę zatem powiedzieć o sobieto, co mówił wiejski szłapak w bajce Franciszka Morawskiego:

Rodu mojego nie mam za ohydę,

90

Nie pytam skąd przychodzę.... ale dokąd idę.

„Początkowe nauki otrzymałem w szkółce normalnej miejscowej, gdzie uczono czytać,pisać, religii, rachunków i języka niemieckiego. W dziecinnym wieku umarł nam ojciec,zostawiając dziewięcioro drobnej dziatwy. W r. 1797

pożar całego miasteczka pogrążył owdowiałą matkę w ubóstwie, co wskazało jej potrzebęrozesłania dzieci pomiędzy ludzi w służbę. W lipcu tegoż roku babka moja do Krakowajadąc wzięła mnie z sobą; opuściłem dom rodzinny z ochotą, żądny nauki a potrzebnychleba. W Krakowie krewny nasz, ksiądz Paschalis Serwan, kustosz 00. Bernardynów,polecił mnie do księgarni Antoniego Ignacego Grebla, gdzie znalazłem się w moim żywiole,bo lubiłem czytać. Wziąłem się zatem do czytania wszystkiego co było pod ręką, lecz mię todo niczego nie doprowadziło, w braku przewodnika, któryby mi dobrą drogę pokazał“.

„Ukończywszy praktykę handlu księgarskiego, zacząłem się uczyć języka francuskiego, wczym pierwszych początków udzielał mi gratis miłej mi pamięci Walenty Szacfajer znany wpiśmiennictwie wileńskim. Ograniczony w środkach, o ile mogłem kształciłem sam siebie, apod takim kierunkiem daleko zajść nie mogłem; to przecież powiedzieć muszę, że naukamoja ani grosza nie kosztowała, a zwykle tani towar nie bywa wybornym“.

„W domu Greblowskim pozostawałem ciągle przez lat dwadzieścia jako subiekt handlowy(po dawnemu czeladnik), następnie jako prowadzący interesy księgarni i drukarni(buchhalter), a w końcu przez lat dwa jako wspólnik handlowy“.

„W r. 1817, pragnąc aby owoc starań i prac moich w zupełności przy mnie pozostawał,opuściłem księgarnię Greblowską (Józefa Mateckiego) i założyłem w Krakowie niewielkąksięgarnię, którą prowadziłem przez lat dwadzieścia, aż w r. 1837 udałem się na stanspoczynku, zawsze mając na uwadze zdanie Robertsona: Vita sine litteris, mortis imago est.

Księgarnia jego była to szczupła izdebka przy ulicy Grodzkiej, w samym prawie rynkumieszcząca się. Główne jego bogactwo stanowiły dawne książki i broszury polskie, naktórych właściciel znał się doskonale. Tu schodzili się prawie wszyscy literaci krakowscy istąd najrzadsze tak zwane białe kruki otrzymywali ówcześni bibliomani polscy; boGrabowski, w całym znaczeniu tego słowa, był długo jedynym uczonym antykwariuszem,nie tylko w Krakowie, ale i w całej Polsce, mającym najrozleglejsze stosunki ze zbieraczamidawnych zabytków piśmiennych. U niego więc skupiały się tego rodzaju interesy, zwykle zobopólną korzyścią dokonywane. W ten sposób złączony przyjaźnią z uczonymi, szczególniew Krakowie z Jerzym Samuelem Bantkie bibliotekarzem biblioteki Jagiellońskiej i ze zna-komitym wieszczem biskupem Woroniczem, czerpał od nich wiadomości i zachętę doliterackiego zawodu. Z namowy pierwszego wziął się do poszukiwań archiwalnych; drugipodał mu myśl i pomoc do opisu Krakowa, do którego sam skreślił wyborne opisanie pałacubiskupów krakowskich. Raz obrawszy sobie tę drogę, nie porzucił jej nigdy, owszemzamknąwszy księgarnię, wyłącznie się temu poświęcił i chociaż przyciśniony już wiekiem, z

91

niknącym od ciągłej i żmudnej pracy wzrokiem, nie wypuścił dotąd pióra z ręki. Ogłosiłznaczną liczbę dziejowych pomników, czerpanych z samych tylko rękopisów.

W tym miejscu pomieścić nam wypada, jako żywy przykład samodzielności, wytrwałości ipracowitości w obranym zawodzie naukowym, Adama Czarnockiego, lepiej znanego wnaszej literaturze pod nazwą Zoryana Chodakowskiego. Urodzony był d. 4-go kwietnia 1748r. z rodziców szlacheckiego stanu, lecz ubogich, mieszkających na Litwie podobno podHajną w bliskości Nieświeża i Słucka. Pierwsze lata młodociane przeżył u ojca swegoJakuba, który po wielu domach prywatnych pełnił obowiązki ekonoma. Nieszczęścia jednakkraju, nękające Polskę w końcu zeszłego wieku, przywiodły do nędzy całą rodzinę, tak iż niebyło żadnego sposobu dać Adamowi jakiegokolwiek wychowania. Młodzieńca zatemsurowego odwiózł ojciec do bogatszych krewnych w powiecie Słuckim i dopiero ich pomocskąpą odmierzona ręką, pozwoliła Adamowi ukończyć ówczesne szkoły powiatowe. Wmłodym już jednak wieku odznaczył się niepospolitą pamięcią a większą jeszcze pilnością. Znauk historia i geografia najwięcej go zajmowały, a czytanie starych rękopisów i ksiąg stałosię wkrótce jego namiętnością. Wówczas już Adam Czarnocki, mówi jeden z biografów,lubo bez wielkiej nauki, bez znajomości języków obcych (bo umiał tylko trochę szkolnejłaciny), bez najmniejszej na koniec znikąd zachęty, zagrzebany w cichym wiejskim ustroniu,z zapałem mawiał o nieodbitej konieczności baczniejszego śledzenia prawd historycznych, owskrzeszeniu poezji ojczystej, o zbieraniu pieśni gminnych, badaniu podań i zwyczajówludu, uświęconych dawnością. Śmiano się nieraz z młodzieńca, mianując go marzycielem izapaleńcem, gdy ten gorliwie wypytywał starych rolników o rozmaite ich pradziadówpodania, lub cierpliwie przysłuchiwał się śpiewom wieśniaczek; a jednak to wszystkowkrótce stało się czynnym zatrudnieniem uczonych i zasłużonych krajowi mężów. W rok pośmierci ojca, ukończył Czarnocki nauki szkolne i jakiś czas bawił na wsi, oddając się swoimulubionym zajęciom. Potrzeba przecież myśleć było o chlebie i przyszłości; wstąpił więc doadwokata w Nowogródku, a później w Mińsku, u którego skorzystał niemało w nauce ibiegłości prawa i odczytywaniu starych przywilejów, co niemałą stało się mu pomocą w pó-źniejszych naukowych pracach. Ta znajomość prawa miejscowego, przy nieskazitelnościcharakteru, zjednała mu posadę plenipotenta u wojewody Niesiołowskiego. Wypadkiemjednak, dość spokojne w tym okresie jego życie przerwane zostało w ten sposób, iż naprzódudał się do Petersburga a później do Omska, gdzie jako żołnierz przeżył lat cztery, tęzyskawszy korzyść, iż się nauczył dobrze po rosyjsku. W r. 1810 wraz ze swą dywizjąznalazł się na placu boju przeciw wojskom Napoleona; wzięty jednak pod Bobrujskiem doniewoli, umieszczony został później w dywizji generała Dąbrowskiego, z którą odbyłkampanię 1812 r. Uwolniwszy się z wojska, przebywał Czarnocki czas jakiś w Galicji i tuzdaje się dojrzała jego główna myśl podróży po Słowiańszczyźnie, myśl badania starożyt-nych kurhanów, cmentarzysk ludowych, spisywania pieśni, obrzędów w celu odtworzeniazamierzchłej słowiańskiej przeszłości naszych praojców. W tym celu mnienił naprzódnazwisko właściwe na pseudonim Zoryana Dołęgi Chodakowskiego, i tak z kijem w ręku,sam jeden, piechotą, w lichej sukmanie wędrował od okolicy do okolicy, od wioski do

92

wioski, od chaty do chaty, rozpatrując się w naturze, w ludzie, w jego pragnieniach,zwyczajach, obyczajach. Nieraz o głodzie, chłodzie, w niebezpieczeństwie szedł po swejdrodze wytrwały i niczym niezłamany. Współcześni bardzo mało zajmowali się badaniamistarożytniczymi, wielu zaś nie rozumiało myśli Zoryana, a nawet uważało je za szkodliwe,niemal grzeszne. Sam w swoich listach opowiada, iż bawiąc w Połocku odwiedził księdzarektora jezuitę Brzozowskiego, który sądził, że Zoryan bada kraj pod względemstarożytności kościelnych.

„A gdy usłyszał, że nie to jest celem mojej podróży“— pisze Zoryan—„i gdy mówiłem mu oswoim, zaiskrzyły się mu oczy patrząc na poganina i nie mógł utaić, że wątpi o moimzbawieniu“. Łatwo pojąć, jak trudno było Zoryanowi zyskać pomoc w swychprzedsięwzięciach, które wymagały koniecznie zasobów pieniężnych, jakich ten biednyczłowiek nie posiadał. Odwiedziwszy Puławy, zyskał protekcję ówczesnych ich właścicieli,przez których polecony został księciu kanclerzowi Rumiańcowowi. Pojechał więc Czarnookido Petersburga, gdzie dość dobrze przyjęty, przedstawił swój plan obszerny podróży, w celuzbadania Rosji od gór Uralskich do Dunaju pod względem starożytności słowiańskich. Jakożziszczone zostały po części nadzieje naszego uczonego; wyasygnowano mu bowiemodpowiedni fundusz ze skarbu państwa i poczyniono wszelkie ułatwienia do jego podróży.W pół roku po wyjeździe z Petersburga przybył do Moskwy, gdzie korzystając z dawniej iświeżo zebranych materiałów, ułożył mapę słowiańskiego Grodztwa i Słownikporównawczy, w którym się znajdowało 7,000 przeszło uroczysk, jakie własnymi oglądałoczyma. Z Moskwy puścił się w dalszą podróż, poczynając od południowej Rosji, awszędzie oddając się z niesłychaną czynnością swemu zadaniu, swemu przedsięwzięciu.

Jak kochał swe zajęcie, dowodzą jego listy. W jednym z nich pisał: „Jest szczęście na ziemitułać się pomiędzy ludem, żyć całą siłą poetycznego życia wieśniaków. Jakżem szczęśliwy wmojej siermiędze, z moją nędzną strawą, gdy mi opowiadają wspomnienia swoje, życzeniaswoje. Między ludem cnota mieszka, między ludem poezja mieszka. Pokażcie mi choćjednego rolnika—chłopa, coby z własnego popędu źle zrobił. Złe ma serce ten, kto ludu niekocha całą braterską miłością“. Czarnocki miał miłość dla ludu i prostotę. Zapalał się do tegoco piękne i wzniosie. Oryginalnym jest bardzo sposób, w jaki się pierwszy raz ożenił. „Nadrodze mojej z Połocka do Pieskowa — pisze w swych listach — zjechałem się u Siebieża zpanną Konstancją Fleming, jadącą także pocztą do Petersburga; miała z sobą krewną latjedenaście, którą przeznaczyła do instytutu Jekateryneńskiego. Podróżna odkrywszy jejnazwisko, tyle mi znane w naszej stronie, była powodem do poznania osoby i wielu pytań wtakim zdarzeniu. Jechaliśmy kilka stacji: na jednej częstowała mnie obiadem prędko i bardzodobrze sporządzonym; sama krzątała się koło kuchni i po obiedzie, nim przyszło dowsiadania, bawiła się robótką wyjętą z woreczka. Wyjechaliśmy (ja przynajmniej nieodstawałem od niej) do guberni Pleskowskiej: słyszę ją mówiącą wyborną ruszczyzną iwidzę, że ten kraj doskonale jej znajomy, ze śmiałością i tonem szlachetnym takrozporządzała swą drogą, jakby mężczyzna znakomity; dziwiłem się tej odwadze,

93

doświadczeniu i ujęty byłem jej postawą. Dałem jej przyrzeczenie nie odstawać naprzypadek wszelki w tym kraju, gdzie i poczty rządowe podlegają rozbiciu, warując przytym, aby nie spieszyła sama. Tak jechaliśmy do Pieskowa nierozłącznie i jakby mającwzajemną w tym potrzebę; w kilku miejscach zatrzymała się na drodze i chętnie towarzy-szyła mi dla widzenia starych horodyszcz; zachęcała wieśniaczki do śpiewów ze mną i wtym punkcie spostrzegłem, że była nader pomocną. W Pleskowie życzyła trochę wypocząć;przez dni kilka miałem czas proponować jej wojaż rozleglejszy, znajomość całego światasłowiańskiego i moje wieczne usługi. Po wielu trudnościach i odkładaniach do Petersburga,gdzie ma swoją matkę, na koniec zezwoliła i stanęła przed ołtarzem“. „Przybywszy dostolicy — pisze dalej —upadliśmy do nóg poczciwej matki, zyskaliśmy błogosławieństwo iszczęśliwi jesteśmy“.

Niedługo jednak cieszył się tym szczęściem; w czerwcu czy w lipcu 1821 r. w Twerze żonaz utrudzenia i przeziębienia zachorowała mu i mimo pomocy zmarła. „Przedtem rozkopałemwiele mogił zwanych tutaj żalnikami, zajmowałem się tą starożytnością i na koniec przyszłomi usypać własny żalnik, jakby w nagrodę za uszkodzone cudze“. Nie był szczęśliwszy codo swych naukowych nadziei. Prace jego i wyniki podróży poddano pod sąd Kołajdawicza,który trzymając się przestarzałych w nauce pojęć, potępił je i za chybione przedstawił.Wstrzymano więc Zoryanowi pieniężne subsydia, zmuszony zatem był Czarnocki przyjąćzarząd dobrami u jednego z obywateli w Twerskiej guberni. Tęsknił jednak i pracował, ażnareszcie zatęsknił do spoczynku. Na kilka dni przed śmiercią pisał: „Wraca bocian w krajeprzodków swoich. Porzuca jaskółka nasze okolice i gil pieśń wznosi na bezlistnym drzewie.Ach kiedyż ja rzucę to życie, co mi jest ciężarem, co mię udręcza? Kiedyż wrócę w żalnik, tękrainę, w której znajdę się jak pod własną strzechą“. Umarł 17-go listopada 1825 r. PraceZoryana zrazu mało cenione, wkrótce jednakże dały popęd do badań nad ludem, co beznajmniejszej wątpliwości przyczyniło się do odrodzenia naszej literatury poetycznej ihistorycznej.

Moglibyśmy tu jeszcze przytoczyć niemały szereg pisarzy i uczonych polskich, którzywłasnej pomocy zawdzięczają wszystko, całą sławę swego nazwiska, cały pożytek, jakiodnieśli. Mianowicie w nowszych czasach niwa literatury takim ludziom wiele zawdzięcza.Kremer filozof, estetyk, jest synem krawca z Krakowa, Libelt bawiąc na uniwersytecieberlińskim, usługiwać musiał swoim kolegom, Cyprysiński znakomity prawniczy pisarz,zmarły w r. 1860, aby nie umrzeć z głodu, żywił się całymi miesiącami bułką i szklankąmleka; Korotyński Wincenty poeta, jest dziecięciem ludu, a sam sobie całe wykształcenie za-wdzięcza, i wielu bardzo innych, których nazwiska późniejsza historia przekaże potomności.

94

ROZDZIAŁ V.

Środki pomocnicze i wytrwałość w usiłowaniach naukowych.

Ogół objawów jest nieskończonym łańcuchem przyczyn i skutków wzajemnie na siebieoddziaływających. Wszystko jest owocem i wszystko jest nasieniem — powiada Schiller.Wypadki na pozór niespodziewane, czyli co my nazywamy przypadki, są to tylko ciemne iniewyjaśnione dla nas następstwa przyczyn, bo jak mówi subtelny postrzegacz Goethe,gdyby nie pierwsze i drugie — trzecie i czwarte nigdy - by nastąpić nie mogło. A chociażzuchwałe rzuty udają się niekiedy ludziom niepochamowanej śmiałości, jednak stary i utartygościniec ciągłej, niestrudzonej pracy jest jedynie pewną drogą powodzenia.

Opowiadają, że sławny angielski pejzażysta Wilson wykończając obraz, zwykle po długiejnieprzerwanej pracy, cofał się o kilka kroków od niego i po głębokim wpatrzeniu, kilkuszybkimi i śmiałymi pociągami pędzla dopełniał najświetniej.

Łatwo zrozumieć, że dla większości malarzy podobne rzucanie pędzlem o płótno w celuotrzymania pożądanego efektu, byłoby zupełnie bez celu, bo możność malowania w tensposób osiągnąć się daje tylko całym życiem niezmordowanej pracy.

Zdolny pracownik odznacza się niezmąconą uwagą i ustawiczną pracą. Wielcy mężowie, tonie ci, którzy sądzą się być wyższymi nad drobiazgi, ale właśnie ci, którzy drobiazgi te doswoich celów zastosować umieją.

Michał Anioł pokazywał odwiedzającemu go pewnego razu w pracowni gościowi, jakichzmian od czasu ostatniej jego bytności dokonał na posągu marmurowym.

Część tę raz jeszcze opracowałem — tamtą ogładziłem, rysowi temu nadałem więcejłagodności, muskuł ten silniej uwydatniłem, wardze dałem więcej wyrazu, obliczu więcejenergii....

Ależ to są drobnostki, zauważył gość.

Być może, odrzekł mistrz, ale nie zapominaj pan, że drobnostki te są podstawą doskonałości,a doskonałość wcale nie jest drobnostką!

Znakomity malarz Mikołaj Poussin za godło działania swego przyjął zasadę: że to, cozasługuje na wykonanie powinno być wykonanym. Przyjacielowi pytającemu go, czymzdobył sobie tak świetne stanowisko między malarzami włoskimi, odpowiedział znaciskiem: „Tajemnica powodzenia mojego leży w tym, że nigdy niczego nie zaniedby-wałem“.

Zdarzały się wprawdzie odkrycia, które zdają się być dziełem przypadku; ściślejsze jednakbadania dowodzą, że przypadek nieznaczny i warunkowy tylko przyjmował w nich udział.

95

Najczęściej tak zwane przypadki, które spowodowały odkrycia, były tylko sposobnością lubpopchnięciem, prowadzącym umysł postrzegacza na ślad wynalazku. Ci, co broniąprzypadku, zwykle na poparcie swego zdania przytaczają anegdotę, według której spadającejabłko stało się przyczyną odkrycia praw ciężkości przez Newtona. Ale zapominają, że caładusza genialnego uczonego, oddawała się już od lat kilku cierpliwemu zgłębianiu tegoprzedmiotu, a spadające jabłko było lekkim potrąceniem, które wielki wynalazek jak owocdojrzały odłączyło od duszy filozofa.

Różnicę pomiędzy człowiekiem a człowiekiem stanowi stopień mniej albo więcejrozwiniętej zdolności spostrzegania. „Pragnąłbym, pisze Aleksander Humboldt w jednym zlistów swoich, żebyś spostrzegać się nauczył, bo własne twoje obserwacje więcej cięoświecą jak wszystkie odczyty“.

Panie, rzekł Johnson do jednego z dandysów stolicy, powracającego z podróży do Włoch,niektórzy więcej się nauczą z przejażdżki w dyliżansie, niż inni z podróży po Europie.

Oprócz oka cielesnego jest jeszcze oko duszy, bez którego pierwsze byłoby martwymzwierciadłem i patrząc pozostałoby ciemnym. Niektórzy widzą nie patrząc, inni zaś nic niewidzą, chociaż wytrzeszczają oczy. Patrz lepiej, słyszymy często w życiu przestrogę, a toznaczy: „zaostrz wewnętrzny zmysł widzenia, dowcip i rozum, przez uważne postrzeganietego, co się w około ciebie dzieje, przez baczne porównanie różnic i właściwości wielurzeczy; przyzwyczai się patrzyć na przedmiot rozumnie, nie przepuszczaj żadnego objawubez rozmyślania, albo lepiej nie wyrobiwszy sobie własnego o nim zdania“. Kto ściślewypełnia te przestrogi, może dojść do tego, że o nim powiedzą: widzi przez ścianę.

Wielu widziało przed Galileuszem, że ciała wolno wiszące w skutek potrącenia regularnie tui tam się kołyszą; ale on pierwszy spojrzał na objaw ten okiem myśliciela i odkrył praworuchu wahadeł. Sługa kościelny w katedrze Pizzy napełnił olejem lampę zawieszoną usklepienia i pozostawił ją kołyszącą się naturalnymi ruchami. Galileusz wtedy liczący lat 18,zauważył to, myślał ustawicznie o przyczynie ruchów i wpadł nareszcie na pomysłzastosowania ich do wymiaru czasu. A jednak pięćdziesiąt lat przeszło strawił na mozolnychpracach i poszukiwaniach, zanim doszedł użycia wahadła. Tenże uczony dowiedziawszy sięprzypadkowo, że holenderski fabrykant okularów Sipperscheim darował hrabiemuMaurycemu Nassau instrument, przez który przedmioty oddalone przybliżają się do oka pa-trzącego, tak wytrwale rozmyślał nad przyczyną tego przybliżenia, że ją odgadł jak mówią,w przeciągu jednej nocy. Galileusz nadał znaczenie teleskopowi, skierowawszy go w obszarnieba i w krótkim czasie porobił najważniejsze odkrycia astronomiczne. On był pierwszym,który poznał nierówność powierzchni księżyca i próbował wymierzyć wysokość gór na tymsatelicie, z cienia jaki rzucają; on pierwszy znalazł, że mgliste plamy na niebie, składają się zgwiazd pojedynczych. Spostrzegł, nigdy przedtem ludzkim okiem niezauważanego, Jowiszai wzniosłe wspomnienie tej duchowej rozkoszy, pokrzepiało go w późniejszych dniachcierpień i towarzyszyło mu do ostatniej godziny.

96

Uważnym postrzeganiem, ścisłym naśladowaniem natury, człowiek przez lat tysiące doszedłdo tego, że środki zaspokajania różnorodnych swych potrzeb, do obecnej doskonałościdoprowadził. Dlaczego, powiada Dr. Karol Muller w listach swoich o naturze i sztuce,narody miałyby się silić na tworzenie dzieł sztuki podług własnego swego pomysłu? Czyżnie posiadały przed oczyma tysiąca wzorów, tysiąca myśli artystycznych? W rzeczy samej,pierwotne narody w okresie swego dzieciństwa, naśladowały otaczające ich przedmioty. Wkrajach gorących, w tej kolebce ludzkości i sztuki, lasy dziewicze pełne były mostów zlianosów (pnączy) i łodyg bambusowych — a szumiący potok leśny nie zastraszał już więcejwędrowca.“

„Człowiek spostrzegł, że zwinna ryba przerzyna bałwany morskie, i wkrótce mknęła powodzie łódź, która stopniowo została udoskonaloną. Łabędź spokojnie kołysał się narozhukanych falach i rozpostarte skrzydła jego stały się wzorem żagli. Palma dumniewznosiła czoło w dziewiczym lasie i niebawem kolumna z niej podpierała świątynię, jakopierwsza myśl rodzącej się sztuki. Wierzchołki palm splotły się w arkady, a ich wzoremczłowiek wykonał podobne sklepienia w świątyniach bóstwom oddanych. Olbrzymia sosnadumnie spozierała w niebiosa, a w duszy artysty powstała myśl śmiała gotyckich budowli.Lilie wodne nie daremnie z wdziękiem zielone liście swoje rozwijają, a od liści tarcze,talerze, palety biorą swój wzór uszlachetnionej formy. Powabny kształt owoców nie zaginąłdla sztuki i posłużył za model urny. Nawet makówka przydała się artystycznym pomysłomczłowieka i postać kielicha, czary z pokrywą jest jej przypomnieniem. Ale po cóż mnożyćprzykłady? Każdy z nich mówi to samo: każdy jasno dowodzi, że natura natchnęła duszęczłowieka i wydała sztukę“.

Myślące oko gruntownego badacza, w drobnostce nawet dojrzy głębsze znaczenie i wielkączasami doniosłość.

Pozorną i mało znaczącą okoliczność, widok płynącej trawy morskiej, użył bystry rozumKolumba do obudzenia na nowo zachwianych nadziei pomiędzy załogą statku, na którympłynął i przez to przytłumi rokosz, grożący zniszczeniem wyprawy, przedsięwziętej w celuodkrycia nowego świata.

Nie ma nic tak małego i nieznaczącego, co by można pominąć lekko albo zapomnieć, każdarzecz choćby na pierwszy rzut oka wydawała się niewiedzieć jak małą i zwyczajną, możekiedyś dobrze użyta do większych nawet celów posłużyć.

Komu wiadomo, że wysokie jak wieże skały kredowe, napotykane na wybrzeżach Anglii,wyspy Rugii i w innych miejscowościach nadmorskich, składają się z pancerzymikroskopowych żyjątek, których podług przybliżonego rachunku, przypada 10 milionów nafunt kredy, kto wie, że żyjątka takie utworzyły rafy koralowe, ten, podziwiając te cudanatury, czy odważy się wątpić o wielkiej doniosłości maleńkich rzeczy? A czyż życieludzkie i cała wieczność, nie składa się z minut i sekund?

97

Gruntowne badanie małych rzeczy, jest tajemnicą powodzenia w sztuce, nauce, a zwłaszczaw każdym powołaniu człowieka; cała wiedza ludzka jest tylko zbiorem drobnych wyników,na które złożyły się następujące po sobie pokolenia. Jeżeli wiele z tych spostrzeżeń i faktów,zdają się być w danej chwili bez użytku, jak to się często zdarza w życiu jednostki, toprzecież prędzej czy później, nadejdzie chwila, gdy znajdą użycie, a nawet częstokroć stająsię bodźcem postępu ludzkości. Kiedy Franklin spostrzegł jednorodność błyskawicy ielektryczności, wielu niezrozumiało ważności odkrycia i szyderczo pytało: „Na co się to zdadziecko nowonarodzone? Z czasem może być człowiekiem“. Kiedy Galvani zrobił odkrycie,że udo żabie drga postawione w styczności z rozmaitymi metalami, wtedy nikt nieprzeczuwał, że pozornie tak mało znacząca okoliczność, ważne skutki za sobą pociągnie. Ajednak w tym spostrzeżeniu, spoczywał zaród telegrafu elektrycznego, który z szybkościąmyśli, pośredniczy w ruchu umysłowym między narodami i częściami świata. Wkrótce druttelegraficzny całą kulę ziemską obejmie, spełniając niejako cudowne uosobienie mitu o wężuMidgardskim, który podług wyobrażeń pogańskich przodków naszych, ciałem swoim jakbypierścieniem, opasywał całą ziemię.

Kto się przyuczył głębiej nad wszystkim zastanawiać, staje się także mistrzem w sztucepochwycenia chwili pomyślnej i wyzyskania jej do celów swoich; zaprawdę sztuka toniezmiernie ważna — bo rzadko, bardzo rzadko, raz zaniedbane przyjazne okoliczności,powracają znowu. Kto czuje w sobie dosyć energii do utorowania własną siłą drogi życia,temu na pewno nie zabraknie na sposobności utrwalenia swojego szczęścia, a powinien jedzierżyć silną dłonią. Gdyby zaś okoliczności pomimo oczekiwania, nie ułożyły siędobrowolnie w sposób żądany, wtedy człowiek odważny powinien śmiało wyjść na ichspotkanie. Czasami może mu się udać jak Saulowi, który poszedł szukać zbłąkanego osła, aznalazł królestwo.

Niejeden z największych mężów, w młodości swojej nie miał wcale, albo też miał bardzomałą sposobność nabycia gruntownie potrzebnych nauk szkolnych; ale to, czego losodmówił, genialni ludzie zyskiwali zwykle własną pracą. I tacy właśnie, którzy nie byli wszkołach ani na uniwersytetach, nie korzystali z muzeów, galerii i bibliotek, a każdy krokrozwoju swego okupywali największymi ofiarami, tacy to właśnie najwięcej uczynili dlanauki i sztuki. Częstokroć najzdolniejsze głowy pracowały przy pomocy najprostszych inajnędzniejszych narzędzi. Środki nie stanowią pracownika, ale uzdatnienie i wytrwałośćczłowieka. Pewnego razu, ktoś pytał się znakomitego malarza, jakiego cudownego sposobuużywa przy mieszaniu farb. „Ja mieszam je głową“ odrzekł.

James Ferguson, znakomity mechanik i astronom, którego rodzice byli tak ubodzy, że wdziecinnych latach musiał paść owce, zwyczajnym nożykiem wycinał dzieła sztuki iregularnie idące zegarki, jakie każdy nosi w kieszonce; prawda, że nie każdy może byćFergusonem. Znakomity Walenty Trotzendorf (ur. 1490+ 1556 roku) syn niezamożnychwieśniaków, którego zakład naukowy w Goldbergu na Śląsku, był pierwszym swojegoczasu, tak że nie uważano za uczonego tego, który tam nauk nie pobierał — pierwsze swoje

98

próby pisania wykonywał na korze brzozowej i pisał na niej atramentem z sadzy, własnejfabrykacji. Franklin „wydarł niebu błyskawice“ wypuściwszy podczas burzy latawca, któryskładał się z dwóch poprzecznie położonych kijków i chustki jedwabnej. Watt przystępującdo urządzenia pierwszego swego modelu, miał tylko sikawkę. William Gifford założyciel„Quarterly review“ w młodości swojej był szewczykiem i każdą wolną chwilę poświęcałmatematyce. Pozbawiony środków nabycia papieru i atramentu, pisał szydłem na miękkichkawałkach skóry.

Znany publicysta (profesor prawa politycznego) niemiecki, Jan Jakub von Moser, zostałuwięziony w twierdzy Hohenweit w r. 1759, kiedy jako radca wiejski w Wirtembergu stanąłw obronie praw przeciwko ks. Karolowi Aleksandrowi. Tam dręczony był do r. 1764. Niewolno było mu przez cały czas trwania więzienia mówić z kimkolwiek; wszelkie materiałypiśmienne mu odebrano, a zostawiono tylko Biblię, książkę z pieśniami pobożnymi ikazaniami. Zobaczmy jak sobie ten człowiek, któremu pisanie było potrzebą tak potężną, żew życiu swoim napisał do 400 książek rozmaitej treści — jak sobie powiadamy, poradził wswym smutnym położeniu? Lecz najlepiej niech sam na to odpowie:

„Podzieliłem“ pisze „czas mój tak, że przepędzałem go na przemian na modlitwie, czytaniuStarego, Nowego Testamentu i śpiewaniu. Żona moja przysłała małą książeczkę, którą mikomendant oddał, ale bez ołówka. Pisałem więc sprzączkami od trzewików i rękojeściąsrebrnej łyżki na kartkach pergaminowych, na których niewiele się mieściło, bo książeczkabyła mała. Na prośbę podaną do księcia, aby pozwolił na napisanie pieśni duchownychprzeze mnie ułożonych w więzieniu, żadnej nie otrzymałem odpowiedzi. Wtedy zacząłemkreślić poezje moje końcem szczypców na bielonej ścianie pokoju, która po niejakim czasiecałkiem zapisaną została. Tym samem narzędziem pisałem pomiędzy drukowanymiwierszami, egzemplarza kazań ewangelickich Steinhofera i Biblii.“

„Kiedy na koniec, naprzód żona moja, a potem i dzieci uzyskały pozwolenie pisania domnie, próżne miejsca ich listów, które komendant zawsze o ile możności obcinał, do-starczały mi nowego materiału, jak również każdy stary i choćby najbardziej zużyty papier,który skądkolwiek dostać mogłem. Narzędzia, jakie stępiały z upływem czasu, to jestszczypce i nożyczki, ostrzyłem na piecu żelaznym i polerowałem o dębowe sprzęty mojegopokoju. Przez przepisanie pieśni wydrapanych na ścianach i dodanie nowych, utworzył siępowoli zbiór tak bogaty, że podając go do druku, zapełniłem osiem tomików in octavo“.

Doprawdy nie trzeba czytać powieści o wypadkach Robinsona Crusoe i innych utworówimaginacji, aby się przekonać o tym, jak człowiek z konieczności często prostych i surowychnarzędzi z pożytkiem używa, stosownie do swej woli i myśli. Rzeczywistość dosyć jestbogatą w takie przykłady.

Człowiek myślący umie wyciągnąć korzyści ze zdarzeń najpospolitszych, a te nawet mogąmu się stać sposobnością, która całemu jego życiu i dążeniu, nadaje wyższy polot, albo teżstanowczy kierunek. Kiedy angielski etymolog Edmund Stone, zapytany był jakim

99

sposobem on, syn biednego wyrobnika, doszedł do tego, że zasady Newtona czyta w językułacińskim, odpowiedział: „Potrzeba tylko znać 24 litery alfabetu, aby nauczyć się tego, doczego kto chęć posiada.“ Samuel Lee, inny znakomity etymolog angielski, był z powołaniacieślą, a nakłoniła go do studiowania języka hebrajskiego, a następnie do badania języków wogóle, ta okoliczność, że w synagodze pewnej, sporządzając ławki, znalazł przypadkowopozostawioną Biblię. Od tej chwili, w duszy jego powstało pragnienie przeczytania świętejksiążki w jej pierwotnym języku. Kupił więc sobie starą gramatykę hebrajską, śmiało zabrałsię do pracy i wyuczył trudnego języka, z wielkim mozołem, ale bez nauczyciela. Chemikangielski Józef Priestley, w skutek sąsiedztwa browaru ze swym mieszkaniem, pobudzonyzostał do oddania się nauce chemii i do bogatych w skutki poszukiwań, o naturze i po-chodzeniu gazów. Zwiedzając często ten browar i bacznie się przyglądając różnymfabrykacji objawom, spostrzegł, iż zapalone drewienko gaśnie w gazach wydobywającychsię na powierzchnię fermentującego piwa. Miał już lat czterdzieści, kiedy na to zjawiskozwrócił uwagę, a z chemii wiedział tylko, że podobna nauka istnieje. Od tego jednak czasu,wszystkie myśli i działania, skierował do wyjaśnienia przyczyny tych zjawisk. Nabył więcmnóstwo dzieł traktujących o chemii, lecz w nich nie znalazł wyjaśnienia kwestii, z powodumało rozwiniętych wtedy zasad tej nauki. Wtedy aparatem własnego a najprostszegopomysłu, wykonał szereg prób, których rezultatem były odkrycia wielkiej wagi, jakie wnastępstwie czasu niezmiernie się przyczyniły do szybkiego rozwoju chemii, i różnychprzemysłów na niej opartych. Jednocześnie niemal, w ustronnej wiosce szwedzkiej,pracował w tym samym kierunku ubogi prowizor aptekarski, Karol Wilhelm Scheele, aposiadając za cały aparat kilka flaszek od lekarstwa i stary pęcherz, odkrył szereg nowychgazów i pierwiastków chemicznych.

Humphry Davy, jeden z najznakomitszych chemików Anglii, będąc również uczniemaptekarskim, robił doświadczenia najpospolitszymi naczyniami, zmienionymi jego talentemw instrumenty. Garnki i rurki w kuchni, flaszki i flaszeczki w laboratorium jego pryncypała,wszystko to zostało zużytkowane przy rozmaitych doświadczeniach, dla których młodyczłowiek tak dalece zaniedbał obowiązkowej pracy swego fachu, że został wydalony zzakładu. Następnie szedł na naukę do innego aptekarza, gdzie bawiąc, otrzymał pewnegorazu od chirurga stary aparat do szprycowania. Z najwyższą radością przyjął ten upominek izaraz użył go jako pompy powietrznej, w jednym ze swoich doświadczeń nad naturą iprzyczyną ciepła.

Wielki naturalista francuski Cuvier, przechadzając się pewnego rana nad brzegiem morza wNormandii, gdzie był nauczycielem domowym, ujrzał wyrzuconą przez huczące bałwanysepię, która zajęła jego uwagę i rozbudziła chęć do nauki. Podniósł potwornego mięczaka,przypatrzył się mu dokładniej w domu, a w skutek tego, zagłębiwszy się w studia omięczakach, stał się wkrótce jednym z najznakomitszych naturalistów świata. W podobnysposób, skamieniałe przedpotopowe zwierzęta, rozbudziły chęć do nauki w Hugonie Muller,kiedy jako robotnik pracował w łomach marmuru. Pytał się, rozważał, studiował i stał się

100

geologiem. „Nędza, mawiał, zrobiła mnie robotnikiem w kopalni, a to zajęcie naprowadziłona drogę geologa“.

Zdaje się, dostatecznie dowiedliśmy przykładami z życia, że człowiek nigdy nie powinienrachować na traf, na przypadek, ale zachowaniem osobistym, stałością woli, wytrwałością wpracy, uwagą wewnętrznego oka duszy, zacnością postępowania, dążyć do powodzenia. Jestto prawdą wieczną, że silna i szlachetna wola, staje się sprawcą szlachetności człowieka.Każdy ma własne szczęście w ręku, powiada Goethe, jak artysta materiał surowy, któryobrabia w postać kształtną. W Wilhelmie Mistrzu mówi dalej ten poeta: „Tkanina życia natym świecie, złożona jest z przypadku i konieczności, ale rozsądek ludzki staje pomiędzyobojgiem i jest zdolny nad nimi zapanować. Konieczność uważa jako podstawę istnienia,umie okiełznać przypadek, kierować nim, spożytkować go i ta siła, ta niewzruszonośćczłowieka, słusznie mu zjednuje nazwę boga ziemi. Biada temu, kto od lat młodychprzyzwyczaił się w tym co konieczne upatrywać samowolę, kto przypadkowi przypisujepewien rozsądek, albo też fatalizm miesza do religii. Nie jest to zrzeczeniem się własnegorozumu i bezwarunkowym poddaniem się swoim skłonnościom? Wmawiamy w siebiepobożność postępując bez rozwagi i powodując się sprzyjającymi okolicznościami, a wkońcu nazywamy boskim zrządzeniem rezultat takiego chwiejnego życia“.

Człowiekowi słabemu, marzycielowi żyjącemu bez celu, najszczęśliwsze okolicznościpomóc nie zdołają. Ale kto je umie uchwycić szybkim czynem, ująć żelazną dłonią, iwyzyskać, kto skorzysta z najdrobniejszego powodu, najmniejszą chwilkę czasu nauczy sięwypełniać pracą pożyteczną i prawdziwie korzystną, ten jest powołany do wielkich rzeczy.Życie składa się z chwil, a od właściwego użycia tych chwil, zależy rezultat całego życia.Godzina poświęcona codziennie pożytecznemu zajęciu, stanowi w przeciągu tygodnia 7godzin, miesięcznie 30, a w ciągu roku 365 godzin, to jest 15 dni i 5 godzin. Jedna taka go-dzina z pożytkiem spędzona, starczy na wykształcenie zupełnie nieoświeconego człowieka,w przeciągu lat dziesięciu. Jerzy Stephenson pracując przez 12 godzin dziennie przymaszynie, w nocy uczył się pisać, czytać i rachować. Dwunastogodzinna praca, powiadaSmiles w życiorysie tego wielkiego wynalazcy, ciągłe ćwiczenia gimnastyczne, zostawiłymu wprawdzie mało czasu na wykształcenie umysłowe, ale umiał on i z krótkich chwilkorzystać. Biednym rodzicom swoim zawdzięczał zdrowe ciało, przykładom ich winien byłprzyzwyczajenie do czystości, oszczędności i czynnego życia; według możności wychowaligo dobrze i wyrobili mu charakter, nie mogli mu dać naukowego wykształcenia, pozbawieniśrodków materialnych i koniecznych umiejętności. Wstępując w życie, w dojrzałym wieku,musiał zaczynać od wiadomości, które dzieciom są znane. Silną wolą i bezustanną pracązwyciężył przeszkody i został sam swoim nauczycielom. Trzy noce poświęcił sylabizowaniui czytaniu. Próbował także pisać, a mając lat 19, dumnym był z tego, że stanowisko swojenakreślić zdołał. W zimie 1799 roku, Szkot Andrzej Robertson założył w wiosce Mewbureszkółkę wieczorną, z której Stephenson korzystał, jako niezbyt odległej od jegopomieszkania. Robertson uważany był za dobrego rachmistrza, a Stephenson chciał

101

koniecznie nauczyć się rachować. Wkrótce więc prześcigał wszystkich, którzy z nim razemuczyć się zaczęli. Siła jego spoczywała w wytrwałości. Każdą wolną chwilę dnia, obracał naobliczenie przykładów, które mu nauczyciel wypisywał na tablicy łupkowej, a wieczoremzanosił je do Robertsona, aby zadał nowe na dzień następny. Później też Stephenson takbiegle liczył, że nauczyciel jego chlubił się takim uczniem. Kirke White nauczył się pogrecku, chodząc do adwokata. Dr. Charles Burney, znakomity kompozytor angielski, którymiędzy innymi napisał biografię Hendla, nauczył się po francusku i po włosku, chodząc nalekcje do swoich uczniów. Albert von Haller, nieobdarzony zdrowiem, pracował jednak bezustanku. Czytał jadąc konno, przy stole, a nawet na ulicy. Wiedza jego była niezmiernierozległą. Był historykiem, poetą, a głównie naturalistą i oprócz języków martwych, posiadałjeszcze wiele nowożytnych. Szwedzkiego języka nauczył się będąc już profesorem, nie zpomocą słownika, ale demonstrując na trupie i pytając się szwedzkich swoich słuchaczów owyrazy, których mu brakowało.

Elihu Burrit, uczony kowal i apostoł pokoju, nie przypisywał wrodzonej genialności, którejistnienia stanowczo zaprzeczał, z cudownością graniczących wyników swoich studiówjęzykowych, ale tylko starannemu korzystaniu z nieocenionych chwil czasu, które nazywałchwilami wytchnienia. Zarabiając na chleb jako kowal dziesięciogodzinną pracą na dzień,doszedł do władania 50 nowożytnymi i starożytnymi językami. Nadludzkie usiłowania na ja-kie jednocześnie wystawiał ciało i umysł, ściągały nań częste bóle głowy i inne dolegliwości;nie oszczędzał się jednak. Dziennik jego z roku 1837, jest tego wymownym dowodem.Wypisujemy z tych pamiętników, następujący pełen naiwności a prawdy ustęp: Poniedziałek18 Czerwca ból głowy, 40 stronnic Ouviera o Teorii ziemi, 64 stronnic czytałem pofrancusku, 11 godzin kułem. Wtorek 64 wierszy hebrajskich, 30 stronnic francuskich; 10stronnic Cuviera, 8 wierszy syryjskich, 10 wierszy duńskich, 10 wierszy czeskich, 10wierszy czeskich, 6 wierszy polskich, 15 nazwisk gwiazd wyuczyłem się na pamięć; 10godzin kułem“. A jednak skromny ten człowiek nie przyznawał sobie żadnych zasług. Doprzyjaciela pisał: „Kto ma charakter od dzieciństwa, nie będzie powątpiewał o szczerościsłów moich, jeśli powiem, że mi nigdy do głowy nie przyszło chełpić się z zasługosobistych. Wszystko do czego doszedłem lub dojść się spodziewam, zawdzięczam izawdzięczać będę mozolnej, cierpliwej i ciągłej pracy, z pomocą której składając atom doatomu, myśl łącząc z myślą, a fakty sumując do faktów, zebrałem pewne zasoby. A jeżelikiedykolwiek chęć sławy, była sprężyną moich czynności, to zapewne wtedy, gdym się poiłnadzieją, że przykładem wskażę młodym moim współrodakom, jak mają używaćnieocenionych momentów czasu, które nazywają wolnymi chwilami“.

Rzymski Konsul, Juliusz Cezar zajęty był czytaniem nawet podczas zabaw i uroczystościpublicznych. Wojna w niczym nie zdołała go wstrzymać od niestrudzonego przykładania siędo nauki. Pośród szczęku oręża w obozie, pisał historii wojen, którym przewodniczył z tąsamą żywością, z jaką je prowadził. Podobnie używał czasu rzymski naturalista Pliniuszstarszy. Śmiało o nim wyrzec można, że wiedział prawie wszystko o czym w jego czasach

102

wiedziano. Spał też mało i w każdej chwili rozszerzał zakres swoich wiadomości.Zwyczajem szlachetnych Rzymian, którzy osobnych do tego niewolników trzymali, kazałsobie czytać przy stole, a na przechadzkach miał zwykle przy sobie książkę, tablicę i pisarza— bo niczego bez wyciągów nie czytał. Ile żałował czasu, dowodzi następna anegdota prze-kazana potomności przez siostrzeńca jego, Pliniusza młodszego. Kiedy raz lektor przy stoleźle wymówił słowo, jeden z biesiadników kazał zatrzymać ciąg czytania i powtórzyć zdanie.

Czyś je zrozumiał? zapytał Pliniusz przyjaciela, a po otrzymaniu potwierdzającejodpowiedzi rzekł dalej:

Dlaczego więc kazałeś powtórzyć czytanie? Przerwa ta kosztowała nas przynajmniejdziesięć wierszy.

Przy innej sposobności, widząc siostrzeńca przechadzającego się bez książki powiedział:

Nie powinieneś tak bezpożytecznie tracić czasu.

Do Tytusa pisał: „We dnie zajmuję się interesami, a nocą czytam i piszę. Żyjąc w tensposób, żyję dłużej, a czyż tym samym nie jestem szczęśliwy? Sen zabiera większą połowężycia, słuszne jest zatem, żeby mu wydrzeć jak najwięcej chwil pochłoniętych“.

W uniwersytecie angielskim w Oxfordzie, w Kolegium Wszystkich Świętych, znajduje siękompas, nad którym jest napis: „Pereunt et imputantur.“ Godziny przechodzą, a są nampoliczone. Właściwy użytek czasu nadaje dopiero prawdziwą wartość życia. Nie chodzi o to,że się żyje, ale o to, jak się żyje. Kto czas traci, życie traci, a czasu jak i życia przywołać napowrót niepodobna. Melanchton zwykł był przypominać sobie godziny, które podługprzekonania swego, nie dosyć starannie zapełnił, aby pamiętać na wartość czasu i stosowaćsię do tego. Pracowitość jego była tak wielką, że zwykle już po północy do utrudzeń swoichpowracał. Walter Scott wielki pisarz szkocki epoki romantyzmu, jeden z najczynniejszychludzi jacy kiedykolwiek żyli, napisał w swoim dzienniku: „Czas jest jak pieniądze.Zmieniając gwineę wydajemy szylingi sami nie wiedząc kiedy; jeżeli poranek spędzamy napróżnowaniu, dalsze godziny dnia są bez wartości“.

Czas jest źródłem, z którego pracownicy wszelkich wieków, czerpali i czerpać będąniezgłębioną moc i rozmaitość myśli, doświadczeń i wyrazów. Ale wypadki i myśliprzemijają z czasem. W ogóle mało z nich jasno i wiernie pozostaje w naszej pamięci.Dlatego ludzie głęboko rzecz pojmujący i sumienni, przyzwyczaili się przelewać na papierwłasne i cudze myśli i doświadczenia, aby nie poszły w zapomnienie. Jeżeli te notatkiprzyjmują formę dziennika, stają się zarazem drogą uszlachetnienia i samopoznania siebie.To też niejeden takiemu skrzętnemu notowaniu prywatnych i publicznych wypadkówswojego życia, zawdzięcza literackie powołanie i sławę. Że wspomnimy tylko o FryderykuGerstacker, który został pisarzem z tego powodu, że dziennik podróży jaki z Ameryki matceswojej przesłał, wydrukowano i przychylnie w całej prasie niemieckiej oceniono. Inny pisarz

103

Fryderyk Ludwik Buehrlen, zachęcony został do prób literackich, przez przyzwyczajenieczytania z piórem w ręku.

Kto chce zrozumieć wielkiego człowieka, powiada często przez nas wspominamy Dr. KarolMüller w studium nad Albertem von Haller, musi przede wszystkim znać jego metodę pracy.Ale na czym polegała ona u Hallera? Oto na najsumienniejszym podziale i użytku czasu i natym, że nic nie czytał i nie myślał bez ołówka albo pióra do notowania myśli, zdań i faktów.Trudno uwierzyć, jaka masa myśli przebiega rocznie wykształcony umysł człowieka, a ktosię przyzwyczaił do utrwalania ich, sam później się dziwi, skąd się to wszystko wziąć mogło.Kto wiernie przechowuje skarby, kto nie przypuszcza najmniejszego ziarna złota, znajdzieswój umysł bogatszym a życie dłuższym, niż przy przeciwnym trybie postępowania. Towielkie prawo natury, w zastosowaniu do pracy umysłowej, zrobiło z Hallera znakomitegouczonego, którego najpóźniejsze nawet wieki podziwiać będą. Toż samo Jan Paweł Eichternajwiększy humorysta niemiecki, przyzwyczaił się od lat najwcześniejszych do wypisywaniaz książek miejsc, które go w jakikolwiek sposób interesowały. Zachowywał w tej czynnościnajściślejszy porządek, tak że mając w ręku spis rzeczy, w najkrótszym czasie znajdowałmiejsce żądane. Ilość wypisów była tak znaczną, że zapełniła kilka dosyć obszernychkufrów, a dzieła jego pełne są jemu tylko właściwych porównań z dziedziny natury, sztuki inauki, które czerpał w bogatych swoich notatkach.

Tak samo poczynał sobie wielki anatom i chirurg angielski John Hunter, który prostym ałagodnym porównaniem, wykazywał korzyści, wypływające z takiego utrwalenia myśli.„Notowanie myśli mawiał, podobne jest do prowadzenia inwentarza u kupca, bez któregohandlujący nigdy by nie wiedział co posiada, a czego mu brakuje“.

John Hunter w skutek ciągłych ćwiczeń miał oko ciała i ducha tak bystre, że przyjaciel jegosławny Dr. Abernethy mawiał: Hunter ma oczy argusowe. Życiem swoim dowiódł, czegomoże dokonać człowiek wytrwale dążący do wielkiego celu. W młodych latach odebrałwychowanie tak nędzne, że do 20-go roku nauczył się zaledwie czytać, pisać i to nie bezwielkich trudności. Pracując, jako cieśla kilka lat w Glasgow, później się udał do brataswego

Williama, który mieszkał w Londynie jako nauczyciel anatomii. John stał się jegopomocnikiem, ale prześcignął brata częściowo przez większe zdolności, częściowo też przezpracę. Należał do pierwszych, którzy się poświęcili studiom nad anatomią porównawczą, ajak był pracowitym bez granic, dowodzi ta okoliczność, że profesor Richard Owen, dziesięćlat zajmował się uporządkowaniem i ustawieniem zebranych przez niego anatomicznychpreparatów. Zbiór ten wynosi około 20,000 numerów, a w swoim rodzaju jest najdokła-dniejszym, na jaki zdobyć się mogła praca pojedynczego człowieka. Hunter zwyklezajmował się od wschodu słońca do godziny 8 w swoim gabinecie anatomicznym. W ciągudnia załatwiał rozległą swą praktykę, miewał odczyty dla studentów i kierował szkołąpraktycznej anatomii, a jednak wobec tylu prac, znajdował czas na trudne doświadczenia i na

104

pisanie wielu ważnych dzieł naukowych. Aby zadośćuczynić tak rozległej działalności,pozwalał sobie tylko na cztery godziny snu. Zapytany jaką drogą dochodzi do skutecznegowypełnienia wszystkich obowiązków, odpowiedział. „Zasada w tej mierze jest taka: nimrozpoczynam pracę, zastanawiam się, najpierw dobrze nad tym, czy ona jest wykonalna.Jeżeli taką nie jest, porzucam ją; jeżeli zaś mogę wykonać, dokładam wszelkich sił dlawprowadzenia jej w życie, a rozpocząwszy, nie cofam się przed żadnymi trudnościami, nieodpoczywam nie skończywszy raz zaczętego dzieła. Oto tajemnica mojego powodzenia!“

Człowiekiem z równą wytrwałością, zmierzającym do celów naukowych, był wynalazcaszczepienia ospy, dr Edward Jenner, urodzony 1749 r. w Berkeley w hrabstwie Glocester.Przedtem już, nim Jenner zaczął się zajmować tym tak ważnym przedmiotem, bardzo wielusłyszało podanie krążące pomiędzy dziewczętami tamtej okolicy, że ospa krowia dość częstosię tam zjawiająca, posiada siłę ochraniającą człowieka od ospy naturalnej; ale nikt nie wziąłsię do zbadania tego przedmiotu, uważając wieść tę jako równie bezzasadną inieprawdopodobną, za jedną z bajek krążących między ludem. Wieść ta dziwnym zbiegiemdoszła do Jennera i stała się nasieniem jego pożytecznej pracy. Uczył się wtedy u chirurga wSudbury w Bristolu, kiedy dziewczyna ze wsi, przyszła spytać o radę jego pryncypała. W to-ku rozmowy wspomniano o ospie, o której dziewczyna rzekła: "Ja jej nie dostanę, boprzebyłam krowią ospę.“ Uwaga ta utkwiła w umyśle Jennera i pobudziła go do rozmyślania.Dopytywał się i zabrał do badania tego przedmiotu bezzwłocznie. Współtowarzysze jegofachu, którym zakomunikował uwagi swoje o ochronnej sile ospy krowiej, roześmiali mu sięw oczy i zagrozili zerwaniem stosunków, jeżeli zechce jeszcze kiedyś żartować z nich,zajmując podobnymi niedorzecznościami. W Londynie, dokąd się udał Jenner, miałszczęście uczyć się anatomii pod kierunkiem Johna Huntera. Zwierzył mu się więc ze swoichmyśli. Rada wielkiego chirurga była charakterystyczną: „Nie szperaj, ale próbuj; nie bądźzmęczony, działaj gruntownie!“ Odwaga Jennera wzmogła się wtedy. Powrócił na wieś,zaczął praktykować jako chirurg i przez dwadzieścia lat zbierał coraz nowe doświadczenianad odkryciem swoim, czynił liczne próby, których wypadki napełniły go tak niezachwianąw nie wiarą, że własnemu synowi po trzykroć szczepił ospę.

Chociaż Jenner odkrycie swoje od roku 1775 za zupełnie dojrzałe uważał, wystąpił dopierow roku 1798 r. z broszurą zawierającą tylko 73 stronnic druku. W pracy tej, jako dowódprzekonywający o nieomylności nowego środka ochronnego, przytacza dokładny opis 23wypadków, w których szczepienie ospy krowiej tak się powiodło, że szczepieni ani zadotknięciem, ani też nawet za wszczepieniem jadu ospy ludzkiej, nie ulegli chorobie. Alejakże przyjęto tak wielkie dla ludzkości dobrodziejstwo? Najpierw obojętnie, później wprostnieprzyjaźnie. Jenner udał się do Londynu, aby lekarzy tamtejszych zaznajomić ze swoimodkryciem; ale panowie ci wcale się nie spieszyli z słuchaniem nieznanego lekarzawioskowego, i Jenner po trzymiesięcznym oczekiwaniu, powrócił na wieś wyszydzony iwyśmiany. Szydzono z niego w karykaturach, że przez wpływ chorobliwej materii krowiej,chciał zbydlęcić ludzkość. Szczepienie zostało okrzyczane z ambony za sztukę diabelską.

105

Twierdzono, że szczepione dzieci dostają puchliny, z której się później wytwarzają rogi; żestopniowo fizjonomia ludzka zamienia się w krowią, a głos w ryk bydlęcia. Lecz szczepienieospy było prawdą i pomimo gwałtownego prześladowania, którego doznało w pierwszychczasach, przekonanie o niezbędności te

go środka, powoli zakorzeniło się w umysłach. We wiosce do której właściciel wprowadziłodkrycie Jennera, osoby pozwalające sobie szczepić ospę, prześladowano wściekłymiokrzykami i gradem kamieni. Dopiero kiedy dwie wysoko postawione damy angielskie,przykładem swoim dodały odwagi, pozwalając na zaszczepienie ospy swoim dzieciom,wtedy przesądy tłumu zwolna upadać zaczęły. Dłużej też i lekarze londyńscy nie osiągali sięjuż z uznaniem krowianki jako środka przeciw ospie, ale znaleźli się między nimi i tacy, conikczemnie zaprzeczali Jennerowi, którego sami odepchnęli i wyśmiali, zasługi wynalazku.Mimo to przecież Jennera uznano dobroczyńcą ludzkości, a naród angielski w dowódwdzięczności posłał znakomitemu mężowi po dwakroć w podarunku 30,000 funt. szter.(186,000 rs., 1,240,000 złp.). W r. 1805 miasto Londyn nadało mu prawo obywatelstwa. Aleskromność, jakiej dowody składał w smutnej połowie życia, nie opuściła Jennera i przycałym blasku szczęścia. Zachęcano go do osiedlenia się w Londynie, zapewniając praktykęprzynoszącą przynajmniej 10 tysięcy funtów szterlingów rocznego dochodu. Wielki tenczłowiek odpowiedział: „Nie, w poranku dni moich szukałem dróg życia cichych ispokojnych, dzisiaj na schyłku, nie przystoi mi być celem pocisków szczęścia i sławy.“Piękniejszą nagrodą jak rozległa praktyka, było to, że odkrycie Jennera za jego życia jeszczeznalazło zastosowanie, w całym cywilizowanym świecie.

Na dwa lata przed Jennerem, roku 1747 w wiosce Solz, urodził się człowiek, który pierwszyzastosował zbawienne to odkrycie w Berlinie. Ernest Ludwik Heim, jeden z najge-nialniejszych lekarzy, jacy kiedykolwiek istnieli, przebył ciężką młodość. Ojciec jego,wiejski kaznodzieja, należał do ludzi wielkiej nauki i usiłowania też jego zwrócone byłyraczej do rozszerzenia zakresu wiadomości swoich, jak do wychowania dzieci. Z liczbytrzech synów składających się na rodzinę. Ernest był najstarszym, ale wcale nieobiecującym.Był wątłej budowy ciała, podległy chorobom, które w dzieciństwie, mianowicie (szkarlatynai ospa) nie tylko życiu jego po dwakroć zagroziły, ale znacznie jeszcze przeszkodziłyrozwojowi umysłowych zdolności. Młodsi jego i silniejsi bracia, daleko prześcignęli go wnauce, przez co troskliwa matka, często utyskiwała na starszego Ernesta i karami usiłowałapobudzić do pracy. „Magister“ tak nazywano ojca, który niechętnie odrywał się od swoichuczonych obowiązków, przyzwyczajał chłopców swoich do bezwarunkowegoposłuszeństwa, i w celu trzymania ich o ile możności z daleka od siebie, zadawał im ciężką,często siły biednych malców przechodzącą pracę. Heim opisuje te roboty w swoimdzienniku: „Wszystkie drzewo opałowe musieliśmy porznąć i drobno porąbać. W ogrodziemieliśmy dużo do kopania i podlewania, do czego potrzebną wodę zdobywaliśmy zgłębokiej studni w podwórzu.

106

„Następnie rąbaliśmy w lesie tyki do chmielu i grochu i przynosiliśmy je do domu naplecach, co stanowiło ciężar, pod którym nie raz o mało nie oddałem ducha.

„Innym razem musieliśmy znosić owoce z pola i ogrodu, a także zebraną żołędź i buczynę.Przy wyrabianiu piwa, czym zwykle ojciec sam się zajmował, używano nas do pomocy wnoszeniu wody. Nie lubiliśmy tych prac, ale za to koszenie siana, choć nam nie wyznaczone,było dla nas wielką przyjemnością, jak również chętnie biegliśmy pomagać na łąkach i przyukładaniu siana w stogi. Podczas zbiorów, nosiliśmy jedzenie żniwiarzom i kosiarzom.

„W domu, naszymi rękami przysposabialiśmy paszę dla gęsi, słowem: załatwialiśmywszelkie roboty tego rodzaju. W zimie musieliśmy godzinami całymi młócić, a wieczoremobierać jabłka, które podzielone na 5 części, przewlekano na nitki.

„Przy tym wszystkim, byliśmy nędznie ubrani i nędznie żywieni.“

Już najmniejsze wypadki w życiu dziecięcia, często wpływ wywierają na późniejszy jegokierunek, tak i tu zdarzyło się, że drobnostka, która się przytrafiła w życiu Heima, skierowałago na drogę, na której przyniósł zbawienie tysiącom, a sobie sławę.

Pewnego dnia mały E. Heim liczył bowiem wtedy zaledwie 5 albo 6 lat, w domu ojcazobaczył doktora, u którego zauważył kapelusz ozdobiony szeroką złotą torsadą. Chłopczyknie mógł się napatrzyć doktorowi i powstała w nim myśl zostania takim uczonym.Przepyszny kapelusz ciągle mu stał przed oczyma. W ten sposób zarodek myśli wrzucony wumysł dziecka, rozwinął się z latami do przeważającej skłonności, a na koniec wskazałpowołanie człowiekowi. Raz na spółkę z braćmi, młody Ernest schwytał skradającego się dokuchni kota; zabrał się zaraz do rozczłonkowania jego trupa. Zamiar pozostania lekarzem nanowo w nim ożył, z powodu przedwczesnej śmierci matki, której zgon uważał jako skutekniewłaściwego leczenia doktorów. Śmierć jej rzuciła posępny cień na jego młode lata; dogłębi duszy zmartwiony, biegł często do lasu, aby się tam głośno i swobodnie wypłakać.Miało to miejsce w początkach 1764 roku. W maju tegoż roku, wstąpił Heim do liceum wMeiningen, gdzie żelazną pilnością, doszedł do tego, że w dwa lata zdolnym już był dosłuchania wykładu uniwersyteckiego. Udał się wtedy do Halli, gdzie zajęty jedynieodczytami, pędził czas prawie samotnie. Do tego trybu życia, zmuszały go nędzne środkimaterialne. pozwalające zaledwie na wydatek jednego grosza srebrnego na obiad, a czterechfenigów na kolację. Ojciec Heima, który z 200 talarów dochodu jaki mu przynosił urząd,utrzymywał na uniwersytecie trzech synów, pisał do Ludwika zmartwiony: Nie wiem jużskąd by dostać choć jednego szeląga, procentów mi nie płacą, kapitały wchodzą w konkurs,dziedzictwo po matce zabiera radca kameralny, a wy dręczycie mnie o pieniądze. Życie misię sprzykrzyło. Bywaj zdrów“.

Po ukończonych studiach, Heim w towarzystwie najlepszego swego przyjaciela Menzla,syna sławnego medyka Fryderyka II, udał się w podróż przez Holandię, Anglię, Francję iNiemcy podczas której, w napadzie szalonej odwagi, wszedł na szczyt katedry w Strasburgu.

107

Polecony przez przyjaciela udał się w r. 1785 do Berlina, gdzie do śmierci swej w r. 1834,zajmował się rozleglejszą praktyką, jaką kiedykolwiek lekarz posiadał.

Dr Heim równie jak dr Jenner, uważał czynną pomoc za święty obowiązek lekarza i stawiałją zawsze wyżej od materialnego zysku. Według listy chorych, którą utrzymywał, udzielałrocznie rad swoich do 4,000 cierpiącym, od których nie tylko, że nic nie brał, ale ich jeszczepieniędzmi wspomagał. W jednym z listów tak opisuje czynności swego powołania: „Jakolekarz w Berlinie mam więcej zajęcia niż którykolwiek z moich kolegów. Muszę się wyrzecwszystkich przyjemności życia, ażeby tylko zadośćuczynić wezwaniom moich pacjentów.Ale ponieważ dusza moja znajduje w tym najwyższy spokój, więc nie ma właściwie z mojejstrony żadnego poświęcenia. Na bale, koncerty, spacery i zebrania wieczorne, naturalnie nieznajduję czasu".

Heim był w Berlinie osobistością tak znaną i szanowaną, że kiedy przejeżdżał przez ulice,witały go okrzykami dzieci, wyrobnicy, żołnierze: był on dobroczyńcą wszystkich.

Biografia powszechna nie wiele przedstawia wybitniejszych przykładów potęgi osobistychusiłowań, nad ten jaki czerpiemy z życia Ambrożego Pare, ojca nowoczesnej chirurgii.Urodził się w 1509 roku w Laval, gdzie ojciec jego był cyrulikiem. Rodzice ubodzy iobarczeni liczną rodziną, umieścili go u miejscowego proboszcza, w nadziei, że tamprzynajmniej czegośkolwiek się nauczy. Ale proboszcz zamiast elementarzem, zajmowałAmbrożego swoim mułem i innymi posługami domowymi, tak że nigdy nie pozostało chwiliczasu na naukę. W tym czasie sławny chirurg Cotot przybył do Laval, celem wykonaniaoperacji u jednego z kolegów proboszcza. Paré przytomny był operacji, która go nadzwyczajzajęła, a jak utrzymują, ta okoliczność stanowczy wywarła wpływ za postanowienie oddaniasię nauce chirurgii. Porzucił księdza i wszedł jako uczeń do felczera Viatot, gdzie nauczył siępuszczania krwi, rwania zębów i w ogóle wszystkich najprostszych operacji. Po czterechlatach nauki, Pare udał się do Paryża, tam dzięki pilności i zdolnościom do nauki, wieleskorzystał z wiadomości medycznych i anatomii. Udało mu się wtedy pozyskać miejscepomocnika chirurga w głównym szpitalu Paryża, gdzie wzorowym sprawowaniem się iświetnymi postępami zwrócił na siebie uwagę, tak że powierzono mu zastępstwo przy cho-rych profesora Goupil, który wtedy zajmował katedrę chirurgii w Collège de France.

Paré ukończywszy zwykły kurs nauk, otrzymał tak nazwany stopień barbier chirurgien, iwkrótce potem udał się do Piemontu z armią francuską pod dowództwem Montmorency’ego.Tam pole jego doświadczeń znacznie się rozszerzyło, a pilnie korzystając ze swegostanowiska, stosował do praktyki codziennej, śmiałe pomysły ognistego i oryginalnegoumysłu. Nie szedł niewolniczo krok za krokiem ścieżką wydeptaną przez poprzedników,lecz ciągle zdawał sobie sprawę ze skutków choroby i lekarstw. Celem praktycznym tychjego studiów było znalezienie najskuteczniejszego sposobu złagodzenia bólu i pomaganienaturze w czynności leczenia. Na tej drodze udało mu się wprowadzić kilka ważnychulepszeń nie tylko w praktyce chirurgicznej, ale w ogóle w medycynie, a jego leczenie ran

108

zadanych bronią palną w którym dał dowody zarówno nauki jak i człowieczeństwa, znalazłoogromne powodzenie.

Do jego czasów ranni żołnierze daleko więcej cierpieli od nieuctwa chirurgów, jak odnieprzyjaciół. Dla zatamowania krwi w ranach zadanych bronią palną, chirurdzy uciekali siędo barbarzyńskiego sposobu okładania ran wrzącą oliwą, przypalania ich rozpalonymżelazem, a jeśli zachodziła potrzeba amputacji, używali do niej noża rozpalonego w ogniu. Zpoczątku Paré zmuszony był obchodzić się z rannymi podług zwykłej metody; ale razupewnego kiedy szczęściem wrzącej oliwy zabrakło, użył zamiast niej środka łagodzącego izwilżającego ranę. Całą noc męczył się obawą, że źle zrobił; można więc sobie wyobrazićjakiej doznał pociechy rano, przekonawszy się, że ranni opatrzeni przez niego, stosunkowolepiej się czuli i pokrzepili się snem, podczas kiedy inni całą noc jak zwykle doznawalinajstraszniejszych cierpień.

Taki był początek jednego z najważniejszych ulepszeń, jakie Paré wprowadził w sposóbleczenia rannych. Ważniejszym ulepszeniem, które nie było dziełem przypadku, stało sięużycie igły i podwiązania, i zastąpienie tym dotychczasowego spajania arterii oraztamowania krwi rozpalonym żelazem. Z początku jak zwykle uważano te metody jakoniebezpieczne nowatorstwa, a starzy chirurgowie połączyli swoje usiłowania dlaprzeszkodzenia wprowadzeniu ich w praktykę. Wyrzucali mu brak wiadomości, a głównieto, że nie znał języka greckiego i łacińskiego; prześladowali go cytatami dawnych autorów,których Paré nie mógł ani sprawdzić ani zbijać. Ale najlepszą jego odpowiedzią na napaściprzeciwników było człowieczeństwo, zręczność i powodzenie w leczeniu. Ranni żołnierzezewsząd żądali pomocy Parégo, który zresztą był zawsze na ich usługi i pomagał im z całąstarannością i słodyczą, żegnając zwykle słowem „Ja cię opatrzyłem, Pan Bóg niechwyleczy“.

Po trzyletniej praktyce wojskowej powrócił do Paryża, poprzedzony taką sławą, że wkrótcezostał mianowany chirurgiem Henryka II. Ale po krótkim wypoczynku znajdujemy goznowu w obozie. Co rok z wiosną wyjeżdżał do armii, a powracał do Paryża dopiero poukończonej kampanii. Przy oblężeniu Metz przez Karola V, załoga poniosła dotkliwe straty,a liczba rannych była niezmierna. Nieliczni i niezdolni chirurdzy zabijali więcej niżHiszpanie. Książę Guise dowodzący załogą pisał do króla, prosząc, aby przysłał na pomocParégo. Odważny chirurg natychmiast wyjechał, a po największych niebezpieczeństwach, bojak sam powiada, „mógł być powieszonym, uduszonym albo rozsiekanym na kawałki“ udałomu się przejść linię nieprzyjaciół i dostał się do Metz. Książę, generałowie i oficerowieprzyjęli go jednym okrzykiem radości, „że teraz nie lękają się umrzeć, gdyby zostaliranieni“, a żołnierze dowiedziawszy się o jego przybyciu, wołali: „Nie lękamy się śmierci zran, bo przyjaciel nasz jest pomiędzy nami“. W następnym roku Paré znajdował się woblężonym mieście Hesdin, które wpadło w moc księcia Sabaudii i lekarz więc dostał się doniewoli. Ale kiedy wyleczył z niebezpiecznej rany jednego z dowódców armiinieprzyjacielskiej, został uwolniony bez okupu i powrócił do Paryża.

109

Całą resztę życia poświęcił nauce, dobrym i pobożnym uczynkom. Na usilne prośbywspółczesnych uczonych, streścił rezultaty swoich doświadczeń chirurgicznych w kilkudziełach wydanych w rozmaitym czasie, a które tworzą 28 tomów. Najważniejsze spomiędzynich są: „Sposób leczenia ran zadanych rusznicą“ i „Próby bezpośredniego spajania arterii".Pisma jego odznaczają się głównie wielką ilością faktów, rozmaitych wypadków i staraniem,z jakim autor unika najmniejszej wzmianki, która by zasadzała się tylko na teorii, a nie naosobistej obserwacji.

Paré chociaż protestant, ciągle pełnił urząd chirurga królewskiego, a w dzień rzezi świętegoBartłomieja zawdzięczał życie tylko osobistej przyjaźni Karola IX, którego, jak sampowiada, wyleczył z niebezpiecznej rany, otrzymanej przypadkowo podczas puszczaniakrwi. Brantome w swoich pamiętnikach opowiada, jakim sposobem król ocalił życie Parégo.„Posłał po niego i zatrzymał w swoim pokoju i garderobie, nie pozwalając się na krokoddalić, bo nie byłoby rozsądnie, aby człowiek, który może życie przywrócić, zostałzamordowany w ten sposób“. Tak więc Paré ocalał podczas tej nocy okropnej, a syt życia isławy zmarł w Paryżu w 1590 r.

W życiorysach polskich lekarzy zasada samodzielności znajduje licznych przedstawicieli ztego już mianowicie powodu, że stan ten omijany także przez szlachtę a mimo to szanowanypowszechnie, jako wymagający wiele pracy

i niezbędny w społeczności, był dostępnym dla uboższych, a nawet dla ludzi z niskichwarstw narodu pochodzących. Pominąwszy już wielu dawniejszych lekarzy naszych, jakOczka, Strusia, który znaną już starożytnym ale później zaniedbaną naukę o pulsie na nowow praktyce życia wprowadził, i innych, zacytujemy kilka życiorysów nowożytnych polskichlekarzy.

Jednym z takich szanownych dla swej nauki i dobroczynności mężów w Krakowie, był drWróblewski. Syn biednego kowala z miasteczka Skalbmierza, przyszedł do Krakowa zawozami idącymi ze zbożem i leguminami. Jaki mógł mieć pierwotny zamiar chłopczyna,trudno zgadnąć; znalazłszy się jednak na bruku miejskim, postanowił sobie naprzódwyszukać służby. Wypadkiem trafił na sklep winiarza Leszczyńskiego. Gdy malec zbliżyłsię. Kupiec właśnie stał przed sklepem.

A czego ty szukasz moje dziecko?— spytał.

Chleba — odparł młody Wróblewski.

Tak trafne znalezienie się, zwróciło uwagę pytającego, który wziął go do siebie nasklepowego chłopca. Widząc jednak, iż młody uczeń posiada wielką ochotę i zdolność, kazałgo uczyć czytać i pisać. W domu, gdzie mieszkał jego pryncypał, mieścił się także i felczer;Wróblewski więc zauważył, jak chłopcy od felczera po całych dniach uczą się z książek.Prosił więc, aby mu pożyczyli tych dzieł szacownych, a zagłębiwszy się w nie, tak mu sięnauka medycyny podobała, że postanowił za wszelką cenę zostać felczerem. Stopień ten dla

110

jego młodocianej ambicji był szczytem marzeń. Objawił więc swoją chęć pryncypałowi, któ-ry nie stawiając żadnych zapór, oddał go do felczera. Dla żądnego wiadomości umysłu;nauka felczera niedługo starczyła, z golarni więc przeszedł do szkoły, gdzie jako jednego znajpilniejszych uczniów poznał go Brodowicz dr medycyny i profesor ówczesnej kliniki.Zacny ten człowiek postanowił pomagać w dalszych krokach Wróblewskiemu, któryskończywszy uniwersytet w 1835 r., zajął posadę adiunkta kliniki krakowskiej. Dalsze życietego lekarza było pasmem poświęceń, cnót i zaparcia się najszczytniejszego.

Drugą postacią, jakiej w tym miejscu w żaden sposób opuścić nie możemy, był żyjący wWarszawie profesor Szkoły Głównej, dr Maurycy Ludwik Hirszfeld, urodzony w Warszawie1815 roku. Wówczas jeszcze żydzi polscy w zupełności naukom religijnym oddani,zaniedbywali po większej części świeckiego wychowania dzieci swoich. Uprawiającwyłącznie nauki rabiniczne, stronili od oświaty ogólnej, nawet w swoim widzeniu rzeczy zaszkodliwą ją dla judaizmu uważali. Rodzice należący do klasy czysto zachowawczej,zamierzyli go w tymże samym wychować kierunku i baczne zwracali oko na to, by mu sięczasem do ręki nie dostała książka, w innym jak hebrajski napisana języku. Hirszfeld zaś odnajwcześniejszej młodości czuł w sobie niepochamowany pociąg do nauk— zostać medy-kiem, były jego ciągłym marzeniem, jego ideałem szczęścia; ale jakże tu rozpocząćprzygotowawcze do tego zawodu nauki, kiedy mu oko rodzicielskie wszędy było nazawadzie, kiedy każda jego nieomal czynność przez nich była kontrolowaną?

Przez dzień cały ślęczał nad talmudem, i wieczorem razem z rodzicami zniewolony byłudawać się na spoczynek. Nie zasypiał jednak, a widząc domowników we śnie pogrążonych,zrywał się i ze szczerym zapałem, nie czując znużenia ni senności, całą noc prawieprzepędzić nad książką. Tym sposobem w ciągu lat kilku nauczył się sam, bez żadnejpomocy, czytać i pisać po polsku, francusku i łacinie.

Taki stan rzeczy nie mógł jednak długo potrwać. W roku 1831, młodzieniec zaledwieszesnastoletni uczynił krok, któremu całą swą przyszłość zawdzięcza.

Prawie bez żadnych zasobów pieniężnych bez widoku możności utrzymania się — opuszczaon po kryjomu dom rodzicielski, w którym wprawdzie nie opływał w dostatki, ale przecieżbez trosk mógł mieć byt zapewniony — opuszcza miejsce rodzinne, swych krewnych iznajomych i udaje się sam jeden, bez porady, bez kierownika, w świat zupełnie mu nieznany,pomiędzy ludzi dlań obcych, wiedziony jedynie owym niepohamowanym pragnieniemosiągnięcia ideału, jakim mu się być zdawał zawód lekarza. Przybył do Wrocławia. Tu niedoznając z niczyjej strony przeszkody, mogącej tamować drogę do upragnionego celu, rzucasię z gorączkowym zapałem do nauk, odrywając im zaledwie parę godzin dziennie, aby zdawania prywatnych lekcji na utrzymanie swoje zarabiać Po krótkim w Wrocławiu pobycieudaje się do Berlina, gdzie wydoskonaliwszy się w naukach gimnazjalnych — po złożeniuegzaminu, wstępuje do uniwersytetu na wydział medycyny. Kilka lat poświęciwszy tuniezmordowanym studiom, udaje się do Paryża, gdzie celem gruntowniejszego poznania

111

rozpoczętych nauk, wstępuje na nowo na pierwszy kurs tamtejszego uniwersytetu; a z ogółunauk medycznych największe znajdując upodobanie w anatomii i jej znaczniejszą częśćswego czasu poświęca.

Wówczas pan Bourgery wydając swój wiekopomny atlas anatomiczny, doznawał wielkichtrudności w wynalezieniu dobrego preparatora nerwów. Słysząc już wówczas o Hirszfeldzie,jako studencie celującym w anatomii, wezwał go do wykonania dlań próbnego preparatu, ichciał się z nim umówić o wysokość wynagrodzenia. Młodzieniec w swej skromnościodmówił przyjęcia takowego, oświadczając, iż jeśli tak sławny anatom uzna jego pracę zadobrą, to zaszczyt wzięcia udziału w wydawnictwie tego dzieła, dostatecznym będzie dlańwynagrodzeniem.

Pan Bourgery obejrzawszy ów próbny preparat, wyrzekł: „Ahque c'est beau, c’est a se mettrea genoux i uznał go za swego stałego współpracownika z wyznaczeniem mu znacznej płacy.Przez lat osiemnaście nieprzerwanie Hirszfeld tą pracą się zajmował, — a po śmierci autora,razem z najsławniejszym ówczesnym fizjologiem p. Cl. Bernard, dzieło owe ukończył.Pierwszy owoc takiej wytrwałości i niezmordowanej pracy.

Okoliczność ta, zyskawszy mu pewien stopień sławy, zwróciła nań uwagę profesorówuniwersytetu. Ówczesny dziekan fakultetu lekarskiego w Paryżu, profesor Orfila, powierzyłmu przygotowanie przeszło 200 preparatów, które dotąd za ozdobę tamtejszego muzeumanatomicznego są uważane, świadcząc o głębokiej znajomości rzeczy, zarówno jak obiegłości ręki tego — co je wykonał. W uznaniu jego umiejętności, uniwersytet powołał gojeszcze jako studenta, przed ukończeniem kursów, do wykładu anatomii opisowej i chirurgiioperacyjnej w szkole praktycznej fakultetu paryskiego. Na jego prelekcje, miewane w ciągupracy około preparatów dla pana Bourgery, a odbywające się przez lat 15, przybywali wznacznej liczbie nie tylko studenci, ale nawet lekarze francuscy i cudzoziemcy.

W roku 1848, po publicznej obronie napisanej przez siebie rozprawy: „O nastrzykiwaniachnaczyń włoskowatych" otrzymał tytuł doktora medycyny.

W tym czasie rozpoczął on wydawnictwo swego wielkiego dzieła w języku francuskim, pt.„Anatomie du système, nerveux et des organes des sens de l'homme“ z 92 tablicami, ry-sowanymi według jego własnych preparatów. Zbytecznym opisywać tu, ile trudu i mozołuwymagało samo wydanie tak dokładnego dzieła, lecz trudno nie zwrócić uwagi na gorliwość,zamiłowanie do nauki i żelazną wytrwałość, jakiej wymagało przysposobienie preparatówanatomicznych systemu nerwowego i organów zmysłowych, części jak wiadomonajtrudniejszej z całej anatomii — a oddanych z bezprzykładną wiernością na powyższychtablicach. Znawcy się o nich wyrażają, iż są mistrzowską ręką wykonane. Dzieło to zostałow roku 1852 przez Akademię Nauk Instytutu Francuskiego uwieńczone nagrodą Montiona, idotąd ma jak największą wziętość w świecie uczonym, czego dowodem, iż zostałoprzepisane do użytku uniwersyteckiego przez Paryską Wysoką Radę Wychowaniapublicznego, i że wyszło drugie jego wydanie po zupełnym wyczerpaniu pierwszej edycji.

112

Paryżanie z tego powodu wyrazili, iż dzieło to, które naturalnie jest kosztowne, pierwszeużywa w literaturze medycznej szczęścia powtórnego wydania.

Wszakże nie tylko Francuzi uznali pożyteczność tej pracy; drukują ją także w przekładzieangielskim w Londynie i w Nowym Jorku, na język polski dzieło to acz jeszcze nie wcałości, już jest przetłumaczone.

W roku 1857 fakultet lekarski w Paryżu jednogłośnie mianował Hirszfelda Naczelnikiemkliniki w szpitalu Hôtel Dieu w Paryżu. Tu nastręczyło mu się nowe pole do pracanatomicznych i patologicznych. Wynikiem takich jego ciągłych zajęć nad nauką, byłyodkrycia przezeń w newrologii i innych częściach anatomii poczynione. Niektórym z tychwynalazków jego nazwa nadaną została. On pierwszy także wyjaśnił ważność więzówżółtych, oraz rolę, jaką one w fizjologii odgrywają.

Poznali się też na nim ziomkowie. W roku 1859 podczas rozwijającej się wówczas wWarszawie medyczno-chirurgicznej Akademii, zaszła potrzeba powierzenia katedryanatomii. Na Hirszfelda padł wybór, — ale znów jego religia była przeszkodą; wówczasbowiem, jak wiadomo, nie wolno było izraelicie żadnej publicznej piastować godności. Dladobra więc i pożytku nauki, przeszkodę tę usunięto i Hirszfeld otrzymał specjalnepozwolenie przyjęcia ofiarowanej mu posady. Został zatem powołany na profesora zwy-czajnego.

Wprawdzie w Paryżu oczekiwały go nierównie większe honory i zaszczyty — nawet lepszemiał tam widoki materialne —wszelako otrzymawszy zaproszenie od Władzy, bez namysłupostanowił powrócić do swej ojczyzny, by nabyte wiadomości dla dobra swych ziomkówspożytkować. Paryżanie kilkakrotnie po jego odjeździe w gazetach wypowiedzieli:„Wprawdzie p. Hirszfeld nas opuszcza, nie przestaje on jednak do nas należeć, u nas bowiemsię uczył, i naszą, naukę medycyny wielce wzbogacił“.

Tak więc tenże sam młodzieniec, który Polskę przed 28 laty opuścił, wrócił jako mążwielkiego rozgłosu i sławy w świecie naukowym. Podczas swego za granicą pobytu, nie miałon w użyciu mowy ojczystej, nic więc dziwnego, że takowej prawie zupełnie zapomniał, ioto nowy dowód pracowitości jego, iż w nader krótkim czasie w języku polskim takieuczynił postępy, że od razu w nim swe wykłady rozpoczął. Nie dość na tym. Widząc brakdokładnego dzieła na polu anatomii, i wchodząc w przykre z tego powodu położenie uczącejsię młodzieży, zajął się bezzwłocznie wydawnictwem obszernej anatomii w języku polskim.

Na innym polu nauki odznacza się silną wolą i pracą, wytrwałością w dążeniach, jako też imądrym zużytkowaniem środków pomocniczych i zdarzających się okoliczności, sławnyoptyk Józef von Fraunhofer. Urodził się 6 marca 1787 r. w Straubing w Bawarii. Ojciec jegoledwie mógł wyżyć ze szklarstwa. Od najwcześniejszych więc lat chłopczyna musiałpomagać ojcu w pracy i dlatego rzadko chodził do szkoły, a jeszcze rzadziej czytał lub pisał.W jedenastym roku życia śmierć zabrała mu ojca i matkę. Opiekun oddał sierotę do tokarza,

113

który jednakże wkrótce oddalił chłopca, spostrzegłszy, że był za słaby do tego rzemiosła.Wkrótce Józef wstąpił znów jako uczeń do szlifierza szkieł i nadwornego fabrykanta luster,Weichselberga w Monachium. Nie potrzebował tu płacić za naukę, musiał się jednak zgodzićna sześcioletni termin bez wynagrodzenia, Majster jego, człowiek małego serca i chciwyzarobku, wyzyskiwał jak tylko mógł siły swych uczniów; nie pozwolił więc Józefowi naupragnione gorąco uczęszczanie do szkółki niedzielnej. Kto wie czy siła woli słabegochłopca nie złamałaby się wobec tak niewolniczego obejścia, gdyby w drugim roku pobytuw warsztacie nie wydarzyło się nieszczęście, które pomyślny kierunek nadało życiuFraunhofera. Dnia 21 lipca 1801 r. dom jego majstra zawalił się i zasypał mieszkańcówgruzami. Józef cudem ocalał, podczas kiedy żona majstra o kilka kroków od niego zostałazabitą. Kawały belek spadających w około niego utworzyły sklepienie, w którym głowapozostała wolną, tak że był w stanie robotników pracujących nad uprzątnięciem gruzównaprowadzić na ślad swój wołaniem i krzykiem. Król Maksymilian Józef, osobiściekierujący poszukiwaniami, zainteresował się chłopcem tak cudownie ocalonym i darował muosiemnaście dukatów.

Osiemnaście świecących dukatów w ręku biednego dziecka. Co to za pokusa dozaspokojenia jego potrzeb chwilowych. Fraunhofer jednakże oparł się pokusie. Cieszył sięwprawdzie z hojnego podarku, ale serio myślał nad tym, jakby użyć pieniędzy nazaspokojenie gwałtownego pociągu do nauki. Naprzód więc kupił sobie maszynę doszlifowania szkieł i z jej pomocą próbował wyrabiać szkła optyczne; spotkał jednakwszędzie trudności, bo brakło mu przygotowawczej wiedzy. Tajny radca Utzschneider, którybył obecny ocaleniu Fraunhofera, dopomógł do nabycia potrzebnych wiadomości z kilkudzieł traktujących o matematyce i optyce, jakie mu darował. Ale niestety, Fraunhofer znowuznalazł nowe przeszkody. Majster jego zaledwie spostrzegł u niego książki, najsurowiej muczytania takowych zakazał. W takim położeniu któż mu mógł pomóc, jeżeli nie sam sobie,opierając się na silnej woli? We dnie zostawał pod ścisłym dozorem, a w nocy nie wolno mubyło mieć światła w sypialnym pokoju, pozbawionym okien. Jedynie więc w święta, zksiążką ukrytą pod surdutem wymykał się z domu, aby choć przez kilka godzin oddać sięswobodnie ulubionej nauce. Tym sposobem w przeciągu krótkiego czasu obeznał się zprawami optyki. Ażeby jednak raz zakończyć swe cierpienia i zyskać możność ciągłejnaukowej pracy, odstąpił część swoich dukatów, odłożoną na nieprzewidziane wypadki, orazpieniądze przez siebie zarobione, na rzecz chciwego majstra, który za to zwolnił go od pracyw święta i z ostatniego półrocza nauki. Za resztę pozostałą

z podarunku królewskiego zakupił sobie maszynę do szlifowania większych szkiełoptycznych. Czyż nie zadziwiającą jest rozwaga, z jaką sam sobie pozostawiony młody chło-piec kierował się w najtrudniejszej sztuce dobrego użycia pieniędzy?

Chcąc poprawić materialne swoje położenie, Fraunhofer w wolnych chwilach rytowałmodele do kart wizytowych z wyciskanymi brzegami, na których według mody ówczesnejwłasnoręcznie się podpisywano. Wojna, która wybuchła pomiędzy Prusami a Francją,

114

wstrzymała tę spekulację i postawiła Fraunhofera w trudnym położeniu. Skromny i czującycałą wartość niezależności, nie chcąc szukać wsparcia u króla, który mu jednak przyrzekłdalszą pomoc, znowu wziął się do fabrykacji luster i szlifowania szkieł. W ciągu tej pracypolecony przez Utzschneidera Ulrykowi Schiegg, profesorowi matematyki, dnie świątecznetrawił na kształceniu się pod jego kierunkiem. Ale znowu taż sama wojna, która wprzódykrzyżowała jego plany, popchnęła go na stanowisko, na którym miał oddać nauce ważneusługi. Znakomity matematyk Reichenbach założył w Monachium z pomocą Utzschneiderainstytut matematyczno-mechaniczny. Do chwili wybuchu wojny potrzebne szkła doinstrumentów astronomicznych wyłącznie sprowadzano z Anglii. Ale kiedy od dnia 21-golistopada 1806 roku Napoleon zaprowadził system kontynentalny wymierzony przeciwAnglii, wtedy trzeba było pomyśleć o sposobach wyrabiania potrzebnych szkieł w kraju.Utzschneider zakupił klasztor Benedyktynów w celu założenia huty szklanej. Zawstawieniem się tego męża stanu powołano Fraunhofera na przewodnika optycznych robótzakładu. Po wielu nieudanych próbach i usiłowaniach, Fraunhofer wynalazł nareszcie szkła,w dobroci nie tylko dorównujące angielskim ale je przewyższające. Zakład też wkrótcerozkwitł, a instrumenty jego rozeszły się po Europie. Fraunhofer niezmordowanie pracowałnad wynajdywaniem nowych ulepszeń i narzędzi i poczynił ważne odkrycia w dziedzinieoptyki.

Któż nie słyszał o sławnych na świat cały teleskopach Fraunhofera? Największy z nich, zawykonanie którego w nagrodę mianowany został od króla bawarskiego kawalerem orderucywilnej zasługi, znajduje się w obserwatorium Dorpackim. Znakomity ten człowiek niedoczekał się jednak późnego wieku. Troski i nędza w pierwszych latach młodości przyniezbyt silnej budowie ciała, trwoga śmiertelna przy zasypaniu gruzem i kurz połykanyrazem z powietrzem, którym oddychał, natężenie umysłu w pracach przy których się nieszanował i wystawiał na gorące wyziewy huty — wszystko to zwątliło jego piersi izaszczepiło zaród śmierci. Fraunhofer umarł w 39 roku życia, dnia 7 go czerwca 1826 r. zcałą przytomnością umysłu, po kilkuletnich dotkliwych cierpieniach. Ale nazwisko jegowspominane będzie z czcią i szacunkiem, dopóki tylko istnieć będzie nauka. Kamień na jegogrobie nosi napis: Approximavit sidera (przybliżył gwiazdy). Niedawno wielbicieleFraunhofera wystawili mu pomnik w Monachium.

Obok Fraunhofera blaskiem gwiazdy pierwszorzędnej świeci jeden z najznakomitszychastronomów i ludzi wszystkich krajów i narodów — Fryderyk Wilhelm Herschel. Urodzonyw 1738 r. syn biednego muzykanta z Hanoweru, będąc dzieckiem okazywał już szczególneupodobanie do rozmaitych wyliczeń, porównań i tym podobnych zajęć. Ojciec uczył gomuzyki razem z trzema jeszcze braćmi, a w 14 roku młody Wilhelm dał się słyszećpublicznie na oboju i skrzypcach. Przy tym pod kierunkiem sekretarza artylerii Hofschlägeranauczył się gruntownie wstępnych wiadomości logiki, matematyki, historii naturalnej i kilkujęzyków nowożytnych. Największy wpływ na wrażliwy umysł młodego chłopca wywierałwspaniały, nieskończenie wzniosły widok gwiaździstego nieba, po którym już błąkał się

115

myślą, przygotowawszy sobie z tektury globus ziemski własnego pomysłu. W r. 1759 kiedyHanower i Anglia zostawały pod berłem jednego króla, Herschel udał się do Londynu jakooboista z regimentem pułku hanowerskiego wojska. Tu naprzód bardzo źle mu się wiodło.Położenie jego było tak smutne, że musiał grywać do tańców. Szukano wtedy organisty donowo wybudowanego kościoła w Halifax i Herschel skwapliwie pochwycił tę sposobnośćwydostania się z nędzy. Pensja jego w Halifax była jednak tak szczupła, że dla wyżywieniasię musiał zarabiać choć cokolwiek dawaniem lekcji muzyki. W chwilach wolnych z całymzapałem przecież oddawał się matematyce. W 1766 r. opuścił Halifax i przyjął miejsceorganisty przy kościele w kąpielach mineralnych w Bath, gdzie oprócz tego grywał na kon-certach. Przyjemność i rozrywki pełnego wrzawy życia nie miały wpływu na chciwy naukiumysł młodzieńca; często odbywał wycieczki na szczyt sąsiednich wzgórzy i spędzał tamcałe noce, na podziwianiu gwiaździstego nieba. Ażeby zaś lepiej to wykonać, pożyczył odprzyjaciela teleskop gregoriański, ale ten mu nie wystarczał. Udał się więc do optykalondyńskiego w celu zakupienia lepszego narzędzia; lecz ten położył cenę tak odstraszającą,że Herschel powziął śmiałą myśl zbudowania teleskopu.

Ktokolwiek zna urządzenie reflektora i ma pojęcie o sztuce zrobienia metalicznego lustra,odbijającego promienie światła, a które stanowi ważną część teleskopu; ten może osądzić, iletrudności łączy się z podobnym przedsięwzięciem. Herschel jednak odważnie wziął się dorzeczy, a po długiej i niewypowiedzianie mozolnej pracy zbudował reflektor pięciostopowy,którym z najwyższą radością mógł obserwować planetę Saturna z pierścieniem i satelitami.Nie zadowolony, ale powodzeniem potężnie zachęcony do dalszych przedsięwzięć,wykonywał teleskopy coraz większych rozmiarów. Pracując nad reflektorem o 7 stopach,wyszlifował do dwustu zwierciadeł, zanim mu się powiodło jedno wykończyć przydatne.Zaprawdę piękny przykład wytrwałości człowieka.

W tym czasie, kiedy jako natchniony astronom wymierzał przestrzenie nieba teleskopamiprzez siebie zbudowanymi, dla wyżywienia się ciągle jeszcze grywał po koncertach. Jakżeczęsto korzystając z chwili pauzy wybiegał z sali, aby choć przelotnie przyjrzeć sięgwiazdom ukochanym. Nareszcie dnia 17 marca 1781 r. odkrył nową planetę w naszymsystemie słonecznym; którą na cześć króla angielskiego nazwano naprzód „gwiazdąJerzego“, później „Herschlem“ a w końcu powszechnie przyjęto mitologiczną nazwę„Uranu“. W Bath już przedsięwziął Herschel zbudowanie teleskopu o 30 stopach długości, 4stopach 10 calach szerokości, ważący 4,000 funtów i powiększający 3,000 razy. Tenolbrzym kosztował go cztery lata pracy. Zaraz po odkryciu gwiazdy Jerzego, Herschel zostałmianowany astronomem królewskim ze znaczną pensją i pomieszkaniem w królewskimpałacu Windsor. Szczęśliwa zmiana stosunków w niczym jednak nie zmieniła skromnościtego genialnego pod każdym względem męża, gdyż, jako człowiek stał on zawsze na równimechanika, optyka i astronoma.

116

Z wielu względów podobnym do Herschla jest astronom Jan Hieronim Schroter, ur. 1745,zm. 1816, który w Lilienthal, wsi w księstwie Bremen urządził sobie obserwatorium iteleskopy swoje również sam budował.

W ogóle widok wspaniałego nieba zapalał do astronomii niemało prostych umysłów — toteż między zajmującymi się tą nauką wielu spotykamy takich, którzy wyszli z niższychwarstw ludu i sami sobie winni swe wykształcenie.

W drugiej połowie XVII stulecia w Sommerfeldt pod Lipskiem żył wieśniak KrzysztofArnold, szanowany tak wysoko przez Schrotera, że na cześć jego aż trzem dolinom naksiężycu nadał nazwisko Arnolda. Wieśniak ten własną pracą wykształcił się na astronoma ina domu swoim urządził obserwatorium, które pokazywano jeszcze w 1794 r. Poświęcająctylko wolne chwile studiom astronomicznym, do końca życia uprawiał rolę. W 1863 r.odkrył kilka nowych komet, a w 1690 r. spostrzegł przejście Merkurego przez słońce i opisałto zjawisko w broszurce noszącej tytuł: „Łaska Boża objawiona oczom przez cud na słońcu.Lipsk 1692". Magistrat lipski uwzględniając zasługi jego na polu nauki, na całe życieuwolnił go od podatków. Arnold zostawał w korespondencji z uczonymi mężami swojegoczasu, a papiery jego jako też portret po dziś dzień przechowują się w lipskiej bibliotecemagistrackiej.

Jan Jerzy Palitzsch, żyjący w połowie zeszłego stulecia w Prohlis pod Dreznem, jest drugimprzykładem wiejskiego astronoma. Zdobył on sobie również wiadomości matematyczne,astronomiczne i botaniczne własną tylko pracą. Posiadał oprócz wyborowej biblioteki małąkolekcję okazów naturalnych, a w ogrodzie zbiór roślin krajowych i zagranicznych. Przy tymzachował wiejski strój i obyczaje. Ograniczeni sąsiedzi szydzili wprawdzie z niego wrozmaity sposób, ale Palitzsch nie zważał na to czując swą wartość, gdyż nawet wielkiHerschel zaszczycał go swoją przyjaźnią. Kiedy w roku 1758 czekano na powrót kometyHalleya, Palitzsch dostrzegł ją na miesiąc przed astronomami wyglądającymi jej z trwogą.

Piotr Anich, syn biednych wieśniaków, urodził się 1723 roku, w wioseczce na stoku AlpTyrolskich. Wzrósł pomiędzy krowami i owcami. Jak tylko począł chodzić, posłano go doszkółki wiejskiej, gdzie nauczył się prędzej i łatwiej czterech działań jak czytania i pisania.Dlatego nauczyciel radził mu zostać kupcem, przepowiadając fortunę. W tym stanieukończywszy nauki w szkole, wrócił do trzody w górach, uprawiał rolę, a w zimie podkierunkiem ojca zajmował się misternymi wyrobami z drzewa, w czym celował. Był zawszepoważany i nieśmiały, zastanawiał się uważnie nad wszystkim i wiele myślał. Skutkiem tegousposobienia daleko chętniej patrzał w obszar nieba, jak w najpiękniejsze nawet oczywiejskiej dziewczyny. Po śmierci ojca nie mógł już powstrzymać gorącego popędu do nauki.Umiał zaledwie czytać i pisać, a miał już lat 28. Pędzony naprzód żądzą nauki, pewnego dniawziął laskę, kapelusz i powędrował do Insbrucku. Tam udał się prosto do profesoramatematyki w uniwersytecie, dra Weinharta. „Czy twoją to jest nauką, zagadnął po prostu,uważanie gwiazd i nieba?“ A otrzymawszy odpowiedź potwierdzającą, tak mówił dalej: „I ja

117

także chciałbym poznać bieg gwiazd, bo kiedy pasłem bydło, z przyjemnością im sięprzypatrywałem“. Uczony profesor nie wierzył uszom swoim, słysząc te słowa z ustwieśniaka, którego ręce i twarz ogorzała wskazywały większą sposobność do pługa jak douczonych książek. Mimo to zadał mu kilka trudniejszych zapytań, celem zbadania jegoumysłowych zdolności, na które młody wieśniak jasno i trafnie odpowiedział. Wtedyprofesor poprosił, aby go w każde święto odwiedzał.

Od tego dnia w ciągu czterech lat można było widzieć Anicha bez względu na stan pogody,odbywającego w każde święto długą drogę z gór do Insbrucku. Przychodził i pracował z tymsamym porządkiem i systematycznością, jakiej coraz więcej poznawać się uczył w wznio-słym układzie wszechświata. Postępy jego w matematyce, optyce i astronomii były takszybkie, tak niemal cudowne, że uniwersytet uznając jego naukę, powierzył mu wykonanieglobusa niebios. Dla odpowiedzenia godnie położonemu w nim zaufaniu, Anich zapragnąłprzewyższyć wszystko, co dotychczas w tym kierunku było znane. Zanim się zabrał dodzieła, w chwilach wolnych nauczył się pisać kaligraficznie i rysować. Wtedy dopiero,mając wszelkie ku temu potrzebne wiadomości, rozpoczął pracę, w której przydała mu sięniemało mechaniczna jego zdolność, nabyta w ciągu długich zimowych wieczorów. Natokarni toczył z drzewa oba globusy, na których później rysował cały zastęp gwiazduszykowanych w konstelację, a do tego z mosiądzu wyrzynał pierścienie, zęby i potrzebnymechanizm. W jesieni 1756 roku ukończył to arcydzieło, przechodzące wszystko co znane wtym rodzaju, wielkością i dokładnością. Obrót kuli gwiaździstej, stosujący się zupełnie doczasu jej pozornego obrotu około ziemi, dokonywał się mechanizmem wynalezionym przezA nich a. Kiedy jednak ukończony globus twórca jego chciał odstawić do Insbrucku, okazałosię, że ani przez drzwi pokoju, ani też domu, nie można było wytoczyć tak kolosalnej kuli.Murarze i cieśle wnet temu zaradzili, a po uprzątnięciu przeszkody, Anich z owocem pię-cioletnich trudów, pociągnął do Insbrucku tą samą drogą, którą tylekroć odbywał, niezważając na burze, słoty, zimna lub upały. Globus, który stanowi ozdobę muzeum w Ins-brucku, podziwiają dotychczas uczeni i prostacy, jako rzecz ' niezmiernie ciekawą.Nauczyciel Anicha, któremu zawdzięczał wszystko, zacny profesor Weinhart, opisał tenglobus w osobnej broszurze, ofiarowanej cesarzowej Maryi Teresie, która od dnia tego zwielkim współczuciem śledziła za wszystkimi przedsięwzięciami i pracami niepospolitegowieśniaka.

Pochwały jednak nie zepsuły Anicha. Zabrał się znowu do pracy. Naprzód bez pomocyniczyjej wyrysował kartę środkowego Tyrolu, a uzyskawszy pochwałę ludzi fachowych, nażądanie dra Weinharta wykończył kartę ówczesnego teatru wojny. Mapę tę mającą pięć stópdługości a trzy szerokości ukończył w siedemnaście dni, choć była tak pięknie rysowanapiórem, że uważano ją za litografowaną. Pruscy generałowie Fink i von Platen znajdujący sięwtedy w niewoli w Insbrucku, gdy im tę kartę pokazano, znaleźli ją zupełnie wierną izadziwili się, dowiedziawszy się o stanowisku społecznym jej autora. Anich tymczasemzabrał się do pracy około kuli ziemskiej, którą w Kwietniu 1759 roku obok swego globusa

118

niebios ustawił. Lecz wszystko to było zaledwie wstępem do dzieła, zapewniającegonieśmiertelność swemu twórcy. W roku 1760 Anich otrzymał od cesarzowej poleceniewymierzenia Tyrolu północnego. Zabrał się do tego, że tak powiemy z natchnieniem, bezktórego nic by nie zdołał wykonać; bo trudności nagromadzone przez naturę i przeszkodyludzkie były niezmierne. Musiał wdrapywać się na wierzchołki gór, dotychczas stopą ludzkąnietkniętych, a często spadające lawiny albo zdradzieckie przepaście pokryte cienkim lodem,życiu jego zagrażały. Do ostatka wycieńczony trudami dnia, noce często przepędzał podgolem niebem, a nieraz wtedy temperatura tak się zniżała, że ziemia pod nim marzła. Innegorodzaju przykrości i to daleko gorszych doznawał od tyrolskich chłopów, którzy posądzaligo, że wysłanym został przez rząd dla wymiaru ich pól celem podwyższenia podatków; innisądzili znowu, że mapa ta posłuży nieprzyjacielowi za drogowskaz. Dlatego uważany wszę-dzie jako szpieg i zdrajcę kraju, nigdzie nie był bezpiecznym od czynnych obelg. Kiedyśmiertelnie strudzony wieczorem zachodził do jakiej wioski, wtedy fanatyczni chłopi zamy-kali drzwi przed nim. zostawiając mu nocleg pod progiem. Pomimo wszystkich tych utrapieńdzieło jego ciągłe postępowało i dwie trzecie były już ukończone, kiedy Anich uległ pracynad siły i zmarł w 1766 roku.

Na krótki czas przed śmiercią, cesarzowa Maria Teresa wyznaczyła mu drobną stosunkowopensję 200 guldenów rocznie. Mapę ukończył szczęśliwie' "Błażej Huber, który w ostatnichczasach pomagał Anichowi, a dzieło to pozostanie zawsze ważnem dla historyi nauki,chociaż nowoczesne środki pozwalają na prace ściślejsze pod względem praktycznym.

Widzimy, że wzniosła nauka astronomii zapalała po wszystkie czasy umysły i można byrzec, iż promienie gwiazd, wprowadzały na światło pracowników z najniższych warstw ludu.I w szeregu naszych polskich astronomów spotykamy się z takim człowiekiem. Był nimFranciszek Armiński. Wiadomości nasze co do pierwszych chwil tego zasłużonegoczłowieka są niepewne. Biografowie jego powiadają, iż Armiński urodził się 1789 roku wTymbarku w Galicy i w dzisiejszym powiecie Sądeckim, Rodzice umarli mu wniemowlęctwie a sierota pozostawał w domu wuja swego w Sleszowicach aż do ósmegoroku. Zdaje się, że ten okres nie był szczęśliwym dla młodego Franciszka, i że drobne jegosiły do najprostszych posług wiejskich skierowano. To pewno, że bardzo młodo przybył doKrakowa i od pierwszej chwili sam na swoje utrzymanie zarabiać musiał. A jakkolwiek wowym czasie życie nie było kosztowne w Krakowie, ale i zarobek niełatwy. Nie mniejjednak młodzieniec przezwyciężył trudności i chlubnie kursy nauk szkolnych ukończył.Pragnąc coraz dalej się kształcić przy był do Warszawy i wszedł do ówczesnej szkołykadetów, gdzie słuchał wykładu wyższej matematyki. Ile to go mozołów musiało kosztowaći jak wielką obdarzony był wytrwałością, za dowód posłużyć może ta okoliczność, iż zdołałsobie zaoszczędzić maleńki fundusik, który mu pozwolił na wyjazd za granicę, i tozaoszczędzić jedynie z prywatnych lekcji. Ruszył więc w tę podróż z wiarą w swą do-świadczoną wolę 1811 roku, naprzód do Niemiec a później do Francji, gdzie wobserwatorium paryskim, pod przewodnictwem najznakomitszych uczonych jak Arago i

119

Delambe oddał się szczegółowym studiom. Zdolności jego wkrótce też ocenione zostały, wdwudziestym bowiem piątym roku życia, otrzymał Armiński od rządu francuskiego zasz-czytne miejsce dyrektora obserwatorium astronomicznego na wyspie Isle de France. Chęciąjednak jego było poświęcić swe usługi własnemu krajowi. Przybył więc w 1815 roku wpowrocie do Warszawy, gdzie też jako profesor astronomii i matematyki znalazł miejsce wAleksandryjskim uniwersytecie. Jak wielką była gorliwość Armińskiego na tym stanowisku,dość wspomnieć, iż z własnego popędu i bez żadnego wynagrodzenia, podwoił liczbęwykładowych godzin, aby tylko jak największą korzyść przynieść młodzieży.

Jednocześnie z przybyciem swoim do Warszawy, Armiński zaczął się krzątać wraz zmężami stojącymi na czele oświeconego rządu, około założenia obserwatorium astro-nomicznego w Warszawie. Jakoż zabiegi te uwieńczone zostały skutkiem i w 1825 roku podkierunkiem Armińskiego, stanęła ukończona budowa tego przybytku nauki. Armiński samstarał się o zaopatrzenie go w odpowiednie narzędzia i osobiście jeździł za granicę, abydopilnować ścisłości wykonania zamówionych teleskopów, lunet i innych matematyczno-meteorologicznych przyrządów. To też od 1830 roku Armiński miał sobie powierzonemiejsce dyrektora obserwatorium i które-to obowiązki pełnił do 1848 roku to jest do schyłkudni pełnego zasług życia.

Jest to zwykłym losem wszystkich obiektywnych badań i dzieł naukowych, że treść ichstarzeje się i zarzuca, podczas kiedy forma im właściwa, w której zostały wypowiedziane iwcielonej droga na której powstały, uważana ze stanowiska kultury historycznej i ludzkiej,nigdy nie straci wartości i powabu, bo te pomniki pracy naukowej, są charakterystycznymwyrazem osobistego uczucia i myśli. To stosuje się w szczególności do wybranych mężównauki, którzy od czasu do czasu przechodzą przez scenę życia, a prace ich stają się nową erąw pewnej umiejętności. Takim człowiekiem był Karol Linneusz wielki naturalista i botanik.Systematyczny jego podział na klasy, rządy i rodzaje królestwa zwierząt i roślin, utworzonyw czasie, kiedy na polu tym panowało najdziwaczniejsze zamieszanie, dzisiaj już porzuconyzostał, niemniej jednak dzielnie dopomógł do postępu na drodze badań przyrody; dla tego teżwłaśnie podział len i wszystkie dzieła geniuszu w formie przez Linneusza podanej, cenionebyć nie przestaną dopóty, dopóki ukształceni ludzie żyć będą na ziemi.

Karol Linneusz, urodzony 4 maja 1707 roku w szwedzkiej wiosce Smaland, był synemubogiego pastora wiejskiego i młodość swoją przepędził w niedostatku. Na dziecku tymdowodnie przekonać się można, jak przeważny wpływ wywierają pierwsze wrażenia latmłodocianych, na rozwój umysłu i kierunek dalszego życia. Jako przyczynę swegozamiłowania kwiatów, sam przytacza: „Ojciec zawsze lubił botanikę, znał nazwy łacińskichniektórych roślin i ożeniwszy się założył mały ogródek, w którym zasadził kwiaty i krzewy,ile ich tylko mógł pomieścić; nic go tak nie bawiło, jak praca około kwietnika. Matka mojatakże zajmowała się ogródkiem, i później, kiedy niczym mnie w płaczu uspokoić nie mogła,kładła mi kwiatek w ręką, a krzyki wnet ustawały.“ Gdy podrósł, powierzono" Karolowi po-lewanie roślin, a ojciec darował mu zagon, na którym podług upodobania mógł siać i sadzić i

120

to była jego pierwsza praktyczna szkołą botaniki. Nie miał jeszcze lat 9, kiedy zaczął zbieraćrośliny w polu i lesie, albo pracował w ogródku i sadził w nim dzikie zioła i pachnącekwiaty, między którymi nie robił różnicy, bo wszystkie kochał namiętnie. Sprowadził nawetdzikie pszczoły i osy do ogródka ojca, przez co ule nie mało ucierpiały. Gdy ukończył latdziesięć, oddano go do gimnazjum do Warxio, i wtedy skłonność do obcowania z naturą,wykazała się w całej potędze, pochłaniającej wszelkie inne względy. Z pomiędzy swychkolegów, on najwięcej czasu przepędzał pod gołym niebem. Jak tylko mógł się uwolnić,wybiegał do ukochanych gajów pełnych zieleni i tam z dziecięcym zapałem zagłębiał siępraktycznie w świat roślin i zwierząt. Wtedy jednak zadania szkolne spoczywały nietkniętew domu, co naturalnie stało się przyczyną, iż umiał daleko mniej od swoich rówieśników.Szczególnie postępy w językach starożytnych były tak słabe, że nauczyciele znaczącopokiwawszy głowami, znaleźli niezaprzeczony dowód nieudolności naukowej, wskłonnościach jego do zbierania kwiatów i motyli. Poradzono ojcu, aby oddał syna dojakiegokolwiek rzemiosła. Mało brakowało a świat utraciłby przyszłego reformatora naukprzyrodniczych; bo ojciec uwierzył nauczycielom i nie wybadawszy dziecka, oddał go nanaukę, do szewca. Szczęściem przyjaciel rodziny Linneusza dr Rothmann, lekarz z Waxio,przypatrzywszy się myślącym okiem zajęciom młodego chłopaka szewskiego, poznał się naświetnych jego zdolnościach i ocalił go dla nauki, poradziwszy ojcu, aby mu pozwoliłstudiować przyrodę. Zacny ten człowiek nie skończył jednak na radzie, wziął do siebieKarola i łożył na jego wychowanie, a oprócz tego sam wykładał mu fizjologię, botanikę itakim sposobem przygotował go do uniwersytetu.

Mając lat 20 w roku 1727, Linneusz udał się na uniwersytet do Lund, aby tam oprócz naukprzyrodniczych, uczyć się medycyny, w której upatrywał na przyszłość pewny kawałekchleba, jakiego botanika dać mu nie mogła.

W Lund zajął się nim lekarz Stobaeus, wspierał go wedle możności, a nawet raz uratował mużycie, kiedy na_wycieczce botanicznej Linneusz ukąszony został przez jadowitego robaka,zdarzającego się w Szwecji. W następnym roku Linneusz udał się na uniwersytet do Upsali,gdzie w botanicznym ogrodzie przy pracy, poznał go sławny teolog Olaf Celsius, któremutak przypadł do serca młody botanik, że umieścił go w własnym domu i pozwolił korzystać zbiblioteki. Za to Linneusz wywdzięczał się, pomagając mu przy opracowaniu dziełateologicznego o roślinach biblijnych. Pomimo ciągłej walki z niedostatkiem, Linneusz czyniłpostępy tak znakomite, że profesor botaniki Olaf Rudbeck powierzył mu nadzór nadogrodem botanicznym. Duch badawczy Linneusza naprowadził go na myśl, czy na stosunkupłci u roślin, nie można by zbudować nowego systemu w nauce. Zakomunikował tę myślpóźniej opracowaną Olafowi Rudbeck i tym sposobem zyskał tak wysoki szacunek dlaswych zdolności, że miał sobie powierzone zastępstwo profesora przy doświadczeniach zroślinami w ogrodzie botanicznym. Od maja do listopada 1732 roku, Linneusz z poleceniarządu, który mu na ten cel wyznaczył sumkę 50 talarów, podróżował w celach naukowychpo Laponii. Aby nie ulec pod trudami i niedostatkiem tej prawdziwej kampanii, trzeba było

121

być natchnionym taką miłością dla powołania, jaką posiadał Linneusz. Przebywającysamotnie, pieszo okolice górzyste, spędzał całe dnie wśród tysiąca niebezpieczeństw nazbieraniu roślin, a nocą najczęściej wypoczywał na twardej ziemi po trudach codziennych.Tak dźwigając zbiór przez siebie zebranych roślin, w przeciągu pół roku przeszedł 800 mil.Owocem tej pracy herkulesowej była: „Flora Lapponica", gdzie po raz pierwszy dzielił rośli-ny według organów płciowych. Nie pozyskawszy jeszcze stopnia akademickiego, a zatembez stałej pensji, Linneusz wraz z kolegami oddającymi się naukom, odbył drugą podróż poLaponii, tym razem w celu mineralogicznym. Wracając udał się do górniczego miasta Falun,gdzie miewał odczyty o mineralogii, górnictwie i gdzie poznał przyszłą swą towarzyszkężycia, córkę doktora Stobaeus. Sto dukatów, które otrzymał w darze od ojca narzeczonej,postawiły go w możności udania się do Holandii, dla pozyskania tam stopniauniwersyteckiego. W roku 1735 został też doktorem medycyny w Hardewyk. Potem dłuższyczas przebywał w Leydzie, gdzie zapoznał się z Hermanem Boerhave, jednym znajsławniejszych medyków XVIII wieku, jako też z botanikiem Janem Burmann, z którymiprzyjacielskie stosunki ważny wpływ wywarły na jego rozwój umysłowy. Tutaj też wydał:"Systema naturae" (System przyrody albo trzy królestwa natury, systematycznie ułożonewedług klas, rzędów, rodzajów i gatunków) które się słusznie zalicza do najznakomitszychdzieł jego. Na zlecenie Boerbava i Burmanna, Linneusz został w roku 1736 lekarzemdomowym bogatego bankiera Jerzego Cliftord, który także powierzył mu nadzór nadogrodem, liczącym się do najpiękniejszych swojego czasu. Linneusz dwa lata pozostawał natym stanowisku. Działalność jego jako autora, przez stosunkowo tak krótki przeciąg czasu,zadziwić musi każdego. Przez ten czas bowiem wydał dziewięć najważniejszych dziełswoich, tak że przeciętnie wypada po niecałym kwartale na opracowanie potężnego tomu. Wdziele Genera plantarum (Rodzaje roślin) oznaczył 935 gatunków według wszystkich cech, aw dziele Classes platatorum (Klasy roślinne) wykonał zestawienie wszystkich dotychczasznanych systemów. Kosztem Clifforda objechał Francję i Anglię, gdzie zaznajomił się znajznakomitszymi ówczesnymi badaczami natury. Odmawiając czynionym mu w Holandii iFrancji i propozycjom, wrócił przez Getyngę, do Szwecji, gdzie o nim tak zapomniano, żeczas jakiś musiał się utrzymywać z nędznej praktyki lekarskiej, a na koniec zmuszony zostałwstąpić do służby marynarki, jako lekarz okrętowy. Wielki Haller, wprzódy przeciwnik,poznawszy bliżej Linneusza, tak się doń przywiązał w Getyndze, że opuszczającuniwersytet, pragnął na własnej katedrze osadzić naszego uczonego. Nieszczęściempropozycja ta doszła Linneusza, kiedy już przyjął zobowiązanie w służbie. Wezwanie tojednak zwróciło na niego uwagę wysoko postawionych ludzi, którzy wydobyli go zzapomnienia, przedstawili na dworze, gdzie kilku szczęśliwymi kuracjami, pozyskał łaskękrólowej Ulryki Eleonory. Królowa ta mianowała go swoim nadwornym lekarzem, awkrótce najbogatsze i najszlachetniejsze rodziny; ubiegały się o zaszczyt liczenia się wpoczet klienteli Linneusza. Sława jego z każdym dniem wzrastała. Za wstawieniem sięprotektorów swoich w roku 1739 został uwolniony z urzędu lekarza floty, a mianowanyprezydentem akademii w Sztokholmie, z tytułem botanika królewskiego; w roku zaś 1740

122

wybrany na przywódcę wyprawy naukowej, w głąb Szwecji przez radę państwanaznaczonej.

Wtedy to nadeszła dla Linneusza upragniona chwila połączenia się z ukochaną przez siebiedziewicą p. Stobaeus, a z powołaniem go w roku 1742 na profesora botaniki w Upsali,spełnione zostały życzenia osiągnięcia stanowiska spokojnego, które by pozwalało na dalszebadania naukowe. Rektorzy kilku zagranicznych uniwersytetów, czynili mu najświetniejszew tym czasie propozycje nawet Hiszpania starała się o niego; ofiarowano mu pensję 200piastrów, chciano go wznieść do stanu szlacheckiego i pozwolić zarazem na pozostanieprotestantem. Miłość ojczyzny przemogła! W roku 1762 akademia paryska przyjęła go wgrono ośmiu zagranicznych członków swoich. Dni Linneusza spokojnie teraz upływały; alepomyślność nie ostudziła zamiłowania do pracy, przeciwnie zwiększała je tylko. PrzykładLinneusza pokazuje dowodnie, że geniusz nie tylko

nie uwalnia od pracy nad sobą, ale przeciwnie, im geniusz wyższy tym większy pociągaobowiązek kształcenia umysłu, rozszerzania granic swej wiedzy.

Oprócz kilku nowych edycyj dawniejszych dzieł, Linneusz w czasie pobytu swego w Upsaliwydał opis podróży po Szwecji; później w 1744 roku Flora suecica (Florę szwedzką); 1746Fauna suecica (Faunę szwedzką); 1748 Hortus Upsaliensis (Ogród w Upsali); 1749 do 1752Materia medica (Rośliny medyczne); 1751 sławną Philosophia botanica (Filozofią roślin);spisy szczegółowe kilku wielkich zbiorów naturaliów, a co najważniejsze w roku 1753ogłosił drukiem głośną swą pracę Species plantarum (gatunki roślin). Oprócz tych pracobszernych wydał jeszcze do 200 okolicznościowych broszur akademickich i niemałą liczbęrozpraw dla uczonych towarzystw, których był członkiem.

Dotknięty atakiem apopleksji w 1674 r.., który się powtórzył dwa lata później,niezmordowany badacz osłabiony na ciele i umyśle, zmuszony został do przejścia w stanspoczynku. Linneusz umarł 10 stycznia 1778 roku z zupełnego wycieńczenia sił. Czym byłjako człowiek, widać z niedawno odszukanych notatek, które miały być testamentem dlaukochanego syna. Wypisujemy z nich niektóre ustępy:

Mój synu jedyny!

Przyszedłeś na świat, którego nie znasz.

Nie spotykasz Pana domu, ale dziwisz się jego wspaniałości.

Spostrzegasz, że panuje zamieszanie, jak gdyby nikt nie widział porządku, nie słyszałharmonii.

Widzisz jak najcudniejsze lilie zagłuszone bywają zielskiem.

Jednakże jest Bóg wymierzający sprawiedliwość każdemu.

Żyj bez plamy, bo Bóg jest obecny!

123

Czyń dobrze i raduj się!

Jakie życie prowadzisz, takie też będzie powodzenie twoje.

Nie ma większego charakteru, nad charakter uczciwego człowieka.

Kogo przypadek nie wywyższył, tego nieszczęście nie poniży.

Strzeż się budować pomyślności swojej, na upadku bliźniego.

ROZDZIAŁ VI.

Malarze i Muzycy.Tylko przy pracy zbratanej z natchnieniem, Myśl sięga prawdy wiekuistej szczytu, Tylkopod silnym dłuta uderzeniem, W posąg się zmienia twardy łom granitu. Sziller.

Joshua Reynolds, jeden z największych malarzy angielskich, wierzył tak silnie wewszechmoc pracy, że zwykł był mawiać: „mistrzostwo w sztuce, jakkolwiek będzienazwane: geniuszem, darem niebios, lub inaczej jeszcze, zdobywa się zawsze pracą.“Naturalnie pojęcie o pracy brał w najwyższym znaczeniu. W liście jego do malarza JamesaBarry znajdujemy taki ustęp: „Kto pragnie odznaczyć się czy to w malarstwie, czy w innejjakiej gałęzi sztuki, powinien od chwili wstania do chwili, w której idzie na spoczynek, dzieńpo dniu, rok po roku, całą działalność swego umysłu skierować tylko na ten przedmiot.“ Winnej okoliczności powiada: „Kto chce osiągnąć doskonałość, powinien chętnie czyniechętnie, rano w południe i wieczorem pracować nad udoskonaleniem siebie; a wtedyzrozumie, że sztuka to nie zabawka, ale ciężka praca.“

Staraliśmy się dowieść w rozdziałach poprzednich, że skutki pracy widoczne są tylko wgranicach, jakie zdolności osobiste i kierunek umysłu zakreślają człowiekowi. Nie trudnobyłoby wykazać prawdę tę w stosunku do sztuki. W tym względzie przypominamy, żeGoethe przy swym olbrzymim geniuszu, pomimo całej pracy został tylko bardzo miernymrysownikiem. W każdym jednak razie, praca nawet w sferach sztuki odgrywa rolę jeśli niewszechmocną' to przynajmniej bardzo ważną. Bez pracy i ćwiczenia żadna zdolność się niewykształci; pracą zaś i wprawą nawet Iskierkę talentu rozdmuchać można w silny płomień.Jest to faktem prawdziwie zadziwiającym, że większość najznakomitszych artystów urodziłasię i wychowała w stosunkach zupełnie niesprzyjających rozwojowi ich talentu, a prawie wżadnym zawodzie nie znajdujemy tylu mężów, którzy by pomimo nędzy i niepowodzeniaśmiało szli naprzód po zdobycie palmy zwycięstwa.

Jako dowód, przytoczymy choć skrócony szereg artystów, którzy są dziećmi szlachetnejzasady pomocy własnej, angielscy malarze: Reynolds, Wilson i Wilkin, byli synamiwiejskich kaznodziejów, Beniamin West synem wieśniaka, Turner synem cyrulika. James

124

Barry w młodości służył jako chłopiec okrętowy. Z Włochów wymieniamy: Salva- toraRosę, który dość długo przemieszkiwał w garach z bandytami, Giotta—pasterza, Tintoreta—farbiarza, Zingarelli— cygana, Canovę —kamieniarza, braci Carracci, z których jeden tarłfarby, a drugi był cieślą w Watykanie. Pomiędzy malarzami niemieckimi znajdujemynastępujące przykłady: Albrecht Dürer był synem złotnika, i tym samem rzemiosłem trudniłsię ojciec Wilhelma Kaulbacha; ojciec Łukasza Kranacha wyrzynał formy, Jakób Carstensbył synem młynarza, Henryk Tischbein—piekarza, Jan Schraudolph synem tokarza i wmłodości sam uczył się tego rzemiosła; ojciec rzeźbiarza Daniela Burgschmiet był ubogimkamieniarzem; Krystian Rauch, twórca pomnika Fryderyka Wielkiego w Berlinie, długi czasbył kamerdynerem królowej Ludwiki, której szlachetna piękność natchnęła go do pierwszejpracy—biustu zmarłej królowej i całe życie pozostała dlań ideałem.

Z polskich malarzy, Orłowski był synem oberżysty, sławny rytownik i sztycharzOleszczyński oraz nieżyjący jego brak Władysław rzeźbiarz, urodził się z ubogich mieszczanw Kaźmierzu dolnym nad Wisłą. Szermentowski malował długi czas szyldy itd.

Większość tych mężów, a liczba ich dałaby się łatwo powiększyć—dosięgła stromychwierzchołków sztuki, nie bez mozolnej walki z przeciwnościami. Nie wznosili się oniszczęśliwym wypadkiem, ale każdy krok na drodze postępu okupywać musieli odwagą iciężką pracą. A chociaż niektórzy z nich doszli do dobrobytu, chęć zarobku nigdy nie byłasprężyną ich działań artystycznych. Nigdy by zwykła żądza bogactw nie nauczyła ich znosićdolegliwości, często przez całe życie towarzyszących apostołom sztuki. W rozkoszytworzenia, w dążeniu do doskonałości znajdowali największą i najmilszą nagrodę; zapłata zaich utwory służyła tylko do oddalenia ciężkiej troski życia powszedniego. Nie jestprawdziwie powołanym, poświęconym kapłanem sztuki, kto pracuje tylko dla zarobku,podobny do kramarzy wypędzonych przez Chrystusa ze świątyni.

Michał Anioł zapytany raz, co myśli o pewnym obrazie wykończonym z wielkątroskliwością ale tylko dla materialnej korzyści, odpowiedział: „Sądzę, że twórca jego całeżycie pozostanie rzemieślnikiem, jeżeli tak dalej będzie się ubiegał z a bogactwami.“

Zarówno jak Joshua Reynolds, Michał Anioł wysoko cenił potęgę pracy. Sam należał dorzędu artystów najwięcej twórczych, jacy kiedykolwiek żyli. Pracował jednak przecięciowodziennie o kilka godzin dłużej, jak większość współczesnych mu artystów, a tęnadzwyczajną łatwość pracowania przypisywał wstrzemięźliwemu sposobowi życia. Przezwiększą część dnia spożywał tylko nieco chleba i wina. Bardzo często pracował w nocy przyświecy przymocowanej do hełmu papierowego, który nosił na głowie. Jeżeli praca zanadtogo znużyła, rzucał się w ubraniu na łóżko, gotów powrócić do niej po kilkugodzinnymwytchnieniu- Michał Anioł posiadał w swej pracowni wyrzeźbiony symbol alegoryczny,drogi mu niezmiernie, a wyobrażający starca na wózku z klepsydrą i napis : „ Ancoraimparo—zawsze jeszcze nie jestem doskonały. Jak sumiennym był w każdej rzeczy ten

125

wielki malarz, snycerz, architekt i poeta, dowodzi okoliczność, że samej anatomii poświęciłdwanaście lat nauki.

Droga do mistrzostwa w sztuce wije się zawsze po ścieżkach pracy i mozołów, chociażbynawet gwiazda talentu była przewodniczką. Zdarzało się, że niekiedy talent objawił siębardzo wcześnie; a życie wielu znakomitych artystów dowodzi uderzająco tej przedwczesnejdojrzałości. Tak opowiadają o malarzu Beniaminie West, że będąc chłopczykiem 7-letnim,siedział przy kolebce dziecka swojej siostry, kiedy nagle uderzony niezwykłą pięknością nie-mowlęcia, spiesznie skopiował na kawałku papieru prześliczną jego główkę. W tymobjawiło się jego powołanie, od którego później nic nie zdołało go odciągnąć. RichardWilson w młodości swojej węglem malował postacie ludzi zwierząt na drzwiach domuojcowskiego. W początkach swego zawodu był malarzem portretów. Ale zdarzyło się, iżpodczas pobytu we Włoszech odwiedził sławnego malarza Zuccarelli, a nie zastawszy go wdomu, na przygotowanym papierze wykonał rysunek okolicy. Kiedy powrócił gospodarz,zachwycony został pracą Wilsona i usilnie mu radził, aby się koniecznie oddał malowaniupejzażów, zapewniając o wielkim powodzeniu w tym rodzaju. Wilson usłuchał rady, usilniepracował i stał się pierwszym pejzażystą angielskiej szkoły.

Potrzeba całego zapału, jakim był ożywiony francuz- ki malarz Claude Lorrain, abywytłumaczyć świetne jego powodzenie, jako pejzażysty. Okoliczności, wśród którychpowitał światło dzienne, były wcale nieprzychylne rozwojowi artystycznego geniuszu.Urodzony w Château de Chamagne w Lotaryngii z ubogich rodziców, bardzo wcześnie—jak powiadają — oddanym został na naukę do piekarza. Wkrótce potem, straciwszyrodziców, udał się do brata snycerza. Tam obudził się jego pociąg do malarstwa, a jakiśpodróżny miłośnik sztuki, który to spostrzegł, wymógł na bracie Klaudiuszu, że pozwoliłmłodzieńcowi towarzyszyć mu w wycieczce do Rzymu. Klaudiusz pojechał i po rozmaitychciernistych przejściach znajdujemy go w pracowni Agastino Tassi, znanego włoskiegopejzażysty. Tam dopiero zaczął poważnie pracować nad sztuką. Zjednawszy sobie imię,objechał Włochy, Francję i Niemcy, zatrzymując się w rozmaitych miejscowościach w celuzdejmowania widoków i zarazem dla napełnienia pracą próżnego worka. Powróciwszy doRzymu, zastał dzieła swoje więcej poszukiwane niż sądził, i od tego czasu poświęcił sięwyłącznie na zawsze malowaniu krajobrazów. Niezmęczony w studiowaniu natury podkażdą postacią, większą część czasu przepędzał na studiach z przyrody, na kopiowaniuzabudowań, pól, drzew, liści i innych przedmiotów w tym rodzaju, które wykończał zwszelkimi szczegółami i zatrzymywał dla siebie, jako zapas materiałów do obrazówwiększych rozmiarów. Zwracał też wielką uwagę na stan nieba; całe dnie przechodziły muna wpatrywaniu się i notowaniu rozmaitych zmian zachodzących w ciągu dnia, w skutekzmiennego rozłożenia światła o różnych godzinach. Wytrwałością w pracy nabył powoli, alena zawsze wprawę ręki i pewność oka, które później zjednały mu pierwsze miejsce międzypejzażystami francuskimi. Joshua Reynolds, będąc jeszcze dzieckiem, zaniedbywał szkolnećwiczenia i zajmował się tylko rysunkiem, za co często łajanym był przez ojca. Z woli i

126

życzenia rodziców miał zostać lekarzem, nic jednak odwieść go nie mogło od zamiłowaniado sztuki i został malarzem. Rafael Sanzio w wieku dziecinnym okazywał już zarodkiprzyszłej swej wielkości, które ojciec, jako także malarz, pielęgnował z całą troskliwością,przekonany, że kiedy skłonności człowieka biorą początek w dzieciństwie, wychowanienadające im kierunek powinno rozpocząć się jak najwcześniej. Zamiast zabawek, małyRafael otrzymywał malarskie narzędzia ojca. W dziewiątym roku życia Rafael już tak dalecepostąpił w sztuce, że ojciec jego nie wahał się wypowiedzieć, iż nadal niepodobna mu jużbyć nauczycielem swego syna. Równie troskliwą opieką w dzieciństwie cieszył się AlbrechtDuerer, znakomity malarz niemiecki. Ojciec uczył go rysunku zanim nauczył pisać i czytać.Często dla zabawki rysował części ciała ludzkiego i całe figury, albo też od ręki kreśliłproste linie i regularne koła, do których wykonania używa się zwykle pomocy li- liniału albocyrkla. Do dnia dzisiejszego zachowują jego własny portret, jaki mając lat trzynaściewykonał, przypatrując się sobie w lustrze.

Znakomity rzeźbiarz włoski Canova, w młodości swojej pracował, jako murarczyk w pałacufamilii Falieri. Pewnego razu urządzono tam niespodzianie wspaniałą ucztę; kucharz dworskinieprzygotowany, przypomniawszy sobie, że brakuje mu środkowej zastawy do wetów,wpadł w rozpacz gorzko się żaląc przed księciem. Ale nikt nie umiał mu poradzić, a czasupozostawało zaledwie pół godziny. „Gdyby tylko mnie posłuchano“, odezwał się nieśmiałogłos jakiś, „znalazłbym może na to sposób“. Wszyscy zwracają się ku małemu Canovie,który zaglądając ciekawie do kuchni, posłyszał skargi kucharza i zaraz ofiarował się wypro-wadzić go z kłopotu. Książę, pan zamku, któremu podobała się otwarta i wyrazista twarzmłodego chłopca, zezwolił na jego żądanie. Czas podania wetów nadchodzi i ciekawośćgości uwiadomionych o wszystkim przez księcia dosięga najwyższego stopnia. Na koniecprzynoszą zasłonięty półmisek i stawiają go przed gospodarzem. Zdejmują serwetę i słychaćzewsząd okrzyk podziwu na widok prześlicznego lwa, uformowanego z masła.

„Brawo, brawo!“ zawołano naokoło stołu, „gdzie jest murarczyk?“ „Gdzie jest artysta!“woła książę. Za otyłym kuchmistrzem spostrzeżono ładnego małego Antonia, pomieszanegoi czerwonego, ale spoglądającego nie bez pewnej dumy artystycznej. Taki był począteknieśmiertelnego zawodu Canovy. Książę zajął się nim od tej chwili i odwiózł go do Wenecji,gdzie kazał go kształcić u pierwszorzędnych mistrzów.

William Hogarth, którego dzieła znane nam są ze sztychów, w szkole już malował rozmaiteozdobne litery, a jego wypracowania szkolne odznaczały się raczej ozdobami pisania, jakwewnętrzną wartością. Ojciec oddał go na naukę do złotnika, gdzie William mało sięnauczył, bo cała robota jego zasadzała się na ryciu herbów i nazwisk. Bytowanie na srebrzedoprowadziło go do spróbowania rytowania na miedzi. Od tego czasu opracowywał tytułyksiążek i herby z gryfami i innymi bajecznymi potworami. W' czasie tych zajęć, stopnioworozwijała się w nim skłonność odtwarzania w obrazach rozmaitych charakterów inamiętności ludzkich. Łatwość, do jakiej Hogarth doszedł w tym kierunku, łatwość jemutylko właściwa, była przede wszystkim wynikiem troskliwych studiów i obserwacji. Posiadał

127

dar wysoko wydoskonalony zachowania z najmniejszymi szczegółami rysów jakimkolwiekcharakterem napiętnowanej twarzy, i mógł ją później odrysować z pamięci. Jeżeli mu sięzdarzyło napotkać głowę szczególnie komiczną albo fantastyczną, szkicował ją na miejscu,na paznokciu wielkiego palca, a przy okazji szkic ten zużytkował. Wszystko dziwaczne albokomiczne miało dla niego siłę niezwykle przyciągającą i dlatego bywał w najbrudniejszychszynkach, aby tylko studiować tam grę twarzy ludzi poruszonych namiętnością. Ten rodzajstudiów postawił go w możności rozwijania w utworach swoich niezmiernego bogactwamyśli i spostrzeżeń. Z tego wynika, że rysunki Hogartha są wiernym odbiciemwspółczesnych charakterów, obyczajów a nawet myśli. „Prawdziwej sztuki malarstwa“,zwykł był mawiać, „można się nauczyć tylko w jednej szkole, szkole natury“. Hogarthoprócz fachowego, nie posiadał innego wykształcenia. W szkole nauczył się zaledwie jakotako czytać i wykształcenia naukowego musiał później dopełniać własną pracą. Długi czasżył w bardzo przykrym położeniu. To nie przeszkadzało mu jednak pracować wesoło nadwłasnym wydoskonaleniem.

Chociaż ubogi, tak umiał się zastosować do swoich dochodów, iż z dumą wspomniał o tym,że zawsze był punktualnym płatnikiem.

Niemniej szczególnym był początek artystycznego zawodu sławnego na całą Europękarykaturzysty polskiego, Aleksandra Orłowskiego. Urodził się w 1777 r., a ojciec jegoutrzymywał dom zajezdny w Siedlcach. Zdarzyło się, iż ks. Czartoryska w przejeździe do ks.Ogińskiej właścicielki Siedlec, w oberży podmiejskiej spoczęła, i wtedy mały chłopczyk syngospodarza oberży zasmolony i zabrukany zwrócił uwagę dostojniczki. Zabrukaniechłopczyny pochodziło stąd, iż rodzicie nastarczyć mu nie mogli sukienek, walał się bowiemwęglami będącymi dla niego wówczas jedynymi narzędziami rysunkowymi. Wszystkie białeściany domu pełne były jego rysunkowych utworów, w których przebijał się sprytodtwarzania zarysów z natury uchwyconych, za co się ojciec nie mało na niego gniewał.Księżna obejrzawszy dzieła improwizowanego artysty, zawyrokowała, że jest w nimzdolność; a że dawni panowie mieli przynajmniej to dobrego i co ich różni od dzisiejszych,że lubili i uważali za obowiązek protegować zdolności, więc księżna postanowiła wsiąść wopiekę młodego Orłowskiego. Rodzice, lubo niechętnie rozstawali się ze swoimswawolnikiem, przecież taka była powaga księżnej, iż nie śmieli się jej w niczym sprzeciwić.Aleksander kosztem tej pani umieszczony został w Warszawie w pracowni malarzaNorblina, wcale zdolnego pejzażysty. Młody jednak Orłowski odznaczał się wesołymusposobieniem, wcale niekwadrującym ze spokojem Norblinowskiej pracowni. Tysiącznefigle, którym zawsze przewodniczył, wykazały już wcześnie jego żyłkę charakteru, orazzdolności do karykaturowania czyli chwytania wszystkiego ze śmiesznej strony. Poduczonycokolwiek Orłowski, w roku 1794 zamienił ołówek na pałasz, a ta okoliczność, ułatwiającamu dokładne zapoznanie się z obozowym żołnierskim życiem, stała się potem źródłemniewyczerpanych dla niego szkiców, z których tryska istotna zdolność. Powróciwszy zwyprawy, znowu udał się do Norblina, ale figle, które przebaczał szanowny malarz

128

chłopięciu, nie uchodziły płazem młodemu wojakowi artyście. Wkrótce więc sprzeczka apotem kłótnia rozdzieliły ucznia z mistrzem, a zarazem ściągnęły dla pierwszego fatalneskutki, pozbawiając go opieki i zasiłków od możnych protektorów, na których ówczesny bytartystów spoczywał. Pogniewany więc z tym światem, powziął dziwaczną myśl pozostaniaskoczkiem. Jakoż wszedł do bawiącej wówczas w Warszawie trupy Chiariniego.

Z tej epoki posiadamy przepyszny jego szkic, wyobrażający pochód kawalkady, w którejsiebie skarykaturował, jako siedzącego na koniu z wielkim bębnem i przywołującego ludzina sztuki łamane. Wkrótce jednak Orłowski zrozumiał, że nie tu jest pole dla jego talentu,powrócił więc do swoich rysunków, do swych szkiców ołówkowych i genialnych karykatur.Wesołość i dowcip towarzyszyły mu ciągle, a swobodne życie ułatwiało pracę. Rysunki jegorozchwytywano w lot, a towarzystwo warszawskie dostarczało mu ciągłego materiału. Niebyło głośniejszej osobistości, wybitniejszego wypadku publicznego, ploteczki, której by nieośmieszył swym pełnym satyry ołówkiem. Ale sfera żołnierskich szkiców, karykaturyżydów i chłopów, udawały mu się najlepiej pozostaną szczytem jego artystycznej dzia-łalności. Po kilkunastu latach pobytu w Warszawie udał się do Petersburga, gdzie talent jegowysoko oceniono, gdyż akademia przyjęła go w grono swych członków, a prace z rąk do rąksobie wyrywano. Najwięcej jednak ołówkowe jego szkice cenione są w Anglii, gdzie tenrodzaj karykatur najlepiej odpowiada usposobieniu zbieraczów. Umarł Orłowski wPetersburgu 1832 r.

Romantycznym i awanturniczym było życie Benvenuta Cellini, zdumiewającego złotnika,malarza, rzeźbiarza, rysownika, inżyniera i literata. Historia jego życia, spisana przez niegosamego, jest tak nadzwyczajną, że trudno o drugą podobną. Giovanni Cellini, jego ojciec, byłmuzykiem na dworze Wawrzyńca Medyceusza we Florencji i najmilszym jego marzeniembyło wykierować syna na biegłego flecistę. Ale Giovanni utracił miejsce i zmuszony po-przestać na rzemiośle dla swego syna oddał go do złotnika. Benvenuto, który dawniej jużokazywał wielkie zdolności do rysunku, przykładał się szczerze do nowego zajęcia i wkrótcestał się biegłym robotnikiem. Wmieszany jednak w kłótnię i wygnany na sześć miesięcy,przepędził je u innego majstra w Siennie, gdzie wydoskonalił się w sztuce złotniczej ijubilerskiej. Ulegając ojcu, którego życzeniem zawsze było widzieć syna skończonymflecistą, Benvenuto pracował dalej nad tym instrumentem, chociaż go w głębi duszynienawidził. Za to z całym zapałem oddawał się rysunkowi. Powróciwszy do Florencji,starannie studiował dzieła Leonarda da Vinci i Michała Anioła, a dla wydoskonalenia się wsztuce złotniczej, przedsięwziął pieszą podróż do Rzymu, doznając po drodze rozlicznychprzygód. Wkrótce powrócił do Florencji, poprzedzony sławą najbieglejsze- go mistrza wobrabianiu drogich metali; dzieła jego były też nadzwyczaj poszukiwane i cenione. Alegwałtowny temperament Celliniego był przyczyną, że częste zatargi zmuszały go do walklub ucieczki; takim sposobem zniknął z Florencji przebrany za mnicha i schronił się doSienny, skąd później znowu dostał się do Rzymu.

129

W Rzymie Cellim znalazł potężnych protektorów i wstąpił w służbę papieską w dwojakimcharakterze, złotnika i flecisty. Studiował ustawicznie i doskonalił się obznajmiając zdziełami największych mistrzów. Oprawiał brylanty, poprawiał emalie, rytował pieczęcie,rysował i wykonywał i rozmaite utwory ze złota, srebra, brązu, a wszystko to stylem, któregożaden artysta dosięgnąć nie był wstanie. Słysząc o złotniku sławnym w jakiejkolwiek gałęzitej sztuki nie miał pokoju póki go nie przewyższył. Wkrótce doszedł do tego, że mógłwspółzawodniczyć z jednym w medalach, z drugim w emaliowaniu, z trzecim w osadziebrylantów, tak iż śmiało powiedzieć można, że w każdej gałęzi sztuki swojej był mistrzem.

Ożywiony takim duchem, nic dziwnego że Cellini wykonał tyle utworów. Był to człowiekniesłychanie czynny. Podróżował wiele. Znajdujemy go to we Floreneji, to w Rzymie,Mantui, później w Rzymie, w Neapolu, znowu w Florencji, skąd udaje się do Wenecji, astamtąd do Francji. Odbywając tak odległe podróże konno, nie mógł zabierać wielupakunków, to też osiadłszy gdziekolwiek, zaczynał od fabrykowania sobie narzędzi. Wzoryswoje nie tylko rysował, ale sam je wykonywał: kuł je, rzeźbił, lał i modelował własnymirękami. I rzeczywiście utwory jego tak widoczne noszą na sobie piętna geniuszu, że niemogłyby być rysowane jedną a wykonywane drugą ręką. Najmniejsza drobnostka: klamra,pieczęć, spinka do kapelusza, albo pierścionek w ręku jego stawiały się arcydziełem sztuki.

Przytaczamy znakomity przykład biegłości Celliniego jako robotnika. Będąc u złotnikaRafaela del Moro, zobaczył chirurga zabierającego się do operacji, a spojrzenie rzuconeprzypadkiem na instrumenty, wystarczyło mu do należytego ich ocenienia. Poprosił chirurgaaby wstrzymał operację na kwadrans, pobiegł do swego warsztatu i w przeciągu tego czasuwykończył nóż przepyszny, przy pomocy którego operacja najszczęśliwiej się udała.

Pomiędzy posągami dłuta Celliniego najważniejszymi są: Jowisz ze srebra wykonany wParyżu dla Franciszka I i Perseusz z bśzu dla wielkiego księcia Kosmy Medyceusza weFlorencji. Pozostawił także marmurowe posągi Apollina, Hiacynta, Narcyza i Neptuna.

Ary Scheffer urodzony w Dordrecht w Holandii, syn niemieckiego artysty, wcześnie takżeokazywał zdolności do rysunku i malarstwa, a dary ducha rodzice jego starali się w nimrozwinąć. Jako dziecko stracił ojca, ale matka postanowiła pomimo szczupłych funduszyprzenieść się do Paryża, aby syn jej mógł tam odbywać swoje studia artystyczne. Potrzebującczasu na spieniężenie niewielkiego mająteczku, umieściła tymczasowo młodzieńca wzakładzie naukowym w Lille.

Podczas pobytu w tym mieście, Ary odbierał od niej listy, w których rady rozsądne ipoważne, przeplatają wylewy żywej i wzruszającej miłości macierzyńskiej. „Gdybyś mniemógł widzieć — pisze w jednym z tych listów, — jak ze łzami całe godziny wpatruję się wtwój portret, mój synu kochany! czułbyś wtedy ile mnie kosztuje ton poważny, jaki kreślą ote wyrazy do ciebie przybieram i kilka chwil smutku, jakie ci to sprawi. Zawsze mamnadzieję, że kiedyś ujrzę cię najznakomitszym malarzem wieku, a może i ludzkości... Pracujwytrwale, ukochana skromność nade wszystko, a kiedy będziesz mógł powiedzieć sobie, że

130

przewyższasz innych, wtedy porównaj prace twe z naturą i ideałem przez siebiewymarzonym, a porównanie to przeszkodzi ci oddać się dumie i zarozumiałości”. Nadziejematki, co do przyszłej wielkości syna zostały urzeczywistnione; wpływała na to zapewne iona w wielkiej części, dając przykład szlachetnej siły, czułości i czystości charakteru. Pewnejest, że matka była natchnieniem całego życia Ary Scheffera. W Paryżu, Scheffer byłuczniem Piotra Guerin malarza; ale fundusze matki nie pozwalały na całkowite oddanie sięstudiom, trzeba było malować dla handlujących obrazami. Matka, która odmawiała sobiewszystkiego, sprzedała ostatnie kosztowności dla kształcenia innych swoich dzieci. W takichokolicznościach, Ary starał się przyjść jej w po

moc, malując wielką liczbę małych obrazków, na które nie nakładając cen zbyt wysokich,zawsze znajdował kupców. Probowal także malować portrety i takim sposobem zarabiającuczciwie na życie, nabył koniecznego doświadczenia. Szybko postąpił w rysunku, koloryciei kompozycyi. Obraz przedstawiający Chrzest rozpoczął w życiu jego nową epokę i byłpunktem, z którego Ary Scheffer zaozął się wznosić do szczytu sławy, do jakiej doszedłmalując Fausta i Małgorzatę, Franceskę z Rimini, Chrystusa Pocieszyciela, Święte niewiastyi tyle innych wspaniałych utworów.

„Siła myśli, pracy i uwagi — powiada Mistress Grote w swoich pamiętnikach o życiu AryScheffera — jaką ten malarz włożył w wykonanie swojej Franceski z Rimini, musiała byćniezmierna. Wykształcenie jego artystyczne pozostało tak niedoskonałe, że zmuszony byłwszystko wytwarzać z siebie, a przy tym ręka jego i umysł bezustannie pracowały. Obrabiałswoje tematy w rozmaity sposób, czynił doświadczenia nad kolorami, malował iprzemalowywał z nieustającą i niezmęczoną wytrwałością. Szczęściem natura obdarzyła goprzymiotami, które wynagrodziły w części błędy jego wychowania fachowego. Szlachetnośćcharakteru i czułość, pozwoliły mu oddziaływać swymi utworami na uczucia drugich. Samniejednokrotnie powtarzał: „Aby być artystą, trzeba mieć w duszy wzniosłe uczucie, albosilną wiarę — zasługujące na wypowiedzenie językiem, którym zarówno może być poezjajak proza, muzyka jak rzeźba albo malarstwo”.

Pomimo niektórych niedoskonałości, Ary Scheffer pozostanie zawsze malarzem głębokiejboleści, pocieszycielem zwątpiałych i zrozpaczonych, przyjacielem dusz, co przechodziływalkę życia. Francja i Niemcy złożyły się na geniusz Scheffera. Niemcy dały mu swojąrozwagę, badawczość i wytrwałość, Francja zapał, miłość życia, uczucie ważności chwili; ado tych skarbów Scheffer dołączył głęboką wiarę, owoc pracy całego żywota”.

Artystą, którego Scheffer najwięcej cenił — był Flaxman i pewnego dnia mówił doprzyjaciela: „Jeżeli przez nieuwagę zapożyczyłem czego do mojej Franceski, to chyba tylkoz rysunków Flaxmana”.

Mówiąc, o zasługach Josaih Wegdwooda co do uszlachetnienia smaku w wyrobachglinianych, wspominaliśmy już że pomagał mu w tym John Flaxmann, jako dzielny iuzdolniony współpracownik. Zawód tego człowieka, którego Anglia słusznie zalicza w

131

poczet pierwszorzędnych swych przedstawicieli sztuki, jest tak nauczający a przy tym taknadzwyczajny, że nie wahamy się zamieścić obszerniejszy jego życiorys.

Flaxmann był synem ubogiego handlarza figurami gipsowymi i w wieku dziecinnym do tegostopnia znękany został chorobami, że zazwyczaj siedział w poduszkach w sklepie swegoojca, gdzie przepędzał czas na czytaniu albo rysowaniu. Jednego razu, zastał go w takimstanie w sklepie pewien duchowny, a widok pilnie czytającego chłopca obudził współczucie;przybliżywszy się więc spytał łagodnie, co czyta. John podał mu książkę: był to CorneliusNepos. Nieznajomy rozpoczął rozmowę z bladym chłopcem, zauważył, że niewłaściwaksiążka do rąk mu się dostała i obiecał przynieść inne, które by młodzieńcowi dały więcejprzyjemności. I dotrzymał słowa. Przyniósł więcej książek: a między innymi Homera ihiszpański romans „Don Cichote”, które, że tak powiemy, całkiem pochłonęły Flaxmana.Wkrótce dusza jego przepełniona była poezją, jaką oddychają bohaterskie poematywielkiego greckiego pieśniarza. Gipsowe figury Achillesa i Ajaksa martwe dotychczas, terazożyły dla niego życiem gorącem i w piersi jego rozbudziły pragnienie poetycznegoodtworzenia bohaterów boskiej Odysei i Iliady. Z czarną kredą w ręku, męczył sięrozpaczliwie nad odtworzeniem w obrazach czynów Trojan i Greków.

Pierwsze próby młodego Flaxmana były jak każde początki, surowe, co do pojęcia i co dowykonania. Ojciec pewnego dnia z dumą pokazał je snycerzowi Roubilliac, który zaledwiespojrzawszy, pogardliwie się odwrócił. Takie przyjęcie powinno było zrazić młodzieńca, aleFlaxmana posiadał wytrwałość i cierpliwość; niezmordowanie dalej czytał, rysował ipróbował modelować z gipsu i wosku. Tymczasem zdrowie jego coraz się polepszało.Upłynął czas niemały zanim nauczył się chodzić o kulach, przybywające przecież siłypozwoliły wreszcie na odrzucenie kul i na koniec mógł się swobodnie poruszać i zajmowaćsię ulubionymi czynnościami. Zacny pastor, nie spuszczał z oczu pracowitego chłopca.Zaprosił go do siebie, gdzie mu wysokiego wykształcenia żona pastora objaśniała Homera iMiltona. Zacni ci ludzie, uczyli także Flaxmana greckiego i łacińskiego języka, nad którymi isam w domu szczerze pracował.

Pod kierunkiem opiekuna, Flaxmann próbował znowu odtwarzać ołówkiem obrazypoetyczne, które go najwięcej zajęły. Ale szkice te nosiły na sobie takie piętno nieudolności,że jeden z malarzy, któremu pokazał rysunek oka, z udanym zadziwieniem zapytał: „Czy toprzedstawia ostrygę?" Flaxmann odczuł ten przygryzek głęboko i od tego czasu niepokazywał nikomu swoich utworów. Podwoił tylko usiłowania i w krótkim czasie do tegostopnia się wydoskonalił w rysunku, że za pośrednictwem pastora, zamówiono u niego sześćobrazów czarną kredą z tematów Iliady. Młody artysta oprócz zasłużonych pochwał zaudatne wykonanie, otrzymał jeszcze sowitą zapłatę.

W 15 roku życia, Flaxmann został uczniem akademii królewskiej. Chociaż bardzo ostrożnyw obejściu, wkrótce wyrobił sobie znaczenie u kolegów, którzy przepowiadali mu znakomitąprzyszłość. I nie pomylili się w zdaniu, bo już w pierwszym roku Flaxmann otrzymał medal

132

srebrny, a w drugim wystąpił, jako kandydat do złotego medalu. Każdy wróżył muzwycięstwo, widząc jak Fiaxmann przewyższa wszystkich pracą i dzielnością. Młodzieniecwytężył ku temu wszystkie siły, nie otrzymał jednak medalu. Ale zawód zamiast gozniechęcić był mu zbawiennym, należał bowiem do liczby tych ludzi niezwyczajnych, którzypo każdym upadku wznoszą się silniejsi niż kiedykolwiek. „Pozwól mi pracować — mówiłdo ojca — a ja wystąpię z dziełami, które akademia uzna z dumą”.

Pracował gorliwiej jeszcze — jeśli podobna było pracować gorliwiej — nad wykształceniemartystycznym, które też coraz się więcej rozwijało. Pośród tych usiłowań, nędza i niedostateknawiedziły jego rodzinę. Handel figurami gipsowymi wystarczał zaledwie na opędzenienajniezbędniejszych potrzeb życia. Z szlachetnym zaparciem się siebie, Flaxmann ograniczyłswoje studia, aby pomagać ojcu w staraniach około utrzymania rodziny. Zacny syn chętniezamienił akademię na warsztat, z radością spełniał najniższe posługi, aby tylko dopomócswoim i zapobiec nieszczęściu. W tym celu pracował długi czas, ale nie z własną szkodą, alez pożytkiem, bo w twardej tej szkole nauczył się pracować bezustannie, wyrobił w sobiecierpliwość, siłę opierania się przeciwnościom, które to przymioty przydały mu się wchwilach walk dalszego życia. Wtedy właśnie zasłynął Wedgwood, a z nim nadeszła pomocw najokropniejszej nędzy. Słyszał on o biegłości Flaxmana w rysunku i zamówił u niegowzory i obrazy do swoich naczyń. Przed wystąpieniem Wedgwooda, ozdoby glinianych iporcelanowych naczyń były szkaradne, tak co do pomysłu jako też i wykonania. ZamiaremWedgwooda było przetworzyć i ulepszyć te wyroby z gruntu. Odszukawszy Flaxmana, takdo niego przemówił: „Mój chłopcze, słyszałem że dobrze szkicujesz i jesteś dzielnymrysownikiem. Ja jestem garncarzem, nazwisko moje jest Wedgwood. Pragnę mieć kilkawzorów— nie fantastycznych, ale prostych, gustownych a nade wszystko poprawniewyrysowanych. Zapłacę dobrze. Czyż pracę taką uważałbyś za niedogodną siebie?” „Wcalenie, odpowiedział Flaxmann, zajęcie to jest nawet dla mnie bardzo pożądane. Dajcie micokolwiek czasu na przygotowanie niektórych rzeczy, a prace moje osądzicie sami”.„Dobrze więc, zaczynaj co prędzej, ja zaraz spożytkuję twoje rysunki. Potrzebuję wzorówrozmaitego rodzaju: na garnki, dzbany, filiżanki i podstawki, ale najpotrzebniejsze mi sąmodele serwisów stołowych. Zacznij od tego. Zamyślam dostarczyć serwis na stółkrólewski, pamiętaj więc o tym młodzieńcze, że to co teraz wyrysujesz oglądać będą oczymożnych!” „Uczynię, co będzie w mojej sile, możecie liczyć na to”. Flaxmann dotrzymałsłowa. Przy powtórnych odwiedzinach Wedgwooda, przedstawił mu obfity wybór wzorów.Składały się one po większej części z małych grup, do których treść wzięta była z Homeraalbo z historii starożytnej. Z przepysznych wazonów etruskich, znajdujących się w muzeachpublicznych i gabinetach miłośników sztuki, zapożyczył wielką rozmaitość formszlachetnych, które użył do oddania własnych pomysłów. Flaxmann pracował dlaWedgwooda z wewnętrzną radością; bo rozumiał dobrze że pracuje nad ważnym dziełem,nad uszlachetnieniem smaku całego narodu. Później z dumą spoglądał na prace swojejmłodości, które pozwoliły mu zadośćuczynić własnym pragnieniom estetycznym i wnarodzie rozpowszechnić zamiłowanie do sztuki. Pomagając jednocześnie zabiegom

133

przyjaciela i dobroczyńcy, pracował dla siebie i swojej rodziny. Zajęty takimi czynnościami,Flaxmann wiódł życie spokojne, skromne; we dnie rysował, a wieczór zapełniał studiami nadsztuką. Tworzył nawet rzeźby; ale dla braku środków modelował je tylko z gipsu. Wystawiłjeden posąg marmurowy na zamówienie.

W 27 roku swego życia, Flaxmann opuścił dom rodzicielski i najął sobie maleńki domek,gdzie założył pracownię i ożenił się z Anną Denman, kobietą pełną serca, energii iszlachetności. Wierzył, że rozpocznie pracę z większą energią, z żywszą ochotą, jeśliwybrana będzie pomocą; bo jak on posiadała zamiłowanie do sztuki i uwielbiała geniuszswego męża. Ale Joshua Reynolds, ówczesny prezydent akademii, był jako bezżennyzupełnie innego zdania. Spotkawszy Flaxmana wkrótce po ożenieniu, powiedział mu:„Flaxmann, mówiono mi żeś się ożenił; jeżeli to prawda, to jesteś stracony dla sztuki”.Flaxmann wrócił do domu i siadając obok żony rzekł z przyciskiem: „Anno, już ze mnie niebędzie artysta”. „Jak to? Co się stało, co za przyczyna?" „Stało się w kościele, a przyczynąjest Anna Denman”. Opowiedział jej rozmowę z Reynoldsem, który twierdził: że artystapowinien cały swój czas wyłącznie poświęcić studiowaniu sztuki, a oprócz tego nikt niemoże się nazwać artystą, kto nie studiował wzniosłych utworów Rafaela i Michała Anioła,pod klasycznym niebem Italii. Wszystko to młodzi małżonkowie rozważyli. „A ja, mówiłFlaxmann, chciałem zostać artystą”. „I zostaniesz nim, zapewniła Anna i pojedziesz doRzymu, jeżeli bez tego nie możesz zostać artystą”. „Ale skąd środki do tak dalekiejpodróży?”—pytał Flaxmann. „Praca i oszczędność pozwoli nam dojść do nich” — odrzekłazacna kobieta. „Nikt nie powie, że przez Annę Denman, mąż jej został straconym dlasztuki”.—Zdecydowali więc oboje odbyć podróż do Rzymu jak tylko środki materialne na topozwolą. „Pojadę do Rzymu rzekł Flaxmann i dowiodę prezydentowi, że stan małżeński niepsuje artysty, ale go podnosi, a ty Anno będziesz mi towarzyszyć”.

Pięć lat przeżyli w małym domku zanim postanowienie to mogło być wprowadzone w życie.Nadzieja podróży do Rzymu pokrzepiała i wzmacniała ich do coraz nowych usiłowań, akażdy grosz zaoszczędzony, pilnie odkładali do funduszu przeznaczonego na drogę.Słówkiem żadnym nie objawili swego zamiaru, nie starali się o wsparcie od akademii, adojście do zamierzonego celu postanowili przede wszystkim zawdzięczać własnej wytrwałeji cierpliwej pracy. W tym okresie swego życia Flaxmann pracował zawsze jeszcze dlaWedgwooda, za co brał dobrą zapłatę i ośmielony powodzeniem był pełen radosnychnadziei. Wszyscy bliscy mu, rodzina, przyjaciela kochali go i szanowali za skromność irzetelność charakteru, a jak wysoko stał w opinii swych współobywateli, dowodemnierzadko powierzane mu honorowe urzędy publiczne.

Na koniec Flaxmann i żona jego zebrali oszczędnością i pracą pieniądze potrzebne, i w roku1787 udali się w drogę do Rzymu. Przybywszy tam Flaxmann, z zapałem oddał się studiomprzepysznych starożytnych arcydzieł, zarabiając na życie równie jak inni ubodzy artyści,

134

naśladowaniem antyków (arcydzieł sztuki pochodzących z czasów starożytnych). PodróżniAnglicy odwiedzali często ziomka w jego pracowni, dając mu rozmaite zlecenia i wtedypowstały sławne jego szkice do Odysei i Iliady Homera, jako też następnie rysunki doEsohylesa i Danta, powszechnie naśladowane później. Zapłata za to była niewielka, bo zaarkusz płacono po 15 szylingów; lecz Flaxmann pracował nie tylko dla zarobku ale i dlaudoskonalenia się w sztuce, a szlachetna piękność jego rysunków, zjednała mu wieleprzyjaciół i protektorów.

W roku 1794 Flaxmann opuścił Włochy, będąc poprzednio przyjęty za członka akademii wKanara i Florencji, w nagrodę zasług położonych w dziedzinie sztuki. Sława poprzedziła godo Anglii, za powrotem został formalnie zasypany zamówieniami. W Rzymie jeszczeukończył sławny pomnik, poświęcony pamięci Lorda Mans61da, który wkrótce po jegopowrocie ustawiony został w północnym skrzydle opactwa Westminster. Flaxmann nie mógłwznieść godniejszego pomnika swemu geniuszowi, jak to dzieło szlachetne i wielkie, które ztaką powagą i prostotą, uosabia myśl wzniosłą. Snycerz Banks będący natenczas u szczytusławy, gdy po raz pierwszy zobaczył ten pomnik, zawołał: „Ten mały człowiek wszystkichnas przewyższy!”

Akademia królewska, która niezbyt szlachetnie obeszła się z nieznanym Flaxtnanem,pośpieszyła teraz sławnemu niegdyś uczniowi, wynagrodzić spóźnione uznanie; wybrała gona członka i mianowała profesorem rzeźby.

Nikt by tego nie przepowiedział chorowitemu, małemu chłopcu, którego studia zaczęły sięza kantorem biednego handlarza figur gipsowych? Teraz był to mąż wysokiej nauki, artystapierwszorzędny i jako profesor rzeźbiarstwa miewał odczyty w akademii królewskiej dlachciwej nauk młodzieży. I nikt zaprawdę godniej by nie zajmował tak ważnego stanowiska,jak John Flaxman; bo nikt nie posiadał większego powołania do nauczania drugich, jak ten,kto osobistymi usiłowaniami i bez obcej pomocy, nauczył się walczyć i pokonywaćtrudności. Flaxman rozstał się z tym światem 9 grudnia 1826 r. w sześć lat po wiernej swojejAnnie.

Był on jednym z pierwszych, którzy po Winckelmanie wniknęli w prawdziwego duchasztuki starożytnej, sprzeciwiającej się fałszywej klasyczności, jaka zapanowała naówczas.Studiowanie waz i fresków pompejańskich sprowadziło go z miękkej, niepewnej manierypoprzedników, do surowej prostoty tak, że słusznie uważany być może jako twórcanowożytnej płaskorzeźby.

Do biografii Flaxmana przyłączamy życiorys Jana Joachima Winckelmana. Dzień śmierciFlaxmana, był dniem jego urodzin. Wielki ten reformator gustu w sztuce i apostoł ideipiękna, urodził się 9 grudnia 1717 roku w Stendal w Saksonii i był synem szewca. Sztukanowożytna wiele zawdzięcza jego usiłowaniom i już z tego powodu, to życie pełnezajmujących i pouczających szczegółów zasługuje na uwagę. Sprytny i chciwy nauki, oddzieciństwa walczył z nędzą, idącą w parze z niedostatkiem, co nie pozostało jednak bez

135

wpływu na ten umysł potężny, dążący do postępu. Chodził do szkoły w swoim rodzinnymmieście i tam pod kierunkiem rektora Tapperta, nauczył się gruntownie językówstarożytnych. Tappert tak polubił młodego Winckelmana, że przyjął go do swego domu, agdy później wzrok utracił, Winckelman stał się jego przewodnikiem i lektorem. W 18 rokużycia uczęszczał w Berlinie do gimnazjum Kolońskiego, gdzie przez rok pozostawał. Wtedyto wybrał się w podróż do Wiednia, dla nabycia kilku najlepszych wydań starych klasyków,na licytacji po sławnym Fabrycjuszu. Pieniądze na podróż i na zakupienie książek wyprosiłpo drodze od szlachty, urzędników i pastorów, a nabyte książki sam przyniósł do Berlina. W1737 roku powrócił na krótki czas do miejsca urodzenia, gdzie jako dyrygujący chóremzarabiał cokolwiek pieniędzy, które obracał na wsparcie swoich biednych rodziców. Podługich życzenia udał się następnego roku na uniwersytet w Halli, gdzie miał studiować teologię;ale nauka ta tak mało odpowiadała usposobieniom Winckelmana, że prawie wyłączniepoświęcił się literaturze i sztukom pięknym.

Chociaż Winckelman do tego stopnia pozbawiony był środków, że można powiedziećcałkiem żył ze wsparcia swoich kolegów, jednak dnia pewnego śmiało wybrał się w drogędo Paryża; doszedł przecież tylko do Frankfurtu nad Menem, bo gościńce byłyniebezpieczne, z powodu wybuchu pierwszej wojny śląskiej. Po dwuletnim pobycie w Halli,przyjął miejsce domowego nauczyciela u pewnej familii szlacheckiej i pozostawszy tam narok cały, udał się do Jena, dla wyuczenia się medycyny i matematyki. Ale ubóstwo zmusiłogo do zaprzestania tych studiów i oddania się lekcjom prywatnym. Wtedy także dla potrzebswoich nauczył się języka francuskiego i angielskiego. Objąwszy cokolwiek później miejsceguwernera w Heimersleben, powołany został na bakalarza w Seehausen. Do posady tejprzywiązana była pensy a tak szczupła, że Winckelman zmuszonym się widział prosićmieszkańców o pomoc, gdyż nie miał za co kupić obiadu; gorszą przykrością dla wzniosłegoumysłu takiego męża było, że większą część czasu musiał poświęcać nauczaniu brudnych,nieokrzesanych chłopców, i to nauczaniu początków czytania i pisania. Jednakże silna duszaWinckelmana nie straciła odwagi i nadziei, pracował dalej z taką wytrwałością, że nawetpodczas mroźnych nocy zimowych nie kładł się do łóżka, ale owinięty w futro dopiero popółnocy zasypiał w fotelu na cztery godziny, a przebudziwszy się pracował przy lampie doszóstej rano, o której nauki w szkole się rozpoczynały. Pięć lat przepędził Winckelman w tensposób, kiedy zebrawszy odwagę, poprosił o jakąkolwiek posadę Sasko-Królewskiegoministra Hrabiego von Bünau, który w 1748 r. umieścił go jako sekretarza przy biblioteceswojej w Nöthenitz w pobliżu Drezna z roczną pensją 80 tal. Hrabia pracował nad historiąpaństwa niemieckiego, a uczonego swego sekretarza, który wkrótce pozyskał całe jegozaufanie, używał do wypisywania wyciągów ze starych dokumentów itp. prac. Winkelmanbolał po cichu nad tak suchym zajęciem i wspomniał je gorzko jeszcze w szesnaście lat póź-niej, w liście pisanym z Rzymu, gdzie powiada: W Saksonii całymi dniami przepisywałemstare dokumenty, kroniki i czytałem żywoty świętych, a w nocy studiowałem Sofoklesa ijemu podobnych. Ale powtarzałem sobie ciągle jak dotychczas: „Milcz serce! Cierpliwości!Przechodziłoś już cięższe próby!“

136

Widok skarbów malarskich nagromadzonych w pobliskim Dreźnie, rozpłomienił serce jegogorącą miłością dla sztuki. Zaznajomił się z niektórymi artystami pracującymi w galerii, i zich pomocą postanowił dostać się w słoneczną krainę piękna. Przekonał się jednak wkrótce,że był już za stary, aby zostać mistrzem co do wykonania Z zapałem oddał się więchistorycznym i teoretycznym studiom o sztuce, przy czym wielce mu pomocne było obco-wanie ze sławnym malarzem Fryderykiem Adamem Oeser. Wskazówki jego zaznajomiłyWinckelmana głębiej ze sztuką i dążnościom nadały stały kierunek do ideału piękna, któregostał się później wymownym propagatorem

Wtedy Winckelman z upragnieniem zwrócił się do klasycznej Italii, ojczyzny sztuki. Tam,wobec cudnych pomników starej Grecji, chciał pochwycić czyste bezpośrednie objawypiękna; tam chciał się udać choćby kosztem najcięższych ofiar. Czyż dziwne wydawać by sięmogło, jeśli idąc za wewnętrznym przekonaniem, posadę bibliotekarza w Watykanieofiarowaną mu przez nuncjusza papieskiego w Dreźnie, opłacił przyjęciem wiary katolickiej.Stało się to 1754 r. Ale teraz poseł papieski czynił jeszcze różne trudności względemwypłacenia do urzędu przywiązanej rocznej pensji, i prawdopodobnie Winckelman nigdy bynie wyjechał z Niemiec, gdyby z innej strony nie znalazł był sobie pomocy. Czekając narezultat układów, od czasu zmiany religii stale przemieszkiwał w Dreźnie i podczas tegowydawał swoje „Myśli o naśladownictwie arcydzieł greckich“, które zarówno treścią, jakformą i sposobem wykładu, zwróciły na siebie powszechną uwagę i skłoniły elektorasaskiego do wyznaczenia mu sumy 200 talarów, tytułem wsparcia na podróż do Rzymu.Winckelman udał się tam w jesieni 1755 roku. Od tego czasu wyłącznie żył dla sztuki.Zapuściwszy się raz na to pole, pracował i badał dopóty, dopóki nie wykrył najgłębszych iniewzruszonych praw wiodących do zrozumienia artystycznej formy, jak i do pojęcia samejtreści utworów. W Rzymie wszedł w ścisłe stosunki przyjaźni z najznakomitszymi mężami,między innymi z wielkim malarzem niemieckim Rafaelem Mengs i ze sławnym przez swojegemmy (rzeźby na drogich kamieniach) Baronem von Stosch, którym zawdzięczał niejednąnaukę i zachętę. W 1759 roku został bibliotekarzem kardynała Albani i nadzorcą jegostarożytności, a w r. 1763 przełożonym nad wszystkimi starożytnościami w Rzymie i jegookolicach. W Rzymie, gdzie teraz stale obrał zamieszkanie, Winckelman pracował nadswymi nieśmiertelnymi dziełami, pomiędzy którymi najznakomitsze jest „His toria sztuki wstarożytności.“ Czyniąc zadość dawnemu życzeniu, z wiosną 1768 roku udał się do krajurodzinnego, aby go ujrzeć raz jeszcze, a potem pożegnać na zawsze. Ale serce jego zanadtosię zrosło z pięknem niebem i artystycznymi skarbami Italii, i oddalając się od niej czuł żego ogarnia coraz posępniejsza tęsknota. Pełen ponurej melancholii, zawrócił z Regensburga iudał się przez Wiedeń, gdzie między innymi przyjmowany był zaszczytnie przez cesarzowąMarię Teresę, do Triestu, aby drogę do Ankony odbyć morzem. Ale inaczej się stało. WłochFrancesko Archangeli złoczyńca skazany na śmierć, któremu się udało ujść zasłużonej kary,przyłączył się w Trieście do znakomitego uczonego i potrafił się wkraść w jego zaufanie,zapolony żądzą posiadania kilku złotych medali i całego zbioru skarbów sztuki, postanowiłzamordować Winckelmana. Dnia 8 czerwca 1768 r. około godziny 10 w południe, kiedy

137

dziwnym wypadkiem Winckelman spisywał swoją ostatnią wolę, włoch wszedł do pokoju.Korzystając z chwili, kiedy Winckelman obrócony był tyłem do drzwi, zarzucił mu na szyjępętlę, którą z całych sił ściągnął. Po straszliwej walce, w której Winckelman otrzymał pięćran śmiertelnych, zabójca uciekł. Z powrozem na szyi, w rozdartym odzieniu, z krwią lejącąsię z ran, konający Winckelman zbiera ostatek sił i woła ratunku. Wnet około niegogromadzi się tłum ludzi, ale przywołany chirurg oświadcza, że dla niego niema ratunku.Wtedy Winckelman kończy testament, przyjmuje sakramenty, przebacza mordercy i umieraz całą przytomnością w siedem godzin po wykonaniu na nim zbrodni.

Winckelman posiadał umysł wesoły, miły, wszystkim zarówno przychylny, głębokoreligijny. Nie rozpaczał w nieszczęściu, a w szczęściu nie był zuchwały. Na ciężkie godzinymiał zapas niewzruszonej odwagi, która odbiera życiu całą jego gorycz. Przyjaciel, który goodwiedził w Rzymie, tak się o nim wyraża: -Otwarty, gdzie nie widzi uderzającej przyczynyniedowierzania, cały oddany przyjaciołom, gotów poświęcić się aby im tylko usłużyć“. Pośmierci jego dopiero dowiedziano się od biednych o dobrodziejstwach, jakie im świadczyłwedle możności. Dochody jego składały się z niewielkiej rocznej pensji od kardynałaAlbani, i z innej, którą pobierał jako prezydent starożytności kapitolińskich. Wszystko torazem wzięte, wcale go nie czyniło bogatym, ale z dzieciństwa przyzwyczajony do nie-wielkich potrzeb, mało zważał na wszelkie dobra ziemskie. Nie znał również namiętności,oprócz tych, które dążyły do podniesienia i tak już wzniosłego umysłu.

„Gdybyście się przypatrywali“ — pisał Winckelman z Rzymu—„życiu mojemu od rana donocy, bylibyście zdziwieni jak pojedynczy człowiek sam sobie wystarczyć może: jestemsłużącym, lokajem, pisarzem i posłańcem. A jednak jeszcze pół godziny dziennie próżnuję iwtedy rozmyślam o swoim szczęściu; przy tych rozmyślaniach śpiewam rozmaite pieśni ichwilami jestem szczęśliwszy od Wielkiego Mogoła“, Winckelman zadał stanowczy ciospanującemu dotąd zepsutemu smakowi. Nieśmiertelna piękność greckiej sztuki stanęłaznowu w całej potędze przed oczyma jakby z głębokiego snu przebudzonej ludzkości.Wielka artystyczna rewolucja rozpoczętą została przez Winckelmana.

Wilhelm Kaulbach urodził się 15 Października 1806 roku w Arolsen w księstwie Waldeck,gdzie ojciec jego, człowiek z talentem, obok złotnictwa zajmował się rytowaniem na miedzi,malowaniem miniatur i portretów. Chcąc poprawić smutne a nawet nieszczęśliwe położenieswoje, ojciec Kaulbacha próbował rozmaitych zajęć, w żadnym nie doznawszy powodzenia.Zmieniał też ciągle miejsce zamieszkania. W takich okolicznościach Wilhelm przebyłbardzo smutne lata dziecinne, łatwo to każdy zrozumie. Położenie jego w niczym się też niepolepszyło, kiedy niezmęczony w próbowaniu szczęścia ojciec umieścił go na czas jakiś ukrewnych w Westfalii, gdzie bardzo mało zajmowano się jego wykształceniem i postępamiw naukach. Stary Kaulbach, będący po trochu malarzem, serdecznie życzył sobie żeby synjego obrał zawód malarski, ale Wilhelm tak mało okazywał do tego skłonności, że tylko wbraku innego zatrudnienia pod kierunkiem ojca brał ołówek do ręki. Potrzeba było jednak

138

tylko iskierki dla rozbudzenia w duszy młodego chłopca zapału i drzemiącej w nim skłon-ności artystycznej.

Pewnego razu dostał zeszyt z obrazkami. Były to ilustracje tragedii Schillerowskich—zdolneporuszyć głęboko duszę młodego Kaulbacha, zachmurzoną wprawdzie niejednym gorzkimdoświadczeniem życia, ale pełną fantazji. Wtedy ocknęła się w nim długo milcząca stronaartystyczna i wionęła życiem wzniosłym i twórczym. Wnet ożyły dla Wilhelma tajemniczesagi i legendy o olbrzymach i rycerzach, starych bohaterach i bitwach, słyszane wieczoramiprzy kądzieli, albo w czasie nocy letnich przy ognisku w gronie wieśniaków. Już wtenczasnajchętniej przysłuchiwał się opowieściom o Karolu Wielkim i jego czynach bohaterskich, owielkiej bitwie Hunnów i innych wypadkach legendowo dziejowych, które miał późniejświatu odtworzyć w szeregu znakomitych obrazów.

W siedemnastym roku życia, ojciec Kaulbacha wysłał go na akademię Düsseldorfską, gdziemistrzowską ręką Corneliusa, sędziwego Nestora niemieckich malarzy, wprowadzony zostałdo przybytku sztuki. Dziwaczny wypadek dał popęd Kaulbachowi do pierwszegosamodzielnego obrazu, który wyszedł z pod jego pędzla. Zdarzyło się, iż w jakiś czas poukończeniu szkoły, wymalował na zamówienie, kilku aniołów do kaplicy domu obłąkanychw Dusseldorfie. Lekarz tamtejszy zawdzięczając mu tę usługę, oprowadził go po całymzakładzie, i tu gorąca wyobraźnia Kaulbacha przejęła się scenami, które odtworzył w obrazieznanym pod nazwą: „Dom obłąkanych.“ (1828—29 roku).

Przejmującą potęgą charakterystyki, jaką rozwinął w tym utworze, odrazu ustalił swą sławęartystyczną. Tryumfy szybko następowały po sobie. Wkrótce po ukazaniu się Domuobłąkanych, Kaulbach wymalował z polecenia Księcia Maksymiliana, w jego pałacu wMonachium, szesnaście fresków na tle podania o Amorze i Psyche, wykonanych w prostymsurowym stylu antyków. Jednocześnie naszkicował wielki karton do obrazu „WalkaHunnów“ który ukończył w 1837 roku. Dzieło to jest przedstawieniem wspaniałej legendy owalce trwającej w powietrzu, pomiędzy duchami zabitych Hunnów i Rzymian już po ukoń-czonej bitwie. Z pola zaległego trupami, cienie poległych wznoszą się w obszar powietrza wnamiętnych grupach i tu dalej prowadzą zaciętą walkę narodów. Przedmiot ten był tak nowy,założenie i sposób obrobienia tak niezwykłe, duch wiejący z potężnej kompozycji,czarownej i prawie nieziemskiej—tak wzniosły, że krytyka radośnie powitała utwór ten, jakokwiat nowej sztuki. W tym czasie w chwilach wytchnienia, Kaulbach oddał się studiom nadHogarthem i świetnym ich rezultatem były satyryczne ilustracje do starej epopei (poematubohaterskiego) zwierzęcej Gretego „Reinecke Fuchs.“ W 1845 r. Kaulbach otrzymałpolecenie malowania fresków w muzeum berlińskim, które wkrótce przezrozpowszechnienie litografii, stały się własnością całego ukształconego świata. Artysta ten,tworzący niezmordowanie, bawił w Monachium, jako nadworny malarz bawarski i dyrektorakademii sztuk pięknych.

139

Z pomiędzy artystów polskich wspomnimy o Danielu Mikołaju Chodowieckim, który lubocałe swoje życie przepędził w Prusach, słusznie jednak ze względu swego charakteru do nasnależy. Chodowiecki wprawdzie nie potrzebował walczyć z przeszkodami materialnymi, zubóstwem, ale ojciec jego, dość zamożny kupiec gdański, pragnął widzieć syna kupcem.Posłuszny Daniel oddał się zawodowi handlowemu naprzód w rodzinnym mieście, a późnieju swego wuja w Berlinie. W wolnych tylko chwilach ulegając nieprzepartemu pociągowi,świadczącemu o wysokich jego zdolnościach, malował miniatury do tabakierek, które dlawuja jego stały się przedmiotem zyskownego handlu. Rzemieślnicze to zajęcie nie mogłojednak zadowolić budzącego się w nim ducha artystycznego, w roku więc 1754 porzuciłkupiectwo i zamienił je na zawód artysty. Zapoznał się z dobrymi artystami jak Rhode, LeSueur i inni, badał ich prace ale zawsze został sobą. Od r. 1756 oddał się rytownictwu i na tejdrodze poczynił najszczęśliwsze postępy, tak że stal się założycielem nowej zupełnie szkoły.W rycinach, które z pod jego ręki wyszły, widzimy gruntowne studia natury i charakterów,w przedstawieniu przedmiotów już to z punktu humorystycznego już poważnego. W tychostatnich religijność i cnota, którą sam był przejęty, wybitnie górują. Całe życie przepędzałna pracy, czego dowodem, że liczba rycin, które wykonał 3,000 sztuk do chodzi. W r. 1798został dyrektorem akademii sztuk pięknych w Berlinie; w trzy lata zaś później w sędziwymwieku życie zakończył.

Podobny z wielu względów jest żywot Antoniego Oleszczyńskiego, który pierwotnie byłurzędnikiem i sam własną pracą, poświęcając się sztuce w godzinach wolnych, doszedł doniezmiernej biegłości, jaką mu i francuzi, między którymi osiadł w Paryżu, przyznali zawystawione kompozycje, portrety rytowane i sztychowane, nagradzając złotymi srebrnymimedalami. Pracowitość Antoniego Oleszczyńskiego jest niezmierna; dokonał on sam jedendzieł, które by dobrze świadczyły nawet o dzielności kilku artystów. Z młodszych malarzynaszych bardzo wielu mimo talentu walczyć musiało i musi na skromnych bardzo stano-wiskach—i pracy tylko, oraz wytrwałości zawdzięcza swe artystyczne wykształcenie. Na ichczele postawimy najwięcej utalentowanego Matejkę. Urodził się w Krakowie d. 30 lipca1838 roku, z ojca Franciszka Ksawerego, pochodzącego ze starej czeskiej familii i matkiKaroliny z Roz- herbów, mieszczan krakowskich. Ojciec jego, z powołania zdolny ipracowity nauczyciel, wychowywał dzieci w pobożności i pracy, matka odumarła je zamłodu.

Gdybyśmy chcieli wykazać wpływy zewnętrzne, jakie działały na rozwinięcie przyszłychzdolności młodego Jana, rzeklibyśmy, że tony muzyki, które słyszał ciągle, opowiadaniaojca, który w młodości swej zaznał znakomite domy polskie, obudziły w nim wcześniewrażliwość artystyczną. Oddany do szkół przez ojca, wkrótce objawił szczególniejszezamiłowanie do rysunku i przeniósł się do szkoły sztuk pięknych. Młody chłopczyna, wątły,z którego oczu świeciła pojętność, przybywszy do szkoły, znalazł się w gronie rówieśnikówswych serdecznie z nimi związany. Nauka szła w krakowskiej szkole zwykłym akademiitrybem, o ile dozwalały szczupłe środki; o wygodach wielkich dla sztuki nie można było i

140

myśleć. A jednak było to jak rodzinne kółko, gdzie rozwijał się każdy talent swobodnie wswoim kierunku, a broniono mu tylko wchodzić na manowce, wskazując i tłumacząc naturę,którą tu jedynie za wzór przedstawiono. Była to epoka, kiedy tradycje starej sztuki włoskiej,którymi szkoła dotąd się kierowała, ustąpiły na chwilę, a obrazy nadsyłane z Warszawy natylko co zawiązaną wystawę Tow. sztuk pięknych, pełne fantazji, zwróciły młodzież kusztuce swojskiej.

Młody Matejko nie należał do tak zwanych szkolnych talentów, zasadzających sięnajczęściej na tym, że młodzian posiada instynkt bezdusznego naśladowania wzoru; owszemstrona myśli od pierwszych już kroków w nim przeważała. Poza godzinami szkolnymiprzedsiębrał nowe studia, studia pomników i pamiątek przeszłości, a zaledwie nauczył siękreślić antyczne głowy, już ołówek jego przenosił daleko zręczniej na papier oblicza ipostacie przeszłości.

Niezmordowany w pracy, a przy tym przenikliwy i łatwo pojmujący, szybko rozwijał wsobie zdolności wykonania. Nie wstrzymywali też nauczyciele zapału jego i wkrótce wziąłsię do malowania swego pierwszego pomysłu. Był to „Starowolski napominający KarolaGustawa przy grobie Łokietka“—przedmiot doskonale obrany dla poety, mniej trafnie dlamalarza. Namalowany obraz zwrócił uwagę znawców na wystawie szkolnej. Nie byłojeszcze w nim tej swobody, jaka charakteryzuje dziś dzieła Matejki, ale prawda historyczna,przy pewnej sile wrażenia, przy dobrze wystudiowanych niektórych częściach, świeciła zobrazu. Zacny bibliotekarz wszechnicy jagiellońskiej śp. Muczkowski pokochał go za tenobraz i otworzył Matejce serce swe i wiadomości; artysta zaś, jakby odwdzięczając mu się,odmalował następnie drugi obraz: „ Król Zygmunt Stary, nadający szlachectwo profesoromakademii”, który jako owoc młodzieńczej pracy zdobi salę biblioteki jagiellońskiej wKrakowie.

Przy końcu 1857 roku, opuścił Matejko swą rodzinę i szkołę na czas dłuższy, wyjechałbowiem jako stypendysta dla dalszej nauki do Monachium. Po raz pierwszy miały mu tamprzedstawić się arcydzieła malarstwa, o których dotąd zasłyszał tylko; dążył do stolicydzisiejszej sztuki niemieckiej, gdzie hojność monarchy zgromadziła to właśnie, co stanowiłodotąd podstawę nauki, to jest wzory starożytne. Z początkiem 1848 roku przybył doMonachium i zapisał się do tamtejszej akademii sztuk pięknych. Wiemy to od towarzyszówjego pobytu tamże, z listów, jakie pisał do przyjaciół w kraju, że odurzyły go arcydzieładzisiejszej sztuki, ani przywiązał się do którego z mistrzów; przesiadywał głównie w szkole inad zbiorami rycin dawnych. Zrozumiał od razu o co idzie w studiach i w krótkim czasiedostał medal akademicki za studium olejne głowy.

Z czasu pobytu Matejki w Monachium mamy jego obraz „Otrucie Bony“ — obraz, którydokończył u siebie w domu. Obraz ten w ogólnym tonie, w traktowaniu pędzlem i w rysunkuma już piętna celnych obrazów mistrzów dzisiejszej sztuki; surowe studia natury ucznia ibadania archeologiczne miłośnika przeszłości, zlały się w obraz pełen dramatyczności i

141

prawdy w wykonaniu. Dziś obraz ten znany jest wszystkim z reprodukcji WarszawskiegoTow. zachęty sztuk pięknych. Zarzucono mu dość słusznie brak praktyki w rozkładziekompozycji; ale postacie są wybornie oddane, a figura doktora jest tak doskonalą, żeMatejko dziś by ją jeszcze mógł podpisać.

Z obrazem tym łączy się smutna okoliczność w życiu Matejki. Malując go, przy ciągłejwysilającej pracy, rozchorował się ciężko i tylko starania przyjaciół potrafiły go ocalić odśmierci. Przyszedłszy do zdrowia, powrócił po roku do Krakowa, a następnie udał się doWiednia, gdzie jako uczeń dyrektora Rubena pracował w tak zwanej Meisterschule irozpoczął obraz równie znany powszechnie „Jan Kazimierz na Bielanach“. Śmiało rzuconana płótno myśl, zadziwiła kolegów wiedeńskich; czy obudziła niechęć w sercu mistrza,trudno powiedzieć; dość że uwagi nauczyciela mniej zręcznie wypowiedziane, oburzyłyserce młodzieńca: zaprzestał chodzić do akademii i wkrótce z Wiednia wyjechał, czując sięobrażonym, że mu zarzucono nieznajomość własnych postaci. Przyszłość pokazała mylnośćtych zarzutów, bo obraz ogólne zyskał powodzenie.

Kto miał sposobność poznać Matejkę po powrocie z zagranicy, widział go skupiającegowszelkie swe myśli w chwytaniu prawdy na uczynku, w badaniu natury w rozmaitych fazachżycia. To, co spostrzegł około siebie, co spotykał na drodze, miało kiedyś wejść w jegoobrazy pod formą nieco odmienną przeszłości; czy w ruinach zamku, czy wśród walącychsię chat żydowskiego miasta, wynajduje on sobie przyszłe tła obrazów. Nie dziwi więc, żepośród swojskiej natury, siły jego artystyczne nabrały wkrótce pewności, a za nią poszłałatwość wykonania. Przy takich usiłowaniach nie rozstawał się z ciągłym zbieraniemdawnych strojów; nie obcą mu była żadna praca literacka na polu historii, co więcej, jakbychcąc się przejrzeć w własnych swoich studiach, wydał wtedy swe nieoszacowane tablicedawnych ubiorów w Polsce, własnym nakładem i z niemałym trudem.

Kto wie, co to jest dobrze urządzona pracownia francuskiego na przykład malarza historii,istne muzeum starożytności różnych wieków, urządzone z pewnym nieładem artystycznym,gdzie światło bije z góry i da się urządzić wedle potrzeby, ten może zrozumieć, na jakieprzykrości narażonym jest u nas artysta rozpoczynający swój zawód. Trzeba było posiadaćtyle wytrwałości w zdobywaniu sobie wszystkiego, ile miał Matejko, tyle spokoju i wiary, coon, aby się nie zrazić i zacząć malować obrazy swoje. Ale zaraz po wystawieniu pierwszego,to jest „Śmierci Wadowskiego“, przyjętego przez publiczność z zapałem, na który (co u naszdarza się rzadko) kilku znalazł amatorów, mógł już założyć pracownię stosowną do światłai koniecznych przyborów dla historycznego malarza.

Wtedy rozpoczęty w Wiedniu Jan Kazimierz na Bielanach, znalazł się pod pędzlem artysty;za nim poszły obrazy: „Urszulka“, „Stańczyk“, tysiące pomysłów zostających w tekachartysty, niejeden portret, jak rektora Dietla, a na koniec niezrównany, wielkich rozmiarówobraz „Skarga każący wobec Zygmunta i sejmu“.

142

Szermentowski dość ceniony malarz fabrykował szyldy w Kielcach, aby się mógł utrzymać,Tepa lwowianin bawiąc na nauce w Monachium walczyć musiał z niedostatkiem takdotkliwym, że pewnego razu zadłużywszy się w dystrybucji za ulubione sobie cygara,zmuszony był wymalować szyld, który do dziś dnia widzieć można przed sklepem tytoniuam Sendlinger Thor w Monachium. Szlegel także lwowianin, zajmuje bardzo skromnąposadę nauczyciela rysunków przy gimnazjum realnym w Drohobyczy. Przed kilku latyumarł we Lwowie Lang, pejzażysta, jakich mało, malując story do okien. W Warszawiepołowa współczesnych malarzy nie miałaby z czego żyć, gdyby nie pisma ilustrowanepotrzebujące rysunków na drzewie.

Jak żadna doskonałość prawdziwa czy to w malarstwie, czy w rzeźbiarstwie nie może byćosiągnięta bez pracy i wytrwałości, tak samo przymioty te są konieczne do powodzenia w tejsztuce — w muzyce; dlatego też mężowie, którzy najwyższej doszli potęgi w państwietonów, należeli do najwytrwalszych i najczynniejszych pracowników. To samo możnapowiedzieć o wykonawcach, którzy więcej pracować muszą nad wprawą mechaniczną, jakkompozytorzy, u których teoria, sztuka tworzenia jest główną rzeczą.

Jerzy Fryderyk Handel (ur. 24 go lutego 1685 w Halli, zm. w Londynie 1750), o którymSebastian Bach wyrzekł:

„Jest to jedyny człowiek, którego pragnę zobaczyć przed śmiercią i którym chciałbym zostaćgdybym nie był Bachem”, którego Beethoven nazwał „niedościgłym mistrzem mistrzów“ —ów Händel był pracownikiem zarówno czynnym jak niezmęczonym. Wiadomo, że większąpołowę życia spędził w Londynie, gdzie pobierał stałą pensję 400 funtów szterlingów odkróla Jerzego I, za co jako dyrektor muzyki i kompozytor wytrwale pracował dla kościoła,teatru i koncertów dworskich. Za życia nie doznawał tak powszechnego uznania, jak sądzićby można z dzisiejszego entuzjazmu narodu angielskiego dla wzniosłych utworów Haendla.Zdarzało się dosyć często, że swoje oratoria (utwory kościelne) wykonywał przedpublicznością zaledwie dorównywającą liczbie jego orkiestry. A kiedy przyjaciele ubolewalinad tym, zwykle odpowiadał: Nic nie szkodzi, tym lepiej zabrzmi muzyka. „Żaden cios losunie mógł osłabić siły jego duszy, która przeciwnie tym wytrwałej stawała do walki, imcięższe były próby dotykające. Przyciśnięty przez wierzycieli, którym nie miał, czymzapłacić, z zadziwiającą, siłą woli stworzył w stosunkowo krótkim przeciągu roku oratoriaswoje: Saul i Israël, dwanaście wielkich koncertów i operę Jupiter w Argos, dzieła policzonedo rzędu jego najznakomitszych utworów.

Jednocześnie z Haendlem urodzony i zmarły, równy mu wzniosłością stylu i głębokościąmyśli, siłą twórczości i żelazną pracą, żył i działał przez całe swoje życie w kraju rodzinnym,współziomek jego i kolega z powołania, Jan Sebastian Bach, ur. 21 marca 1685 r. wEisenbach, zmarły 28 lipca 1750 r. w Lipsku. Protoplasta znakomitej familii Bachów, którawydała w Niemczech pięćdziesięciu mniej albo więcej uzdolnionych kompozytorów,nazywał się Veit Bach i był piekarzem w Presburgu w Węgrzech. W czasie wojen

143

religijnych w XVI wieku, szukając spokojności i bezpiecznej siedziby, pociągnął doTuryngii i zamieszkał w wiosce Wechmar w pobliżu Gotha. Tu piekł chleb i grał na cytrze.Trzej jego wnukowie tak się odznaczyli zdolnościami muzycznymi, że panujący wówczashrabia Schwarzburg Arnstadt kosztem swoim wysłał ich do Włoch. Z tej muzykalnej familiiwyszedł Sebastian Bach. Ojciec jego Jan Ambroży był nadwornym muzykiem w Eisenach.W 10 roku życia Sebastian Bach utracił ojca i przeniósł się do starszego brata organisty wpobliżu Grotha, gdzie nabył pierwszych gruntownych zasad gry fortepianowej. Wkrótcezaznajomił się z utworami najcelniejszych ówczesnych kompozytorów, pracował bowiemniezmiernie — grał we dnie i w nocy. Po śmierci brata uczęszczał do gimnazjum wLüneburgu, gdzie ciągle zajmował się muzyką i kilka razy dlatego tylko odbył podróż doHamburga, aby tam słyszeć sławnego wtedy organistę Heineken. Mając lat 18 zostałnadwornym muzykiem w Wejmarze, a następnego roku organistą w Arnstadt. W 1723 rokuBach mianowany był dyrektorem muzyki i kantorem przy szkole Tomasza w Lipsku i dośmierci swej pozostawał na tym skromnym stanowisku. Staraniem Mendelsona Bartholdywystawiono Bachowi pomnik na placu przed ową szkołą Tomasza.

W 50 lat po śmierci Haendla naród angielski powołał na osierocone i niezajęte przez ten czasmiejsce „mistrza mistrzów“ genialnego twórcę austriackiego hymnu, Haydna, który już wsędziwym wieku, pojechał i został przyjęty z zapałem przez Anglików. Poranek życia pełengoryczy i udręczeń był poprzednikiem pięknego, spokojnego a zarazem pełnego hołdów iuznania wieczoru. Józef Haydn urodzony 31 marca 1732 r. przy granicy węgiersko-austryiackiej we wsi Rohrau, był synem biednego kołodzieja, który przygrywając na harfiedo śpiewu swojej żonie ciągnął z tego zarobek w dnie niedzielne. Pięcioletni Józefprzyczyniał się w oryginalny sposób do tych wystąpień, w braku bowiem innegoinstrumentu, nader poważnie bębnił kijkiem na deseczce. Tak zastał go raz nauczyciel zpobliskiego miasteczka Haimburg i zwróciwszy uwagę na muzykalne zdolności dziecka,ofiarował się przyjąć pozbawionego całkiem nauki do swej szkoły. Nauczył go czytać ipisać, a obok tego śpiewu, gry na skrzypcach i innych instrumentach. Trwało to dwa lata,gdy kapelmistrz cesarski von Reuter, zarazem dyrektor muzyki w katedrze św. Szczepana wWiedniu, poznał Józefa, a śpiew dziecka tak mu się podobał, że wymógł iż ośmioletniwtenczas Haydn pojechał z nim do Wiednia, aby zostać chórzystą w kościele katedralnym.

Bez głębszej nauki, młody Haydn pomimo przykrych okoliczności ubogiego położenia, wjakim się znajdował, jedynie siłą geniuszu wykształcił się w muzyce. Kiedy w szesnastymroku życia z utratą pięknego sopranu pozbawiony został miejsca w chórze, zmuszony byłzarabiać na swe utrzymanie dawaniem lekcji i grą w orkiestrze. Przy tym z całym przejęciemsię i sumiennością studiował sonety Bacha, które przypadkiem do rąk mu się dostały.Położenie Haydna ciągle było przykre, póki wypadek nie sprowadził mu bogatej uczennicy,której rodzice, jako wynagrodzenie za lekcje zapewnili mu stół i mieszkanie. Ale szczęścieto trwało krótko, a po wyjeździe owej uczennicy z Wiednia Haydn popadł w najokropniejsząnędzę. W tym czasie zaznajomił się z nauczycielem śpiewu Porgorą, który używał Haydna,

144

jako akompaniatora przy lekcjach śpiewu i u którego Haydn spełniał najniższe posługi, abytylko korzystać z jego znajomości kontrapunktu i włoskiego języka. Ale i to źródło wkrótcesię wyczerpało, a wtedy pewien fryzjer zajął się biednym muzykiem. Pomoc ta nie wyszła nadobre Haydnowi, bo córka jego dobroczyńcy z którą się później ożenił, zatruła munajpiękniejsze lata. Pierwsza jego praca, kwartet, z którym w 18 tym roku życia wystąpiłpublicznie, był początkiem dni szczęśliwych. Obok nieuniknionej nagany surowychkrytyków dzieło to przyniosło mu rozgłos, oklaski i protekcję kilku ludzi szlachetnych, zaktórych wstawieniem się otrzymał posadę organisty przy kościele Karmelitów. Teraz wolnyjuż od ciężkiej troski życia powszedniego, Haydn rozwinął swobodniejszą i żywszą dzia-łalność, która wiodła go od tryumfu do tryumfu.

Do 1760 roku znaczenie jego tak wzrosło, że książę Esterhazy powołał go na dyrektoraswojej kapeli i zapewnił mu stanowisko, na którem Haydn 30 lat pozostawał. A jak używałten genialny muzyk godzin wolnych od obowiązkowej pracy, świadczy o tym liczbapozostałych kompozycji dochodząca do 990 numerów, pomiędzy którymi 118 symfonii, 83kwartetów, 23 triów, 19 oper, 24 koncertów na rozmaite instrumenty, 44 sonat na fortepian.A jednak Haydn pracował powoli i rozważnie, korzystając z każdej wolnej godziny, dniemczy nocą, zdrów czy chory. Na kompozycje poświęcał dziennie 16 do 18 godzin; kiedyzasiadał do pracy ubierał się i pudrował jak najstaranniej, kładł najlepsze suknie jak wuroczyste święta. Pisał tylko na najpiękniejszym papierze, a rękopisy jego były tak dokładnei staranne, że zdawały się litografowane. Najznakomitszymi dziełami jego są: „Pory roku“, aprzede wszystkim „Stworzenie“. Opowiadają, że Haydn na kilka lat przed śmiercią, przywykonaniu swego „Stworzenia“ tak został porwany wielkością skomponowanej przez siebieharmonii, że przy cudnym ustępie: „Niech stanie się światło” z płaczem zawołał, wznoszącręce ku niebu: „Nie ze mnie, stamtąd wszystko pochodzi“. Musiano wynieść starca,upadającego pod potęgą uczucia.

„Największą moją przyjemnością“— mawiał Wolfgang Amadeusz Mozart —„jest praca“.Chociaż żył tylko 35 lat (ur. 27 lipca 1756 w Salzburgu, umarł 5 grudnia 1791 po długichcierpieniach, pochodzących w części z natężenia władz umysłowych), jednak w przeciągutak krótkiego życia stworzył do 800 większych lub mniejszych dzieł muzycznych.Wprawdzie zaczął komponować bardzo rychło, przez co poniekąd wynagrodziłprzedwczesną śmierć swoją. Pewne jest, że talent muzyczny objawia się wcześnie, co podługGoethego stąd pochodzi, że nie wymaga wpływów zewnętrznych, ani doświadczenianabytego życiem. Zawsze jednak podobne zjawisko jak Mozart pozostanie cudem, któregosobie wytłumaczyć trudno. Od dzieciństwa Mozart okazywał niezwykłą chęć do nauki.Uczył się z zupełnym oddaniem, a w końcu nieprzezwyciężona skłonność do muzyki nadwszystkim zapanowała. Kiedy pewnego razu ojciec Mozarta w towarzystwie przyjacielawszedł do domu, zastał pięcioletniego synka piszącego coś bardzo pilnie. „Co ty tu robisz?“zapytał małego Wolfganga, a ten odpowiedział: „Piszę koncert na fortepian, pierwsza częśćprawie już gotowa“. Ojciec wyjął mu z ręki papier i z początku uśmiechając się przeglądał

145

chaotyczną bazgraninę, aż w końcu nie znajdując słów, łzami radości powitał przyszłegokompozytora. „Spojrzyj“— rzekł uspokoiwszy się do przyjaciela —„jak tu wszystkonapisane jest trafnie i według zasad kompozycji, szkoda tylko, że tak trudno, iż nie jestem wstanie tego odegrać“. „Bo też to koncert“ — przerwało dziecko — „chcąc go dobrze oddać,trzeba się długo ćwiczyć. — Ot, tak się gra“. Nigdy nawet w dzieciństwie Mozart nie byłnapędzany do grania, przeciwnie trzeba było uważać, żeby zbytnią pilnością nie nadwerężyłzdrowia. Od pierwszych chwil młodości najchętniej grywał w nocy. Zwykle siadał dofortepianu o 9 ej, a przed północą niepodobna go było oderwać od grania. Godziny poranneod 6 do 10 poświęcał wyłącznie kompozycji, potem zwykle odpoczywał, a w nagłychwypadkach pracował całymi nocami.

Dnia 17-go grudnia 1770 roku w Bonn, w rodzinie biednych muzykantów, ujrzał światłodzienne człowiek, który, śmiało można powiedzieć, był spadkobiercą wspomnianych przeznas muzyków, i wszystkie ich przymioty w sobie połączył. Był nim Beethoven. „Poranek“— powiada jeden z pisarzy niemieckich —„należy do Haendla i Bacha. Przed nimi byłytylko głosy pojedyncze, zwiastuny sztuki. Mozart i Haydn wywiedli jasny ożywczy dzień, aBeethoven i Schubert roztoczyli wspaniały wieczór gwiaździsty“. Beethoven w ósmym rokuswego życia zadziwiał wszystkich biegłością w grze fortepianowej, a w 11-tym roku wydałpierwsze swoje kompozycje. Zwykł był mawiać: „Chciałbym wiedzieć, gdzie są zaporywołające na talent i pracę: dotąd a nie dalej“. Kiedy sławny fortepianista Ignacy Moschelesprzysłał Beethovenowi jego operę Fidelio w układzie na fortepian, kompozytor znalazł nakońcu rękopisu słowa: „Finis z Boską pomocą“. Natychmiast dopisał pod tym: „Oczłowieku, pomagaj sam sobie“. Beethoven często żartował z nieczytelnego swego pisma itłumaczył się zawsze tym, że życie jest za krótkie, żeby je spędzać na malowaniu nut albogłosek; najpiękniejsze nuty nie pomogą nikomu w biedzie. Od świtu aż do południaBeethoven zajmował się utrwaleniem na papierze swoich muzycznych pomysłów. Życiejego było o ile możności skromne. Wolał prosty obiad w traktierni, niż najświetniejsząbiesiadę, na którą go zapraszano, bo jako nieprzyjaciel wszelkiej etykiety, pod żadnymwzględem nie potrzebował sobie w miejscu publicznym zadawać przymusu. Często, gdy musię zdarzyła myśl świeża i szczęśliwa, rzucał zaczęty obiad i biegł do domu. Beethovenzmarł 26 marca 1827 roku w skutek zapalenia płuc, po którym nastąpiła wodna puchlina; wtym czasie Beethoven cztery razy z całą cierpliwością poddawał się operacji.

Obok Beethovena umieścimy Franciszka Schuberta, twórcę klasycznej pieśni niemieckiej,który równie jak Mozart zgasł w kwiecie krótkiego, ale pełnego w owoce życia i którywzniosłemu pierwowzorowi ustępuje tylko głębokokością, a nade wszystko górującąznajomością sztuki. Obok nich wspomnimy Krysztofa Glucka, Jana Fryderyka Reichardta,Roberta Schumana, Karola Marię Webera, Giacomo Mayerbera, Feliksa MendelsohnaBartholdy, Henryka Marschnera, Ludwika Spohra, Ryszarda Wagnera, Franciszka Liszta(Węgra) i innych.

146

Wymieniwszy tylu muzyków niemieckich, nie możemy się wstrzymać od przytoczenia wtym miejscu życiorysu Fryderyka Chopina, który pozostanie po wszystkie wieki jednym znajgenialniejszych kompozytorów i twórców muzyki polskiej. Chopin jest dziecięciemdwóch narodowości. Ojciec jego, urodzony we Francji w Nancy czy Luneville, bardzomłodo przybył do Polski, gdzie się też ożenił z Justyną Krzyżanowską. Pierworodnymsynem tego małżeństwa był Fryderyk, przybyły na świat w nocy z dnia 1-go na 2-gi marca1809 r. we wsi Żelaznej Woli pod miasteczkiem Sochaczewem położonej, gdzie Chopinzostawał w obowiązkach nauczyciela u hrabiostwa Skarbków. Powiadają, że Fryderyk wdzieciństwie już okazywał drażliwość niezmierną na dźwięki muzyki, czemu łatwo wierzyć,całe życie bowiem Chopin zatrzymał tę niezmierną czułość nerwową. To pewne, iż bardzowcześnie okazał żywy pociąg do muzyki i fortepianu, co spostrzegłszy rodzice, dali mu zanauczyciela Czecha Żywnego, czerpiącego swe tradycje muzyczne ze szkoły S. Bacha.

Wpływ jednak tego nauczyciela jak i późniejszych na Chopina pozostał bez śladu, potęgabowiem osobista u tego kompozytora pozostała zawsze nietkniętą przez obce sobienaleciałości. Podobnie jak Haydn, Fryderyk Chopin w dziewiątym już roku życia odebrałpierwszy chrzest artystyczny, wystąpiwszy w koncercie na dochód ubogich, oraz wydającchoć bezimiennie kilka swych fortepianowych utworów. Przybywszy wraz z rodzicami doWarszawy, młody Chopin uczęszczał do liceum, gdzie uczył się bardzo dobrze, jak świadcządwie otrzymane nagrody szkolne, co służyć powinno za przykład, iż najznakomitszy geniusznie uwalnia od ścisłego spełniania obowiązków ucznia i pilności w naukach, jak się tobardzo często zdarza dzisiejszym muzycznym artystom, lekceważącym stronę ogólnego wy-kształcenia. Zaiste, nikt nie zostanie artystą, kto nie jest najpierw człowiekiem, a chociaższkoła niekoniecznie daje patent skończoności, to jednak szczęśliwy ten, kto może korzystaćze światła zdolnych nauczycieli. Jednocześnie z tymi zajęciami Chopin robił szczęśliwepostępy w nauce muzyki, której mu udzielał Elsner. Tryumfy w arystokratycznych salonachWarszawy, tryumfy podczas jego wycieczek za granicę do wód w Reinertz, do Berlina, doWiednia, zapowiadały znakomite powodzenie Chopinowi, ale nie mogły starczyć jego żądzydziałalności; mianowicie zaś pragnął ujrzeć Włochy, dziedzictwo sztuki, obiecaną ziemięartystów. W jesieni więc 1830 r. opuścił Warszawę, a jak był kochany i szanowany mimomłodocianego wieku świadczy to, że liczni jego wielbiciele odprowadzili go aż do Woli,gdzie wyprawiono ucztę i obdarowano Chopina pamiątkowym pucharem. Przybywszy doWiednia, musiał się nasz kompozytor zatrzymać w stolicy Austrii, panujące bowiemzaburzenia we Włoszech nie pozwoliły wypełnić zamiaru; zmienił więc takowy i postanowiłosiedlić się w Londynie. Ale drogę obrał na Paryż, gdzie przyjęty sympatycznie przezbawiących tamże Polaków, tak zniewolonym został, iż zapomniał o dalszym celu podróży ipozostał w pięknej stolicy Francji. Tu jednakże czekały go próby zawodów na wielkimświecie. Paryż przepełniony artystami, zajęty co dzień inną nowostką, mało zwracał uwagina Chopina i nie spieszył się z uznaniem artysty. Pierwszy koncert zaledwie starczył napokrycie kosztów, a tu trzeba było żyć, znaleźć nakładcę na kompozycje, w których spo-czywała nadzieja jego przyszłości. Należało więc przyjmować lekcje, jakie się nadarzyły

147

choć po franku i komponować na obstalunek. Tak powstały jego wariacje z Ludovica, duo zRoberta Diabła i inne. Pracą jednak wyrobił sobie szersze stanowisko i wtedy sądził, żenadszedł czas przypomnieć się publiczności. Najął więc salę teatru włoskiego (1834 r.) iwystąpił przed licznie zgromadzonym towarzystwem. Ale tłum goniący za grubym efektemnie dorósł do jego muzyki delikatnej, pozostał więc chłodnym, czym zrażony artysta wyrzekłsię raz na zawsze publicznych wystąpień zgiełkliwych i wszelkie jego późniejsze koncertyraczej za prywatne zebrania w kole dobranego towarzystwa uważać należy. W 1836 rokuzrobił Chopin wycieczkę do Czech, gdzie się spotkał ze swoją rodziną, a po powrocie doParyża widzimy go już w pełni sławy i uznania dla niezrównanego geniuszukompozytorskiego. Otoczony licznymi wielbicielami, między którymi znajdowały sięwszystkie znakomitości ówczesnej Francji, Chopin poszukiwany nauczyciel (za lekcjebowiem we własnym mieszkaniu płacono mu po luidorze) pędził życie swobodne. Aleniestety wątłe zdrowie pracą i wrażliwością nerwową wyczerpane, coraz się pogarszaćzaczęło tak, że w pośród cierpień d. 17 października zgasł ten duch, umiejący wyśpiewaćtyle nieśmiertelnych pieśni. Pochowano go na cmentarzu Père Lachaise w Paryżu, międzygrobowcami Beliniego i Cherubiniego. W muzyce fortepianowej był Chopin twórcą nowejszkoły, tak pod względem kompozycji jak i wykonania, rozszerzając znacznie środki isposoby gry na tym instrumencie. Co się zaś tyczy ducha jego utworów, ten jako nasz czystopolski, pozostanie punktem wyjścia dla przyszłości.

Na zakończenie jeszcze jeden przytoczymy żywot dowodzący, iż przy pracy nawet zniewielkimi zdolnościami wiele działać można. Franciszek Mirecki, o którym chcemymówić, urodził się w Krakowie 1791 r., gdzie ojciec jego był organistą i z trudnością tylkomógł go posyłać do szkoły. Mirecki przecież przy pracy własnej zdołał ukończyć klasygimnazjalne, jednocześnie zajmując się pod okiem ojca muzyką. Ale tę w piętnastym roku,czy to, że mało zapewniała przyszłości, czy też że szła mu trudno, opuścił Mirecki i wziął siędo aptekarstwa. Wkrótce jednak spostrzegł, iż postępuje niewłaściwą dla siebie drogą wracawięc znowu do muzyki, lecz niestety w wyborze powołania zostaje nauczycielem językówstarożytnych. Należy nam wspomnieć, iż zostając na tej posadzie lat trzy, dał dowodyogromnej wytrwałości i siły woli. Po przezwyciężeniu przeszkód, kiedy już zdało się, żeskromne, ale pewne stanowisko otworem przed nim stoi, rzuca Mirecki nauczycielstwo iwyjeżdża do Wiednia. Tu słysząc znakomitych fortepianistów, a mianowicie Humla, poznałdopiero jak sam nisko stoi. Zabiera się więc z zapałem do pracy nad fortepianem i poświęcagrze wszystkie wolne chwile od obowiązku sekretarza przy Ossolińskim; jaki objął na szczę-ście, inaczej niepodobna byłoby mu wyżyć w obcym mieście. Poduczony niemało, opuszczaWiedeń i udaje się do Florencji i Mediolanu, skąd przybywa do Paryża. W stolicy Francjispotyka go jeszcze większa nędza, z której uratowanym został jedynie listem polecającym dowydawcy Carlego. Ów Carli czystej krwi edytor, zamierzywszy wydać na widok publicznypięćdziesiąt psalmów Marcela, sławnego weneckiego kompozytora, chciał do nich miećdorobioną harmonię, odpowiednią w układzie nowożytnemu smakowi. Zamiast więcpowierzyć tę sprawę jakiemuś znakomitemu harmoniście, wolał wydawca dać ją młodemu,

148

ubogiemu muzykowi, który oczywiście przyjąć musiał z podziękowaniem co mu samofiarować zechce. Mirecki wziął się energicznie do tej pracy; raz że jakikolwiek grosz mógłna tym zarobić, a potem i co ważniejsze, że miał sposobność dać się poznać muzykalnemuparyskiemu światu. Kilka pierwszych psalmów, puszczonych jakoby dla wybadania opiniipublicznej, krytyka niechętnie przyjęła i na Mireckiego ostre padły groty, ale na szczęściewszechwładny naówczas w rzeczach muzyki Cherubini, dojrzawszy w nich zarody talentu,wsparł swą powagą młodego kompozytora. Wydanie psalmów korzystnie wpłynęło na losMireckiego, imię jego bowiem stało się głośne, nie brakło lekcji a więc i chleba, a pracaokoło sztuki szła z łatwością. Rzuca się na pole muzyki dramatycznej, a goniąc za ciągłymiprzedstawieniami, które mu więcej rozgłosu niż pożytku przyniosły, zwiedza różne miastawłoskie: Genuę, Florencję, Rzym, Neapol, Turyn, a nawet udaje się do Lizbony, Anglii,Niemiec i przez Francję wraca do Genui, gdzie ożeniony dwanaście lat przebywał. Duszajego przecież zatęskniła do rodziny, więc po dwudziestu czterech latach powrócił doKrakowa, gdzie go zawezwano na dyrektora szkoły śpiewu, na którym to stanowisku,otoczony uznaniem ziomków, były syn organisty, samouczek, zostawał aż do śmierci w1862 roku.

ROZDZIAŁ VII.

Energia i odwaga.I w każdej sprawie, którą zaczął... wszystko czynił z całego serca swego, i szczęściło mu się.2 Krn 31, 21.

Łamie się żelazo i skała kruszy, Tylko odwaga jest niezłamaną.

E. M. Arndt.

Historia przechowała potomności, pełne znaczenia wyrazy bohatera północy, nader trafniecharakteryzujące ludy rasy germańskiej, pod względem wrodzonego im poczucia i sposobupostępowania. „Nie wierzę ani w bałwany ani w złe duchy“ powiada on „lecz ufam i fundujęjedynie na sile mojego ramienia i mojej duszy.“ Ów stary herb z motyką w polu i napisem„albo znajdę drogę albo ją utoruję sobie“ jest wyrazem tego na przebój idącego,niepodległego umysłu i praktycznego wzięcia się do każdej sprawy odznaczających stalecharakter angielskiego ludu.

Nic też wybitniej nie maluje pierwotnej siły ducha starożytnych Germanów, jak ówmitologiczny obraz bożka piorunów i grzmotów, zwanego Thor, po starosasku Thunar(grzmot). Olbrzymia postać bohatera, z długą rudą brodą, w potężnych pazurach żelazemopancerzonej prawicy, dzierży straszny młot, który wyrzucony, sam na nowo do pięścipowraca. Błyskawice i gromy towarzyszą każdemu jego rzutowi. Gdy bożek ciągniony w

149

rydwanie przez dwóch kozłów toczy się po chmurach, grzmot huczy, drżą góry, łamią sięskały a niebo i ziemia płoną ogniem. Jemu święcono miesiąc kwiecień i każdy piąty dzień wtygodniu, dotychczas też nazywany dniem grzmotu, po angielsku Thursday. Straszliwe tobóstwo, będące uosobieniem odwagi i energii, doznawało fantastycznej czci u starychGermanów, którzy w walce z dzikim zwierzem i wrogiem, widzieli najpiękniejszą cnotęmężnych. Tacyt świadczy, że jeżeli, w którym pokoleniu lub gminie zapanował długi pokójosłabiający energię, młodzieńcy wyprawiali się do sąsiadów, u których toczyła się walka,aby na polu bitew zahartować swą odwagę i dostąpić chwały.

Jak ongi tak i obecnie, rozumie się tylko w nieskończenie wyższym i szlachetniejszympojęciu, energia jest podstawą i treścią męskiego charakteru. Ona to pobudzaniezmordowanie na wszelkich drogach życia do mężnych czynów i ona to stanowi duszęwszelkich usiłowań; można rzec, iż energia jest nawet wyższym przymiotem od geniuszu,gdyż geniusz tylko wsparty na niej ma możność dokonania swych prac herkulesowych,powszechny podziw budzących. Energia jest ciężkim młotem bożka Thor, danym w ręceczłowiekowi, aby nim utorował sobie bezpieczną ścieżkę wśród trudów, nędzy idolegliwości tego życia. Z energii płynie obfity zdrój ożywczej nadziei pojącej serce radośnąufnością, wieńczącej błogosławieństwem uznojone czoło. Stąd też ów odważny rycerz nosiłw swej tarczy dewizę: „L'espoir est ma force—nadzieja jest moją siłą“ mogącą być śmiałohasłem wszystkich ludzi „Biada tchórzliwym i rozpaczającym“ woła mądry Jezus Syrach wStarym Testamencie. Zaprawdę, nie ma większego błogosławieństwa nad posiadanie silnejduszy. Kto nosi w sobie ten talizman, po daremnych walkach i nieziszczonych od losuzabiegach, znajdzie zawsze owo błogie zadowolenie uczciwie spełnionych obowiązków,tudzież siłę do nowych zapasów. W godzinach zwątpienia, kiedy wycieńczeni pobezowocnych usiłowaniach upadamy na duchu, nic nas szczerzej nie pociesza, nic namufności więcej nie dodaje, jak widok człowieka, co cierpliwością zwalczywszy przeciwności,zachowuje odwagę, stawia czoło chociażby cały świat przeciwko niemu się sprzysiężył.

Samo życzenie, chcenie czegoś choćby najszczersze, jest dowodem lekkomyślności, jeżeliprzy odpowiednich warunkach w czyn wcielone nie zostanie. Szekspir ostrzega: „Zamiar jesttylko sługą przypomnienia, silny na początku z czasem słabnie“. Kto zamiast działać,chwieje się i czeka „aż Blicher nadejdzie“ zawiedzionym bywa. Rzeczywiście mąż idzie zaprzykładem Welingtona w bitwie pod Waterloo — mężnie znosi trudy i nie przestajewalczyć. Trzeba zawsze chęcią być u celu, do którego się dąży, tak jak Stefan Czarnecki,który zdobywając Monasterzyska otrzymał postrzał w twarz, a gdy go zlanego krwią unosiliżołnierze zapytał: „Czy miasto zdobyto?“ Zamiar skoro tylko dojrzeje do czynu, powinienbyć zamieniony w rzeczywistość, śmiało bez żadnego wahania. Każda chwila zwłokizwiększa trudności wykonania, zmniejsza pewność powodzenia, a co się odwlecze to częstouciecze. Życie wkłada na barki ludzkie ciężkie brzemię pracy i ciągłych trudów, które należyznosić z pogodnym czołem, gdyż one pośredniczą w naszym wychowaniu. Hugh Millerpowiada, iż jedyną szkołą, w której się nauczył czegoś pożytecznego, była owa obszerna

150

dziedzina praktycznego życia, gdzie praca i trud, jako surowi lecz wyborni nauczyciele,lekcje swe wykładają. Kto zaniedbuje się w pilności, kto dla błahych pozorów od pracystroni, ten biegnie po spadzistej drodze wiodącej do zguby. Każdy czujący wstręt do pracyniech wie, że ona jest jako zadanie, które wolą niewolę rozwiązać musi, niech pomyśli, żeszczera chęć słodzi mozoły i trudy — a wtedy może uzna, że jest jakby stworzonym dopracowania. Karol IX król Szwecji wierzył bezwarunkowo w wszechwładztwo woli nawet udziecka. Pewnego razu, gdy najmłodszy syn jego pracował z trudnością nad rozwiązaniemjakiegoś zawiłego zadania, król kładąc z mocą ręką na jego głowę zawołał: Musi jerozwiązać, musi. Przyzwyczajenie do wytrwałej pracy, jak każde przywyknienie z czasemstaje się łatwe i przyjemne, a wtedy trudno uwierzyć jak wiele pospolite nawet umysłyzdolne są dokonać, jeżeli z natężeniem wszystkich sił do celu dążą. Dwu panom służyćjednocześnie nie jest rzeczą bezpieczną, a kto przedsiębierze na raz kilka robót, żadnejdobrze nie wykona.

Bierz przed siebie jedną rzecz, pracuj nad nią we właściwym czasie, z całego serca — brzmimądre prawidło, przeciw któremu niestety — tak często w życiu wykraczamy. Kto poluje nadwa zające, żadnego nie ubije. „Partaczem taki rzemieślnik, który wiele rzemiosł umie“powiada Brandt. Lub jak Freidank mówi: „Kto by od razu chciał iść dwiema drogami,musiałby mieć długie bardzo nogi”. „Kto dwie rzeczy naraz czyni, temu się żadna nie uda“albo jak się wyraża Agrikola: „Czternaście rzemiosł, piętnaście nieszczęść!“ „Lepszeżebractwo niż wiele rzemiosł“ dodaje Sebastian Frank. Natomiast, kto jednemu a wierniesłuży, ten zyskuje nagrodę przywiązanego sługi. Żadna rzecz, prawdziwą mająca wartość,nie zdobywa się bez trudu i ciężkiej pracy. Czemuż więcej zawdzięcza ludzkość swepostępy, jeżeli nie ciągłemu wytężeniu woli, usilnej działalności w przezwyciężeniuprzeszkód? Godnym zaiste podziwu, jakie to w życiu ludzkim trudności siłą woli sąpokonywane. Stary Derflinger będąc jeszcze zwyczajnym jeźdźcem w marzeniachpostanowił zostać generałem i dotrzymał sobie obietnicy. Opowiadają o jednym zmarszałków francuskich, iż za czasów swej młodości, jako prosty jeszcze oficer,przechadzając się po pokoju zwykł był mawiać: „Chcę zostać marszałkiem Francji iwodzem“. Jest to wola — ów kategoryczny imperatyw — musisz, która człowieka czynizdolnym zostać tym lub działać to, czym zostać lub co zdziałać przedsięwziął. Pewienczeladnik ciesielski heblował z niezwykłą troskliwością oddaną mu do reparacji ławkęmagistracką; zapytany o przyczynę tego, odpowiedział tonem spokojnej pewności: „Pragnęzrobić tę ławkę tak wygodną jak tylko można, bo przyjdzie czas, gdy sam na niej zasiądę.“ Iw istocie, później zasiadał na niej, jako członek magistratu.

Goethe opowiadał Eckermanowi kilka wypadków jak siłą swej woli, zapobiegł chorobom imimo słabości pracował jak człowiek zdrowy. Trudno uwierzyć — mówi on — jak potężnywpływ wywiera duch na zachowanie ciała. Często doznaję dolegliwości jakiejś części ciała,lecz wola mego ducha tudzież siły reszty organizmu, utrzymują mię w rześkości i ruchu.Trzeba tylko, aby duch nie dał się nigdy przemóc ciału. I tak, gdy barometr się podnosi,

151

pracuję z większą swobodą niż wtedy, gdy słup merkuriusza opada, wiedząc o tym, staramsię wysileniem znieść szkodliwe wpływy powietrza i zawsze mi to się prawie szczęśliwieudaje.“ „Mogę nawet zacytować fakt z własnego mego życia, jak pewnego razu narażony naniechybną febrę, tylko siłą woli przeszkodziłem rozwijaniu się choroby“. Tylko wpływumysłu na ciało, wzmocniony w tym przypadku bezwarunkowym zaufaniem, tłumaczy namtak zwane sympatyczne uleczenia. „Czyż można zaprzeczyć, powiada znakomity lekarz Chr.Wilhelm Hufeland istnieniu cudownych sposobów leczenia? Ale czymże są one, jeśli niewynikiem silnej wiary w moce niebieskie lub ziemskie. Są to zatem siły naszego ducha.Każdemu znaną jest potężna władza imaginacji i nikt nie wątpi, że są fantazyjne choroby,którym wielu ludzi podlega uroiwszy sobie słabość? A czyżby nie można tak samo wmówićw siebie zdrowie i czy w tym razie zdrowie istotnie się nie wzmoże, nie ustali jak wpierwszym razie choroba?“

Jakąkolwiek teorię filozoficzną przyjmiemy pod względem wolnej woli, każdy rozsądny inie zabobonny wyznać musi, iż człowiek jest panem swoich postanowień, czynów ipostępowania i nie może być podobny do słomki, co rzucona na wodę bieży za prądemstrumienia. Jakież by znaczenie miała odpowiedzialność za nasze czyny, jakąż wartość cnotai zasługa, gdyby nasza wola nie była swobodną, gdyby nasze czyny naprzód i przymusowowe wszystkich szczegółach przez nadziemską władzę nakreślone zostały. Na cóżby się zdałouczyć, radzić, pracować w pocie czoła, starać się usilnie, gdyby wszystko tak a tak i nieinaczej być musiało. Ślepa wiara pospólstwa, nieznajomość wszelkich praw rozwoju, mogąuznawać fatalizm w życiu ludzkim; ale dla nas pewną jest rzeczą, że wola naturalnie wobrębie pewnych granic i praw, zupełnie jest wolą i że człowiek we wszystkich niemalwypadkach jest twórcą swego szczęścia lub niepomyślnej doli własnej. Tym zaś, którzywierzą w przeznaczenie, odpowiemy wyrazami jednego ze znakomitych myślicieli: „Istniejewprawdzie przeznaczenie, bo wszystko, co się dzieje jest koniecznym następstwem tego, coje poprzedziło. Gdyby jednakże wypadki, jakich doznaje człowiek w swym życiu, były zgóry przeznaczone, a zatem nieodwołalne, na nic nie przydałyby się troski, starania, trudy,bo i bez tego wszystko stać by się musiało jak jest.“ Człowiek przecież to nie maszyna, którąbezwiednie kierują. Jakkolwiek fizyczność jego jest zawisłą od połączenia niezmiennie posobie następujących przyczyn, tak, że nie zawsze ma moc, by wyłamać się od tych wpływów(choroba, wiek), to moralne dobro człowieka w zupełności zależy od własnej jego woli,trybu postępowania, siły ducha i władzy, jaką sam nad sobą posiada. Człowiek rozporządzaswoim losem, jeżeli tylko ma odwagę silnej woli. „Tam gdzie jest wola, znajduje się także idroga“ powiada praktyczny Anglik, co po naszemu „szukaj a znajdziesz“ dałoby siętłumaczyć.

Kto przedsięweźmie zamiar jakiś z silną wolą, zdobywa punkt oparcia i spokojność, usuwapołowę oczekujących go trudności. Biada, jeśli postanowienia słabnąć zaczynają; widzieć onbędzie przeszkody gdzie ich niema i wśród białego dnia ujrzy mary zamiast rzeczywistości.Tymczasem myśl: „to umiesz, na to wystarczą ci siły“ znaczy tyle, co sama możność, a

152

niewzruszona chęć osiągnięcia jakiegoś zamiaru, to już połowa jego wykonania. „Kto nieryzykuje ten nic niema.“ „Jeżeli masz przedsięwziąć coś zuchwałego“ mówi znakomityHebel „a czego uniknąć nie możesz, wtedy odwaga jest środkiem, który rzadko zawodzi. Alejeżeli będziesz tylko chciał a nigdy nie zaczniesz czynić, albo zacząwszy wnet żałujesz tego,tedy sprawdzi się powyżej przytoczone przysłowie“. Richelieu i Napoleon I chcieliwykreślić ze słownika wyrazy „Nie można“, „Nie mogę.“ — „Ucz się“ „Działaj“ „Sprobój“były ich odpowiedzi.

Dwoma znamionami właściwymi energii są: punktualność i szybkość postanowienia.Punktualności zawdzięczać głównie należy wygraną bitwę pod Waterloo. Pół godzinyopóźnienia, a Welington zostałby pobity i Europa znowu byłaby wpadła w ręce Napoleona.„Każda stracona chwila — mówił ten genialny wódz i cesarz, łatwo nieszczęście sprowadzićmoże“ i zwykł był dodawać, iż Austriaków dlatego tyle razy pobił, że nigdy nie znali się nawartości czasu i szybkości postanowienia. Podczas ich zwłoki i wahania się, Napoleonnapadał i zwyciężał. Gdy zapytano się Colina Campbell, dowodzącego wojskiem angielskimpodczas ostatniego powstania indyjskiego, kiedy może odjechać do Indii odrzekł: jutro rano!I rzeczywiście tak spiesznie był ów sędziwy generał do podróży gotów, że nie czekając naasygnacje rządowe, musiał sobie pożyczyć pieniędzy na drogę. Jaką heroiczną energięrozwinęli Campbell, Havellock, Lavrence, Outram i wielu innych pod palącym słońcem Indiiprzeciwko dzikiemu i fanatycznemu nieprzyjacielowi, świadczą wymownie dzieje tejpamiętnej kampanii. W ogóle w zawodzie wojskowym, odwaga i energia były po wszystkieczasy najsilniejszą dźwignią wielkich czynów, które wyniosły ludzi z najniższych warstw nawyżynę społeczną. W Anglii nawet gdzie przystęp trudny, a awans bez majątku prawieniepodobny, widzimy najznakomitszych ludzi ze średniego stanu i z najbiedniejszej klasy. Wmarynarce mianowicie od dawna zdolność i energia wyniosły wysoko z najniższego stanu.Wspomnieliśmy już, że admirałowie Drake i Nelson byli synami biednych pastorów, Cooksynem prostego wyrobnika. Najwaleczniejszy może z angielskich marynarzy admirałHobson, był terminatorem u krawca na wyspie Whight. Kiedy rozeszła się wieść, że eskardaprzybiła do brzegu, pobiegłszy wraz z innymi chłopakami przypatrzyć się munduromwysiadających na ląd majtków, taką naraz w sobie poczuł chęć do marynarki, iż nie wiele siępytając skoczył na jedną z łodzi, dostał się do okrętu admiralskiego i wprosił na ochotnika.Po wielu latach wrócił do wsi rodzinnej, okryty zaszczytami i w tej samej chałupie, w którejkiedyś terminował, nie wstydził się pan admirał przyjąć u swego dawnego majstra obiaduzłożonego ze słoniny i jajek. W armii francuskiej, dopiero od czasów rewolucji, przysłowie,iż każdy żołnierz nosi w patrontaszu buławę marszałkowską, nabrało istnego znaczenia.Historia Napoleona I i zadziwiających kolei jego losu, zbyt dobrze jest znaną, abyśmypotrzebowali powtarzać ją w tym miejscu. Wspomnimy tylko, że tak rewolucja francuska jaki Napoleon, otworzyli drzwi, przez które mnóstwo ludzi z najniższych warstw społecznych,dzięki swej energii, doszło do wybitnego stanowiska. Generałowie Hoche, Humbert,Pichegru rozpoczęli karierę wojskową od prostych żołnierzy. Humbert był ladaco za młodu;w szesnastym roku uciekł z domu rodzicielskiego i wszedł naprzód do służby w Nancy,

153

potem był robotnikiem w Lyonie, na koniec zaczął handlować skórkami zajęczymi. W 1792roku zaciągnął się na ochotnika, a w rok potem został generałem brygady.

Saint Cyr syn biednego garbarza, był naprzód aktorem, po czym wstąpił do strzelców i w rokzostał mianowany kapitanem. Marszalek Victor książę Belluno, wszedł w 1781 roku naprostego żołnierza do czwartego pułku artylerii; wydalony z wojska wstąpił na nowo powybuchu wojny z Prusami, a w kilka miesięcy nieustraszona odwaga i energia, dały mustopień szefa batalionu. Murat był synem oberżysty, a sam stajennym u ojca. Wszedł dostrzelców konnych, ale wkrótce wypędzony został za nieposłuszeństwo. Za wybuchemwojny znowu się zaciągnął i rychło został pułkownikiem. Ney wstąpił do huzarów w 18 rokużycia, a Kleber nazywał go niezmordowanym i mianował generałem w dwudziestym piątymroku. Marszałek Soult żadnego nie odebrał wychowania; geografii uczył się dopiero będącministrem spraw zagranicznych; sześć lat służył, jako prosty żołnierz. Trudniejsze jeszczebyły początki marszałka Masseny, który czternaście lat musiał dosługiwać się stopniapodoficerskiego.

Niemniej ciekawymi i godnymi uwagi są przykłady wytrwałości z życia znakomitychzałożycieli angielskich rodzin arystokratycznych. Obecnie bowiem największa częśćhrabiów i książąt Wielkiej Brytanii początek swój wiedzie od księży, prawników, bankierów,kupców, złotników, kramarzy, nawet od ciężko pracujących robotników. Dzisiejsza rodzinahrabiów Warwick nie pochodzi od sławnego Warwicka co dumnie utrzymywał, że królówmianuje, ale od Grenwilla prostego handlarza wełny; dzisiejsi książęta Northumberland ródswój wiodą nie od Percych, ale od Smithsona aptekarza Londyńskiego. Z podobnieskromnego rodu pochodzą książęta Leeds, hrabiowie Doudley, Ellenborougb, Shaftesbury,Clarendon, a w naszych prawie czasach lordowie Tenterden, Brougham, Lyndhurst, St.Leonardo, którego ojciec był perukarzem. Ciekawą jest niezmiernie historia członkaparlamentu angielskiego Lindsaya. Zostawszy w czternastym roku sierotą bez opieki, bezżadnych środków, z Glasgow puścił się do Liverpool z czterema i pół szylingami w kieszeni;kapitan okrętowy widząc jego nędzę sam mu ofiarował wolny przejazd za noszenie węgli domaszyny i kuchni. Palacz, za pomoc w pracy, udzielał mu część obiadu; w Liverpool sypiałpo szopach i kątach jak mógł, a żył za owe cztery szylingi, aż na koniec dostał się na chłopcakampanii wschodnio-indyjskiej. Jak musiał pilnie pracować, jak się zasługiwać, dośćpowiedzieć, że w dziewiętnastym roku został kapitanem okrętu kompanii. W cztery lataprzecież opuścił służbę i zaczął z małymi wprawdzie środkami sam na siebie pracować irychło dorobił się wielkiego majątku i znaczenia.

Niemniej wielkie imię po sobie zostawił Warren Hastings, człowiek silnej woli inieustraszonej wytrwałości. Rodzina jego była starożytną i znakomitą, jednakże nieszczęścialosu i fanatyczne przywiązanie do sprawy Stuartów, doprowadziły ją do ubóstwa. Wspaniałaich siedziba w Daylesdorf przeszła w inne ręce, a ostatni z zamożnych Hastingsów oddałswemu drugiemu synowi tylko probostwo, w którym urodził się Waaren. Dziecko uczyło sięczytać w szkole wiejskiej razem z synami okolicznych wieśniaków, bawiło się na polach i

154

łąkach, które jego przodkowie dziedziczyli — a w młodej swej wyobraźni roiło sobiepostacie dzielnych i prawych Hastingsów. Ambicja Warrena pod takim wpływemrozgorzała, a jeżeli mamy wierzyć tradycji, to w siódmym roku życia, siedząc pewnegoletniego dnia nad brzegiem strumienia zraszającego posiadłości Deylesdorfu, powziąłstanowczy zamiar odzyskania utraconej ojcowizny. Było to tylko dziecinne marzenie, aleWarren miał dość energii i dość silnej woli, aby w ciągu życia długiego zamienić topostanowienie w rzeczywistość. Co postanowił jako dziecko, dotrzymywał będącmłodzieńcem, w męskim wieku życia doprowadzał swe zamiary do celu ze spokojem inieugiętą wolą cechującą cały charakter Warrena. Biedny sierota, dzięki tym przymiotom,stał się jednym z najpotężniejszych ludzi swej epoki, podniósł świetność rodu, odkupiłstarożytne dziedzictwo, odbudował zamek.

Kiedy pod palącymi promieniami zwrotnikowego słońca — mówi Macauley — rządziłpięćdziesięcioma milionami Azjatów, jego nadzieje wśród trosk wojennych,prawodawczych, finansowych, zwracały się nieustannie do Daylesdorfu, a kiedy po długimzawodzie publicznym przedstawiającym szczególną mieszaninę dobrego ze złem, sławy iznikczemnienia, doszedł nareszcie do celu; zapragnął usunąć się i umrzeć pod dachemswych przodków“.

Jakimi to drogami energii i pracy dochodzono do podobnych celów zacytujemy jeszczehistorię protoplastów familii Foleyów, Normanby i markizów Lansdowne, odznaczającychsię wielkimi przymiotami moralnymi i szanowanych też powszechnie. Założycielempierwszej z tych rodzin był Ryszard Foley syn ubogiego Yeomana, to jest właściciela małegokawałka ziemi, w okolicy Stourbridge, urodzony za Karola I. Oddany do nieodległej fabryki,wyrabiał gwoździe, jako prosty rzemieślnik. Wtedy to spostrzegł, że rozcinanie prętówżelaznych na gwoździe, odbywając się kosztem ciężkiej pracy i ogromnej straty czasu, jestprzyczyną niemożliwości w trzymaniu konkurencji gwoździarzy z Stourbridge z wyrobamiszwedzkich fabryk, które opatrzone w machiny do rozcinania żelaza, taniej mogąprodukować.

Konstrukcja tych machin jak zwykle w tamtych czasach w ścisłej trzymana była tajemnicy.Foley postanowił wykryć tę tajemnicę; nikomu się przecież nie zwierzył, z obawyśmieszności w razie niepowodzenia. Nagle znikł z fabryki i przepadł na lat kilka bez wieści.Bez pieniędzy prawie, piechotą udał się do Hull i tam najął się za robotnika na okręcie,udającym się do jednego z portów szwedzkich, za jedyne wynagrodzenie wymawiając sobieprzewóz i życie. Całym jego majątkiem były skrzypce i za ich pomocą, po wylądowaniu wSzwecji, grając i żebrząc prawie po drodze, dostał się do fabryk żelaznych w Dannemora podUpsalą. Wesoły, zabawny, ze skrzypcami w ręku, rychło zaprzyjaźnił się z robotnikami,przyjęty został do fabryki, a nie budząc niczym podejrzenia, miał wstęp do wszystkich jejwydziałów; bacznie na wszystko zważając, pilnie wbijał w pamięć całą maszynerięrozcinania prętów na gwoździe. Kiedy już był pewny, że wszystko dobrze zbadał i zna

155

dokładnie, znikł znowu spośród nowych przyjaciół. Nikt nie wiedział ani gdzie poszedł, anico się z nim stało.

Za powrotem do Anglii wyjawił cel i wypadek odbytej podróży i udzielił nabytychwiadomości dyrektorom dawnej swej fabryki. Ci nie wahali się wyłożyć funduszów nanowe, budynki i maszyny. Kiedy jednak wszystko stanęło i pokazało się ku wielkiemuzmartwieniu i wstydowi Foleya, że wszystko na nic się nie zdało, że maszyna nowa nie chceciąć prętów żelaznych. Foley znowu znikł tajemnie. Wszyscy mniemali, że ze wstyduwyniósł się na zawsze. On tymczasem, postanowiwszy sobie dociec tajemnicy, nie dał sięzniechęcić niepowodzeniem, ale powiedział sobie, że musi postawić na swoim. Puścił sięznowu do Szwecji, tak samo jak poprzednio ze skrzypkami pod pachą, przyjęty jak najlepiejprzez robotników w Danneraora, umieszczonym został dla pewności, żeby znowu nie zbiegł,w samej fabryce gwoździ. Tam umiał udać obojętnego na wszystko, niezdarnego,niezdolnego do niczego prócz do skrzypek, tak, że robotnicy najmniejszego nie mielipodejrzenia, i sami ułatwili mu dopięcie tego, co sobie za zadanie życia postanowił. Nanowo skwapliwie badał wszelkie szczegóły maszyny, przerysował je jak mógł, chociażnigdy się nie uczył rysunków; a pozostawszy na miejscu dopóki nie sprawdził dokładnieswych badań i dobrze sobie nie wbił w pamięć całej maszynerii, uszedł znowu potajemnie idostał się szczęśliwie do Anglii. Stanąwszy pomiędzy zdziwionymi przyjaciółmi poprawił iuzupełnił maszynę, a tym razem praca jego pomyślnym uwieńczoną była skutkiem. Wniedługie lata przemysłem i pracą wielkiego doszedł majątku, podniósł przemysł i dobry bytcałej okolicy. Syn jego był już szeryfem hrabstwa Worcester, a rychło rodzina ta otrzymałagodność parowską.

Wilhelm Phipps, protoplasta rodziny Mulgravów albo Normanbych, niemniej pouczającydaje przykład wytrwałości. Urodził się w roku 1651 w Maine, kolonii wówczas angielskiej wAmeryce północnej. Ojciec jego, biedny puszkarz, miał 26-ro dzieci, a pomiędzy niemi 21synów. Za cały majątek dał im silne ręce i nieustraszone serce. Wilhelm od dzieciństwa miałchęć do żeglarstwa; coś go ciągnęło do zwiedzenia szerokiego świata, szukania przygód. Ależe nie mógł się dostać na żaden statek, wszedł do terminu do małego warsztatu statkówwodnych. Tam pilnie uczył się rzemiosła, a w godzinach wolnych od pracy wprawiał się wczytanie i pisanie, kosztem snu i wypoczynku po całodziennej pracy. Po skończonymterminie udał się do Bostonu, gdzie zaślubił dość zamożną wdowę, założył sam warsztat,zbudował sam sobie okręcik i puścił się na morze, handlując drzewem; tak dziesięć latspędził w pracy i trudzie przy niewielkich zyskach.

Raz przechodząc przez tłumne ulice Bostonu, usłyszał przypadkiem majtków,rozpowiadających o wypadku świeżo zaszłym około wysp Bahama o zatonięciu okrętuhiszpańskiego z wielkimi, jak mówiono, pieniędzmi. Te kilka słów obudziły w nimawanturniczego ducha. Nie tracąc czasu zebrał osadę z odważnych i gotowych na wszystko

156

marynarzy i puścił się do wysp Bahama. Ponieważ okręt zatonął blisko brzegu, z łatwościągo wyszukał, wydobył z niego znakomitą część ładunku, ale bardzo mało gotówki, tak, żezysk zaledwie opędził koszty. Takie przecież powodzenie podnieciło przedsiębiorczy jegoumysł. Niedługo dowiedział się o innym okręcie, obładowanym samem złotem i srebrem,zatopionym przed pół wiekiem blisko Port de la Plata. Postanowił natychmiast wydobyć go,a przynajmniej wyłowić zawarte w nim skarby.

Przedsięwzięcie takie przechodziło jednak jego możliwości; przybył więc do Anglii wnadziei znalezienia tam pomocy pieniężnej. Poprzedzony sławą wydobycia okrętuzatopionego około wysp Bahama, udał się wprost do rządu; wytrwałością potrafił przełamaćzwykłe w takich razach zwłoki, przeszkody i otrzymał od Karola II dowództwo nad okrętemo 8 działach i 95 ludziach osady, oraz zasoby potrzebne do odbycia zamierzonej podróży.

Z łatwością przybył na wybrzeża, gdzie statek ze skarbami miał być zatopiony. Ale jak tuznaleźć samo jego miejsce? Pięćdziesiąt lat już upłynęło od wypadku; tradycyjne tylkozebrać można było wskazówki. Należało więc dokładnie zbadać rozległe wybrzeża i gładkiocean, na których niebyło naturalnie ani śladu zatopionego okrętu. Ale Phipps był wytrwaływ pracy, miał niezłomną wiarę w powodzenie. Zaprzągł więc ludzi osady do dragowaniawybrzeży, i ci biedacy przepędzali całe tygodnie na wydobywaniu z morza wodorostów(Algae), kamyków i skał odłamów. Nie mogło być nudniejszej roboty, mianowicie też dlamarynarzy. Zaczęli więc szemrać, że to wcale nie ich rzecz. Od szemrań coraz głośniejszych,przyszło do otwartego buntu. Raz pewna ich liczba naszła Phippsa na galerii kapitańskiej zkrzykami i groźnym domaganiem porzucenia wszystkiego i powrotu do Anglii. Ale Phippsnie dał się ustraszyć. Siłą charakteru i woli przytłumił bunt, hersztów ukarał, innych umiałująć w karby posłuszeństwa. Nie na długo przecież. Wkrótce trzeba było dla naprawy statkuzarzucić kotwicę przy samym brzegu małej wysepki i całkiem go prawie wyładować.Niezadowolenie osady, nudzącej się znowu na bezludnym wybrzeżu, wzmagało się: część jejnowy zrobiła spisek z zamiarem zawładnięcia statkiem, wrzucenia Phippsa w morze ipuszczenia się na południowy ocean na korsarstwo: Ale dla uzupełnienia tych projektówtrzeba było zapewnić sobie współudział naczelnego cieśli, przypuszczono go więc dotajemnicy. Ten nie podzielał widoków spiskowych i powiadomił Phippsa o wszystkim.Phipps zebrał na okręcie wiernych sobie ludzi, ściągnął pomost łączący okręt z brzegiem iwymierzył działa nabite kartaczami, tak, że zupełnie ostrzeliwały pozostały na lądzieładunek. Kiedy ukazali się zbuntowani majtkowie, zapowiedział, że każe ich kartaczowaćjeżeli się na krok zbliżą do ładunku. Cofnęli się przerażeni. Ładunek pod zasłoną działprzeniesiony został na statek, a wtedy zbuntowani w największej obawie, aby ich niepozostawiono na bezludnej wyspie, złożyli broń i na klęczkach błagali o pozwoleniepowrotu do posłuszeństwa. Nie wahał się Phipps przyjąć ich na okręt, z wszelkimi przecieżśrodkami ostrożności, ale z pierwszej korzystał sposobności żeby się ich pozbyć a nowozwerbowanymi zastąpić. Niedługo jednak uznał, że zanim dalsze poszukiwania rozpocznie,koniecznie musi wracać do Anglii dla naprawy statku. A zyskawszy dokładniejsze

157

wiadomości o miejscu zatonięcia hiszpańskiego okrętu ze skarbami, wracał z pustymiwprawdzie rękoma, ale z większą pewnością pomyślnego dokonania.

W Londynie Phipps zastał na tronie Jakuba II Stuarta, a naród innymi zajęty sprawami;odwołał się więc do publiczności o składkę. Przez cztery lata w największej biedzie pótyprzekonywał, starał się, deptał po wszystkich progach, aż na koniec utworzył kompanię podopieką księcia Albermale.

Przybywszy do Port de la Plata w bliskości raf, o które, jak wieść niosła, okręt hiszpańskimiał się rozbić, zajął się naprzód zbudowaniem łódki na 10 wioślarzy, tak płaskiej, by dokażdego zakątka miała przystęp. Sam nieraz musiał ręki przyłożyć do siekiery. Następniewymyślił coś na kształt dzisiejszego dzwonu podwodnego, potem najął najlepszych nurkówindyjskich, wprawionych do łowienia pereł i kazał przeszukiwać dno morskie. Ta robota szłaprzez kilka tygodni. Aż raz, wychyliwszy się nieco z łódki, spostrzegł przez przejrzystąwodę jakąś dziwną roślinę morską i kazał jednemu z nurków zerwać ją dla siebie. Nurekwypłynąwszy z żądaną rośliną, doniósł, że w morzu widział mnóstwo dział okrętowych.Zrazu nie dowierzano mu, ale bliższe poszukiwania przekonały, że mówił prawdę. Skrzętniejzaczęto szukać i niezadługo jeden z nurków wyniósł z morza ciężką sztabę srebra. Pilniejzaczęto pracować i w kilka dni wydobyto z dna morskiego złota i srebra w sztabach wartości300,000 f. szt. Kiedy Phipps powrócił z tymi skarbami do Anglii, z podziału wypadło naniego 20,000 f. szt., prócz tego król obdarzył go szlachectwem. "Rychło Phipps zostałszeryfem Nowej Anglii. Następnie piastował urząd gubernatora Massachussett, po czymwrócił do Anglii, gdzie zakończył życie 1695 roku. Nigdy nie wstydził się swegopochodzenia, owszem szczycił się, że z prostego cieśli okrętowego doszedł najwyższychgodności.

Niemniej wytrwałym i pracowitym był przodek rodziny markizów Lansdowne. Urodził sięon w r. 1623 w Romsey w Hampshire, gdzie ojciec jego miał mały kramik z suknem. Poskończeniu szkół w mieście rodzinnym, udał się do Francji na uniwersytet do Caen. Niemając żadnej pomocy od ojca, utrzymywał się z małego handlu drobiazgami, które wskrzyneczce na plecach roznosił. Widząc przecież, że tak uczyć się trudno i że to do niczegoprawie nie doprowadzi, powrócił do Anglii i zgodził się za chłopca na okręcie kupieckim.Ale że go kapitan parę razy dobrze oćwiczył liną za krótki wzrok, porzucił marynarkę i udałsię znowu do Paryża na medycynę. Tu utrzymywał się z przepisywania, kopiowaniarysunków, ale mu to niewiele przynosiło; w takiej nieraz był biedzie, że po całychtygodniach żył tylko orzechami. Czas przepędzony w Caen i Paryżu nie był straconym.Naprzód wynalazł maszynę do kopiowania listów, następnie zaczął pisać do dzienników osztukach, umiejętnościach, chemii i fizyce; powołany do Oxfordu na adiunkta profesoraanatomii, w r. 1652 mianowany został naczelnym lekarzem armii irlandzkiej. Obok zajęćlekarskich, wziął się do miernictwa i takie na tym pieniądze zarabiał, iż zazdrośnicyoskarżyli go o przedajność. Potrafił przecież udowodnić swą niewinność. Przez całe życieniezmordowany w pracy, na wszystko czas umiał znaleźć. Pisał o farbiarstwie, tworzeniu

158

sukna, marynarce, ekonomii politycznej i innych przedmiotach; robił wynalazki, zakładałfabryki żelaza, kopalnie ołowiu, dał początek rybołówstwu sardynek i handlowi budulcem.To mu nie przeszkadzało brać czynnego udziału w pracach towarzystw uczonych. Znacznyzostawił majątek, a syn jego już mianowany został baronem Shelburne.

Dowody podobnej energii i odwagi znajdujemy i w wielu innych zawodach, które nie będąctak świetne jak wojskowy, niemniej są użyteczne. Wszystkie też gałęzie sztuk, nauk iprzemysłu dostarczają nam uderzających przykładów, co można zdziałać, biorąc sobie zahasło niepokonaną odwagę. Na czele jednak postawimy biografię kobiety, pierwszą zdaje sięw ciągu tego dzieła, a która w sposób wzruszający i niezbity dowodzi głoszonej przez nasprawdy.

Tą kobietą jest lady Blackwell, która przezwyciężywszy wszystkie trudności, przesądy,niechęci, jakie każda nowa myśl na drodze swojej znajduje, potrafiła zyskać wśródzadziwionego społeczeństwa naukę i tytuł doktora medycyny i chirurgii, a następniestaraniem swym założyła w Filadelfii fakultet medyczny dla kobiet, gdzie kilkasetamerykanek uczęszcza, sposobiąc się na lekarzy. Towarzyski układ Ameryki i pojęcie, jakietam sobie wyrobiono o kobiecie, wspomagało ją dzielnie w uskutecznieniu powziętegozamiaru, to też Elżbieta Blackwell, choć angielka rodem, albowiem 1820 r. urodziła się wmieście angielskim Bristol w hrabstwie Somerset, przecież sercem i duszą całą przyswoiłasobie nową tę ojczyznę, wśród której wychowała się i wzrosła; w piątym bowiem roku życiaprzybyła tam z rodzicami, którzy z liczną rodziną zamieszkali w Nowym Yorku.

W piętnastym roku straciła ojca, który umarł zostawiając wdowę i sieroty prawie bezżadnego funduszu. Wówczas to miss Elżbieta dała pierwszy dowód szlachetnej odwagi,która się w przeciwnościach nie łamie i stała się dobrem natchnieniem dwóch swoich sióstr,starszych nawet od niej, założyła wraz z niemi pensję panien i tyle zdolności i zacnychzabiegów rozwinęła w tym zawodzie, iż w siedem lat zapewniła całej rodzinie byt skromny,ale niezależny.

Uspokojona zatem z tej strony, w 22-gim roku zaczęła myśleć o wykonaniu zamiaru dawnopowziętego. Poznawszy za młodu, z jakimi trudnościami musi walczyć kobieta, pracować nautrzymanie zmuszona, zachciała rozszerzyć pole ścieśnionego zakresu, w jakimutrzymywano ją dotąd i mając przekonanie, iż kobieta uzdolniona do tego przez naukępotrafi z korzyścią poświęcić się leczeniu chorych, do czego wrodzona jej delikatnośćuczucia, łagodność i cierpliwość niejako przeznaczać ją się zdaje — postanowiła uczyć sięmedycyny — zostać lekarzem.

Wprowadzając zatem w czyn swe marzenia, poświęciła dwa lata na uczenie się łacińskiego igreckiego języka, jako niezbędnych pomocy do nabycia potrzebnych w obranym zawodzieumiejętności; lecz gdy sądziła, iż może już z pożytkiem słuchać kursów medycyny, przystępuczęszczania na nie został jej jako kobiecie wszędzie zabroniony. Musiała więc poprzestaćtymczasowo na lekcjach prywatnych i radach, szlachetnie jej udzielanych przez dwóch

159

profesorów fakultetu medycznego w Charlestown (w stanie Karoliny północnej). Anatomiiznowu uczyła się w Filadelfii u znanego w Stanach Zjednoczonych doktora Allend, i tenchociaż z wielką trudnością wyrobił jej nareszcie pozwolenie asystowania w klinice szpitalaBlockley.

Przełamawszy pierwsze doktorów i publiczności niechęci, iż jakaś kobieta poważyła siępomyśleć o pozostaniu doktorem, otrzymała już łatwiejszy przystęp na słuchanie wykładówmedycznych w naukowym zakładzie Nowego Yorku, zwanym Szkołą Genewską.

Przez lat sześć w podobny sposób, niezrażona żadnymi przeciwnościami, oprócz mozolnejnauki walczyła z przesądem i niechęcią.

Funduszu na książki, egzaminy i utrzymanie, dostarczały jej lekcje muzyki i angielskiegojęzyka, jakie przez ten czas dawała, a których przecież nie tak łatwo znaleźć przychodziłooryginalnie śmiesznej pannie, która uczyła się anatomii. Ale panna, pełna szlachetnejgodności w każdym kroku swoim, była wytrwałą i pracowitą istotą. Biła, jak mówiono, murgłową i mur przebiła.

W 1849 roku a 29 jej życia, przyjętą została przez fakultet medyczny w Nowym Yorku, jakodoktor medycyny i chirurgii. Rozprawa, jaką każdy uczeń kończący medycynęwypracowywuje przed dostaniem stopnia doktora, a która dla miss Blackwel wypadła nazadany temat o przyczynach szkorbutu u marynarzy, napisana została z tak niepospolitązdolnością, że w znacznej ilości egzemplarzy kosztem fakultetu medycznego w NowymYorku wydana została.

W rok później zwiedziła Anglię, gdzie przyjęto ją ze znaczącymi oznakami czci i szacunku,a doktorzy londyńscy żądali, aby im zostawiła zaszczyt koleżeństwa, nie wyrzekając sięmiana angielki. Z Londynu udała się do Paryża, gdzie chciała przez jakiś czas uczęszczaćjeszcze na kurs medycyny, lecz położono jej warunek, aby przebrała się po męsku, co zoburzeniem odrzuciła. Nie słuchała więc kursów, lecz otrzymała pozwolenie zwiedzaniaszpitali i asystowania tamże przy operacjach chirurgicznych. Przez czas dość długiuczęszczała szczególnie do szpitala wyłącznie przeznaczonego dla kobiet, gdzie pilnie istarannie badała choroby kobiet i dzieci.

Powróciwszy do Ameryki, zajęła się gorliwie założeniem fakultetu medycznego wyłączniedla kobiet i po wielu odczytach, artykułach rezonowanych w pismach publicznych, postawiłanareszcie na swoim. Fakultet medyczny został otwarty w r. 1856 w Filadelfii (stanPensylwania).

Od tej epoki corocznie kilkadziesiąt amerykanek przybywa w różnych a najodleglejszychstron Stanów Zjednoczonych, dla słuchania kursów medycznych wykładanych z talentemprzez Elżbietę Blackwell i wielu innych profesorów pici żeńskiej, których ona jużwykształciła, a między którymi jest panna Zakrzewska rodem z Prus wschodnich.

160

Miss Blackwell nie poszła nigdy za mąż i nosi nazwisko swego ojca, według przyjętychzwyczajów powinno się ją zatem nazywać miss Blackwell, lecz z przyczyny powagi jakąotoczona została i po przyznaniu jej stopnia doktora medycyny, nadano jej tytuł lady.

Do liczby najbardziej ciekawych przykładów, ile to choćby w skromnym obrębie zdziałaćmoże siła woli, jest odkrycie znaczenia napisów ćwiekowych i klinowych na marmurachznalezionych w Niniwie, do których klucz od czasów zawojowania Persji przezMacedończyków został zagubiony. Młody a zdolny kadet kompanii wschodnio-indyjskiej,nazwiskiem Rawlinson, przebywając w Kermanshah w Persji, spostrzegł, iż okolicznepomniki — tak starożytne, że o nich wszelka wzmianka historyczna zaginęła — pokryte sąrodzajem znaków mających kształt ćwieka. Rawlinson zabrał się do kopiowania tychnapisów, a między innymi zdjął także napis ze słynnej skały Behistun, wznoszącej sięprostopadle na 1700 stóp ponad równinę; niższa część tego kolosu przynajmniej dowysokości trzystu stóp, pokryta jest napisami w trzech językach: perskim, scytyjskim iasyryjskim. Uważnym i cierpliwym porównywaniem języka obecnego z tym, jaki zaginął,doszedł młody kadet pewnej wprawy w kombinowaniu pisma ćwiekowego, a nawet zdołałutworzyć alfabet, mogący służyć do odcyfrowania napisów. Rawlinson, zdjąwszy mnóstwokopii, posłał je z własnymi objaśnieniami do Anglii celem bliższego rozpatrzenia. Natenczasjednak na uniwersytetach Wielkiej Brytanii profesorowie nie słyszeli jeszcze oćwiekopiśmie, a żaden z tych uczonych erudytów o kształcie ćwiekowych znakównajmniejszego nie miał wyobrażenia. Szczęściem znalazł się mało znany, bo skromny, byłykomisant kompanii indyjskiej nazwiskiem Morris, który sam zajmując się studiami nadzamarłym pismem, lepiej niż uczeni archeologowie mógł ocenić kopie Rawlinsona. Morrismimo tego, że nigdy skały Behistun nie widział, jedynie tylko cierpliwym zastanowieniemsię nad przedmiotem doszedł, iż kopia Rawlinsona w wielu miejscach nie była wierną.Rzeczywiście kadet; który bawił jeszcze w Behistun, porównawszy swój rysunek zoryginałem, znalazł, że Morris ma słuszność; tym to sposobem przez porównywanie iuważne studia, pracą niecofającą się przed niepodobieństwem prawie, znajomośććwiekopisma posuniętą została na drodze postępu.

Ażeby jednak nabyta nauka przez Rawlinsona i Morrisa mogła w praktyce wydać owoce,potrzeba było trzeciego człowieka, który swymi wiadomościami przyszedł na pomoc. Tymwspółpracownikiem był Austin Layard, poprzednio dependent u notariusza w Londynie.Któżby pomyślał, iż ci trzej ludzie: kadet, komisant i dependent odkryją język całkiemzapomniany i rozjaśnią historię Babilonu? A jednakże tak było. Layard liczył dwadzieściadwa lata, kiedy podróżując po Wschodzie, powziął pierwszą myśl zwiedzenia miejscpołożonych nad Eufratem. Z jednym tylko przewodnikiem, ufając doskonałej swej broni abardziej jeszcze wytrwałości, oraz szczęśliwemu usposobieniu i wrodzonej uprzejmości,przeszedł bezpiecznie pośród dzikich hord koczujących i wiodących między sobą nieustannewalki. Mimo więc przeszkód i trudności, stosunkowo z niewielkimi zasobami materialnymi,ale z potężnym zasobem cierpliwości prawie nadludzkiej, po kilku latach trudów i zaparcia

161

się, zdołał wydrzeć zapomnieniu nieoszacowane skarby historyczne. Ażeby o tym powziąćwyobrażenie, powiemy, iż Layard odszukał przeszło trzy kilometry płaskorzeźb, a zbiór tenstarożytności pomieszczony w British Muzeum, w wielu razach posłużył do objaśnieniaPisma Świętego, stanowiąc jakby świadectwo o wypadkach mających miejsce temu lat trzytysiące.

Sprawozdanie ze swych prac i poszukiwań, jakie Layard zamieścił w dziele noszącym tytuł:„Pomniki Niniwy,“ — może posłużyć za przykład, co przemysł, przedsiębiorczość iwytrwałość pojedynczego człowieka dokonać są zdolne, aby cel zamierzony osiągnąć.

Dla ocenienia trudów, na jakie uczeni ci wystawieni byli pod gorącem słońcem Indii, należynam w całej rozciągłości poznać cierpienia i prace, na jakie są narażeni śmieli apostołowieoświaty i wiedzy, niewahający się zapuścić w niezwiedzane dotychczas okolice środkowejAfryki. Ile poświęcenia, ile zapału graniczącego z zachwytem, ile odwagi, energii potrzebujeten, kto często życie swoje kładzie za naukę — widzimy z kilku życiorysównajznakomitszych podróżników współczesnych.

Na ich czele, dla swych zasług, odwagi i szczęśliwej gwiazdy, stoi niezaprzeczenie DawidLiwingstone. Przeniknął on już kilkakrotnie w głąb Afryki z niezmordowaną gorliwościąpodejmuje się coraz nowych wypraw, z których przyniesione odkrycia i wiadomościporządkuje po powrocie do Anglii, gdzie między jedną a drugą podróżą używa kilka chwilwypoczynku. Ojciec Liwingstona był biednym kupcem smoły, w małej wioseczce wśród górszkockich położonej. Młody Dawid w dziewiątym roku życia zaczął pracować w pobliskiejprzędzalni bawełny. Z zarobionych w ten sposób pieniędzy zakupił sobie gramatykęłacińską, potrzebną mu przy lekcjach tego języka, którego się wyuczył, uczęszczając doszkółki wieczorowej. Co dzień spędzał tam po całodziennej pracy dwie godziny od 8 do 10-ej po czym ślęczał sam nad zadanymi lekcjami do północy i później; widząc to matka,odbierała mu często świecę, bo Dawid nazajutrz o szóstej rano musiał się już znajdować wfabryce. W ten sposób męczył się nad Wirgiliuszem i Horacjuszem do szesnastego rokużycia, czytując w chwilach swobodniejszych rozmaite naukowe książki, między którymiopisy podróży szczególną sprawiały mu przyjemność. Nawet w fabryce podczas pracy mimoszumu i hałasu czytywał, położywszy przed sobą książkę na maszynie. — W czasie lata wniedziele i święta zwykł czynić wycieczki w odleglejsze nawet okolice w celu poznaniaroślin dzikich, a gdy pewnego razu w szczelinie skały znalazł skamieniałe muszle, z całymzapałem rzucił się do studiów geologicznych. Powoli więc, powoli ale ciągle, wytrwały ten ipracowity chłopiec wzbogacał swój umysł najrozmaitszymi wiadomościami, a imobszerniejszy otwierał się przed nim horyzont duchowy, tym więcej utrwalało się w nimżyczenie poświęcenia życia na usługi cierpiącej ludzkości.

W młodzieńczym marzeniu postanowił udać się, jako misjonarz do Chin. W tym celu wstąpiłdo uniwersytetu w Glasgow, aby systematycznymi studiami i pracą usposobić się do tegoszczytnego zawodu. Ubóstwo nie pozwoliło mu całkiem oddać się nauce; podczas lata więc

162

pracował wytrwale w fabryce, a zimową porą słuchał wykładów medycyny, naukprzyrodniczych i teologii: utrzymywał się najskromniej z funduszu, jaki zdołał sobieoszczędzić; nie potrzebował więc nic od nikogo — ale jedynie pracy rąk własnychzawdzięczał wszystko. „Kiedy teraz rzucę okiem poza siebie” — pisze on w swejautobiografii, — „kiedy przebiegam myślą ścieżki, po których szedłem, kiedy przypominamsobie czasy minione a tak pełne dolegliwości i utrapień smutnych, składam dziękczynienieBogu, iż mię przeprowadził przez tę surową szkołę życia i nędzy. A gdyby to ode mniezależało, chętnie bym raz jeszcze w tych samych warunkach, puścił się przebytą drogą mejmłodości“. Po ukończeniu studiów medycznych i złożeniu egzaminów doktorskich,Liwingstone wszedł w związki z Londyńskim Towarzystwem Misjonarzy, które mu zleciłoudać się do Chin. Przygotowania niedługo trwały i odważny ten człowiek gotów byłodpłynąć na miejsce przeznaczenia, gdy wiadomość o wybuchu wojny o opium międzyAnglią a Państwem Niebieskim, nadała inny kierunek jego chęciom poświęceń i chęci dowyczynów. Udał się więc w r. 1840 w okolice południowej Afryki, gdzie w charakterzelekarza, misjonarza, podróżnika rozwinął niezmierną działalność. Przemieszkując pośróddzikich pokoleń Betszuanów, zajmował się na rozległą skalę uprawą roli, hodowlą bydła;sam sobie budował domy, kopał kanały w celu osuszenia gruntów, jednym słowem wewszystkich robotach przewodniczył krajowcom, ucząc ich i cywilizując przykłademwłasnym. Wytrwałość jego w dalekich podróżach godna uwielbienia, a jeżeli szczęście stalemu przyświecało w odległych wycieczkach, podczas których wystawiony był na tysiąceniebezpieczeństw — to głównie przypisać należy potężnemu wpływowi, jaki wywierał naludy dzikie osobistą odwagą i energią. Pewnego razu, w samym początku swego pobytumiędzy Betszuanami, podczas podróży, usłyszał rozmowę kilku swoich czarnychprzewodników, jak wyrażali się z powątpiewaniem o sile jego ciała. „Nie jest on tak silny“— mówili oni — jak się wydaje. Obecnie włożył swoje worki (spodnie), które mu nadająpozór, ale można być pewnym, że się prędko zmęczy.“—Liwingstona gniewały te uwagi,postanowił więc dać lepsze o sobie wyobrażenie swym czarnym towarzyszom. Nie zważającwięc na utrudzenie, odbywał przez kilka dni dalszą pieszą wędrówkę z takim pośpiechem, ażzmęczeni przewodnicy sami zmienili o nim pierwotne zdanie i oddali mu sprawiedliwość. Ozasługach Liwingstona, położonych w sprawie religii, ludzkości, tudzież dla umiejętnościgeograficznych i przyrodniczych, najlepiej świadczą między innymi sprawami misjonarskie,własnym jego piórem spisane. Dzieła te wydają się raczej powieścią z tysiąca i jednej nocy,niż historią rzeczywistych wypadków życia człowieka.

Obok Anglików, którzy z taką wytrwałością i odwagą starają się przeniknąć w głąb Afryki,najwięcej przyczyniają się do tego Niemcy. Lecz niestety iluż z nich padło ofiarązuchwałych przedsięwzięć? Dnia 27 września 1852 r. umarł w Cuka dr Overweg, otrutywyziewami wywiązującymi się zwykle w porze dżdżystej w tych zabójczych dlaEuropejczyków okolicach. Był on współtowarzyszem wyprawy H. Bartha. Dnia 11 stycznia1856 roku umarł Schönlein na przylądku Palmas, skutkiem endemicznej febry. W tymsamym niemal czasie dr Vogel zamordowany został w Warra, stołecznym mieście Waday. Z

163

liczby odważnych mężów, którzy zapuścili się w niebezpieczną podróż w celu odszukaniaśladów Vogla — baron von Neims dnia 15 Marca 1858 r. uległ w Kairze wpływowimorderczego klimatu, a Maurycy von Beurman padł pod ciosami zabójców. Nareszcie dnia19 marca 1860 roku młody Albert Roscher, w kwiecie pełnego nadziei życia, zabityty został;spoczywającego w swoim namiocie we wsi Hisonguny nad jeziorem Nyansa napadli dzicykrajowcy; w walce otrzymał ranę pociskiem zatrutej strzały, od której umarł niebawem.Podobnemu nieszczęściu o mało co nie uległ Fryderyk Gerhardt Rohlfs; przybywszy doBraman, znalazł u miejscowego szeika nader przychylne przyjęcie, zamierzał więc stąd wdalszą puścić się drogę przy jakiejś podróżnej karawanie. Gdy jednak w ciągu dziesięciu dninie znalazła się żadna tego rodzaju sposobność, wyprosił sobie u szeika przewodników,którzy go mieli odprowadzić do Knetza (Kenatza). Wieczorem więc wybrał się Rohlfs zesłużącym szeika, który miał być z miejscowością obeznany; po czterogodzinnym pochodziepodróżni spoczęli cokolwiek nad brzegiem niewielkiej rzeczki. Wkrótce zmęczony Rohlfszasnął, aby się przebudzić wśród wiru straszliwej napaści. Lewe jego ramię było zgruchotanei pięcioma ranami okryte, prawe udo przebite, a prócz tego ręce cięciami pałasza,pokiereszowane. Sprawcą tego niecnego napadu był szeik ze swoją drużyną, którypospieszył za Rohlfsem celem zamordowania go i ograbienia. Nieszczęśliwy podróżnik padłzbroczony krwią własną, a wielka utrata sił sprowadziła omdlenie, które barbarzyńcy wzięliza śmierć. Gdy dnia następnego Rohlfs powrócił do przytomności, ujrzał się samotnym(własny bowiem jego służący uciekł w czasie walki) w położeniu rozpaczliwym. Znajdowałsię w pustyni sam, pozbawiony wszystkich rzeczy i pieniędzy. Jakkolwiek strumień wodypłynął nieopodal, Rohlfs jednak z powodu zbytniego osłabienia nie mógł się do niego dostać.Straszne pragnienie dokuczało mu. W takim to okropnym stanie walcząc ze śmiercią,przebył dwa dni i dwie noce. Nareszcie trzeciego dnia nadeszli dwaj Marabuci, którzydowiedziawszy się o napadzie, pospieszyli pochować jak im się zdawało trupa. Jakaż więcradość była tych zacnych ludzi, gdy znaleźli podróżnika przy życiu. Umieścili go na noszachzawieszonych na grzbiecie muła, a po dwóch godzinach Rohlfs znalazł się pod gościnnym ilitościwym dachem. W pamiętnikach swoich, śmiały ten badacz Afryki nie znajdujewyrazów na wypowiedzenie ludzkości i delikatności miłosierdzia swego zbawcy SiviLoschmy i jego żony, jakich przez dwa miesiące choroby bezinteresownie doznawał.

Tak okropna przygoda nie zdołała jednak wstrzymać odważnego męża od dalszej podróży.W sierpniu 1863 roku opuścił on Algier celem dostania się nową, acz niebezpieczną drogądo Timbuktu, wielkiego miasta położonego nad Nigrem, dokąd tylko co dr Barth i ReneCollin z innej strony zawitali.

„Przede mną rozciąga się ogromna pustynia — pisze Rohlfs — pierwszy więc krok doTimbuktu zrobiony. Co za rozkosz gdy pierwszy spomiędzy Europejczyków przybędę zAlgieru do Senegalu. Jakiekolwiek napotkałbym przeciwności, muszę je pokonać“. Podróżswą odbywał pod nazwiskiem Sherif el Nemdi, przebrał się w strój arabski i grał rolę

164

wyznawcy proroka, rolę trudną, niebezpieczną na przyjęcie której mógł się odważyć tylkoczłowiek tak energiczny jak Rohlfs, obdarzony znajomością języka, religii i zwyczajówwschodnich. Po przebyciu Trypolis, brak gotówki zmusił go cofnąć się, a to w sam czas,Arabowie bowiem dowiedziawszy się że jest chrześcijaninem i że ich tak dzielnie podejśćpotrafił, nie posiadali się od gniewu, iż tego psa chrześcijańskiego i francuskiego szpiega,pierwszego który objechał ich kraj, bezkarnie z rąk swoich wypuścili. Rohlfs długi czasjeszcze nie przestawał swych wycieczek po Afryce, która bodaj jak najprędzej stała sięprzystępna dla ludzkości i cywilizacji, w nagrodę krwi tylu męczenników wiedzy i wiary.

Do liczby niewielu szczęśliwych podróżników po Afryce, którzy z życiem wrócili wojczyste progi, aby się stać przykładem wytrwałości i mężnego znoszenia trudów, należytakże Henryk Barth urodzony w Hamburgu 1821 roku. Odbył on z polecenia rząduangielskiego podróż po Afryce, o kolosalnych rozmiarach, o której dać może wyobrażenieto, iż podróżnicy zrobili przeszło trzy tysiące mil geograficznych. W ciągu tej długiej drogizawiązali mnóstwo stosunków handlowych i poczynili mnóstwo odkryć geograficznych,botanicznych, zoologicznych itd. Uniknąwszy szczęśliwie zabójczego klimatu, uszedłszytysiąca niebezpieczeństw, Barth wśród cichej ojczystej zagrody, gdzie spoczywał po trudachporządkując swe notatki, zmarł nagle w ostatnich tygodniach 1865 roku. Rodzinny piasekzasypał mu oczy, jak tego nieraz gorąco pragnął bawiąc w Afryce. Barth wydał obszernyopis podróży i odkryć w północnej i środkowej Afryce, między 1849 a 1855 rokiempoczynionych, dzieło pomnikowe, którego odczytania posiadającym język niemieckiszczerze życzymy, znajdą tam bowiem nie tylko wierny obraz kraju i ludów afrykańskich,ale dowody olbrzymich trudów i przeszkód doznanych w ciągu wyprawy, aprzezwyciężonych energią i odwagą.

Historia wypraw do bieguna północnego jest niemniej obfitą w przykłady wielkichpoświęceń i stałości duszy, udających się w te niegościnne strony podróżników. Począwszyod Frobishera, który w 1576 r. pierwszy z naukową dążnością żeglował po arktycznychmorzach, aż do Kanego, Rea i M`Clintocka — wielu złożyło dowody swej śmiałości iszlachetnej żądzy rozwiązania zagadki XIX wieku: dotarcia do bieguna. Opis podróży naSpitsbergen Edwarda Parry, wydaje się jak fantastyczna legenda. Dawniejsi podróżnicyutrzymywali, iż ławy lodowe utrudniające przystęp do bieguna tworzą gładką płaszczyznę,którą by można przebyć piechotą lub na sankach. Otóż Parry, który mając tylko trzydzieścisiedem lat życia, odbył już kilka podróży na północ i dwie zimy spędził w zatoceBaffińskiej, postanowił rozwiązać tę trudność.

Wypłynąwszy na statku Hekla i dotarłszy do zatoki Magdaleny, Parry z całą osadą puścił siędalej w sankach po lodzie. Po trzydziestu dniach niewysłowionych trudów, dotarł 82°44'szerokości geograficznej. Ława lodowa wbrew twierdzeniu dawniejszych podróżników nieprzedstawiała powierzchni gładkiej jak się wydawało z daleka, ale najeżona była odłamamilodu i pełną szczelin, w których morze stało zupełnie czyste. Bezużytecznie było iść dalej, wmiarę bowiem jak Parry podążał w kierunku północnym, sama ława posuwała się ku

165

południowi. Więc powrócono do okrętu po przezwyciężeniu tysiąca przeszkód. Nie takszczęśliwy był sławny Franklin. Urodzony w 1786 roku hrabstwie Lincoln, walczył podKopenhagą, Trafalgarem i Mallaką. W 1820 r. przedsięwziął pierwszą podróż lądowąwzdłuż brzegów Północnej Ameryki na długości 120 mil geograficznych. W rok po swoimpowrocie ożenił się z młodą osobą, która zwróciła jego uwagę piękną poezją opisującąpodróż podbiegunową. Gdy w 1825 roku wybierał się w nową podróż lądową, żona uszyłamu własnymi rękami chorągiew, którą miał zatknąć na północnej ziemi. W roku 1845 napropozycję rządu Angielskiego, Franklin objął dowództwo wyprawy i 25 maja odpłynął naokrętach Erebus i Terror. Załoga tych statków licząc i oficerów wynosiła 128 ludzi. Po razostatni widziano Franklina 26 lipca t. r., potem dwa lata upłynęło bez żadnej wiadomości.Zaniepokojono się o los śmiałego podróżnika i odtąd rozpoczęły się wyprawy w celuodszukania Franklina. Do roku 1854 miano nadzieję ocalenia, zebrane jednak wiadomości wostatniej wyprawie doktora Rea i M’Clintocka ostatecznie dowiodły, iż Franklin umarł 11Czerwca 1847 r., a osada w nieopisanych cierpieniach, skutkiem braku żywności i szkorbutu,wyginęła w zatoce Ryb i na wyspie Króla Wilhelma.

W innym zupełnie kierunku odwagi i wytrwałości, świetnym przykładem jest znakomitynasz podróżnik po Azji, uczony orientalista Józef Szczepan Kowalewski, dziekan wydziałufilozoficznego Szkoły Głównej Warszawskiej. Potężny ten swą inteligencją i siłą woliczłowiek, urodził się w Grodzieńskiem 1800 roku, i kształcił się naprzód w Swisłoczy, anastępnie w Uniwersytecie w Wilnie, gdzie będąc jeszcze studentem, pozyskał rozgłos zniepospolitej swej znajomości języków starożytnych. Przetłumaczył on kilka szacownychdzieł pisarzy greckich i rzymskich, jak Herodota (IX ksiąg historii); Longina sześć ksiągprzemian Owidiuszowych, które wzbogacone komentarzami, stały się niepospolitymprzyczynkiem w dziedzinie naszej wiedzy. Zawistny jednak wypadek, uparcie prześladującypod tym względem Kowalewskiego, pozbawił go w części owocu trudów, przez zatracenierękopisów. Zasługi jednak i zdolności młodego uczonego na tym polu ocenione zostały, wdwudziestym trzecim roku życia, przeznaczono go na profesora języków starożytnych, wdwudziestym zaś dziewiątym wezwano do objęcia katedry uniwersyteckiej. Najznakomitszajednak działalność Kowalewskiego rozpoczyna się z chwilą, w której w Kazaniu oddał sięcały nauce języków wschodnich i studiom nad tym ciekawym a mało znanym przedmiotem.Przewodnikami byli mu najprzód sławny Franciszek Erdmann, Mirza Kazem-Beg rodowityPers i Ibrachim Chaffin, rodowity Tatarzyn. Więcej jednak niżeli z tych studjów nauczył sięKowalewski sam, przy bezpośrednim zetknięciu z ludami mongolskimi i chińskimi. „Aolbrzymia to była praca, nadludzkie prawie wysilenie — mówi jeden z biografów tegouczonego. Tam nie badać, nie odnajdywać, ale tworzyć trzeba było. Kowalewski utworzyłteż słownik i gramatykę mongolską, gramatykę języka, w którym żadne dotychczas nieistniały zasady, w którym każdy wyraz, każdy zwrot trzeba było wynajdywać, klasyfikować,porządkować, wydzierając to wszystko z niesfornej mowy na pół dzikiego ludu. Trzeba byłozbadać wszystkie te niezliczone narzecza, różniące się tak od siebie jak języki narodóweuropejskich, a objęte jednak ogólnym mianem, bo z jednego pochodzące szczepu“.

166

„Trzeba było nagiąć się do stopnia dzikości tych ludów, żyć razem z nimi pod zadymionymijurtami, żywić się potrawami, o których wspomnienie samo w każdym Europejczyku wstrętby obudziło, wtajemniczyć się w obrzędy jego religijne i mistyczne zabobony, trzeba było wmniemaniu ich stanąć na równi z tymi, których oni za bóstwo żyjące uważają, ażebywydobyć ten cały zasób wiadomości nieznanych dotąd, nauki niedostępnej jeszcze dla nas“.— W podróżach swoich Kowalewski dostał się do Pekinu i przebywał tam w roku 1830przez osiem miesięcy. Umyślnie kładziemy datę, w owym bowiem czasie przed ostatniąwojną mocarstw zachodnich z Chinami, zwiedzenie Pekinu należało do wielkich osobliwościi zaledwie kilka osób w Europie mogło się tym pochlubić.

W jednej ze swoich wycieczek, Kowalewski zapoznał się z Mindżułem Chu-tu-ktu, któryodbierał część boską od wszystkich wyznawców Buddy, jako bóstwo wcielone. Mindżuł,poznawszy i oceniwszy zdolności młodego Polaka, zażądał, aby go kształcił w nauce historiii geografii według zachodnich pojęć. Sam zaś zobowiązał się wykładać zasady wiary, którejbył jednym z naczelników i przedstawicieli. Z takiej to, zaledwie wciągu wieków zdarzyć sięmogącej sposobności korzystając, Kowalewski potrafił zgłębić całą filozofię i mistycyzmnauki Buddy, a przy tym zdobył mnóstwo nieocenionych i nieznanych materiałówhistorycznych i lingwistycznych nad rozklasyfikowaniem których, uczony ten zniezmordowaną prasował gorliwością. Mindżuł, polubiwszy Kowalewskiego, sprowadzał najego żądanie mnóstwo ciekawych rękopisów, ukrytych w lamaickich klasztorach Mongolii iTartarii. Władnąc takimi źródłami, Kowalewski wypracował kurs historii starożytnej ludówwschodnich, ale niestety praca ta jak również i mnóstwo nader cennych dzieł z podróży przywiezionych, przypadkowemu zniszczeniu uległa. Powyżej wspomniane stosunki zMindżułem oprócz korzyści naukowych, postawiły Kowalewskiego na tak wysokim stopniuwziętości w oczach Mongołów, iż podczas drugiej jego podróży za Bajkałem, odbierał samcześć niemal wcielonemu Buddzie należną, a nawet Lamowie, Wangowie i Szaberenowie,— to jest naczelnicy świeccy i duchowni tamtejsi — nadali mu nominację na Buddęwcielonego, siedemdziesiątdwoma podpisami opatrzoną.

„A jednak mimo tej nominacji na Buddę żyjącego — mówi wspomniany biograf — pomimostosunków z Mindżułem, pomimo czci jaką ludy wschodnie mu oddawały pomimoznajomości języków: arabskiego perskiego, tatarskiego ze wszelkimi jego dialektami,chińskiego, mandżurskiego, tybeckiego, sanskryckiego, zendskiego, greckiego, łacińskiego ikilku nowożytnych, pomimo wezwania go na członka wszystkich niemal uczonychtowarzystw europejskich, pomimo całej tej pracy, tej ogromnej nauki, tylu zasług, takiejprzeszłości, jaką rzadko kto poszczycić się może — Kowalewski był człowiekiemskromnym nad podziw i tak mało tuszącym o sobie, jakby to przystało na któregokolwiek znajzwyczajniejszych ludzi“.

Świetne przykłady szlachetnej odwagi opromienionej miłością bliźniego, pozostawili namwielcy misjonarze chrześcijańscy wszystkich wieków i wielcy dobroczyńcy, którzy wniesieniu światła wiary i cywilizacji, tak między dzikimi narodami jak i wśród ubogich

167

warstw ludu trawionego nędzą, demoralizacją, posuwali swe zaparcie do ideału, do cnoty.Jakkolwiek kościół chrześcijański przyznaje tym świętym widoczną łaskę bożą, niemniejjednak osobista dzielność, siła poświęcenia, prowadzą po drodze świętości i zacności.Żywoty Św. Ignacego Loyoli, założyciela znanego zakonu Jezuitów, jak również Św.Franciszka Ksawerego, znakomitego apostoła na krańcach cywilizacji w Chinach i Japonii,wymownie o tej prawdzie przekonują, że i sama świętość jest doskonałością, którejniepodobna bez ziemskich osiągnąć przymiotów. W ślady tych świętych i dziś idziemnóstwo niespracowanych misjonarzy, których życie godne uwagi, jak SchwartzMarschmann i Carey, o którym wspomnieliśmy wyżej w Indiach, Gutzlaff, Morisonn wChinach i tylu innych zwiedzających ludożercze wyspy Polinezji lub niedostępne wnętrzeAfryki.

Jednym z najwznioślejszych wzorów odwagi i energii w niesieniu ulgi cierpiącej ludzkości,jest bez wątpienia Św. Wincenty a Paulo, syn ubogich rolników, urodzony w wiosce Ponnywe Francji 1576 roku. W młodości, jak wiadomo, pasał bydło i trzodę i jedynie usilnej pracyw klasztorze Bernardynów zawdzięczał swe początki naukowe, które mu pozwoliły ujrzećświatło i stać się tak użytecznym dla ludzkości. Nie wdajemy się jednak w szczegóły życiatych wielkich Świętych; czytelnicy nas; bowiem z łatwością znajdą je przytoczone wŻywotach Świętych księdza Skargi lub w innym jakimś zbiorze, w które obfituje literaturapolska. Przechodzimy zaś do innych, nie tak głośnego imienia używających dobroczyńcówludzkości, których przykład niemniej winien być naśladowany, uzacni serca nasze, natchnienas prawdziwą odwagą.

Jedną z najznakomitszych tego rodzaju postaci w Niemczech, poszukujących zbezprzykładną energią i zaparciem się środków ulżenia nędzy trapiącej ludzkość, daniapomocy w wychowaniu przyszłych pokoleń, jest August Herman Francke, założyciel domusierot w Halli wraz z należącymi do niego szkołami i instytucjami. Jest to możenajobszerniejszy i najliczniej uczęszczany zakład tego rodzaju na ziemi, a urządzony takwybornie, iż służyć może za wzór, mimo tego, że powstał z niczego, jedynie siłą starań iwoli jednego człowieka. Francke urodził się 23 marca 1663 r. w jednym z miast starej Hanzyw Lubece, gdzie ojciec jego był syndykiem. Młodzieniec rozwijać się zaczął wcześnie, tak,iż w czternastym roku życia, skończywszy szkoły w Gotha, uznanym został, jakodostatecznie usposobiony do wstąpienia w poczet uczniów uniwersytetu. Rodzina jednakrozsądnie wstrzymała tę chwilę, aż do pełniejszej dojrzałości ciała i umysłu, i dopiero odszesnastego roku młody Francke poświęcił się na uniwersytetach w Kiel i Erfurcie naukomteologicznym. Po ukończeniu studiów udał się do Lipska, gdzie przy tamtejszej szkoległównej, urządził odczyty biblijne, liczną zgromadzające publiczność. Wkrótce jednakprelekcje te, tchnące duchem liberalniejszych pojęć religijnych, oraz lekceważeniemzastarzałych ortodoksów protestanckich, ściągnęły na młodego mówcę gromy uprzedzenia,pociski zazdrości, tak, że w końcu z otwartym prześladowaniem wystąpiła fanatyczna partianieprzychylnych. Prawda, że sławny podówczas Chrystian Thomasius stanął w obronie

168

Franckego tak ustnie jak i piśmiennie, lecz nie zapobiegło to konieczności opuszczeniaLipska przez tego ostatniego. Udał się więc do Erfurtu jako kaznodzieja pomocniczy, czylidiakon.

Ażeby zrozumieć ograniczenia i niechrześcijański kierunek pojęć owoczesnych ortodoksówkościoła protestanckiego, należy przypomnieć, iż wtedy praktykowały się jeszcze bardzoczęsto procesy czarnoksięskie z torturami, które w północnych Niemczech dopiero dziękipiorunującej wymowie Thomasiusa, koniec swój wzięły. Znakomity ten uczony, pierwszyteż zdobył się na odwagę obalenia starego zwyczaju wykładania niemieckim studentom wjęzyku łacińskim i zastąpienia go językiem ojczystym: Przeciwnicy zarzucali muzniesławienie nauk, ale od czasu jak Thomasius zaczął czytywać po niemiecku, audytoriauniwersyteckie były przepełnione. To ściągnęło nań podobnie jak na Franckegoprześladowanie zazdrośników, tak, że unikając scen gwałtownych, przeniósł się w 1691 r. doHalli, gdzie wskrzesił dawny uniwersytet. W tymże samym roku przybył do Halli i Francke,wydalony z Erfurtu za swe kazania. Tutaj objął on prócz katedry teologii duszpasterstwoprzedmieścia Glauohau, które też stało się widownią jego szlachetnych czynów. Ciemnota,zdziczałość, następstwa niezmiernej nędzy, jaką zastał w swej gminie, zasmuciły głębokojego szlachetne serce i stały się pierwszą pobudką usiłowań, zwróconych ku praktycznemupodniesieniu tej biednej ludności. Zaczął od udzielania w pewnych dniach i godzinach lekcjidzieciom, który do niego przychodziły po jałmużnę. Dalej rozszerzył te lekcje do dziecinieco zamożniejszych, a ustanowiwszy nader niską opłatę tygodniową, bo tylko groszsrebrny, liczba jego uczniów szybko wzrastała i doszła do sześćdziesięciu. Francke rozdzieliłich podług obmyślonego planu nauk i rozwinięcia zdolności na kilka oddziałów, które wnastępstwie czasu, jako praktyczne utrzymały się i stanowią ową sławną szkołę należącą dodomu sierot. Badawczy umysł Franckego wkrótce spostrzegł, iż sama nauka jestniewystarczającą i nie zapobiega zaniedbaniu między biednymi, iż co dobrego wpoi szkoła,to zepsuje zły przykład rodziny i ulicy, zwłaszcza między sierotami. Niczego się więc ponauce spodziewać nie można, jeżeli nie będzie wspartą odpowiednim wychowaniem, jakokoniecznym dopełnieniem w życiu młodzieży. Tegoż więc samego jeszcze roku postanowiłzałożyć dom sierot. Z jakimi środkami przystępował do wykonania swego zamiaru, dośćpowiedzieć, iż kiedy pewnego razu w skarbonce kościelnej znalazł talara, uniesiony radościązawołał: To są poczciwe pieniądze i przyczyniają się do założenia pożytecznej instytucji —Silne zaufanie w błogosławieństwo boże i pomoc własną dodawało mu odwagi, iż z takmałym zasobem przystąpił do urzeczywistnienia swego olbrzymiego przedsięwzięcia itakowe z niewzruszoną wytrwałością przyprowadził do skutku. Przyjaciele i zwolennicydzielący jego zamiary chętnie dobrowolnymi ofiarami zwiększyli pierwotny kapitał, tak, iżwzrósł on do 500 talarów. Wtedy Francke na początek z procentu od tej sumy postanowiłwychować jedną sierotę, ale jak się zaczął rozglądać za najbiedniejszą, przyjął zamiast jednejczworo osierociałych dzieci. Opiekował się wszystkimi ożywiony przekonaniem, iżmiłosierdzie ludzkie nie pozwoli upaść jego pracy i zawsze znajdzie się pomoc skuteczna. Zpoczątku sierotki umieścił po familiach, o których moralnym prowadzeniu się był

169

przekonany, później, gdy liczba dzieci wzrosła, żelazny fundusz obrócił się na wybudowaniedomu sierot i w 1698 r. zgromadził je pod jednym dachem.

W ten sam sposób powstało pedagogium, czyli pensja wychowawcza. Skutkiem rozgłośnegoimienia Franckego kilka rodzin z prowincji i z zagranicy powierzyło mu swoje dzieci dowychowania; młodzieńcy naprzód pomieszczeni zostali w domach obywatelskich, a gdy tametoda nie okazała się dość dogodną, a liczba uczniów zwiększała się ciągle, w 1712 rokuwzniesiony został w połączeniu z domem sierot osobny gmach na pomieszczenie zakładuwychowawczego. Do tych instytucji wkrótce dodano szkołę o kilku oddziałach. Sławazakładu rozchodziła się na wszystkie strony, zewsząd sypały się składki, fundusze rosły.Największym jednak wsparciem dla instytucji była sprzedaż pewnego środka lekarskiego,którego przepis zostawił Francke’mu jakiś chemik na łożu śmierci, jako ostatni dar dlaludzkości. Recepta doznała takiego pokupu, iż średnio przynosiła od 30 do 40,000 tal.rocznego dochodu, stawiając Franckego w możności przeprowadzenia swych zamiarów, bezuciekania się o pomoc rządową. Już w maju 1714 r. uczęszczało ogółem do różnychoddziałów zakładu 1,075 chłopców i 700 dziewcząt, pod kierunkiem 108 nauczycieli.Zakłady rozszerzały się z każdym rokiem, aż nareszcie urosły w potężne miasto szkolne o800 mieszkańcach. Obecnie mieszczą się w instytucjach Franckego: szkoła niższa ludowatak nazwana wolna, to jest bezpłatna dla 700 dzieci; średnia szkoła obywatelska dla 800uczniów, tudzież pensjonat średni dla 500 dziewcząt. Dalej wyższy instytut panien, doktórego 220 uczennic uczęszcza, wyższa szkoła męska na 500 uczniów zawsze przepełniona,wreszcie dwa gimnazja, szkoła katolicka i pedagogiczna licząca około- 500 uczniów,uzupełniają to wspaniałe dzieło siłą jednego człowieka i czasu tak olbrzymio rozrosłe. Dotych szkół zawsze się jeszcze liczą owe trzy pierwotne zakłady Francke’go, jako to: salasierot na 130 dziewcząt i chłopców, pedagogium na 60 i pensjonat wychowawczy na 280uczniów. Stu dwudziestu do stu trzydziestu nauczycieli i dozorujących zajmuje sięwykładami nauk i ścisłym pilnowaniem porządku.

Obszerny gmach tego miasta pedagogicznego, zwykle domem sierot zwany, otaczapodwórze, na którym w ostatnich czasach wzniesionym został pomnik z brązową statuązałożyciela przez Raucha modelowaną. Na monumencie tym położono napis: „Ci, którzyoczekują w Panu, nabywają nowej siły, podnoszą się pióra, jako orły; bieżą a nie spracująsię, chodzą a nie ustają“ (Iz 40, 31). Ze owe oczekiwanie, czyli zaufanie w Panu, tylko wznaczeniu czynnego chrześcijaństwa, to jest wypełniającego dobre uczynki, brane byćpowinno, okazał Francke dostatecznie swymi obszernymi zakładami naukowymi. Niemniej ito pewną jest prawdą, że na owym zaufaniu opiera się wewnętrzna odwaga. Prowadzenietylu zakładów w części dopiero ukończonych, w części dopiero powstałych i codziennie sięrozszerzających, wyczerpałoby wkrótce siły mniej gorliwego męża, mniej odważnego iufającego. A jednak Francke miał jeszcze tyle sił i czasu, iż wypełniał ściśle obowiązki doswego zawodu kaznodziejskiego przywiązane, regularnie odbywał teologiczne odczyty i

170

znajdował jeszcze wolne chwile do studiów i prac literackich. Zaiste — życie zasobne wwielkie wyniki pracy i godne naśladowania.

Jedno jeszcze nazwisko wymówić nam wypada — nazwisko budzące poszanowanie wnaszym społeczeństwie. Piotr Gabriel Baudouin, Francuz z urodzenia, w Polsce zjednał sobiewiekopomną pamięć i nie przestanie być dla nas wzorem szlachetnej odwagi, umiejącej zniczego stwarzać potężne środki ku pomocy, ku obronie nieszczęśliwej ludzkości. Jakokapłan misjonarz w 1717 r. przybył z Francji do Polski, osiedlił się Warszawie, a pierwsząpracą, ku której skierował swe usiłowania, było dokładne nauczenie się języka polskiego.Jeżeli zważymy, iż nasz język nie należy do najłatwiejszych, że Baudouin mógł się bez niegoobejść, zatopiony w kontemplacjach swego stanu lub oddając się na usługi wyższemuspołeczeństwu, w którem język francuski stale jest upowszechniony — to przyznać musimy,iż widać w tym ów przejaw usilnej woli i zamiłowania pracy. Wkrótce też znajomość językastała mu się wielce użyteczną. Pewnego razu bowiem, zatopiony w pobożnychrozmyślaniach, przechodząc ulicą, nagle spostrzega wielkiego psa, unoszącego pokrwawionagłówkę i reszki członków niemowlęcia. Ten widok przeszył go zgrozą, a zarazem rozbudziłpierwszą myśl, pierwszy zaród szlachetnego jego przedsięwzięcia, które na resztę życia stałosię jego zadaniem. Nie trudno mu było dociec przyczyny tego strasznego wypadku, jaki miałprzed sobą, biedna bowiem istota, opuszczona od ojca i matki, stała się pastwą zgłodniałegozwierzęcia.

Baudouin, wróciwszy do klasztoru, zwierzył się przełożonemu ze swego postanowienia, a nauczynione sobie uwagi o trudności przedsięwzięcia odrzekł: „Dozwólcie mi tylko działać, aufam Opatrzności, że czego nasz fundator św. Wincenty a Paulo dokonał w Paryżu, tegosynowie jego w Polsce dokonać zdołają“. — W tych słowach widzimy już silny wpływprzykładu i rozpamiętywania żywotów zacnością jaśniejących ludzi. Rozumie się, iż widząctak silną wolę Baudouina, przełożony udzielił mu pozwolenie i błogosławieństwo, czymwsparty zacny kapłan zabrał się do pracy. A była to praca niemała, należało bowiem samemuwszystko stworzyć. Ale to nie zrażało Baudouina. Z puszką w ręku, jak prosty kwestarzobchodził możnych i ubogich, żebrząc dla tych, co nic nie posiadają — dla niemowlątopuszczonych. A nie zawsze datek był owocem jego prośby, bo nie wszyscy rozumieli celszlachetny, bo nie wszyscy posiadają miłosierdzie. Częstokroć jednak najtwardziejopancerzone egoizmem serca umiał Baudouin zwyciężać. Sławna i nauczająca jest jegoprzygoda z graczami. Pewnego razu, podczas pobożnej pielgrzymki od progu do progudomów Warszawy, w jednym z nich natrafił na liczne towarzystwo zajętych grą hazardowną.Kupa złota przesuwała się z rąk do rąk chciwych i namiętnych graczy. Nie zrażony tymBaudouin, korzystając z chwilowej ciszy, wystąpił z prośbą o jałmużnę, objaśniając jejprzeznaczenie. Ofuknięty grubiańsko, nie ustępuje zacny kapłan, spodziewając się, iżsłowami miłości zmiękczy zatwardziałe serca; ale jeden z graczy, oburzony zuchwałą w jegooczach natarczywością kapłana, uderza go w policzek dodając szyderczo: „Oto maszjałmużnę!“ „To dla mnie“ odzywa się ksiądz Baudouin „a cóż dla moich dzieci?“ — Słowa

171

te pełne pokory i zaparcia się prawie nadludzkiego, stłumiły namiętność graczów i złotoposypało się do rąk ubogiego zakonnika. Trudno by było wdawać się w szczegóły tychwszystkich prac i niezliczonych poświęceń. Najlepiej to może każdy ocenić, gdy powiemy,jakie owoce one przyniosły. Początkowo za pieniądze zebrane ze składek, kupił Baudouinpałac zwany Karasia i tam osadziwszy siostry miłosierdzia, otworzył przytułek dla dziateknajuboższych rodziców i pozbawionych wszelkiej opieki sierot. Niemowlęta, których liczbawkrótce do 200 wzrosła, oddawał na wykarmienie mamkom na wsi i w mieście, starsze zaśsieroty kształcił w rzemiosłach, opiekując się i pomagając w ich dalszym życiu. Gdy jednakliczba tych dzieci i sierot, których stał się opatrznością ciągle wzrastała, zamierzyłwybudować gmach dla pomieszczenia ich przeznaczony i dość obszerny.

W tym celu wsparty pomocą kilku zamożnych a dobroczynnych osób, zakupił plac iwybudował dziś istniejący szpital w Warszawie p. n. Dzieciątko Jezus i instytucja tanajwięcej zawdzięcza księdzu Baudouinowi. Często zdarzało się w ciągu robót murarskich,iż brakło pieniędzy na najbardziej nagłe potrzeby. Wtedy Baudouin brał puszkę i żebrał,szczęśliwy jednak, iż miłosierdzie przychodziło mu z chętną pomocą. Wkrótce więc stanąłgmach, w którym tyle tysięcy ludzi znalazło już ulgę w cierpieniach, tyle niewinnych istoturatowano od niechybnej śmierci lub poniżenia. Ostatnie lata swego życia spędził Baudouinw zakładzie, ciesząc się dziełem swoim. Zmarł 10 lutego 1768 r.

Zakończymy nareszcie ten rozdział odważnych kilkoma szczegółami z życia FlorentynyNightingale, zwanej w całej Anglii i w całym ś wiecie „opiekunką chorych“. Wychowanastarannie i obdarzona sercem czującym każdą niemoc i niedolę, z młodych lat jeszcze missFlorentyna zajmowała się i badała wytrwale stan angielskich szpitali pod względem obsługi,administracji i środków poprawy wszelkich niedogodności i nadużyć. W tym celu urządziławedług własnego pomysłu szpital w Londynie, który powszechnie stawiano za wzórporządku i ludzkości w traktowaniu chorych. Działalność jednak miss Florentynyoczekiwała szerszego pola, aby się wykazać w całym blasku. Sposobność wkrótce sięnadarzyła. Wybuchła wojna wschodnia, a wojska angielskie udały się do Krymu. Dzieje tejkampanii odznaczały się klęskami dla armii angielskiej, klęskami — których przyczyną byłnie oręż nieprzyjaciół, ale nieład administracji. Wojsko angielskie cierpiało pod każdymwzględem niedostatek, ale najsilniej odczuwać się to dawało chorym i rannym.Dowiedziawszy się o tym, miss Nightingale zebrała około siebie kilkanaście równie jak onazacnych, jej odwagą ożywionych kobiet i pospieszyła wraz z nimi do Krymu. Przybywszydo Bałakławy, przekonała się że wieści dochodzące do kraju były zaledwie słabym odbiciemistotnego stanu rzeczy. Zarząd cały służby zdrowia opierał się na pisaninie—nigdzie zaśistotnego czynu. Brak żywności, brak materiałów aptecznych, narzędzi chirurgicznych,szarpi, bandaży, bielizny, słowem brak wszystkiego, co konieczne jest dla chorych i rannych,obok zupełnego niedostatku rąk niewieścich, tak czule, tak troskliwie umiejących opatrywać,a więcej jeszcze jak opatrywać, bo cieszyć i pociechą umilać ostatnie godziny umierającym,pokrzepiać przychodzących do zdrowia.

172

Miss Nightingale z prostotą, ale niemniej przerażające obrazy tych scen szpitalnych, kreśli wswym skromnym pamiętniku. Brak wozów ambulansowych nie pozwalał z dostatecznąszybkością odsyłać z pola bitwy nieszczęśliwych wojowników; szpitale polowe najgorzejurządzone, mnóstwo rannych bez opatrzenia w okropnych męczarniach ginących, mnóstwozmarłych po kilka dni oczekujących na pogrzebanie. Słowem chaos. Zdawałoby się, iżodwaga jednej kobiety musi ulec niepodobieństwu. Stało się przeciwnie, odwagazwyciężyła. Energia jej wkrótce przełamała biurokratyczne nawyki, pod jej wpływempowstały nowe szpitale, a stare odświeżono i przeczyszczono; na głos jej przybyły okręty zbielizną i lekarstwami, z narzędziami i żywnością. Miss Nightingale była wszędzie jak dobryduch, jak opiekunka chorych. Wśród największego ognia bitwy pod Ikermanem, przyzdobyciu Sewastopola, ona sama na czele zastępu słabych kobiet, spod kopyt końskich, spodjaszczyków i kul armatnich, z rowów fortecznych i oblężniczych nasypów, wyrywała iunosiła biednych rannych i najmniej połowę od pewnej uratowała śmierci. Takiebohaterstwo, taka odwaga podtrzymywaną była rzadką energią, nieustającą starannością iczynnością. Siły jednak ludzkie mają swe granice i miss Florentyna wycieńczona zabijającąpracą zapadła na gorączkę żółtą. Wszyscy generałowie, żołnierze, którzy jej tylezawdzięczali, błagali ją teraz, aby wróciła do Anglii, lecz miss Florentyna lękała się, abydezorganizacja na nowo nie wkradła się w dzieło, z takim mozołem ulepszone. Energicznąwolą stłumiła chorobę: pozostała między chorymi i cierpiącymi do końca kampanii i możnao niej jak o owym dobrym wodzu, który ostatni schodzi ze swego stanowiska — powiedzieć,że spełniła całą swą dobrowolnie przyjętą powinność.

ROZDZIAŁ VIII.

Przymioty handlowe. — Kupcy. Ludzie czynni.Gdy widzisz męża pilnego w sprawach swoich, takowy godzien przed królami stanąć. Prz22, 29.

W dzisiejszym stanie naszego społeczeństwa każdy człowiek zatrudnia się jakąś pracą,prowadzi rzemiosło, handel, przedsiębiorstwo, słowem ma swój oznaczony zawód, wktórym widzi cel swych zabiegów i starań. Można nie bezzasadnie utrzymywać, że wszyscyludzie czynni, pracujący, są kupcami, gdyż ściśle biorąc stan kaznodziei lub artysty ze stronymaterialnej, tak dobre przynosi korzyści jak handel kupcowi, chociaż tylko tego ostatniegopodobną nazwą mianujemy. Im zaś jakikolwiek zawód praktyczniejszy jest w codziennymżyciu, im bardziej działa na zewnątrz, im bardziej wyłącznie dąży do ubiegania się zazarobkiem, tym więcej zbliżony jest do powołania kupieckiego, które łączy te właściwości wnajwyższym stopniu.

Celem działalności kupca jest korzyść, a przymioty handlowe niezbędne do pomyślnegoprowadzenia interesów grają tu podobną rolę, co karność i waleczność u żołnierza. Chcąc

173

nabyć praktycznej sztuki prowadzenia interesów i spraw wynikających z naszego powołania,należy czerpać naukę z zasad kierujących handlem i przyswajać sobie przymioty kupieckiekażdemu mniej więcej dziś niezbędne.

Zrozumiejmy tylko dobrze, na czym polega prawdziwe stanowisko kupca? Powszechnie wcodziennych stosunkach słyszymy to płytkie zdanie, iż życie kupca, wszystkie działania jegoumysłu i woli skierowane są jedynie do przeprowadzenia opartych na chłodnym obrachunkuprzedsiębiorstw, mających za cel wyłączny korzyść materialną, że właściwie do tego tylkodążyć powinien, aby zarabiać pieniądze— tylko pieniądze; że rzeczywistą jego zasadą jestkupować i sprzedawać z jak największym zarobkiem, to jest nabywać jak najtaniej,odstępować jak można najdrożej. Zdanie to, powtarzamy, jest nader płytkie i kto wedługniego sądzi, wcale nie zna istoty prawdziwego kupiectwa. Rzeczywiście w codziennymżyciu spotykamy, co krok niemal kupców — słuszniej kramarzy — na wskrośzmaterializowanych, którzy przez ciągłe obroty i czynności z pieniędzmi doszli w końcu dobałwochwalstwa dla złota. Ale czyż i w innych kierunkach zajęć ludzkich mało spotykamypodobnych czcicieli pieniędzy, którzy zdają się po to żyć tylko, aby umrzeć bogaczami?Natomiast żyją i żyli po wszystkie czasy kupcy z umysłem szlachetnym i duchem potężnym,którzy mimo wysokiej doskonałości w swoim zawodzie, wykonywali najwznioślejsze czynymiłosierdzia i obywatelskich obowiązków. Szlachetni przyjaciele ludzkości, jak TomaszHanway, wzory prawości, jak nasz Augustyn Spiski i inni, byli przecież kupcami. I dlategoteż nic bardziej błędnego nad te zdania, które by stan kupiecki poniżyć chciały, handel podaćw pogardę, jak się to niestety z niemałą szkodą przez długi czas u nas praktykowało.Wynikło to tylko z niezrozumienia zasad kierujących tym stanem. Od kupca bowiem,stojącego na wysokości swego powołania, wymaga się nie tylko zdrowego rozumu,znajomości fachowych i kantorowych, ale przede wszystkim szlachetności w charakterze,punktualności, pilności, oszczędności, porządku, energii, oględności. Kupiec powinien miećdar poznawania ludzi, trafnego korzystania z nabytego w ciągu czasu doświadczenia irozumienia właściwych potrzeb życia praktycznego.

„Sądzę — mówi Goethe, iż władze ducha u kupców nie ustępują i nie mogą ustępowaćnikomu w rozwinięciu“. Goethe też pokazał wielkość nawet w swych czynnościachhandlowego charakteru i tym sposobem dotykalnie obalił przesąd, jakoby geniusz nie mógł inie powinien zajmować się sprawami codziennymi, ale miał przywilej prowadzić życiebezładne i zaniedbane. Goethe, jak wiadomo, dość długi czas pełnił obowiązki ministraswego przyjaciela i pana: Karola Augusta księcia wajmarskiego, a wtedy miał sobieporuczone wiele najważniejszych interesów państwa, załatwienie gorliwe których zanajświętszy sobie uważał obowiązek. Wtedy także między innymi kierował ministerstwemwojny. Ażeby się na własne oczy przekonać o stanie ludu i spełnieniu przez podwładnychpoleceń, poeta minister często cały kraj konno objeżdżał, a zauważywszy gdziekolwiekniedostatki, takowym pilnie starał się zaradzić. Dziennik z owego czasu przekonuje, z jakimpoświęceniem Goethe pracował na swym stanowisku dla dobra ogółu: „Nikt nie wie, co

174

robię — pisze on — z iloma walczę nieprzyjaciółmi, aby choć mało znaczący osiągnąćskutek”. Poeta przyłożył się także do wydoskonalenia przyrządów do gaszenia ogniasłużących, a podczas kilku znaczniejszych pożarów w Wajmarze narażał swoją osobę nadziałanie wściekłego żywiołu, tak, że raz brwi mu się przypaliły a woda poparzyła mu palceu nóg. Skłonił też Goethe wielkiego księcia wajmarskiego do zaprowadzenia stałej strażyogniowej w całym kraju, i dla niej odpowiedni regulamin przepisał. Wszystko to dokonywał,że tak powiemy, handlujący Goethe, gdy tymczasem Goethe poeta pisał jednocześnienajświetniejsze utwory fantazji. Jako praktyczny syn swego wieku, znał się na wartościpieniędzy i żył nie dla poetyzowania, ale pisał poezje, aby żył. Pieniądze były dla niego, jakbyć powinny dla każdego wykształconego człowieka, godziwym środkiem osiągnięcianajpiękniejszych celów życia, ale nigdy celem samym. Pewnego razu mówił on doEckermana: „Każdy poemat kosztuje mię worek pieniędzy; pół miliona przeszło przez mojeręce; na zdobycie tego, co umiem wydałem cały ojczysty majątek, pensję i znaczny mójdochód literacki do lat pięćdziesięciu. Prócz tego byłem świadkiem, jak przeszło półtoramiliona z kasy książąt użyte zostały na wielkie cele dobra publicznego i nauk, w których toprzedsięwzięciach brałem większy lub mniejszy udział“.

W podobnych okolicznościach i inni wielcy ludzie okazali owego czynnego, przemysłowegoducha. Szekspir, podobnie jak Goethe, był skrzętnym dyrektorem teatru i więcej się chlubiłze swych zdolności w prowadzeniu interesów, niż z dramatycznego geniuszu. Takprzynajmniej należy przypuszczać, zdaje się bowiem, że wielki ten poeta sam w swejniedbałości skromnej, żadnego ze swych nieśmiertelnych dzieł osobiście do druku nie podał,gdy tymczasem dobrze wiadomo, iż z dyrekcji teatrów usunął się z niemałym majątkiem doswego zacisza.

Tylko ten, kto posiada dostateczne zdolności praktyczne, własną siłą i pomocą los swójzdobędzie i zapewni. Bajka o pracach Herkulesa jest pięknym i najprawdziwszym obrazemludzkich trudów i powodzeń. Znakomity pedagog szwajcarski Pestalozzi, z którym sięniejednokrotnie jeszcze w ciągu tego dzieła spotkamy, za pomocą swej metody chciałuzmysłowić tę prawdę i pokazać drogę wiodącą do szczęścia. Każdy w pałacu czy w chaciezrodzony, od młodości powinien być przyzwyczajany, aby nauczył się polegać jedynie nawłasnych swych siłach, gdyż wtedy tylko zdobędzie sobie możność działania z prawdziwympożytkiem, w późniejszym swym powołaniu użycia wpływów i środków mogącychzapewnić mu szczęście. Sztuka użycia własnych sił i samodzielność nie rozwijają sięwcześnie i prędko, trzeba się w niej ćwiczyć tak, jak w każdej innej umiejętności. Przeciwniew pewnych okolicznościach duch samodzielności upada zupełnie, mianowicie, gdy drogażycia ścieli nam się zbyt gładko i gdy obca pomoc usuwa wszelkie przeszkody. Lepiej jeststokroć być zmuszonym siłą okoliczności do ciężkiej pracy za młodu, lepiej dojrzewaćwśród trudności i przeszkód losu, niż rozleniwieć spoczywając na miękkim posłaniu,oczekując aż pieczone gołąbki same przyjdą do gąbki. Kto w początku poprzestaje na małymi skromnym, temu później większych rzeczy nie zabraknie. Jest to prawda tak jasna, iż nigdy

175

jej zaprzeczyć niepodobna, ale uważać ją należy za jedną z podstaw życia, za najistotniejszywarunek wszelkiego powodzenia. Zwykłe to wypadki w świecie kupieckim, iż tacy, którzynie posiadają nic więcej jak tylko zdrowe ramiona, chłopski, jak to mówią rozum,niepokonaną energię i pilność, prędzej i pewniej idą w górę niż ci, którzy od początku swejhandlowej kariery wielkimi środkami pieniężnymi, obszernym kredytem rozporządzają.

W tym miejscu niepodobna wstrzymać się od przytoczenia krótkiego życiorysu AugustynaSpiskiego, którego pamięć żyje jeszcze między nami; znajduje się bowiem mnóstwokupców, którzy jemu swoją egzystencję dostatnią zawdzięczają. Spiski był synem ekonoma,który jednak nie posiadał żadnego majątku prócz poczciwości, a umierając zostawił rodzinęw ostatniej nędzy. Jedenastoletni Augustyn widząc, iż w okolicy, którą zamieszkiwali wKrakowskim pod Skalbmierzem, tylko ciężarem a nie pomocą może być swej matce,postanowił własną pracą poszukać sobie lepszego losu. W tym celu bez żadnych środków,jedynie tylko z błogosławieństwem matki wybrał się do Warszawy, która przedstawiała musię jak port zbawienny. Silna wiara, szlachetna nadzieja dodawały siły chłopczynie, i takpiechotą, z kilku groszami zaledwie doszedł do bram miasta. Słońce już zachodziło, gdyprzebywał rogatki, i ani spostrzegł się oszołomiony lasem domów, zgiełkiem i zamętemmiejskim, gdy noc ciemna zapadła. Pozostał sam jeden bez pieniędzy, nieznany nikomu —na bruku. Znużony przytulił się na schodkach kamiennych u podnóża katedry św. Jana izasnął. Nazajutrz po przebudzeniu pierwsza myśl w pobożności wychowanego Augustyna,pociągnęła go do stóp ołtarza w kaplicy Pana Jezusa. Gorąco modlił się chłopiec, a łzyrzewne i postawa skromna zwróciły uwagę jednego z modlących się. Zaczął więcwypytywać młodego chłopca o szczegóły, a widząc w opowiadaniu prawdę, oceniając siłęwoli i mocne postanowienie dojścia pracą i uczciwością do szlachetnego celu, ów pytającyzaproponował Augustynowi służbę u siebie w sklepie korzennym. Rozumie się, iż dziecię zradością przyjęło miejsce, które mu zapewniało punkt oparcia, dawało środek do utrzymaniażycia, a nawet uzdolnienie się na pożytecznego w społeczeństwie człowieka. Od tej chwiliSpiski nie porzucił już miejsca, w którym praktykę rozpoczął. Niejeden z nas jeszczepamięta na Krakowskim Przedmieściu ów sklep niski, niepozorny, bez żadnych wystaweleganckich urządzony, ale jakże zasobny we wszystko, co do tej gałęzi handlu należy, jakżegłośnej używający sławy z uczciwości i rzetelności swego właściciela. "Tam to Spiski sięwychował; naprzód, jako skromny chłopiec sklepowy, następnie, jako subiekt z płacą tysiącazłotych rocznie a w końcu, jako właściciel tego handlu.

Ażeby przejść te wszystkie stopnie, ażeby z niczego dojść do znakomitego majątku trzebabyło niezmiernej pracy, uczciwości niczym nieposzlakowanej, ciągłej pilności izabiegliwości rozsądnej. Te przymioty handlowe nie opuszczały go nigdy. Pan krociowychdostatków, nie odstąpił od działalności i zwyczajów, którymi się kierował w pierwszychchwilach swego życia. Sam codziennie w szaraczkowym surducie czystym choć znoszonym,przychodził do sklepu i kierował pracą swych subiektów, baczny na wszystkie żądaniaprzybywających. Żadne opóźnienie w załatwieniu kupującego, żadna niedokładność w

176

wadze lub opakowaniu towaru, bystrego wzroku jego nie uszło. Zwykle za nadejściem poryobiadowej przynoszono Spiskiemu w prostych glinianych dwojaczkach posilne, ale skromnepotrawy, jadał bowiem umiarkowanie, a i wtedy zaspakajając apetyt, bacznie nie przestawałczuwać nad żądaniami zgłaszających się, bez względu czy one wymagają towaru za trzygrosze, czy też za kilkanaście dukatów. Może niejeden z naszych czytelników słysząc topomyśli: to był skąpiec — sknera. Taki sąd byłby błędny. Spiski pragnący we wszystkichczynnościach uwagi i porządku łaje chłopca, a wtedy wchodzą do sklepu damy zbierającekwestę wielkotygodniową. Widząc naczelnika sklepu surowo gromiącego ucznia zaniewielką stratę, chcą się cofnąć źle tusząc o sercu i uczynności jego, lecz Spiskispostrzegłszy to, natychmiast chwyta z szuflady rulon stu dukatowy i kładzie na tacę zuśmiechem wskazującym, iż pilnowanie własnego dobra nie przeszkadza byćdobroczynnym, lecz owszem mnoży środki skutecznego miłosierdzia. Przytoczony wypadek,jeden z tysiąca, wskazuje dowodnie, jak Spiski pojmował swój zawód. Był to kupiec iczłowiek w jednej osobie. Skoro tylko uzyskał pierwszą pensję, jako subiekt handlowy,pierwszą też jego czynnością było posłać jej połowę swej matce, pozostającej w dawnymubóstwie. Później, gdy już sklep posiadał, nie tylko, że się dzielił dochodem, ale sprowadziłrodzinę do Warszawy, a sędziwej matce zapewnił wszelkie należne jej wygody. Szczególnąnamiętnością Spiskiego było wyszukiwanie młodych ludzi uczciwych, chętnych do pracy,choć ubogich, a wyszukiwanie w tym celu, aby im czynnie dopomóc. Śmiało możemypowiedzieć, iż jedna czwarta starszych kupców po prowincjonalnych miastach u niegonaprzód przebyła szkołę pracy i uczciwości, a następnie z jego pomocą przyszła do sklepówi posiadła możność prowadzenia na własną rękę interesów. Dziś są to po większej częścikupcy starej daty, mający tak wielkie poszanowanie dla swej firmy jak potomkowienajbardziej arystokratycznych rodzin dla herbów, ceniący wysoko rzetelność i uczciwość wkażdym stosunku, w każdym interesie handlowym. Świadcząc tyle dobrego swym bliźnim,nie zapominał Spiski pierwszych kroków swego zawodu. Jednemu z młodych ludzi wypuściłogrody w kupionych przez siebie Falentach, jedynie z tym warunkiem, aby codzienniedostarczał kwiatów, przeznaczonych do ubrania ołtarza w kaplicy Pana Jezusa w kościelekatedralnym w Warszawie.

Widzieliśmy więc żywy a piękny przykład, co może praca i rzetelność, jaką dźwignią są teprzymioty w świecie handlowym i jak za ich pośrednictwem z niczego kupiec dochodzi domajątku, fundując nową zacną firmę. Często się jednak zdarza, iż to, co zbiorą w pocie czołaojcowie, puszczają lekkomyślnie i tracą niebaczne dzieci.

„Bywa to zawsze — powiada Schulze z Delitzsch — że czeladnicy i wyrobnicy,zdolnościami, wytrwałością wybijają się z najnędzniejszego położenia na pierwszestanowisko w przemyśle, obejmują przewodnictwo najznaczniejszych przedsięwzięć,dochodzą znacznego majątku, lub przynajmniej zapewniają sobie spokojną zamożność.Natomiast spostrzegamy często, iż synowie bogatych rodzin postawieni w

177

najpomyślniejszych warunkach na początku kariery, przez nieudolność, lenistwo,marnotrawstwo, tracą majątek lub zupełnie nikną z widowni przemysłowego świata, albo teżzaczerpnąwszy nauki w upadku, na nowo karierę rozpoczynać muszą. Tym sposobemodbywa się ciągle zmiana, ciągłe kołysanie między ostatecznymi położeniamiprzemysłowców, od wielkiego przedsiębiorcy do najuboższego robotnika i na odwrót. Faktten tłumaczy się bezpośrednio pewnymi właściwościami natury ludzkiej. Każdemuwiadomo, iż wywalczenie sobie stanowiska wyższego, mianowicie, gdy traf urodzenia strąciłw najniższe warstwy społeczne, połączone jest z niezmiernymi trudnościami; ale właśniedlatego, dla tych przeszkód i nieprzezwyciężonych zawad uderza nas widok ludzi, którzypracą i wytrwałością pomyślnie rozwiązują postawione sobie zadanie w życiu. Leży to wnaturze człowieka, iż zdolności jego i przymioty wtedy się tylko w całej pełni rozwijająnajdzielniej, gdy zostawimy go o własnych siłach wśród ciężkich prób losu. Z drugiej strony,gdy niema konieczności, gdy brakuje podniety w potrzebie, gdy odziedziczone środkiprzyzwyczajają do wykonywania zamiarów bez wysilenia — człowiek łatwo ustępuje przedtrudnościami, zatraca dążność do zarobkowania, chęć używania podkopuje siłę działalności,— co wszystko znowu prowadzi do osłabienia i demoralizacji. Na tym polega owarównowaga między wyższym a niższym stanem społeczeństwa, równowaga ułatwiającawzajemne zetknięcie, przejście jednego w drugi, przeniknięcie się wspólne tak wieleprzyczyniające się do utrzymania ludzkości w jej stanowisku kwitnącym i postępowym“.

Opowiemy tu jeszcze kilka przykładów z życia kupców i przemysłowców, którzyrozpocząwszy z niczym, dorobili się pracą i wytrwałością niezmiernych bogactw. StefanGirard, zmarły w Filadelfii 1831 roku, pozostawił majątku 75 milionów franków. Wyjechałmając lat dwanaście, jako prosty okrętowy chłopiec z miasta rodzinnego Bordeaux doStanów Zjednoczonych i tam niezmierną pracowitością, zuchwałością swychprzedsiębiorstw, doszedł do stanowiska pierwszorzędnego kupca w świecie. Podobny biegżycia przedstawia biografia Niemca Jakuba Aster, jednego z najznakomitszychprzedsiębiorców i najzamożniejszych ludzi nowszych czasów. Urodził się on w 1763 r. wWaldorf w pobliżu Heidelbergu i był synem ubogich rodziców. Dobiegłszy lat, w którychmłody człowiek puszcza się o własnych siłach, odpłynął do Ameryki na los szczęścia zniewielkim zapasem towarów. W czasie podróży, na statku zapoznał się z jakimś kupcemfuter, który przedstawił mu w jaskrawych barwach korzyści wynikające z handlu futrami iskłonił do poświęcenia się w zupełności tej gałęzi kupiectwa. Aster po przybyciu do NowegoYorku, umieścił się u jednego z najznakomitszych handlarzy futrami, a nabywszy wprawy istosownych wiadomości, założył naprzód z małym kapitałem własny sklep, który prowadziłz takim rozumem, pracowitością i wytrwałością, iż po upływie lat sześciu zebrał około200,000 dolarów. Z czasem stosunki jego rozszerzyły się, sieć interesów w gałęzi handlufutrami osnuła świat cały, a jego okręty zwiedzały wszystkie morza i porty. Majętności,które posiadał w Stanach Zjednoczonych, miały większą rozległość niż wiele księstwudzielnych w niemieckiej jego ojczyźnie. Po śmierci, która w 1843 roku nastąpiła, majątekAstera oszacowano na 30 milionów dolarów (240 milionów złotych).

178

Historia familii Rotschildów powszechnie jest znana. Majer Anzelm Rotschild urodził się1743 roku w żydowskiej dzielnicy Frankfurtu. Mądrością, nadzwyczajną uczciwością inadzwyczajną wytrwałością położył kamień węgielny bogactw tej rodziny, która przezjedność i zgodę pomnożyła je w sposób niezmierny, tak, że mityczne skarby Krezusa lubKrassusa nie mogą żadnego wytrzymać porównania. Jeżeli wierzyć wiadomościom ostatnim,to obecnie majątek ich oceniony jest na 13 miliardów franków, a dochód roczny nie liczączysków z przedsiębiorstw wynosi 60 milionów franków.

Smutnym to udziałem niedoskonałości ludzkiej natury, iż rzadko bardzo pobudką czynówjest czysta miłość dla tego, co słuszne, piękne i dobre; miłość podobna opromienia tylkodusze wybrańców i do niezmordowanych działań pobudza, gdy tymczasem większośćpracuje jedynie w celu zaspokojenia codziennych potrzeb, dla tego tylko, że bez trudów niemożna takowych innym sposobem osiągnąć. Ale jakie błogosławieństwo spływa na ludzkośćz tej konieczności pracy. Rozwój samodzielności rodu ludzkiego rozpoczyna się od chwili,gdy według brzmienia podań Starego Testamentu, ludzie zmuszeni zostali porzucić leniweżycie w raju, aby na wygnaniu w pocie czoła chleb swój spożywać. Tylko przez pracęczłowiek dosięga godności swego przeznaczenia, tylko praca czyni człowieka podobnymBogu, gdyż ona podnosi jego serce, bo przez nią i w niej rozwijają się wszystkie jegofizyczne, moralne i obyczajowe siły pierwotne. „Praca, powiada Diesterweg, jestćwiczeniem religijnym, jest rzeczywiście ożywioną i praktyczną modlitwą, gdyż obie zostająw ścisłym między sobą związku. — Módl się i pracuj — Praca jest najgłówniejszymwarunkiem, bo ten, kto uczciwie pracuje, modli się też szczerze“. Praca zarówno dlapojedynczego człowieka jak i dla całej ludzkości jest dźwignią, ona, że tak powiemy, jestkorzeniem, którym najpożywniejsze soki ciągną narody. Śmiało możemy utrzymywać, iżbyłoby to największym nieszczęściem, gdyby człowiek naraz zwolnionym został odkonieczności pracowania i wytężenia sił swoich, i gdyby wszystkie potrzeby, wszystkieżyczenia bez pracy mogły się urzeczywistniać. Dla tego też stary arcychrześcijański Arnot,wypisał sobie dewizę: „Lepsze czynne piekło niż leniwy raj“. Przysłowie mówi: bez pracynie będzie kołaczy. Rzeczywiście, chcąc jeść trzeba pracować. Praca człowieka wzbogaca.Kto pilnie chodzi około spraw swoich, ten łatwo zapracuje nie tylko na własne utrzymanie,ale i na zaspokojenie godziwych i szlachetnych uciech życia.

Kto zaniedbuje się w swoich interesach, ten zamiast naprzód idzie wstecz, a wtedy człowieksam sobie jest winien, bo jak sobie pościelisz tak się wyśpisz. Zwykle jednak popadłszy wprzykre położenie, staramy się uniewinnić rzucając odpowiedzialność na ludzi, losy,okoliczności i wypadki. Pestalozzi, który znał wybornie te zboczenia natury ludzkiej, wswym prawdziwie ludowym dziele Leinhard i Gertruda, w usta poprawionego Yogta tewyrazy kładzie: „Poprzednio zdawało mi się zawsze, że wszystko zło, które doznałem, byłowiną innych i nigdy nie przyszło mi na myśl, że się własnymi wykroczeniami do tegoprzyczyniłem. Wściekałem się więc, jak opętany na złośliwych ludzi".

179

Ściślej badając, zawsze niemal przyjdziemy do wniosku, że w ogóle ludzie wiecznie sięuskarżający na losy, najczęściej zbierają tylko owoce własnego niedbalstwa, nieporządku,braku przewidywania i wytrwałości w pracy. Doktor Johnson, który do Londynu zaszedł zjedną gwineą w kieszeni, a który w liście do pewnego szlachetnego lorda podpisał się„Impransus — który nie jadł obiadu, otwarcie wypowiedział zdanie swoje w tym względzie.„Wszystkie skargi na świat są niesprawiedliwe; nie widziałem nigdy człowieka zasługizapoznanego; niepowodzenie zawdzięczamy zwykle samemu sobie“. To cośmy powiedzielina rachunek spraw naszych, rzec można o tak zwanej zaniedbanej przez świat i ludzizasłudze. Washington Irving, znany autor amerykański pisze: „Wszystko, co mówią wprzedmiotach nieocenionej zasługi, jest aż nadto częstą wymówką ludzi niedołężnych iniezdecydowanych, dla zrzucenia na ogół swego niepowodzenia. Przyznać też trzeba, żeskromna zasługa często jest niedbała, nieczynna, albo też bez nauki. Ale talent dojrzały wnauce i pracy, zawsze, jeśli tylko zechce, znajdzie pole działania i nie powinien czekać aż gowynajdą w ciszy ogniska domowego. W gruncie rzeczy, jest wiele obłudy w skargach naświat, że wszystko wybacza śmiałkom występującym naprzód i chełpiącym się ze swychpowodzeń, a zapomnieniu pozostawia ukrywającą się zasługę. Dowiedzionym jest, żeśmiałkowie, na których tak narzekamy, bardzo często obdarzeni są przymiotaminiepospolitymi, to jest energią i niezmordowaną działalnością, bez których zasługa jestpolem leżącym odłogiem. „Użyteczniejszy jest pies, który szczeka od śpiącego lwa“.

Rosyjskie przysłowie mówi: „nieszczęście sąsiaduje z głupotą”, a kto otwartymi oczymaobejrzał się po świecie, ten musi przyznać prawdziwość słów naszych. Główną więcprzyczyną ludzkich niepowodzeń jest niedostateczne wykształcenie, a nie tylko ogólne ale iowych przymiotów, które nazywamy handlowymi i od których zastosowania powodzenielosu zależy. Rodzice baczną winni na nie zwracać uwagę, tak w wychowaniu chłopców, jakdziewcząt, nadając im kierunki, o ile możności praktyczne, a z rzeczywistością zgodne.

Pilność, uwaga, dokładność, punktualność, porządek, oto mniej więcej główne przymiotyhandlowe, których każdy w swym czy to kupieckim czy innym zawodzie potrzebuje i impowodzenie i pomyślność zawdzięcza. One to tworzą wraz z uczciwością i prawością posadęszeroką, fundament, na którym budynek ogólnego moralnego i materialnego dobrobytuśmiało wznieść można — a trwać będzie wieki.

Liczne przykłady wielkich pracowników na polu przemysłu, sztuk i nauk, które napoprzednich kartach mniej więcej wyczerpująco przytoczyliśmy, przekonują nasdostatecznie o wielkim znaczeniu pilności. Każda chwila potwierdza prawdziwość słówBeniamina Franklina: „że pilność jest matką szczęścia i że Bóg pilnemu wszystko daje“.Wielki ten amerykanin kładzie w usta biednemu swemu Ryszardowi następujące wyrazy:„Lenistwo wszystko utrudnia, pilność ułatwia. Lenistwo pełza tak powolnie, że ubóstwołatwo doścignąć je może. Lenistwo równa się rdzy, która więcej zużywa aniżeli praca; klucz,który jest w ciągłym używaniu, nie traci nigdy blasku. Przy pracy i wytrwałości myszka

180

drobna przegryza potężną linę, powtarzane cięcia obalają największe dęby. Z próżnowaniapłyną troski, z niepotrzebnego odpoczynku — przykrości“.

Uwaga i gruntowność są również niezbędne dla pomyślności w życiu — gruntowna uwagaw spostrzeganiu, mowie i wszystkich uczynkach to warunki pomyślnego osiągnięcia celu.Każda robota niechaj będzie wykonywana o ile można doskonale, bo nierównie korzystniejdokonać małej rzeczy we wszystkich jej częściach troskliwie i dokładnie, aniżeli wielkiejpowierzchownie.

Niedokładność, brak gruntowności, które niestety zbyt często w życiu się przytrafiają, są toodwieczne przyczyny nieporozumień i błędów, słowem całego zastępu małych i wielkichdolegliwości. Słyszeliśmy niedawno z ust jednego bardzo praktycznego człowieka uwagę:„Jest to zadziwiającą rzeczą, jak mało napotkałem ludzi, którzy by byli w stanie daćdokładną definicję swoich pojęć“. Uwaga ta stosuje się do znacznej większości ludzi.Zadaniem mowy jest wyrażenie naszych myśli i pojęć. Ponieważ zaś mało osób głębokomyśli i z pojęć swych dokładnie sprawy sobie zdaje, powstaje stąd bardzo naturalny skutek,że mało kto umie dokładnie mówić, ściśle się wyrażać.

Wina za tę jałowość umysłów spada, ile nam się zdaje, na błędny system domowegowychowania dzieci. Dopóki, zamiast rozbudzać władze ich umysłu, zaprzątać się będziemyobciążaniem ich pamięci, zmieniając ją w martwą maszynę, dopóty dokładność i logicznośćw myśleniu, mowie i działaniu nie staną się przymiotami ogółu, ale tylko wyjątków.Niedokładność, czyli nielogiczność w myśleniu przechodzi na rozmaite nasze czynności iwtedy, mianowicie w czynnościach handlowych, niemałą nam wyrządza szkodę. Chociażbyktoś pod każdym względem był rzetelny i zdolny, jednak zaufania nie obudzi, jeżeli posiadanałóg niedoskonałości; wszystkie jego prace muszą być ściśle przeglądane, bo polegać nanim nie można; jego niedokładność sprowadza bezustannie niepokoje, zwłoki, zawody iniepotrzebne trudy.

Do charakterystycznych przymiotów znakomitego angielskiego męża stanu Karola JakubaFoxa należało to, że we wszystkim cokolwiek tylko przedsięwziął, postępował znadzwyczajną dokładnością. Kiedy już był sekretarzem stanu, ktoś zganił jego charakterpisma. Fox natychmiast przyjął sobie nauczyciela kaligrafii i pisał ze wzorów jak uczeńpierwszej klasy, dopóki pisma swego dostatecznie nie poprawił. Pismo wyraźne i czytelnejest niemniej ważne, jak mowa głośna i zrozumiała. Praktyczny kupiec, który tak wiele mado pisania, szczególną przywiązuje wagę do dobrego charakteru piśmiennego i wzgląd tenkieruje nim często przy wyborze pomocników handlowych. Tymczasem uczeni i taknazwani wielcy ludzie z niepojętych dla nas powodów szukają często chluby w tym, ażebypisać o ile można niezrozumiale, nieczytelnie, hieroglificznie; pismo ich wydaje się jakbyjakaś niekształtna masa punkcików, kresek i zakrętów, które niekiedy wcale, a częstodopiero za pomocą szklą powiększającego odcyfrować można. Kto sądzi, że nieczytelnympismem obudzi uszanowanie dla swego rozumu i posądzony będzie o głęboką uczoność, ten

181

się bardzo myli. W piśmie przeznaczonym do wyłącznego użytku piszącego, może każdybazgrać jak mu się żywnie podoba, ale żądać od obcych, ażeby pismo czyjeś raczejodgadywali, aniżeli czytali, jest oznaką złego wychowania piszącego i naruszeniem prawprzyzwoitości, jakie się należą od nas każdemu naszemu bliźniemu. Każdy więc, czy tominister, czy wieśniak, uczony czy prostak, może i powinien nauczyć się pisać niekonieczniepięknie, ale czytelnie. Lord Palmerston nie uważał za ujmę swej godności ministerialnej, wjednej pozaparlamentarnej mowie rozwodzić się nad właściwym użyciem piór stalowych.„Charakter piśmienny, powiada między innymi, musi przede wszystkim być czytelny; czypięknie lub niepięknie wygląda, to już rzecz obojętna“. Całą sztukę pisania streszcza on wnastępującej wskazówce: „Pisz duże litery i niech każda z nich będzie regularnieukształtowaną“. Kupcy i prowadzący interesy ulżyliby niemało trudów sobie i innym, gdybysię w ogóle więcej starali o dobry charakter pisma.

Każda praca może być ułatwiona i przyspieszona przez metodę, czyli wykonywanie danychczynności według obmyślanego planu; skoro bowiem wszystko dokonane zostanie wedługnależytego porządku, to naturalnie można pracować szybciej, a skutkiem tego i więcej.Dzieje się to podobnie, jak przy pakowaniu kufra; kto ma większą w czynności tej wprawę ipojedyncze przedmioty umie właściwie poukładać, ten nierównie więcej do kufra zmieści,aniżeli ten, kto wprawy tej nie posiada. Jednego z francuskich ministrów, który zczynnościami swymi załatwiał się zawsze codziennie tj. nie miał żadnych prac zaległych, iktóry nadto miał jeszcze czas uczęszczać regularnie na zabawy, zapytano, w jaki sposóbsztuki tej dokazać może, w jaki sposób jest w stanie godzić pracę swoją z zabawą. „Rzecz tobardzo łatwa do wytłumaczenia“ odpowiedział „nie odraczam nigdy do jutra czynności,która ma być dziś załatwiona“. — Znajduje się jednak wielu, którzy przeciwnie postępują,wszystko na później odkładają i na koniec gromadzi się im tyle zaległości, że tracą wszelkąochotę i możność wyrobienia tego, w czym się zapóźnili. Taka metoda prowadzi nie dopomyślności, ale do ruiny. Ludzie opieszali lubią uporządkowanie swoich czynności spychaćna innych, na których nie zawsze z pewnością liczyć można. Interesami swymi trzeba sięsamemu zająć. „Oko pańskie konia tuczy“, mówi przysłowie polskie. Biedny Ryszard(Franklina) w następujący odzywa się sposób: „Jedno dzisiaj więcej jest warte jak dwa jutro,co masz jutro robić, rób dzisiaj. Jeżeli chcesz interes jakiś dobrze załatwić, to chodź za nimosobiście, jeżeli źle — to wyręcz się osobą trzecią“. Pewien właściciel ziemski przezpróżniactwo i złe gospodarstwo tak podupadł, że dla zaspokojenia swych wierzycieli, musiałsprzedać połowę swoich dóbr, przynoszących około 20,000 złp. rocznego dochodu, a drugąpołowę wydzierżawić na lat 20. Termin dwudziestoletni jeszcze nie był upłynął, kiedypracowity dzierżawca, płacąc pewnego razu dziedzicowi czynsz dzierżawny, zapytał sięczyby czasem dóbr swych nie chciał sprzedać. „Czy pan je kupić chcesz“, zapytał sięzdziwiony dziedzic. „Gdybyśmy się mogli zgodzić, co do ceny, to bardzo chętnie.“ „To mniedziwi, nadzwyczaj dziwi,“ odpowiedział dziedzic, „wyjaśnijże mi pan, proszę, jakim tosposobem dziać się może; że ja utrzymać się nie mogłem, jakkolwiek ciągnąłem dochody zmajątku dwa razy tak rozległego, z którego nie potrzebowałem płacić czynszu dzierżawnego,

182

a pan korzystając tylko z połowy dawnego mego majątku i płacąc regularnie 8,000 złp.rocznej dzierżawy, dorobiłeś się do tego stopnia, że jesteś w stanie kupić dobra“.„Rozwiązanie tej zagadki jest bardzo proste“, odpowiedział dzierżawca. „Pan siedziałeśsobie spokojnie i wołałeś tylko: idźcie do roboty. Ja jestem w ciągłym ruchu i wołam:pójdźcie do roboty. Pan leżałeś sobie w łóżku i żyłeś tylko na to, aby używać, ja już bardzorano jestem na nogach i w ciągłej pracy.“

Walter Scott pisał do pewnego młodego człowieka, który zasięgał u niego rady: „Staraj siępan zawsze o zajęcie użytecznymi czynnościami, i nie trwoń czasu na błahostki. Hasłempańskim niech będzie ciągle: działać! To, co zrobione być musi, zrób natychmiast;wypoczynkowi i przyjemnościom oddawaj się zawsze po pracy, a nigdy przed pracą.Podczas marszu kolumny wojska, w tylnych szeregach powstaje nieład, jeżeli przednie niepostępują ciągle i bez przerwy. Zupełnie tak samo rzecz się ma z wszelkimi innymiczynnościami. Jeżeli to, co mamy wykonać na początku, nie zostaje punktualnie, troskliwie iregularnie załatwione, to nagromadza się tyle pracy, masa zaległości staje się tak uciążliwa,że już niepodobna dać sobie z nimi rady“.

Właściwe ocenienie czasu jest może najdzielniejszym bodźcem gorliwej i szybkiej pracy.Pewien filozof włoski nazwał czas swoim polem, które bez troskliwego zagospodarowanianic pożytecznego nie wydaje, ale dobrze uprawiane wynagradza z pewnością pracę pilnegosowicie. Zostawiwszy pole to odłogiem, zbierze się z niego tylko zielsko i wszelkiegorodzaju jadowite chwasty. Bezustanna, użyteczna praca już dla tego samego jest nadzwyczajzbawienną, że odgania od pracującego złe myśli i szkodliwe zamiary; bo zaiste lenistwo jestpoczątkiem wszelkich występków i siedliskiem złego.

Kupcy wyznają zasadę: czas — to pieniądz. Tak samo mógłby powiedzieć uczony: czas —to nauka. A artysta: czas — to sztuka. Każdy z nich miałby słuszność. Bo, jak przestrzeń jestogólnym polem ruchu, tak czas jest ogólnym polem wszelkiego rozwoju. „Jeżeli miłujeszżycie, powiada biedny Ryszard, to nie trwoń czasu, bo on jest materiałem, z którego życiejest utworzone. Ile to marnujemy czasu, sypiając dłużej aniżeli potrzeba tego wymaga;zapominamy o tym, że śpiący lis nie złowi kury, i że w grobie będziemy mieli dość czasu dospania“. Jeżeli czas jest najdroższym ze wszystkich skarbów, to zmarnowany czas jestnajwiększym marnotrawstwem, bo czas stracony nigdy nie wraca. Sztuka życia jest towłaściwa sztuka umiejętnego używania czasu i wykonywania wszystkiego w właściwejchwili. Wszystko pod słońcem ma swoją porę, mówi Biblia, i wiele od tego zależy, ażebyczas ten dobrze zużytkować. Co w młodości zostało zaniedbane, to w późniejszym wiekutrudno jest dogonić, a często nawet niepodobna, czyli jak się lud wyraża: „czego Jasio się niewyuczył, tego Jan już nigdy nie będzie umiał“. Całą naukę o dobrym używania czasu możnastreścić w tych kilku wyrazach: „Cokolwiek robisz, to rób dobrze i we właściwej porze“.Gospodarski użytek czasu jest najwygodniejszą i najnaturalniejszą drogą do zyskaniaodpoczynku, i wykonania wszystkich swych czynności spokojnie i zupełnie. Natomiast trybżycia nie liczący się dokładnie z czasem, powoduje gorączkowy pośpiech, niepokoje,

183

kłopoty i zamieszanie, a całe życie staje się nagromadzeniem trudności, które zwykle złeskutki za sobą prowadzą. Angielski admirał Nelson; zamówił pewnego razu towary u kupca,i prosił go usilnie, ażeby mu je o godzinie 6-ej z rana odesłał. „Będę miał zaszczyt osobiściemilordowi odnieść punktualnie o 6-ej rano“. Nelson pokiwał głową i odpowiedział zuśmiechem: „To nie dość, powinieneś się pan u mnie znajdować o kwadrans wcześniej.“„Dobrze, milordzie, stawię się u wrót pańskich punktualnie o trzy kwadranse na szóstą.“„Dobrze, kochany panie, lepiej zawsze o kwadrans wcześniej, temu kwadransowizawdzięczam wszystko dobre i użyteczne, co w życiu moim zrobiłem“. Nic nie budziwiększego zaufania, jak punktualność, i nic bardziej go nie niweczy, jak brak tegoprzymiotu. „Punktualność — powiedział Ludwik XIV —„jest to grzeczność królów“. To teżpunktualność jest jednym z warunków, bez których nie może mieć miejsca powodzenie wzawodzie kupieckim. Kto swoją obietnicę w oznaczonym czasie spełnia i nie każe na siebieczekać, ten składa dowód, że musi szanować i cenić cudzy i własny czas. Punktualność jestśrodkiem okazywania szacunku naszego wszystkim tym, z którymi jesteśmy w stosunkach.Punktualność jest także dowodem sumienności, gdyż każda obietnica jest wyraźnym lubdomyślnym zobowiązaniem; kto takowego nie spełnia, ten jest niesłownym i własny honororaz sławę na szwank wystawia. Dochodzimy do wniosku, że kto niedbale z czasem sięobchodzi, ten i w interesach swych niedbałym być musi, i że w ważnych okolicznościachżadną miarą na zaufanie nie zasługuje. Gdy jeden z sekretarzy Jerzego Washingtona,usprawiedliwiał się przed nim pewnego razu ze swego spóźnienia i winę na zegarek zwalił,Washington spokojnie mu odpowiedział: „Albo pan się postaraj o inny zegarek, albo ja siępostaram o innego sekretarza“.

Przymiotem niemniej ważnym, jak punktualność i będącym niejako fundamentem — jestporządek. Jakiż to zadziwiający ład panuje w gospodarstwie natury. Porządek w życiu jest toów niewzruszony biegun magnesowy podczas srożącej się burzy, czerwona nić snująca sięwidocznie w paśmie różnorodnych wypadków codziennego życia. Do utrzymania porządkuw interesach czy to skromnych, czy rozległych kupieckich lub przemysłowych, koniecznejest prowadzenie ksiąg. Jedną z najczęstszych przyczyn, dla których wielu przemysłowcóww interesach swych nie posuwa się naprzód, ale przeciwnie, cofa w tył, jest niedbałeprowadzenie ksiąg, nieznajomość własnych przychodów i rozchodów, wierzytelności idługów. Chociażby zakres interesów był jak najmniejszy, jak najskromniejszy, porządekpanować w nim powinien. Do porządku zaś należy zapisywanie do osobnej książkiwszystkiego tego, co majątek nasz pomnaża lub uszczupla, ażeby w każdej chwili możnamieć dokładny obraz stanu swoich interesów. Któż może bez tej znajomości robićoszczędności w domowym życiu, jeżeli takie okazują się niezbędne? Jeżeli każda pozycjajest zapisana, łatwo znaleźć można te, które przy niekorzystnym stosunku dochodów dorozchodów, w przyszłości zmniejszone być powinny dla doprowadzenia zachwianychinteresów do równowagi. Myli się bardzo ten, kto sądzi, że może się pod tym względempolegać na swojej pamięci. Nie wystarcza ona przy najmniejszym nawet interesie. Jeżelidługi są zanotowane, to przypominamy sobie łatwiej o potrzebie zapłacenia ich, i staramy się

184

o to, ażeby zaspokojenie nastąpiło w właściwym czasie, przez co utrwalamy nasz kredyt i wrazie potrzeby, znajdujemy znowu wspierających nas chętnie przyjaciół. Tak samo staramysię we właściwym czasie zrealizować nasze wierzytelności, jeżeli takie są zapisywane; przezco wyświadczamy przysługę i dłużnikom naszym, bo zaniedbanie ze strony wierzycieli izbytnia ich pobłażliwość czynią często złych dłużników z tych, którzy zapłaciliby drobnesumki, gdyby we właściwym czasie o nie się upominano, wielkich zaś przez czasnagromadzonych i zaległych długów przy najlepszych nawet chęciach uiścić już nie są wstanie. Czyż nie brak dokładnej księgowości jest często przyczyną, że kupiec nie znającdobrze wysokości swych przychodów i rozchodów, nakłada na swe towary ceny albo takniskie, że sam się rujnuje, albo tak wysokie, że kupujących od sklepu swego odstrasza? Cóżnas bardziej ostrzega o niebezpieczeństwie grożącym majątkowi naszemu, jak księgirachunkowe? W jakież to opłakane położenie popadła już niejedna rodzina, gdy umarł nagleojciec, który księgowość swoją w głowie tylko prowadził, albo zostawił tylko dorywcze naświstku spisane wiadomości o stanie swego majątku?

A jednak bardzo mało trzeba czasu do prowadzenia, skromnej książki przychodów irozchodów, wierzytelności i długów.

Wyliczone tu przedmioty stanowią, że tak rzec można, zewnętrzne, czyli mechanicznewarunki wszelkiej skutecznej działalności kupieckiej. Do nich przyłączyć jeszcze należyrozwagę, przezorność, dyskretność, szybkie postanowienie i wytrwałość w uskutecznianiupowziętych zamiarów. Takt towarzyski jest również ważnym przymiotem przemysłowca, ijakkolwiek wzrasta wraz z człowiekiem i przez dobre wychowanie od dzieciństwawszczepionym być powinien, to jednak można go sobie i w późniejszym wieku przyswoićlub wielce wykształcić przez pilną obserwację i doświadczenie.

Wszakże cały ten rynsztunek przymiotów kupieckich staje się narzędziem kradzieży w rękunierzetelnego —i tylko w połączeniu z charakterem uczciwym, przynosi zbawienne skutki.Najważniejszym, najkorzystniejszym i najbardziej uszczęśliwiającym przymiotem kupca —jest rzetelność. Uczciwy zarabia najwięcej i zachodzi najdalej. Uczciwość, tak samo jakdobra moneta na całym świecie popłaca. Doświadczony pewien kupiec daje uczniowi,swemu następującą radę: „Miara niechaj będzie lepiej za duża aniżeli za mała, a pewnie źlena tym nie wyjdziesz“. Jeden z najznakomitszych piwowarów w Anglii — przypisywałpowodzenie swe tej głównie okoliczności, że zawsze dużo słodu dodawał. Idąc od kadzi dokadzi i z każdej kosztując, zwykł był powtarzać. „Jeszcze za cienkie, dodajcie jeszcze pomiarze słodu“. Piwo też jego było wybornym napojem i przyniosło mu uczciwe imię ibogactwo. — Uczciwość w sławie i czynie powinna być kardynalnym prawem dla kupca,fundamentem wszelkiej jego działalności i wszelkich przedsiębiorstw; ona powinna dlakupca i przemysłowca być tym samem, czym sława dla żołnierza, miłość dla chrześcijanina.Uczciwy rzemieślnik szuka zaszczytu w dokładnym wykonaniu swej roboty. Rzetelnyfabrykant zyskuje na dokładności i przystępności swych wyrobów, kupiec taniością iprzystępnymi warunkami klientów —dobre imię i korzyści materialne.

185

Żaden zawód nie wystawia charakteru człowieka na takie próby, co kupiectwo. Tu narażonebywają na pokusy najszlachetniejsze przymioty duszy człowieka, a kupiec, który z tej walkimozolnej wychodzi niesplamiony, zasługuje na niemniejsze uznanie, jak żołnierz; który niestracił odwagi na polu bitwy. Według nas owym tysiącom ludzi, czynnych we wszystkichczęściach handlu oddać można świadectwo, że pokusom w ogóle z honorem się opierają.Jeżeli tylko na chwilę się zastanowimy, jak niezmierna jest masa obcej własności,przechodzącej codziennie w postaci towarów albo gotówki przez ręce kupców, ichsubiektów i wszelkich pośredników, kasjerów, meklerów itp., którzy zwykle sami znajdująsię w miernym stanie majątkowym, i jeżeli z drugiej strony zauważymy, jak pomimo torzadko się przytrafiają nadużycia, — przyznać będziemy zmuszeni, że ta codziennie natysiącznych przykładach dowiedziona uczciwość w olbrzymim ruchu handlowym,największy przynosi zaszczyt naturze ludzkiej. Widzimy w tym zwycięstwo, którym słusznieszczycić się możemy. A ta zasada obyczajowa zmieniła się już w świecie kupieckim —okrzyczanym tak powszechnie za wyłącznie materialny — w system, zwany kredytem, któryjest milczącym uznaniem powszechnej uczciwości i na całym świecie ma zastosowanie.Kredyt byłby pewno za cud uważany, gdyby nie był zjawiskiem codziennym.— „To naszczególną w kredycie zasługuje uwagę, powiada Schulze-Delitzsch, że fundamentem jegojest zaufanie w uczciwość i pracowitość ludzi. I w ten sposób w dziedzinie ekonomicznej, zktórej nieświadomi rzeczy wyłączają wszelkie szlachetne objawy, panuje pocieszające iwzniosłe prawo, że największa część przemysłowych stosunków polega wszędzie nakredycie, czyli innymi słowy: na wierze i zaufaniu. Widać, że prawo to jest korzystne dlarozwoju życia ekonomicznego, kiedy ludzie wsparci na nim podnoszą się ciągle na corazwyższe szczeble“.

Jakkolwiek duch uczciwości jest we wszystkich gałęziach handlu zjawiskiem powszechnymi pocieszającym oraz ciągle większe przybiera rozmiary, to nie można wszakże zamilczeć otym, że niestety mimo to jeszcze zbyt wiele zdarza się wypadków zuchwałego oszustwa imarnotrawstwa popełnianego przez niesumiennych spekulantów, pragnących najkrótszą inajmniej mozolną drogą zapełnić swoje kieszenie. Znajdujemy niestety kupców nieprawniewyzyskujących swoich klientów nakładaniem wysokich cen, albo fałszowaniem towarów,kasjerów uciekających z pieniędzmi swych pryncypałów, fabrykantów dostarczających igiełbez uszek, żelaznych zamiast stalowych wyrobów itp. Ale podobnie niegodziwe zamachy nawiarę publiczną, które zwykle tym lub owym sposobem na złe wychodzą samym sprawcom,należą już Bogu dzięki do wyjątków. Ci, co nie cofają się przed tak nędznymi środkami dlanaładowania swych szkatuł złotem, nie są w stanie nawet przy pomocy wszystkich swychskarbów pozyskać choćby na chwilę to, bez czego i najbogatszy jest tylko nędznikiem —uczciwego charakteru i czystego sumienia. „Łotr ten oszukał nie mnie, ale własne swesumienie“ — powiedział biskup Latimor o pewnym nożowniku, który go oszukał na cenie.— Bogactwa zyskane przez lichwę, podstęp, lub inne niemoralne środki, olśniewająwprawdzie na chwilę ludzi niemyślących, ale niebawem nadchodzi pora, w której gaśnie ten

186

blask zapożyczony, podobny do gry kolorów w bańce mydlanej i pozostaje tylko najgłębszapogarda dla wzbogaconego oszusta.

Być może, że człowiek sumienny nie wzbogaca się tak prędko jak niesumienny inieuczciwy. Ale za to jego pomyślność jest czysta i szlachetniejsza; może się nią serdeczniecieszyć, należytym jej zużytkowaniem przynieść rzeczywiste szczęście i sobie i innym. Achoćby zacne zabiegi na chwilę nie odniosły skutku — przy uczciwości wszakże pozostaćnależy z niewzruszoną wytrwałością, bo szczęśliwy ten, kto utraciwszy wszystko ocaliłwszakże nieposzlakowany charakter, już sam przez się będący nieocenionym bogactwem.

Dla wykazania, iż to wszystko, co się dotąd powiedziało o warunkach koniecznych dlawzorowego kupca, w życiu się urzeczywistnia, przytoczymy biografie kilku znakomitychkupców i przemysłowców, z których nasi handlujący wszelkich gałęzi przykład brać mogą ipowinni. Piotr Hasenclever — kupiec pełen twórczego ducha — urodził się w r. 1716 wRemscheid, w księstwie Berg, gdzie jego ojciec był właścicielem fabryki żelaza. Wsiódmym roku oddany był do dziadka, który w Lennep posiadał fabrykę wyrobówbawełnianych. Tu należało do ulubionych zajęć wzrastającego chłopca, po ukończeniulekcji, przyglądać się pracy tkaczy, a ciągły widok robotników wszczepił w jego duszęzamiłowanie i przyzwyczajenie pracy. W szkole uchodził za jednego z najpilniejszychuczniów i już tu pokazał, jaki kierunek charakter jego przeważnie przybierze, bo głównieupodobał sobie naukę geografii, opisy obcych krajów i obyczajów. Ojciec chciał go przyjąćdo uczestnictwa w swej fabryce, gdyż był przekonania, że kupiec, który chce zostaćfabrykantem, powinien we wszystkich częściach fabrykacji nabrać praktycznegodoświadczenia, i dlatego skoro Piotr obeznał się gruntownie z rachunkowością i buchalteriąumieścił go w swej kuźni. Czternastoletni chłopiec musiał jak prosty terminator przejśćwszystkie stopnie fabryczne. Tu czekała go ciężka praca, skromne pożywienie i twarde łoże.Sam wyznaje, że robota, którą go obciążano, przechodziła prawie siły słabego ciała. Zmałymi przerwami pracował od 5-tej rano do 9-tej wieczór; śniadania i obiady jadał stojący idopiero wieczorem spożywał wraz z robotnikami spokojnie porządną kolację. Leczjakkolwiek ciężkie były lata terminatorskie — w skutkach okazały się wszakże zbawienne.Hasenclever przyznaje w późniejszych latach, że pracowity tryb życia wznosił słabe ciało iuzdolnił do zniesienia niewygód podczas licznych podróży. Towarzysze jego podróżyskarżyli się zwykle po złych hotelach na jedzenie, on zaś wszystko smacznie zajadał i nic munie zaszkodziło. Dla niego najtwardsze łoże było jeszcze dość miękkie i wygodne;niepogody i złe drogi bynajmniej humoru mu nie psuły. Powiadał często, „że życzywszystkim rodzicom, aby przyzwyczajali dzieci swoje do złej strawy i do znoszenianiewygód, bo większa część ludzkiego szczęścia polega na możności stosowania się wkażdym czasie do wszelkich okoliczności“. Gdy Hansenclever w dziewiętnastym roku odbyłpierwszą podróż do Paryża, poznajomił się w drodze z pewnym czcigodnym starcem, którymłodzieńcowi dał następującą naukę: „Mój panie, jesteś jak widzę cudzoziemcem w tymkraju i odwiedzasz może Paryż, ażeby widzieć wielką i piękną stolicę Francji i zapoznać się

187

z obyczajami naszego narodu. Pozwól mi pan, ponieważ jesteś młodym i świata jeszcze nieznasz, ażebym cię zaopatrzył na drogę w niektóre prawidła życia i przestrogi użyteczności, októrych przekonałem się z długiego ciągu doświadczeń. Byłem dawniej lekarzem i miałemrozległą praktykę, teraz z pomocą boską tyje zaoszczędziłem, że mogę resztę moich dni wspokoju i zadowoleniu spędzić; mieszkam na wsi. Pamiętaj pan o tym dobrze, kto chce naświecie zachować zdrowie i być szczęśliwym, ten musi się głównie trzech rzeczywystrzegać: pijaństwa, gry i towarzystwa płochych kobiet. Z pijaństwa wynikają łatwo innewystępki. Podczas mojej praktyki leczyłem tysiące młodych ludzi, którzy z tych powodówstracili zdrowie i szczęście; wielu z nich umarło, reszta zachowała na całe życie zrujnowanezdrowie. Stosuj się pan do mojej rady, a w starości z wdzięcznością o mnie wspominaćbędziesz“. — Przestroga ta utkwiła w umyśle młodzieńca. Hasenclever przeszedł pieszo całąFrancję aż do Pirenejów, i powtórzył następnie tę samą podróż pięć razy w interesach swegoojca, który przez bankructwo kilku domów wiele ucierpiał majątkowo, a to do tego stopnia;że synowi swemu, gdy ten opuścił dom rodzicielski, ażeby o własnych siłach szukaćszczęścia, nie mógł nic więcej dać, jak swe ojcowskie błogosławieństwo. Ale Piotr pomimoto nie był ubogim opuszczając dom rodzicielski, bo jego serce było bogate w dobre zasady, ajego kapitał nakładowy obejmował wszystko, czego samopomoc wymaga: odwagę,pracowitość, pilność i uczciwość.

W roku 1742 Hasenclever został agentem podróżnym w przedsiębiorstwie swego krewnego,który pod Akwizgranem posiadał fabrykę tytoniu. Objeżdżał Francję, Saksonię, Śląsk,Polskę, Rosję i niesłychanie powiększył zbyt fabryki rozumną swoją działalnością. NaŚląsku wyuczył się przemysłu płóciennego, któremu później miał oddać ważne przysługi;wysłał nawet próbki śląskich płócien do stryja swego Antoniego Hasenclever, kupca wLizbonie, przez co otworzył dla tego towaru nowy, korzystny rynek, z którego i sam późniejkorzystał. Gdy po długiej podróży po Hiszpanii i Portugalii powrócił do Akwizgranu iprzypomniał swemu krewnemu daną mu przez tegoż obietnicę, że go przyjmie, jakowspólnika do swego przedsiębiorstwa, ten mu odpowiedział, że ma pięciu synów, dlaktórych ma większe niż dla niego obowiązki. Niewdzięczny ten człowiek w zamian zawyświadczone mu wielkie usługi nie tylko nie dopuścił Piotra do udziału w korzyściach, alekazał mu nawet zapłacić połowę kosztów podróży. Hasenclever, rozgniewany takiemniesprawiedliwym postępowaniem, porzucił interesy swego krewnego. Zawiązałkorespondencję ze swoim stryjem w Lizbonie, który był gotów przyjąć go za wspólnika,jeżeli włoży do wspólnego handlu 8,000 guldenów. Hasenclever nie posiadał nawet połowytego; ale jego wzorowe sprawowanie się, uczciwość i niezmordowana gorliwość kupiecka,zyskały mu zaufanie obcych ludzi; kupiec Franquinet w Verviers pożyczył mu potrzebnąsumę, uważając za dostateczną rękojmię jego uczciwość i pracowitość. Gdy przybył doLizbony, stryj już nie żył, a interesy znajdowały się w ręku dwóch kuzynów. Połączył się znimi pod firmą Lang i Hasenclever, ożenił się i żył cztery lata szczęśliwie. Następniewystąpił ze spółki i połączywszy się z niejakim Piotrem Zimermannem założył nowe

188

przedsiębiorstwo kupieckie w Kadyxie. — Ażeby ulżyć ojcu w utrzymaniu licznej rodziny,szlachetny syn wziął na siebie wychowanie trzech najmłodszych braci.

Horyzont polityczny Europy w owym czasie coraz bardziej się zachmurzał, a skutkiem tego ipołożenie świata kupieckiego było niepewne i niebezpieczne. Liczne bankructwa rozniosłyprzestrach w świecie handlowym, ale Hasenclever nie stracił ani na chwilę przytomnościumysłu i zwycięsko wyszedł z tej próby. Chęć ożywienia ducha przedsiębiorczego swoichkolegów za pomocą osobistego wpływu i dodania im odwagi do znakomitych przedsięwzięć,niemniej życzenie naocznego oglądania najznakomitszych fabryk w Europie —spowodowały go do odbycia długiej podróży po Francji, Anglii, Holandii i Niemczech. Jakbardzo temu dzielnemu mężowi leżało na sercu, ażeby obok własnych korzyści przyczynićsię i do pomyślności innych, a także do wzrostu krajowego handlu i przemysłu, podróż tanajwymowniej udowodniła. I tak, kupił we Francji partię płótna i rozdzielił ją po fabrykachśląskich dla nauki i zachęty tamtejszych tkaczy. Tak samo wpływał w Osnabrük napolepszenie przemysłu płóciennego, zaprowadzając tam francuski sposób fabrykowania,przez co dobroć wyrobu podniosła się o 25% a w tym samym stosunku i popyt. Gdy go wBerlinie wezwano do narady w przedmiocie środków podźwignięcia handlu śląskiego,Hasenclever zrobił uwagę, że w Hiszpanii i Portugalii skarżą się bardzo na niejednostajnąszerokość śląskich płócien, przez co popyt ich znajduje przeszkody; w skutek tej uwagi rządpruski wydał szczególne rozporządzenie dla ujednostajnienia szerokości płócien. W ciągu tejpodróży umysł swój w różnych kierunkach wzbogacił i widnokrąg swych wiadomościrozszerzył, tak, że stał się pierwszorzędnym kupcem w ścisłym znaczeniu tego słowa.Powróciwszy do Kadyxu, zastał kilka niemiłych dla siebie niespodzianek. Wspólnik podczasjego nieobecności źle gospodarował; Hasenclever rozłączył się więc z nim i zawiązał spółkęz dwoma innymi kupcami. Stosunki jego z Ameryką znacznie się ożywiły, jak niemniejhandel śląskim płótnem, do którego dawniejszą swoją przesyłką dał pierwszy popęd. Rocznydochód wynosił kilka milionów. Ale zdrowie Hasenclevera pod wpływem gorącegopołudniowego klimatu zostało zachwiane, musiał więc za radą lekarzy przenieść się zrodziną swoją do Londynu.

W r. 1761 przyjechał znowu do Lizbony, gdzie o mało śmierci nie znalazł podczasstrasznego trzęsienia ziemi (30 kwietnia). W następnym roku podróżował w innej stronieEuropy, a mianowicie zwiedzał kraje północne, głównie Szwecję, częścią dla wzmocnieniadawnych i zawiązania nowych stosunków handlowych, częścią dla wykonania planu, którymczynny jego umysł już od dawna był zajęty. Zaatlantyccy kupcy donieśli mu, że wpółnocnoamerykańskich koloniach Anglii (dzisiejszych Stanach Zjednoczonych) znajdujesię niesłychane mnóstwo rudy żelaznej i że grunty wraz z lasami nabyć można za bezcen. Natej wiadomości budował Hasenclever swe plany. Znając Anglię, uczynił spostrzeżenie, żekraj ten potrzebuje rocznie przeszło 400,000 beczek rudy żelaznej i za nią, niemniej jak zalen, konopie, drzewo i potas, płaci zagranicy rocznie 2 miliony funtów szt. (80 milionówzłp.). Obliczył więc, że te produkty w Ameryce mogą być nabyte za cenę niższą, aniżeli

189

gdziekolwiek indziej, a tym samem, płody innych krajów konkurencji z nimi na angielskimtargu wytrzymać nie będą w stanie. Techniczne wiadomości czyniły go zdolnym dokierownictwa takim przedsiębiorstwem. W podróżach swoich wyuczył się dokładnie uprawylnu i konopi;

Fabrykację żelaza i stali znał z własnej praktyki, z górnictwem obeznał się dostatecznie wSzwecji. Hasenclever był obywatelem angielskim. Dla podniesienia swoich kapitałów doodpowiedniej wysokości połączył się z dwoma anglikami: Setonem i Kraftem, którzy dospółki włożyli kapitał 21,000 f. szt. (840,000 zip.). Niezmierne pole działalności leżało terazotworem przed przedsiębiorczym duchem Hasenclevera, który przyzwyczajony w ciężkiejszkole życia do żelaznej i wytrwałej pilności —nie uląkł się olbrzymiej pracy. Udało mu sięzainteresować rząd i znaczną liczbę zamożnych kupców, którzy z nim spółkę zawiązali, agdy już wszystkie przygotowania były dopełnione, wyruszył w r. 1764 do nowego świata.

Znalazłszy w Ameryce stan rzeczy zgodny z otrzymanymi wiadomościami, zakupił kopalniężelaza, nadto grunty i lasy na przestrzeni 52, morgów, sprowadził z Niemiec dzielnychgórników, kowali, węglarzy, cieśli itp. robotników, wystawił 217 budynków wszelkiegorodzaju, magazyny, piece szmelcowe, kuźnie, młyny, fabryki potasu itp., otworzył nowekopalnie żelaza, wybudował mosty, wykopał wielkie wodozbiory, ażeby młyny jego nawetpodczas panującej tam posuchy w ruchu być mogły, słowem rozwinął nadzwyczajnądziałalność. Wydobywanie żelaza rozwinięto bardzo znacznie, a wytapiany metal tak byłwyborny, że posłany do Anglii w sztabach prędki znalazł popyt. Wszystko szło bardzopomyślnie. Hasenclever doprowadziłby bez wątpienia olbrzymie to przedsięwzięcie doskutku z ogólnym zadowoleniem, gdyby miał wszędzie do czynienia z uczciwymi ludźmi.Wiadomość, że wspólnik jego Seton znajduje się na drodze bankructwa, skłoniła go dopospiesznego powrotu do Anglii, pozostawił na swoim zaś miejscu kilku dyrektorów,których uważał za godnych zaufania. Powróciwszy do Anglii, znalazł już bankructwo Setonaogłoszone, gdyż ten został dłużny towarzystwu 15,000 f. szt. (600,000 złp.). Hasenclever dlaocalenia swego honoru złożył natychmiast członkom amerykańskiego przedsiębiorstwadokładne sprawozdanie, które tak korzystne wywarło wrażenie, że powtórnie, jakopełnomocnik spółki do Ameryki wysłany został. Tu czekały go jednak nowe kłopoty.Pozostawieni dyrektorzy dopuścili się podczas jego nieobecności licznych nadużyć izaciągnęli znaczne długi. Hasenolever, dla odwrócenia ciosu grożącego przedsięwzięciu,wystawił weksle, których wszakże wierzyciele przyjąć nie chcieli; a gdy Hasenclever skarżyłsię z tego powodu przed zarządem towarzystwa, oświadczono mu, że pozbawiony zostałswego urzędu. Chciano go widocznie usunąć, aby zebrać to, co on zasiał. Hasenclever ani nachwilę nie stracił odwagi. Ażeby mieć środki zaspokojenia zwróconych weksli, sprzedałswój udział w amerykańskich posiadłościach, po czym wytoczył towarzystwu proces dlaskłonienia go do wypełnienia przyjętych względem niego zobowiązań. Najznakomitsi kupcyangielscy i amerykańscy, którzy znali jego uczciwości widzieli intrygi nieprzyjaciół,zapewnili go o głębokim dla niego szacunku, a sam mógł ze spokojnym sumieniem o sobie

190

wyrzec: wiele cierpiałem, wiele straciłem, ale zachowałem to, co jest więcej warte, aniżeliwszystkie skarby — imię uczciwego człowieka. Stracił 280,000 talarów, a nadto, musiałpłacić ze swej kieszeni długi towarzystwa. W dwadzieścia lat później miał tę pociechę, żewygrał proces wytoczony z tego tytułu spółce.

Hasencleyer opuścił Anglię i osiadł w Landshut na Śląsku, gdzie z resztkami swego majątkurozpoczął na nowo rozległą działalność kupiecką i pracował niezmordowanie nadal, tak jakpoprzednio dla dobra ogółu. Wydoskonalił śląski handel płócienniczy urzeczywistnionymprojektem zakładania magazynów lnu i przędzy, zawiązaniem stowarzyszeń w celupodniesienia oświaty ludności fabrycznej i kupieckiej itp. W r. 1787 współobywatele wuznaniu wielkich jego zasług wysłali go do Berlina, w celu współdziałania u rządu nakorzyść wolnego handlu. Prócz tego Hasencleyer był do dobrodziejem swego rodzeństwa,uszczęśliwił wszystkich swych krewnych i nie zapomniał o nich nawet w ostatniej swej woli.Dzielny ten mąż umarł w 76 roku czynnego swego życia. Odroślą jego rodziny jestznakomity malarz Jan Piotr Hasencleyer.

Drugim kupcem, którego chcemy przedstawić czytelnikom naszym, jako wzór godnynaśladowania, jest Gottlieb Nathusius. Pod dachem ubóstwa ujrzał on światło dzienne wBarutb (Brandeburgii) 1760 roku. Jedynym majątkiem jego rodziców była pobożność iuczciwość. Te skarby odziedziczył po nich syn. Nathusius oddany został, jako uczeń dokramarza w Berlinie, gdzie z początku musiał wykonywać najniższe czynności, jako toodnosić listy i pakiety, przynosić towary, wycierać stoły, zamiatać sklep itp.

Przy tym żywiono go źle, a współtowarzysze sklepowi nie znośnie się z nim obchodzili.Między innymi chcieli go przymusić, ażeby każdej soboty wspólnie z nimi tajemnie wynosiłze sklepu kawę, cukier i inne towary. Oburzony takim występnym postępowaniem uczciwyuczeń, doniósł o tym pryncypałowi, który natychmiast przedsięwziął śledztwo i winnych zesklepu swego wydalił. Takim sposobem dręczony chłopiec został uwolniony od swoichciemięzców, i od tej chwili los jego stał się znośniejszy. Sumienne wypełnianie obowiązkówzyskało mu szacunek i zaufanie pryncypała, który w r. 1780, gdy czas nauki Nathusiusa sięskończył ofiarował mu 30 talarów rocznej płacy, jeżeli w sklepie jego pozostać zechce.Nathusius zgodził się na ten układ, jakkolwiek serdecznie sobie życzył przejść z drobnegotego kramu na szersze pole działalności kupieckiej. W sklepie, gdzie pracował, widział tylkoelementarne pierwsze zarysy handlu, bo nie było tam nawet mowy o żadnej regularnejksięgowości. Pryncypał jego był poczciwym człowiekiem, ale ograniczonego umysłu. Silnawięc chęć Nathusiusa rozszerzenia widnokręgu swoich wiadomości kupieckich, nie mogłaznaleźć zaspokojenia u takiego kupca. Jedynym środkiem dojścia do celu było własnekształcenie się, i tego też środka użył młody Nathusius z taką pilnością i wytrwałością, że tonas dziwić nie powinno, jeżeli spotykamy go później od razu w olbrzymiej działalnościkupieckiej. Zbyt biedny, ażeby sobie mógł kupować drogie książki, przeglądał dokładnie

191

każdy kawałek makulatury używanej do obwijania towarów, a jeżeli znalazł w niejcokolwiek, co miało związek z handlem lub przemysłem, odkładał świstek na bok, ażebywieczorem, po zamknięciu sklepu lub nazajutrz rano, albo na koniec w najbliższą niedzielę,uważnie go przeczytać. W ten sposób odszukał kilkanaście arkuszy wybornego dziełahandlowego. Przeczytał te arkusze kilkakrotnie z natężoną uwagą i wtedy otworzył się przednim nowy świat pojęć, poznał, co robić powinien prawdziwie wykształcony kupiec, którychce odegrać w świecie handlowym znakomitszą rolę. Ażeby zaspokoić swój zapał do nauk,poświęcał na kupowanie książek trojaki przeznaczone na śniadanie. W ten sposóbzaopatrywał się powoli w znakomite dzieła, traktujące głównie o handlu i ekonomiipolitycznej. Pomiędzy innymi nabył dzieło znakomitego anglika Adama Smitha, pt. Onaturze i przyczynach bogactwa narodowego, które tylokrotnie czytał, że je w końcu prawiecałe umiał na pamięć. Oprócz tego wyuczył się sam bez pomocy nauczyciela: arytmetykikupieckiej, podwójnej księgowości włoskiej, nauki o wekslach, monetach, kursach itp. Leczjego umysł praktyczny poznał wkrótce, że cała ta nauka na nic się nie zda, jeżeli nie będziewsparta praktyką. Dlatego ćwiczył się w pisaniu wypracowań na tematy kupieckie,wymyślał jakieś fikcyjne interesy, wszedł niby to z rozmaitymi kupcami w stosunki,prowadził z nimi najrozmaitsze czynności handlowe, korespondował, debitował i kredytowałich w swoich księgach, i w ten sposób zebrał korespondencję wypełniającą kilkaset arkuszywraz z odpowiednimi dziennikami, księgami itp. Czynności te wykonywał po cichu, sam dlasiebie, tak dalece, że nikt o nich nie wiedział. Nawet takie nauki, które pozornie leżą po zaobrębem działalności kupieckiej, były przedmiotem jego studiów, a mianowicie naukiprzyrodnicze, głównie zaś chemia.

Im bardziej skutkiem niezwykłych wysiłków obszar jego wiedzy się rozszerzał, tymgwałtowniejsze odczuwał pragnienie opuszczenia dotychczasowego ograniczonego poladziałalności, i wstąpienia do wielkiego domu kupieckiego. Pryncypał jego podwyższył muwprawdzie płacę w dwójnasób, to wszakże nie wstrzymało zdolnego subiekta do napisaniaobszernego listu do Sengewalda, naczelnika sławnej wówczas firmy kupieckiej wMagdeburgu, w którym opisuje historię swego wykształcenia i zarazem uprasza opowierzenie mu sposobem próby, choćby najniższego stanowiska w kantorze. Sengewaldpoznał z treści i tonu listu, że piszący jest człowiekiem niezwykłych zdolności i dlatego zzaufaniem powierzył mu zaszczytne miejsce buchaltera w swoim kantorze. Nathusius byłnadzwyczaj wzruszony tą ofertą i czuł się szczęśliwym, że jego życzenie nad wszelkieoczekiwanie tak prędko i pomyślnie spełnione zostało. Gdy zawiadomił pryncypała o swoimzamiarze i prosił o uwolnienie, ten wzruszając ramionami ostrzegał go, ażeby nie przeceniałswych sił i nie przyjmował obowiązków, do pełnienia których nie ma ani zdolności, aninauki, na koniec oświadczył, że zatrzyma dla niego przez 4 tygodnie wolne miejsce w swoimsklepie, ażeby mógł wrócić na dawne swe stanowisko, gdy się okaże niezdolny wmagdeburgskim domu kupieckim, o czym ani na chwilę nie wątpił. Nahusius dlauspokojenia poczciwca i przekonania go, że posiada naukę księgowości w dostatecznymstopniu, poddał się egzaminowi, który tak świetnie złożył, że mu ofiarowano miejsce

192

adiunkta w ministerium. Wstąpił jednak do domu Sengewalda, gdzie wprowadził zupełnienowy i wzorowy porządek a w krótkim czasie pozyskał sobie zadowolenie i zaufanie swoichnowych pryncypałów, niemniej szacunek i przychylność kolegów. Dziwny jego zwierzchnikchciał go na powrót do swego sklepu odzyskać, ofiarując mu miejsce wspólnika iprzyrzekając uczynić go spadkobiercą całego swego majątku, był bowiem bezdzietnym.Nathusius nie przychylił się do żądania tego. W krótkim czasie, cały zarząd przedsiębiorstwSengewalda spoczywał wyłącznie w jego ręku, a gdy Sengewald niespodzianie umarł,znaleziono jego testament, w którym na dalsze istnienie swojej firmy pod tylko zezwalawarunkiem, jeżeli Nathusius zostanie wspólnikiem domu. Stało się jak sobie życzył, iNathusius po raz pierwszy miał sposobność znakomite swoje zdolności swobodnie rozwinąć.

Z początku nagłe to wyniesienie się było dla Nathusiusa powodem wielu kłopotów; ale niestracił ani na chwilę odwagi, pracował z zupełnym oddaniem się i powiększył kredyt swegodomu tak przez oszczędny i rozumny tryb życia, jak przez szczęśliwie przeprowadzoneprzedsiębiorstwa. Doświadczał swej kupieckiej zręczności w szeregu śmiałych spekulacji,które przyniosły mu po większej części znakomite zyski. Jak przezornie do dziełaprzystępował, dowodzi następujący wypadek. Dom jego miał udział w wysyłce tytoniów,które według otrzymanych wiadomości przybyły do Hamburga w stanie bardzouszkodzonym. Nathusius wyjechał sam do Hamburga i przekonał się, że uszkodzenie nie jesttak znaczne jak to przedstawiano, kupił więc na licytacji większą część tych tytoniów,przyprowadził je do dobrego stanu i zarobił na tym interesie 30,000 talarów. Gdy po śmierciFryderyka II, w Prusach ustał monopol tabaczny, Nathusius założył fabrykę wyrobówtabacznych, które tak znakomity miały popyt, że żądanie było większe aniżeli ofiarowanie, iw ciągu jednego roku sprzedano przeszło za 700,000 talarów. Przez swoje przedsiębiorstwawszedł w stosunki z rozmaitymi rządami i ofiarowano mu nawet posadę członka pruskiegozarządu tabacznego z tytułem tajnego radcy; posady tej jednak nie przyjął z powodu, żezamierzone przez rząd zmonopolizowanie handlu tabacznego nie zgadzało się z jegoprzekonaniem.

Po utworzeniu przez Napoleona I dla brata swego Hieronima królestwa Westfalskiego,Nathusius wycofał swoje kapitały z fabryk tabacznych i zakupił w bliskości Magdeburgaklasztor wraz z kilku przyległymi dobrami. Posiadłość, ta wynosząca prawie 1/2 milikwadratowej stała się teraz widownią wszechstronnej jego działalności przemysłowej wzwiązku z rolnictwem. Naprzód polepszono gospodarstwo rolne we wszystkich gałęziach,następnie wybudowano według najdoskonalszych wzorów browary, gorzelnie, młyny,założono wspaniałe ogrody i cieplarnie, w kilku żyznych miejscach zasadzono 30,000 drzewowocowych, wybudowano cegielnie, fabryki fajansu i porcelany, niemniej fabrykę cukru, ana czele tego wszystkiego stał dawny uczeń kramarza — jako twórca i zarządca tego małegoświata. Podołanie tak licznym obowiązkom było możliwe jedynie przy pomocy wzorowego,wszystko przenikającego porządku. Porządek był też hasłem pracy Nathusiusa. Ażeby wkażdym czasie ułatwić sobie możność zdania sprawy z wszystkich części wielkiej całości,

193

Nathusius oddzielił od siebie pojedyncze gałęzie i nad każdą postawił osobnego zarządcę,który za wszystko był odpowiedzialny. Żaden z nich nie mógł nic od innego dostać bezzapłacenia gotówką albo przekazem. Nawet gospodarstwo domowe było prowadzonewedług prawideł kupieckich i za wszystko płaciło gotówką. Nad całym tym mechanizmemczuwała najdokładniejsza i najsurowsza kontrola księgowości. Wszyscy zarządcy cząstkowiskładali w końcu każdego tygodnia sprawozdania do biura centralnego, gdzie było siedliskogłównej księgowości. Od czasu do czasu Nathusius zgromadzał rozmaitych rządców dowspólnej narady. Dla ułatwienia stosunków pomiędzy pojedynczymi częściami zarządu,wydawano własną papierową monetę, która w okolicy nawet była chętnie przyjmowana, bow każdym czasie mogła być w biurze centralnym na srebro zamieniona.

Ale Nathusius nie dbał jedynie o sprawy własne — leżało mu również na sercu i dobroogółu. Poświęcał tysiące na rzecz nowych odkryć i wynalazków w dziedzinie mechaniki ichemii. Tworzyć coś użytecznego było główną sprężyną i przewodnią myślą wszystkich jegoprzedsięwzięć.

Z ojcowską troskliwością starał się o dobro swoich robotników, założył dla nich kasęoszczędności i kasę dla chorych. Gdzie tylko mógł radzić, dopomóc, wesprzeć — tam czyniłto z radością. Każdy obcy był chętnie przyjmowany u jego stołu. Nathusius do ostatnichchwil życia nie przestawał pracować nad swoim wykształceniem. Dlatego szukałtowarzystwa ludzi, od których mógł się czegoś nauczyć i bezustannie czytywał najlepszedzieła ekonomiczne, kupieckie, technologiczne i przyrodnicze. Gdy w r. 1835niezmordowany ten człowiek umarł otoczony dostatkami, pozostawił w posiadłościachswych w miejsce 200 biednych mieszkańców, których zastał przy nabyciu dóbr, 1300pilnych i szczęśliwych robotników, nadto pod każdym względem wzorowe gospodarstwo.Tak żył i działał prawdziwy kupiec.

Zwrócimy się jeszcze do kilka przykładów z życia tak nazwanych ludzi czynnych,produkcyjnych, którzy jakkolwiek nie byli kupcami w ścisłym słowa tego znaczeniu,jednakże tylko zastosowaniem przymiotów zdobiących kupca, a o których szerokomówiliśmy wyżej, zdołali swe zadanie z pomyślnością spełnić.

Jednym z najwybitniejszych typów takich ludzi, którego zdolność do interesów dochodziłagenialności — był Piotr Paweł Riquet de Bonrepts, któremu Francja zawdzięcza budowękanału Langwedockiego. Był to umysł śmiały i bystry, obdarzony inteligencją zarówno żywąjak głęboką, zadziwiającym darem urządzania i niezmordowaną działalnością.

Połączenie morza Śródziemnego z oceanem Atlantyckim za pomocą spławnego kanału, oddawna już było przedmiotem ciekawych i interesujących badań; ale trudności wykonaniazdawały się tak wielkie, że do czasów Riqueta nie uczyniono ani kroku dla wprowadzenia wżycie tego projektu. Potomek familii szlacheckiej, Piotr Paweł Riquet był tylko poborcąpodatków od soli, posiadał jednak wioskę u stóp Góry Czarnej w Langwedoku.

194

W tym miejscu właśnie przypadał najwęższy punkt Francji. Riquet więc wpadł naturalnie namyśl zajmującą już tylu, że dla dobra publicznego połączenie za pomocą spławnego kanałuGaronny uchodzącej do oceanu Atlantyckiego, z mniejszą rzeką Aude wpadającą do morzaŚródziemnego, byłoby rzeczą wielkiej doniosłości. Obie te rzeki wypływając z Pirenejów wbiegu zbliżały się do siebie na odległość czternastu mil francuskich. Myśl połączenia ichbyła bardzo prosta; cała trudność wykonania leżała w przecięciu wzniesienia pomiędzydwoma morzami, a w części z przyczyny skalistego i górzystego gruntu tej miejscowości.Deputowani Langwedoku do generalnych stanów Paryża, po kilka razy przedstawialirządowi całą ważność podobnego kanału; posyłano nawet inżynierów dla rozpoznawaniamiejscowości i zawyrokowania o możności wykonania takiego projektu. Rezultatem byłopotwierdzenie zdania powszechnego, że przekopanie kanału pozostaje najzupełniejszymniepodobieństwem.

Położenie wioski Riqueta u stóp Góry Czarnej naprowadziło go bez wątpienia na tenprzedmiot, w skutek czego zajął się uważaniem biegu obu rzek i obmyśleniem najlepszegosposobu połączenia ich z sobą. Zdaje się, że długo pracował nad tym przedmiotem, zanimpublicznie wystąpił ze swymi zamiarami. Wypracował jak najstaranniej mnóstwo planów,których zastosowania próbował w ogrodach swoich w Bonrepos. Narzędzia i urządzenia dotego używane były jak najprostsze, ale wystarczające do osiągnięcia celów.

W 1662 roku Riquet po raz pierwszy przedstawił plan swój sławnemu ministrowi Colbert. Wnotatce do tego planu dołączonej pisał, aby minister się nie dziwił, że poborca podatkówzamyśla o przekopaniu kanału, że podejmuje się rzeczy, której nie zna. Opowiadał, żezajmując się wyłącznie tym przedmiotem, doszedł do wypracowania ścisłych planów,tyczących się projektowanego kanału, a których opis przesyłał. Colbert był wtedygeneralnym kontrolerem finansów i zajmował się głównie utworzeniem dla Francji nowychźródeł bogactwa. Plan Riqueta zwrócił natychmiast jego uwagę i uwielbienie, nie tracąc więcczasu, przedstawił go Ludwikowi XIV, który chętnie popierał wszelkie przedsięwzięcia,noszące na sobie piętno wielkości. Z rozkazu jego wyznaczono komisję królewską dlarozpatrzenia planów, zbadania na miejscu kierunku kanału i złożenia raportu o rezultatachbadania. Tymczasem Riquet ani na chwilę nie ustawał w pracy. Ukończywszy studia,przygotował wszystko do prac komisji, które zaczęte w Tuluzie a skończone w Beziers,trwały przeszło dwa miesiące. Rezultat ich przychylny był planowi Riqueta; uznano jegoprojekty za wykonalne z niektórymi wszakże zmianami, dotyczącymi wód przeznaczonychna zasilanie kanału.

Wskutek tego raportu Colbert i Riquet długo korespondowali w przedmiocie szczegółówprzedsięwzięcia. Riquet stanowczo zaprzeczał zdaniom komisarzy królewskich, co donadzwyczajnych trudności w urządzeniu wielkiego rowu, za pomocą którego kanał zasilałbysię wodą; a dla pokazania jak ufał własnym pomysłom, ofiarował się ponosić koszty tejpracy. Taka była jednak różnica zdań i opinii w tym względzie pomiędzy ludźmi nauki aRiquetem, że Colbert postanowił nie pozwalać na rozpoczęcie robót około kanału, dopóki

195

punkt ten nie zostanie wyjaśniony. Jednakże, aby Riquet mógł dowieść trafności swoichpomysłów, a więc zapewne dla przekonania się, czy rzeczywiście będzie zdolnym dopoprowadzenia prac tak olbrzymich, pozwolono mu kopać rowy dla spróbowaniaspadzistości i biegu wód.

Riquet z całą energią zaraz się zabrał do pracy. Szybkość wykonania zadziwiła wszystkich;rów został wkrótce ukończony ku wielkiemu zadowoleniu inspektorów rządowych. Poukończeniu tej pracy, Riquet jednomyślnie został obwołanym za „Mojżesza Langwedoku“.Na koniec król, uprzedzony jak najlepiej przez Colberta o próbach Riqueta, udzieliłpozwolenie na rozpoczęcie prac około właściwego kanału.

Pozostawała jednak kweatia kosztów budowy. Ponieważ prowincja Langwedoku wprzyszłości ciągnąć miała główne korzyści z kanału, przedstawiono zgromadzeniu stanów w1665 r., aby prowincja ta poniosła część kosztów, resztę zaś pokryje skarb królewski. Alestany Langwedoku odrzuciły tę propozycję, a nawet 26 lutego 1666 roku oświadczyły, że aniobecnie ani w przyszłości nie przyczynią się do kosztów budowy. Z drugiej stronykosztowne wojny wyczerpały skarb królewski, który nie mógł się odważyć na jakiekolwieknowe przedsięwzięcie. Zdawało się więc, że Riquet daremnie pracował nad udowodnieniemmożności połączenia oceanu z morzem Śródziemnym. Ale on zaszedłszy tak daleko niemyślał się cofać. Śmiałość i odwaga cechująca pomysł nie opuściły go przy wykonaniu,nalegając więc znowu na rząd o pozwolenie rozpoczęcia robót, podał sposób wystarania sięo potrzebne kapitały, nie przeciążając finansów państwa. Ofiarował się swoim kosztemprzeprowadzić w 8 lat część kanału pomiędzy Tuluzą a Trabes, a w zamian żądał na czassześcioletni dzierżawy podatków od soli po cenie ówczesnej, na prowincje Langwedok,Roussillon, Conflans i Cerdagne i dochodów z żup solnych w Peccais Rada stanu przyjęławniosek Riqueta, a on otrzymawszy potrzebne rozporządzenia rozpoczął prace.

Wtedy geniusz jego musiał się przejawić z innej jeszcze strony. „Pragnąc w jak najkrótszymczasie ukończyć roboty powiada historyk kanału, „podzielił je na kilka oddziałów; każdymiał naczelnika, pod rozkazami którego było 5-u brygadierów, a każdy brygadier dowodził50 robotnikami. Oddziały dzieliły się na departamenty, w których zaprowadził ogólnegokontrolera; od niego zależeli kontrolerzy ruchomi, którzy przyjmowali naczelnikówoddziałów, brygadierów i zwyczajnych robotników, jakich liczba dochodziła czasami do 11lub 12 tysięcy głów.

Jedyną przeszkodą był często się ponawiający brak pieniędzy. Dochód z podatków niewystarczał na energiczne prowadzenie robót; ale Riquet dla przyspieszenia ich zaciągnąłznaczne długi i sprzedał albo też zastawił całą swoją majętność. Stany Langwedoku, doktórych pomimo stanowczej ich odmowy, Riquet po kilka razy się zwracał, odmawiały muzasiłków przez czas niejaki. Skarb królewski ratował go wprawdzie kilkakrotnie, ale LudwikXIV prowadząc znowu wojnę, nie mógł dostarczać funduszów, a Riquet, wyczerpawszywszelkie osobiste fundusze, lękał się czy roboty nie będą musiały zostać przerwane. W

196

końcu jednak za wpływem Colberta stany Langwedoku uznały całą korzyść kanału dla swejprowincji i ofiarowały na ten cel 500,000 liwrów. To było tylko początkiem znacznychpożyczek, jakie Riąuet od nich otrzymał. Długo niedowierzano, ale jak tylko stany ujrzałyczęść kanału gotową i oddaną żegludze, pierwsze uznały całą doniosłość takiej pracy iwszelkimi sposobami dopomagały Riquetowi do zebrania pieniędzy koniecznych dlaprowadzenia jej do końca.

Riquet jednak oprócz rozmaitych trudności walczyć jeszcze musiał z uprzedzeniamiwłaścicieli gruntu, którzy po większej części nie sprzyjając jego pomysłowi, sądzili, żeposiadłościom ich wyrządza niczym nienagrodzoną krzywdę. To jednak nie zraziło Riqueta,ani trudności, ani zawody, ani cierpienia fizyczne, ani krzyki jednych o nieużytecznościtakiego kanału, ani skargi drugich na nieumiejętne prowadzenie robót, które chociaż zostanąukończone, nigdy kosztów nie powrócą; zgoła, nic nie zdołało zachwiać jego ufności iodwagi.

Z początkiem 1670 roku, po trzyletniej pracy, część kanału od Tuluzy do Dupórier zostałaotwarta i użyta do transportu materiałów. W dwa lata potem druga część kanału zostałaukończoną i oddaną na użytek publiczny; spieszono też z ukończeniem innych części, alebrak pieniędzy dotkliwie czuć się dawał Riquetowi. W 1675 roku znów udawał się z prośbądo Colberta o pomoc od króla, bez której jak mówił niepodobna mu będzie ukończyć robotyprzed śmiercią, a czas upływa bezpowrotnie.

I słusznie się lękał. Od lat 15 jak trwały roboty, żył ciągle w takim stanie rozdrażnieniafizycznego i umysłowego, że po kilka razy niebezpiecznie zapadał na zdrowiu. Ale roboty natym nie cierpiały. Administracja, którą zaprowadził, była tak doskonała, że nieobecnośćkilku dni a nawet i tygodni, zaledwie odczuwać się dawała; oprócz tego, najstarszy synRiqueta od dawna godnie go zastępował. Pracowano więc niezmordowanie nad trzeciączęścią kanału, prawie gotów, miał już zostać otwartym na całej przestrzeni, kiedywycieńczony pracą i trudami Riquet zakończył życie, nie doczekawszy całkowitegospełnienia ukochanej swej myśli. Kanał ukończony pod kierunkiem jego syna — w sześćmiesięcy dopiero po śmierci Riqueta oddano na użytek ogółu.

Taka była działalność, jakiej zaledwie króciutki zarys podać tu zdołaliśmy, — jednego znajzdolniejszych inżynierów Francji, człowieka geniuszu oryginalnego, niezwykłej mocycharakteru i niepospolitej zdolności do interesów.

Wspominaliśmy na początku tego rozdziału, że przymioty człowieka praktycznego mogą sięuwydatnić nie tylko w zawodzie kupieckim, jak sądzą powszechnie, ale w każdej innejgałęzi działalności ludzkiej. Dobra gospodyni na przykład musi koniecznie pamiętać onieprzewidzianych wypadkach i tak zarządzić gospodarstwem, żeby wszystko w nimodbywało się regularnie i spokojnie. Wymaga to roztropności, zdrowego sądu o rzeczy ipewnego talentu administracyjnego. Artysta, doktor, literat, chcąc mieć powodzenie,

197

powinni być praktyczni, bo do doskonałości można dojść tylko bezustanną pracą nadwłasnym postępem, starannym oszczędzaniem czasu, życiem porządnym i systematycznym.

Życie Walter Sootta jest tego świetnym przykładem. W kancelarii patrona, gdzie przez kilkalat pełnił obowiązki zaledwie o stopień wyższe od zajęć zwykłego kopisty, nabył i rozwinąłnadzwyczajną swoją działalność. Suche zajęcia całodzienne sprawiły, że lepiej czuł całąwartość wolnych wieczorów i poświęcał je czytaniu i pracy. On sam przypisywał karnościprozaicznej u patrona przyzwyczajenie do poważnych i długich zajęć, na czym tak częstozbywa ludziom, oddającym się wyłącznie literaturze. Jako kopista zarabiał po 6 sous odstronicy; czasami udawało mu się przepisać dziennie do 120 stonic, co czyniło około 36franków, a z tego zarobku od czasu do czasu kupował jakieś dzieło niekompletne, do któregoprzy takich funduszach innym sposobem dojść by nie mógł. Później też szczycił się, że jestczłowiekiem praktycznym i powtarzał, że niema żadnego koniecznego związku pomiędzygeniuszem a znienawidzeniem lub pogardą powszednich obowiązków życia. Utrzymywałnawet, że dla rozwinięcia wyższych zdolności, pożytecznym jest poświęcić pewną częśćdnia jakiemuś fizycznemu zajęciu. Kiedy później został pisarzem sądowym w trybunaleEdynburgskim, zwykle rano przed śniadaniem zajmował się pracami literackimi. Dnie całespędzał w sądzie nad czynnościami swego urzędu. „Charakterystycznym rysem“ — powiadaLockhart biograf wielkiego pisarza romantyzmu —„jest, że w okresie najobfitszejdziałalności literackiej, wielką część czasu poświęcał sumiennemu wypełnianiu obowiązkówswego urzędu“. Zasadą jego było żyć z posady, a nie z literatury. „Postanowiłem,“ mawiał,„że literatura będzie mi laską a nie kulą i że nigdy o ile możności nie będę liczył na praceliterackie na zapłacenie zwykłych wydatków“.

Punktualność była u niego przyzwyczajeniem a raczej cnotą; bez niej nigdy by nie podołałolbrzymim swoim pracom literackim. Odpowiadał tegoż samego dnia na otrzymane listy.Inaczej nie wystarczyłby rozlicznym stosunkom, wystawiającym często jego dobroć naciężkie próby. Wstawał o 5 rano, sam rozpalał sobie ogień, powoli golił się i ubierał, a oszóstej już siedział przed biurkiem z papierami ułożonymi w największym porządku iksiążkami ustawionymi na podłodze. Między 9 a 10, kiedy rodzina jego zbierała się naśniadanie, on już załatwił dzienną robotę. A jednak pomimo pracy rozsądnej,niezmordowanego zapału i ogromnej wiedzy, Scott o sobie i o swych zdolnościach wyrażałsię zawsze z nadzwyczajną skromnością. „W życiu moim“, mówił pewnego razu, niepamiętam czasu, w którym nie czułbym się zakłopotany własnym swoim nieuctwem“. Taksię wyraża prawdziwa mądrość i skromność szczera; bo im więcej człowiek posiadarzeczywistej wiedzy, tym mniej jest pewny siebie. Przypomina się nam pewien studentuniwersytetu Oxfordzkiego, który żegnając się z profesorem opowiadał mu, „że wyjeżdżaskończywszy edukację“ na co usłyszał trafną odpowiedź. „Doprawdy? — pan skończyłedukację? Ja tylko co swoją zacząłem“.

Umysł powierzchowny, który wie ze wszystkiego po trochu a nie gruntownie, może byćdumny ze swych talentów; mędrzec pokornie wyznaje, że „wszystko, co wie to tyle, że nic

198

nie wie“ albo też jak Newton powiada, że zebrał kilka muszli na brzegu mórz, ale że wielkiocean prawdy rozciąga się przed nim nieznany.

ROZDZIAŁ IX.

Pieniądze i ich użycie.Tak w rodzinie, jak i w państwie, najobfitszym źródłem bogactwa jest oszczędność. Cicero.

Trzeba mieć pieniądze w głowie, a, nie w sercu. Dean Swift.

Mało jest na świecie takich czynników, które by stanowiły jak pieniądze, niezawodnyprobierz usposobień duszy człowieka. Sposób jak ich używa, jak na nie pracuje, oszczędzalub wydatkuje, jest najlepszą wskazówką jego strony moralnej i jego mądrości. Powiedz, jaksię obchodzisz z pieniędzmi, a odpowiem ci, kim jesteś. Mimo tego, że strzec się należypoczytywać pieniądze, jako jedyny cel życia naszego, nie są one wszakże i być nie powinnyrzeczą obojętną, którą by można traktować z cynizmem filozofa; bo pieniądze przedewszystkim stanowią środek zaspakajania potrzeb naturalnych, a tym samym, utrzymujądobrobyt społeczeństwa ludzkiego. Wiele szlachetnych przymiotów natury ludzkiej mająścisły związek z dobrym użyciem pieniędzy. Takimi są wspaniałomyślność, uczciwość,sprawiedliwość i poświęcenie, jak również praktyczne cnoty oszczędność i oględność.Przeciwległe tym przymiotom przywary: łakomstwo, szalbierstwo, niesprawiedliwość,samolubstwo — odejmują cześć tym, co im w życiu hołdują. Niemniej i ci nie zasługują nadobrą sławę, którzy grzeszą nadmiarem przywiązania do błyszczenia w świecie przezrozrzutność, którzy przez nieoględność marnują źródła dochodów, jakie im los do użyciapozostawił. Tym sposobem, według sprawiedliwie zrobionej uwagi Henryka Taylor (wNotes from Life) sposoby nabywania pieniędzy, ich wydawania, oszczędzania,przyjmowania, pożyczania oraz dysponowania majątkiem w testamencie — sąwskazówkami udoskonalenia człowieka i najrzetelniejszym odbiciem jego stanuumysłowego.

Dobry byt jest warunkiem, o który starać się ma prawo wszelkimi uczciwymi sposobamikażdy na tej ziemi. On to jedynie może zapewnić dobro fizyczne dla ludzi, bo jestnieodzownym do rozwinięcia części ich najwznioślejszej natury, i on to dozwala zaspakajaćpotrzeby rodziny, bez czego, jak powiada apostoł: człowiek gorszy jest od bałwochwalcy.Nadto, obowiązek zarabiania pieniędzy tym bardziej nie powinien nam być obojętny, żełączy się z nim szacunek współobywateli, którzy nie zaniedbują oceniać, o ile uczciwą izaszczytną pracą potrafiliśmy sobie zdobyć stanowisko w życiu społecznym. Usiłowania,jakie tu na ziemi robić powinniśmy dla dopięcia tego celu, stanowią dla nas pewien rodzajkształcenia się i pobudzają poczucie własnej godności. Wysiłki te uwydatniają w człowiekujego praktyczne zdolności przez wprawienie się do cierpliwości, wytrwałości i cnót w

199

związku z tymi będących. Człowiek przewidujący, staranny obmyśla środki na przyszłość.Powinien więc być trzeźwego umysłu, umieć zaprzeć się w potrzebie, które to zaparciesiebie samego jest dowodem wielkiej siły charakteru i stanowi jeden z przymiotówkardynalnych. John Sterling powiedział wielką prawdę, że najgorsze wychowanie, jeżeliwpoiło zaparcie się, więcej jest warte niż najstaranniejsze, które tę cnotę pominęło.Rzymianie nie bez zasady używali wyrazu virtus nie tylko do oznaczenia cnoty ale i odwagi,która w znaczeniu fizycznym stanowi to samo, co zaparcie się w moralnym i jestnajszczytniejszą z cnót, bo nam przynosi zwycięstwo nad sobą samym.

Czego najwięcej brakuje naszym rzemieślnikom i w ogóle ludziom żyjącym z pracy rąkswoich, to tej wstrzemięźliwości moralnej, tego poświęcenia drobnych przyjemności i uciechchwilowych w widokach przyszłego dobra. Można by uwierzyć, że klasy ludzi najwięcejpracujących, najmniej znają się na wartości pieniędzy. A przecież łatwość, z jaką robotnicy,z małym wyjątkiem, zdolni są do życia z dnia na dzień, wydając to wszystko co zarabiają,jest przyczyną, iż stają się ciągle zależni od klas zamożnych. Znajduje się wielu, którzyjakkolwiek mają dostateczne środki do zapewnienia sobie dobrego bytu i niezależności wrazie niespodziewanych wypadków, marnują pieniądze, a zaskoczeni potrzebą, nie mającżadnych zasobów są postawieni w najprzykrzejszym położeniu; a to jest najgłówniejsząprzyczyną cierpień, oraz bezwładności społeczeństwa. Ze wszystkich wielkich kwestiiinteresu ogólnego, nie ma może ważniejszej, jak wpajanie i rozpowszechnianie wszelkimisposobami oszczędności, jak też doskonalenia się osobistego. Ekonomiści i propagatorzyidei społecznych niewiele się troszczą o te dwa środki dobra publicznego, a przecieżgospodarstwo jednostek, pomyślny byt warstw niższych w praktykę wprowadzone, mogąjedynie zapewnić szczęście powszechne. Nie ulega już wątpliwości, że nieskończenie łatwiejjest zreformować sprawy publiczne, jak pozbyć się najdrobniejszej ułomności w życiupojedynczego człowieka i w tym względzie daleko dogodniej jest poprawiać swegobliźniego, jak siebie samego.

Wszystkie warstwy żyjące z dnia na dzień zostaną zawsze klasą niższą w społeczeństwie.Jednostki jej pozostaną bez siły i obrony, przyczepione do warstw wyższych, jak rozbitki dokrawędzi okrętu. Nie szanując samych siebie, nie mogą wzbudzić szacunku drugich. Zazjawieniem się przesileń handlowych, giną najpierwsi. Pozbawieni przymiotu robieniachoćby najdrobniejszych oszczędności, a tym samym posiadania choćby małego zapasu,który od nieprzewidzianych wypadków zabezpiecza, pozostają na łasce całego świata. Ajeżeli mają jakiekolwiek uczucie dobra, sumienie, to tym bardziej muszą drżeć o przyszły losswych żon lub dzieci.

„Świat — rzekł Bobden w pewnej okoliczności do robotników w Huddersfield — dzielił sięzawsze na dwie klasy, to jest na tych, co oszczędzają i tych co trwonią; na gospodarnych irozrzutnych. Wszelkie przedsięwzięcia przemysłowe, ekonomiczne itd. są zwykle udziałemumiejących oszczędzać, a ci też są panami marnotrawców i tych, co nieoględnie wyczerpująźródła swych dochodów. Prawa Opatrzności wymagają tego, aby tak było. Byłbym

200

szalbierzem, gdybym robił nadzieję jakiejkolwiek klasie społeczeństwa, iż może polepszyćswój los będąc nieoględną, niedbałą, leniwą“.

Takież same przekonania i niemniej pożyteczne jak poprzednie, wyraził Bright w roku 1847na zgromadzeniu robotników w Rochdale. Dowiódłszy naprzód, że uczciwość możnaznaleźć zarówno w każdej klasie społeczeństwa, tak dalej mówił: „Jedna jest tylko drogapewna, tak dla pojedynczego człowieka, jak i całej warstwy ludzi, do podtrzymania swegostanowiska, jeżeli to jest dobre, albo staranie się o lepsze, a tą drogą jest praca praktyczna,wstrzemięźliwość, uczciwość. Jedyny sposób za pomocą którego ludzie starają się wyjść zpozycji nie dającej im ani zaspokojenia potrzeb ciała i umysłu, ani zadowoleniawewnętrznego — zależy na wykonywaniu cnót dopiero wymienionych, które zawsze iwszędzie posłużyły tak znakomitej liczbie mężów do wyniesienia się w towarzystwieludzkim na wyższe stanowiska i do polepszenia swego losu.

Nie ma żadnej zasady, która by przeszkadzała klasie rzemieślników i w ogóle robotnikówbyć użyteczną, zacną, szanowaną i szczęśliwą. Znaczna liczba osób tę warstwę ludnościskładająca, może zostać równie cnotliwą, oświeconą; używać zarówno dobrobytu, jak ci cosobie zdobyli te wszystkie korzyści w życiu społecznym. Czego dopięły pojedyncze osoby,tym mogą być wszyscy bez trudności. Użyjmy tych samych sposobów, a otrzymamy takieskutki. Że w każdym społeczeństwie jest pewna klasa ludzi żyjąca z pracy dziennej, to samBóg tak rozporządził i rozporządzenie to bez wątpienia musi być równie sprawiedliwe jakmądre, lecz że ta klasa nie żyje w dostatku, zadowoleniu, oświacie i pomyślności, tobynajmniej nie jest i być nie może w zamiarach Opatrzności, ale pochodzi jedynie zesłabości, niestateczności i przewrotności samego człowieka. Zbawienna myśl wykształceniaosobistego, gdyby raz w czyn została zamieniona między rzemieślnikami, skuteczniej niżwszelkie inne środki posłużyłaby do podźwignięcia i uszlachetnienia tej klasy, i to bez ujmyinnym, a tylko wznosząc ją stopniowo na coraz wyższe stanowiska w zasadach religii,oświaty i cnoty.

Spojrzawszy w przyszłość — widzimy trzy główne i czasowe okoliczności, przeciw którymkażdy winien się przygotować, a mianowicie: brak pracy, chorobę i śmierć. Dwómpierwszym można zaradzić, lecz trzecia jest nieunikniona. W każdym razie obowiązkiem jestczłowieka roztropnego żyć w ten sposób i tak się urządzić, aby ciężar cierpień, gdy jeden ztych wypadków się zdarzy, mógł być ulżony o ile jest w mocy człowieka, nie tylko dla siebiesamego, ale i względem tych, którzy od niego zależą, to jest rodziny. W stanie bezżennymobowiązek ten może być mniej koniecznym jak dla człowieka żonatego, jakkolwiek ipierwszy nie powinien przekraczać swych środków zarobku i oszczędzać ile można nawypadek choroby, oraz w przewidywaniu starości. Nic smutniejszego nad położenie tego,który mając dostateczne fundusze z swej pracy, wszystko wydaje, a na starość jest ciężaremswych krewnych lub towarzystw dobroczynnych. Człowiek, pojąwszy żonę i tym sposobemzaciągnąwszy dobrowolne zobowiązania oraz odpowiedzialność, jako ojciec rodziny, maświęty obowiązek nie tylko pamiętać za życia o potrzebach i losie swej żony, swych dzieci,

201

ale powinien także o ile można tak postępować, aby na wypadek zgonu nie pozostawił ich wniedostatku. Nie powinien zaniedbywać tego obowiązku, aby nie wydać ich na pastwęnędzy, a siebie na pogardę i bolesną pamiątkę.

Pod tym względem uważany pieniądz, nabiera wszelkiego znaczenia. Grosz uczciwiezarobiony rzeczywistym jest przedstawicielem wytrwałego przemysłu i nieustannychusiłowań w celu zwalczenia pokus zbytku, a pieniądze dobrze użyte są miarą roztropności,przezorności i zaparcia się, rzetelną podstawą męskiego charakteru. Chociaż pieniądzeprzedstawiają mnóstwo przedmiotów nie mających rzeczywistej wartości, przedstawiająprzecież i wiele takich, co posiadają ogromny użytek: jak pożywienie, odzież, dobry byt i coniemniej jest cennym, jak to poszanowanie siebie samego, oraz niezależność osobista. Tymsposobem oszczędność stanowi dla rzemieślnika pewną zaporę przeciw niedostatkowi,dającą stały punkt oparcia, a tym samym dozwala oczekiwać lepszej pory, bez troskiwyglądać powrotu dni szczęśliwych. Samo usiłowanie zyskania w świecie lepszegostanowiska jest miarą poczucia swej godności, która prowadzi do zrobienia człowiekalepszym, silniejszym. W każdym przypadku oszczędność daje możność swobodniejszegodziałania, oraz dozwala mieć nadzieję w widokach dalszych usiłowań ku podniesieniu się wstanie moralnym i materialnym.

Człowiek, który ciągle stoi nad ziejącą pod jego stopami przepaścią nędzy, znajduje siębliskim stanu niewolnictwa. Nie jest on już pewnym siebie, gdyż nieustannie grozi muniebezpieczeństwo popadnięcia w moc cudzą, musi przyjmować warunki, jakie mu inninarzucają. Nie może być jak tylko zależnym od drugich, gdyż nie jest zdolny wznieść śmiałoczoła przed światem, wiedząc o tym, iż w razie popadnięcia w większe ubóstwo, nie mainnego dlań ratunku, jak tylko pomoc w jałmużnie lub opieka dobroczynnych zakładów.Nareszcie, jeżeli mu zabraknie zupełnie zarobku, nie ma środków szukania go w innejmiejscowości; jest on przykuty do gleby jak ostryga do skały, bo mu niedostatek przecinamożność przeniesienia się w strony korzystniejsze.

A jednak dla zdobycia sobie niezależności, nie potrzeba nic innego, jak tylko wprowadzeniaw praktykę prostej oszczędności, a dobre gospodarstwo swymi funduszami nie wymaga aniwyższej odwagi ani cnót znamienitszych. Trzeba tylko pewnej miarki energii, dość zwykłej,pospolitej. W gruncie rzeczy oszczędność nie jest czymś innym, jak duszą porządku,stosownego do urządzenia domowych interesów, czyli jaśniej jeszcze mówiąc, cokolwiekstałości w postępowaniu, regularności, przezorności i starannego unikania trwonienia grosza.Duch gospodarstwa domowego określony został przez naszego Boskiego Nauczyciela wtych wyrazach: „Zbierajcie pozostałe okruszyny, ażeby nic nie ginęło“. Jego wszechmocnośćnie gardziła nawet drobnostkowymi szczegółami życia, a nawet w chwili, kiedy jego potęgawzniosła się nad resztę i wtedy udzielał jej zbawiennych nauk oszczędności, której wszyscypotrzebują.

202

Ale to nie wszystko: oszczędność jest także siłą, przez którą odmawiamy sobie obecnychprzyjemności dla zapewnienia większego dobra na przyszłość, i pod tym względemprzedstawia ona panowanie rozumu nad instynktami zwierzęcymi. Jest zupełnie różna odskąpstwa, gdyż jej to zawdzięcza człowiek, iż może być wspaniałomyślny, dobroczynny.Stanisław Staszic będąc ministrem chodził do teatru na jaskółkę za złotówkę, ale zaoszczędzone pieniądze ileż dobrego uczynił ten wspaniałomyślny człowiek. Oszczędność nietworzy z pieniędzy bożyszcza i uważa je tylko za użyteczny czynnik. Tak go oznaczył DeanSwift mówiąc: „Trzeba mieć pieniądze w głowie a nie w sercu”. Oszczędność jest dzieckiemrozumu, córką wstrzemięźliwości, a matką wolności. Jest ona bezwzględnie zachowawczą,— zachowawczynią uczciwości charakteru, szczęścia domowego i dobra społecznego; onauśmierza drażliwości życia, rodzi pociechy, robi ludzi przyjaciółmi porządku ibezpieczeństwa publicznego. Gojąc cierpienia, odejmuje przywódcom niepokojące pozory,na które oni spekulują. Kiedy rzemieślnicy i w ogóle pracownicy przez swój przemysł ioszczędność raz zdobędą sobie niezależność, wtedy przestaną oni spoglądać na dobrobytklas zamożniejszych, jako na niesprawiedliwość względem nich popełnioną.

Oszczędność dla samej przyjemności zbierania pieniędzy jest rzeczą haniebną, lecz zrobićoszczędności w widokach poprzednio wymienionych — jest najdobitniejszą cechą mocycharakteru; a cnota ta, gdy ją pielęgnujemy w widokach zaspokojenia potrzeb tych, co od naszależą, przedstawia cel szlachetny, godny człowieczeństwa. Jest to rozwinięcie usiłowańosobistych pod najszlachetniejszą formą. Kiedy Franciszek Horner miał puścić się w świat,jego ojciec nie umiał mu dać lepszej rady jak ta: „Życząc z całej duszy, ażebyś żył wdostatku, nie mogę ci jak tylko zalecić oszczędność. Jest to cnota potrzebna do wszystkiego ijakkolwiek gardzą nią umysły subtelne, ona tylko przecież prowadzi z pewnością doniezależności, która liczy się do jednych z największych cnót, jakie człowiek posiadaćpowinien“.

Należy zawsze stosować swoje wydatki do dochodów. Zwyczaj ten stanowi treść samejuczciwości. I w istocie — jeżeli człowiek nie potrafi lub nie chce tak się urządzić, aby żyłuczciwie ze swej pracy, to w danym razie musi żyć nieuczciwie z pracy drugich. Nadto, ci,co są obojętni na własne wydatki, dogadzając tylko swoim przyjemnościom bez względu napotrzeby innych, zbyt późno i ze swą szkodą nabierają pojęcia o wartości pieniędzy. Chociaższlachetni z natury, hojność doprowadza ich w końcu do pełnienia czynów niegodnych.Trwonią oni pieniądze jak i drogi czas, żyjąc kosztem przyszłości uprzedzają swe dochody iwidzą się następnie w potrzebie obciążania siebie długami —zobowiązaniami, które rujnująz gruntu ich działania, jako ludzi wolnych i niezależnych.

Drobna moneta, którą wielu wydaje bezużytecznie, a nawet zgubnie, może często stać sięzarodkiem fortuny i następnie niezależności. Marnotrawcy zaś, którzy zwykle deklamująprzeciw niesprawiedliwości świata, nie mają straszniejszych nieprzyjaciół nad siebiesamych; gdyż, jeżeli człowiek nie chce być dla własnej osoby przyjacielem, jakże możewymagać aby drudzy dlań byli? Człowiek miłujący porządek, jakkolwiek byłyby skromne

203

jego dochody, zawsze jeszcze może mieć tyle ażeby drugiemu pomógł, tymczasemtrwoniciele wydający bez rozwagi wszystko, co posiadają, nie mają nigdy środka do pomocydrugim. Z drugiej strony smutną jest oszczędność kutwów. Nędza umysłowa oraz małośćserca w stosunkach życia, prowadzi zwykle do skąpstwa. Dusza grosza, mówi przysłowieangielskie, nie doprowadzi nigdy do tego, aby warta była dwóch groszy. Szlachetność ihojność są ostatecznie, jak rzetelność wytyczną drogi mądrego postępowania. ChociażJenkinson w Wikarym z Wakefield, tym lub owym sposobem starał się co rok oszukiwaćFlamborougha, to jednak nie przeszkodziło, że ten ostatni stawał się coraz bogatszym,tymczasem Jenkinson doprowadził się do ubóstwa, a następnie do więzienia. Doświadczeniaw życiu wskazuje nam dostatecznie, ile to świetnych rezultatów codziennie otrzymano, przezuczciwe i szlachetne postępowanie.

Przysłowie mówi: Próżna sakwa prosto nie stoi. Tożsamo zastosować można do człowiekadłużnego. Kredyt na wszystko sprawia pokuszenie, a zadłużonemu trudno być rzetelnym wprzyrzeczeniach; stąd też urosło francuskie przysłowie „że kłamstwo pracuje razem zdługami”. Dłużnik w istocie zmuszony jest nieraz uciekać do kłamstwa dla uzyskania zwłokiw oddaniu pieniędzy, które winien. Nie trudną jest rzeczą człowiekowi, który ma wolę,uniknąć pierwszej pokusy zrobienia długu, lecz łatwości kredytu, jaka się mu nastręcza jeżelinie umie jej pokonać, to za drugim razem pokuszenie przemoże, i wkrótce nieszczęsnydłużnik ujrzy się w matni takich trudności, że już potem żadna siła energii nie zdoła go znich oswobodzić.

Pierwszy krok w zaciąganiu długów jest tym samym, co pierwsze kłamstwo; pociąga on zasobą konieczność brnięcia po drodze, bo jeden dług pociąga drugi, podobnie jak kłamstwozmusza do nowego. Malarz Hoidon jest smutnym tego przykładem. Biograf jego opisującżycie artysty, przytacza rady, jakie on dał na piśmie pewnemu młodzieńcowi, wchodzącemuw zawód marynarza:

„Nie pozwalaj sobie żadnych przyjemności, jeżeliby te zmuszały cię do pożyczaniapieniędzy, bo to jest poniżające. Nie powiadam, abyś nigdy nie pożyczał, gdyż wtedy tylkomożesz to robić, jeżeli masz niezaprzeczoną pewność oddania długu; lecz najlepiej będzie,gdy pod żadnym pozorem i w jakiej bądź okoliczności nie będziesz pożyczał“.

Doktor Johson był zdania, że długi zaciągnięte w młodości, są ruiną w wieku dojrzałym. To,co powiedział w tym przedmiocie jest ważne i godne pamięci. „Nie przyzwyczaj się, mówion — uważać długów, jako niedogodność, bo w krotce przekonasz się, że są nieszczęściem“.Ubóstwo pozbawia nas robienia tyle dobrego i sprowadza taką niemoc oparcia się złemufizycznemu i moralnemu, ze wszystkimi sposobami uczciwymi trzeba go uniknąć. Niechbędzie pierwszym twym staraniem nie być dłużnym nikomu. Postanów sobie silnie nie byćubogim, aby zaś spełnić ten zamiar z najszczuplejszych swych dochodów staraj się jeszczeoszczędzać. Ubóstwo jest wielkim nieprzyjacielem szczęścia, niszczy ono wolność, robiniektóre cnoty niemożliwymi do spełnienia, a wykonywanie innych utrudnia znacznie.

204

Dobrobyt nie tylko jest podstawą spokoju, ale także i dobroczynności: nikt nie możespieszyć z pomocą drugim, kiedy sam jej potrzebuje. Należy naprzód sobie wystarczać, nimzdołamy oszczędzić coś dla innych.

Jest nieodzownym obowiązkiem każdego człowieka, aby znał swoje interesy i prowadziłdokładny rachunek swych przychodów i wydatków. Pod tym względem praktykanajelementarniejszych zasad arytmetyki jest wysokiego znaczenia. Roztropność wymaga,ażebyśmy żyli o jeden stopień niżej od naszych dochodów, nie zaś na równi, lecz nie możnadojść do tego, jak wiążąc oba końce. Locke usilnie doradzał stosowanie się do takiej metody.„Nic właściwiej nie utrzymuje człowieka w równowadze swych dochodów, jak tylkonieustanne mienie przed oczyma swych wydatków“. Wellington utrzymywał ściśle swerachunki. „Postanowiłem dla siebie prawo, — mówił do p. Gleig, płacić sam to, co siękomuś ode mnie należało i radzę to każdemu. Dawniej miałem zwyczaj powierzać wypłatyzaufanemu służącemu, lecz zostałem wyleczony z tej niedorzeczności, odebrawszy pewnegodnia z wielkim podziwem rachunek należności od lat dwóch nie uiszczony; hultajspekulował mymi pieniędzmi i długu nie zapłacił“. „Długi czynią człowieka prawdziwieniewolnikiem. Doświadczyłem sam tego, co to jest potrzeba pieniędzy, lecz nigdy się niezadłużyłem“. Washington był pod tym względem równie ścisły, a godne jest uwagi, iż nieuważał za niewłaściwe dla siebie sprawdzać surowo najdrobniejsze wydatki swego domu,gdyż postanowił żyć uczciwie według swej możności, nawet wtedy, kiedy pełnił najwyższyurząd prezydenta Stanów Zjednoczonych w Ameryce.

Admirał Jervis, hrabia de Saint Vincent, opowiadał historię swego młodzieńczego wieku, amiędzy innymi i okoliczność, która zdecydowała go do nierobienia nigdy długów. Mójojciec obarczony liczną rodziną, a niemający majątku, przy wyprawieniu mnie w świat, dałmi 500 franków. Pozostając długo na morzu, wystawiłem na niego weksel na 500 franków.Lecz weksel został mi zwrócony. Tą odmową ojca byłem do żywego tknięty, leczpostanowiłem sobie i dotrzymałem obietnicy nie podpisywać nigdy weksla, którego niebyłbym w stanie zapłacić. Zmieniłem więc zaraz tryb mojego życia, porzuciłem stółoficerski odosobniony, jadłem potrawy jak każdy prosty majtek, prałem mą bieliznę inaprawiałem sam suknie, zrobiłem nawet parę spodni z płótna mojego łóżka. Zebrawszypewną ilość pieniędzy, byłem w stanie zapłacić mój weksel, lecz odtąd poprzysiągłem nierobić żadnych wydatków, które by przewyższały moje dochody. Przez sześć lat Jervis poddałsię trudnemu niedostatkowi, lecz ocalił swą niezależność, wydoskonalił się w swymzawodzie, a przez odwagę i swe zasługi, doszedł powoli, lecz z pewnością do stopnianajwyższego w marynarce.

Dla młodzieńców początkowe kroki w życiu są wielkim zadaniem, gdyż w młodości tylkomożna przywyknąć do systemu, o którym mówiliśmy, jeżeli chcemy aby się stał nasząnaturą. Kiedy się raz wstąpi na dobrą drogę, to już bardzo łatwo dobrze działać. Praca dobrzerozpoczęta jest w połowie zrobiona mówi przysłowie; a batalia dobrze rozpoczęta, jest takżew połowie wygrana. Iluż to młodzieńców czyniących najświetniejsze nadzieje wyrządzili

205

sobie niepowetowaną krzywdę przez fałszywy krok zrobiony w początku swego zawodu,kiedy inni, na których zdolności mniej liczono, doznali powodzenia, gdyż rozpocząwszydobrze, mogli pewniej iść obraną raz drogą. Dobry początek jest pod pewnym względemzobowiązaniem, zapowiedzią dopięcia ze skutkiem obranego celu. Iluż nędzarzy, dla którychżycie stało się nieszczęściem, nigdy nie byliby wyciągnęli ręki, gdyby zamiast zadawalać siędobrymi zamiarami, chcieli się tylko jąć dzieła i trafnie rozpocząć swoją karierę.

Na nieszczęście, większa część ludzi nie umie czekać na powodzenie, nie jest zdolnazadawalać się początkiem tak jak robili ich ojcowie, i chce rozpoczynać tym, czym onikończyli. Spodziewają się używać owoców przemysłu bez dołożenia doń kiedykolwiek swejręki, a nie umiejąc oczekiwać na rezultaty pracy i usiłowań, spożywają naprzód przyszłość,aby wcześnie użyć przyjemności. Między klasami średnimi nade wszystko istnieje zgubnadążność do wyczerpania zupełnego swych dochodów, a nawet robienia większych nadmożność wydatków, nadto do prowadzenia życia okazalszego niż na to zwykłe środkiwystarczają. Rodzice starają się zwykle uformować ze swych dzieci nie ludzi dobrzewychowanych, lecz modnych, tworząc z nich karykatury dandysów. Te nieszczęsne istotynabywają gustu do pięknych strojów, do błyskotek i rozkoszy, które w żadnym razie niemogą służyć za zasadę szlachetnego oraz męskiego charakteru. Rezultatem jest to, że mamywielką liczbę lalek z masy papierowej, jak widma błąkające się w nieswoim świecie. Widokich robi wrażenie czerepu rozbitego okrętu, na którym zupełnie pusto i tylko z za burtymałpa wygląda.

Młodzieniec wchodząc w stosunki światowe przebywa, zwykle śliską drogę pokus; jeżeliulegnie — to jego poniżenie mniej lub więcej zupełne jest skutkiem słabości charakteru.Świat zawsze zastawia swe sidła, ale trzeba wyrobić w sobie siłę odepchnięcia miłych pokusi powiedzieć sobie nie, gdyż młodość podobnie jak kobieta, rozmyślająca za i przeciw — jestzgubiona. Wielu rozważa, nie mogąc na nic się zdecydować; a przecież nie zgodzić się nażadne postanowienie, jest to powziąć jedno z najgorszych.

Doskonała znajomość człowieka mieści się w tej boskiej modlitwie: „I nie wódź nas napokuszenie, ale nas zbaw ode złego”. Jednakże trzeba żeby pokuszenia doświadczałmłodzieniec; lecz jeżeli raz ulegnie pokusie, jeżeli siły oporu coraz słabną. Ulec — to znaczyutracić część swej cnoty — oprzeć się odważnie — to zyskać przez ten pierwszy krok siłęzwyciężania, która już trwa całe życie; zdobywanie się na odwagę staje się nawykiem. Tedobre przyzwyczajenia, posługują w tysiącznych wypadkach życia, chroniąc człowieka odsmutnych następstw i stanowią jego rdzeń moralny, niejako treść jego samego.

Hugh Miller opowiedział, jakim sposobem zdobywszy się raz na użycie siły woli, uniknął wswej młodości silnej pokusy, mianowicie tej, która gnębi bardzo wielu z klasyrzemieślniczej. Był to zwyczaj pokrzepiania się trunkiem wśród pracy. Pewnego dnia, Millerwypił dwie szklanki whisky; wróciwszy do domu, znalazł swą ulubioną książkę„Doświadczenia Bacona”, którą chciał czytać; lecz litery tańcowały przed jego wzrokiem i w

206

żaden sposób myśli nie mógł schwycić. „Stan, w jakim się znajdowałem, był poniżający i zwłasnej mej winy pochodził. Wpadłem czasowo na drogę, która przywiodła mnie do kresuniezgodnego z moim stanowiskiem umysłowym, — i chociaż to położenie nie sprzyjało dorobienia zdrowych uwag, jednakże poprzysiągłem sobie odtąd pozbyć się raz na zawszebrzydkiego zwyczaju upijania się, który pozbawiał mnie zdolności używania władzumysłowych i z pomocą bożą zostałem wierny memu przyrzeczeniu“.

Takie postanowienia są szczytnymi zwrotami na drodze życia, gdyż są one tym wprzyszłości, co stanowi o charakterze i kierunku człowieka. Skała ta, o którą o mało się nierozbił Hugh Miller, gdyby był nie powziął stałego postanowienia unikania jej z całej siły naprzyszłość, jest jednym z tych szkopułów, o który roztrącił swe najpiękniejsze nadziejeniejeden młodzieniec, a nawet i człowiek w dojrzalszym wieku. Jest ona jedną znajobrzydliwszych pokus, na które wiek młodzieńczy wystawiony bywa.

Sir Walter Scott mawiał, że „ze wszystkich wad, pijaństwo najmniej zgadza się z wielkościąumysłu człowieka, gdyż jego godność poniża“. Lecz nie dosyć na tym, jest ono jeszczeniezgodne z oszczędnością, przyzwoitością, zdrowiem i uczciwością.

Żeby jednak walczyć z siłą i powodzeniem przeciw złym skłonnościom, powinniśmy staczaćwalki nie tylko na zwykłym gruncie praktyki światowej, — chociaż i te mają swą stronęużyteczną — ale powinnością naszą jest zająć wyższe stanowisko moralne. Sztucznepomoce, jak to przysięgi, mogą być chwilowo skuteczne, lecz prócz nich należy wewszystkim podążać do ideału, do umacniania i reformowania naszych nawyków. W tym celudziałając, młodzieniec powinien badać siebie, czuwać nad swym postępowaniem,porównywać swe myśli i czyny ze wzniosłym ideałem. Im lepiej się z wzorami pozna, tymbędzie skromniejszy, mniej zarozumiały i zadufany sam w sobie. Doświadczenie przekonuje,że najcenniejszą praktyką jest ta, przez którą dochodzimy do przyzwyczajeń obchodzenia siębez drobnych przyjemności, aby sobie zdobyć w późniejszym wieku daleko szczytniejsze imilsze. Ta to moc postępowania w wychowaniu samego siebie, jest największą potęgą, gdyżprawdziwa sława pochodzi z siły zwyciężenia samego siebie, bez której bojujący jest tylkopierwszym niewolnikiem swych namiętności.

Niemało napisano książek dla ludu, w celu nauczenia go robienia pieniędzy, lecz ta wielkatajemnica, z którą się popisywano, znaną była od dawna, jak świadczą przysłowia wielunarodów:

„Staraj się oszczędzać małe sumki, bo wielkie same oszczędzać się będą. Czuwanie jestmatką szczęścia. Pieczone gołąbki, nie przyjdą same do gąbki. Bez pracy nie będzie kołaczy.Pracuj, a będziesz posiadał. Ten dopina celu, kto umie być cierpliwym. Lepiej pójść spaćgłodnym, jak obudzić się zadłużonym. Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje“.

Oto przypomnieliśmy kilka zdań z owej filozofii wyrażającej się w przysłowiach, azbudowanych na doświadczeniu wieków, które są zasadą zdobycia fortuny na tym świecie.

207

Przysłowia te tułały się między ludem pierwej nim wynaleziono sztukę pisania, i byłypierwotnym prawem moralności ludowej. Nadto, wytrzymały one wszelkie próby czasu, adoświadczenie codziennie przekonuje nas o ich niezawodności, sile i dobroci. Wewszystkim, co się tyczy potęgi pracy, użycia lub nadużycia pieniędzy, przysłowia Salomonazawierają wielki skarb mądrości.

„Ten, co ustaje w pracy, jest bratem marnotrawcy swego mienia. Idź leniwcze do mrówki,przypatrz się jej drogom i stań się mędrszym. Nędza uderza na leniwego jak przechodzień, agłód jak człowiek zbrojny“. O przemysłowcach mówi: „Ręka pilnego wzbogaca. Spijającywino i smakosz zubożeją, a lubiący spać długo chodzi w sukniach podartych“. I na koniec:„Ileż to lepiej dostąpić mądrości, niż czystego nabyć złota, gdyż mądrość cenniejsza jest odpereł i wszystkie pożądane rzeczy nie są jej warte“.

Praca i oszczędność same wystarczą człowiekowi skromnemu do zapewnienia niezależności.Nawet zwykły robotnik może zdobyć sobie to położenie, jeżeli starać się będzie oszczędzaćze swych zarobków a unikać niepotrzebnych wydatków. Grosz wprawdzie jest drobnąrzeczą, lecz dobrobyt tysięcy rodzin zawisł jedynie od sposobu oszczędzania tych małychgroszy. Kto pieniądz w pocie czoła zapracowany łatwo z rąk wypuszcza, czy to w szynkulub gdzie indziej, wkrótce spostrzeże, iż jego życie niewiele różni się od prostego bydlęcia.Lecz nawzajem, jeżeli stara się oszczędzać małe kwotki, jeżeli używa ich co tydzień, już townosząc do kasy oszczędności, już płacąc raty towarzystwu ubezpieczeń na życie, zostawiaresztę swego zarobku żonie na utrzymanie domu, wychowywanie dzieci — to wkrótceprzekona się, że uwaga zwrócona na drobne wydatki, na te małe rzeczy, sowicie wynagradzatrud przez pomnożenie środków uzbierania zasobu do swego rozrządzenia, przezzwiększenie dobrobytu swej rodziny, przez zyskanie swobody i spokoju umysłu, które mudają możność życia bez obawy o jutro. Jeżeli rzemieślnik posiada tę szlachetną ambicję i siłęinteligencji — bogactwo daleko większe niż wszystkie dobra materialne — to może nietylko wystarczyć i pomóc samemu sobie, lecz nadto wspierać innych, których spotka nadrodze swego żywota.

Honor, a nie wstyd, jest tarczą każdej uczciwej pracy, czy to ona będzie stanowić uprawęziemi, czy wyrób jakichkolwiek przedmiotów przemysłu, czy też nareszcie sprzedaż ich wsklepie. Młodzieniec może swobodnie żyć z łokciem w ręku, zajmować się mierzeniemmaterii — i to mu nie przynosi wstydu, jeżeli tylko nie ma tak krótkiego umysłu jak łokieć, atak wąskiego jak brzeg materii. „Niech się ci wstydzą — powiedział Fuller — co z cudzejpracy żyją, co nie mają żadnego uczciwego zajęcia, ale nie ci, co pracują w jakimkolwiekrzemiośle lub handlu“. A biskup Hall mawiał: „Szczęśliwe przeznaczenie jest tychwszystkich, co pracują, czy to umysłowo czy fizycznie“. Ci, co się z najniższych szczebliwynieśli na najwyższe w społeczeństwie, powinni być więcej dumni, niż ci, co nie mieli wswej karierze żadnych przeszkód do zwalczenia.

208

Jeden z prezydentów amerykańskich, zapytany o godło swego herbu, pamiętając, że wmłodości był rzeźnikiem, odpowiedział: „para rękawów od koszuli po ramię zawiniętych“.Lord Tenterden wielki kanclerz Anglii był dumny z tego, że mógł pokazać swemu synowisklepik, w którym jego ojciec golił brody po 3 grosze. Pewien doktor pozwolił sobie urągaćz powodu niskiego urodzenia Flechier’a biskupa w Nirnes, który w młodości był mydlarzem.Ten mu odpowiedział: „to prawda, lecz gdybyś ty znajdował się na moim miejscu, to bezwątpienia dotychczas robiłbyś świece i mydło“. Biskup krakowski Szaniawski nie wstydziłsię pokazywać garnuszka, z którym żebrał pożywienie będąc studentem w szkole.

Nic nie jest pospolitszego nad energię towarzyszącą zbieraniu pieniędzy, niezależnie odwszystkich innych względów, wznioślejszych nad samo gromadzenie kapitału. Człowiek,poświęcający się ciałem i duszą zbieraniu pieniędzy, prawie zawsze nie chybi swego celu,choć niewiele rozumu do tego mu posługuje. Maksyma taka: wydaj mniej niż zarabiasz,ciułaj grosz do grosza, oszczędzaj, a powoli worek z dukatami rość ci będzie — oto jest całamądrość sknerów i ludzi, którzy nie dla szczęścia swego i drugich, lecz dla lichejnamiętności gromadzą pieniądze.

Bogaty bankier paryski Osterwald był długo biednym. Miał on zwyczaj pijać, co wieczórszklankę piwa na kolację i każdego wieczoru zbierał tyle korków, ile ich mógł znaleźć. Poośmiu latach zebrał ich taką ilość, iż po sprzedaniu miał osiem luidorów. Sumka ta stanowiłafundament jego fortuny, którą zrobił na giełdzie. Po śmierci swej zostawił trzy milionyfranków, nie nadużywszy wprawdzie pieniędzy, ale też i nie używszy nic na świecie.

John Forster opowiedział uderzający przykład, co może zdziałać silne postanowieniezebrania kolosalnego majątku. Pewien młodzieniec, zmarnowawszy ojczyste dobra, w końcuznalazł się przywiedziony do nędzy i rozpaczy. Wyszedłszy raz z domu dla odebrania sobieżycia, przybył na wzgórze, z którego mógł widzieć łąki i niwy niegdyś doń należące. Tuzatrzymał się, usiadł, myślał jakiś czas i powstał z niezwalczonym postanowieniemodzyskania przez pracę utraconego majątku. Powrócił więc do miasta, a ujrzawszy przedjednym domem stojący wóz z węglami, które wyładowano na chodnik, prosił o dozwoleniemu zaniesienia ich na miejsce przeznaczenia — co też zostało przyjęte. Za tę pracę zarobiłkilka groszy, a oprócz tego za przymówieniem się otrzymał jeszcze parę obwarzanków, comu dozwoliło schować zarobione pieniądze. Oddając się ciągle podobnym pracom wdomowych usługach, zarabiał nieco pieniędzy, które regularnie chował, i tym sposobemuciułał dość okrągłą sumkę, wystarczającą na kupienie bydła, które jako gospodarzkorzystnie odsprzedawał.

Od tej chwili nieustannie gonił za zrobieniem fortuny, z równym uporem i zaciętością, jakwprzódy za jej marnowaniem. Rozszerzając coraz więcej koło swoich działań, zostałnareszcie równie bogatym jak dawniej. Jakkolwiek w skutek takich usiłowań odkupiłwprawdzie wszystkie swoje utracone dobra, lecz umarł w skórze obrzydłego skąpca. Gdybybył ożywiony szlachetniejszym umysłem, to siła woli tkwiąca w tym człowieku, byłaby

209

zrobiła zeń dobroczyńcę swych bliźnich. Lecz jego śmierć podobna była życiu zarównoobrzydliwemu.

Oszczędność dla samej oszczędności jest rzeczą godną pogardy, chociażby pieniądzeuczciwie zostały zarobione, a cóż mówić o oszczędzaniu pieniędzy zbieranych z krzywdąsierot, albo łowionych w mętnej wodzie zabiegów spekulacyjnych. Mieć staranie o starcachze swej rodziny, lub być oględnym na swój wiek późniejszy, jest rzeczą uczciwą, honorową,godną największych zachęt; ale gromadzić bogactwa dla samej przyjemności posiadaniaskarbu — jest cechą ograniczonego umysłu i podłej duszy. Mądrość winna ciągle czuwaćnad tym zwalczaniem złych skłonności, nad przesadnym pojęciem oszczędzania pieniędzy;inaczej co w młodości było tylko ekonomią, w starości zamienia się w skąpstwo i co wpierwszym wypadku jest obowiązkiem dość trudnym, w drugim staje się ohydną wadą.Miłość pieniędzy, a nie same pieniądze są źródłem złego. Ta to miłość upadla i nęka duszę,zamyka serce na wszelkie uczucia i szlachetne czyny. I to skłoniło Walter-Scotta dowłożenia w usta jednemu ze swych bohaterów zdania: „że pieniądze zabiły więcej dusz, niżciał żelazo“. Jednym z największych błędów wyłącznego i zaciekłego ubiegania się zazrobieniem majątku jest to, że nadaje życiu człowieka charakter machiny. Spekulant, atakimi są wszyscy dorobkiewicze, raz wpadłszy na tor interesów, poza nimi nie widzi jużnic, co by go zająć mogło, co by mu przyjemność sprawiało. Żyje tylko samym sobą, nietroszcząc się o innych, jeżeli ci nie wchodzą w kółko jego zabiegów. Rodzina,społeczeństwo są to dlań martwe cyfry zysk lub stratę przedstawiające. Wyrwij jedną kartę zwielkiej księgi takiego człowieka, a wydrzesz mu całe jego życie, które też kończy umierającnieżałowany przez nikogo, przez własne dzieci, chyba przez tych, z którymi razemspekulował.

Powodzenie materialne, mierzone ilością nagromadzonych pieniędzy, jest bez wątpienia niedla jednego rzeczą olśniewającą i imponującą tym wszystkim, którzy są wielbicielami tegorodzaju powodzeń. Ludzie, dla których zapobiegliwość, bystrość, zręczność i brak wszelkichskrupułów są nawykiem i którzy zawsze czatują na sposobność zyskania, mogą zrobić i robiąmajątki a nawet często udaje się im dostąpić kariery na świecie. Mogą oni bardzo wygodnienie dbać o opinię ludzi honoru i pokazywać się publicznie obnażeni ze wszelkiejszlachetności charakteru. Taki, dla którego najwyższą logikę stanowi pieniądz, może zostaćbogaty, lecz mimo to będzie cale życie biedny, gdyż bogactwo nie jest cechą istotnejwielkości człowieka; na wypadek utraty majątku okazuje się wtedy cała jego nędzaumysłowa. Blask bogactwa podobny jest do światła mikroskopu, który zdradza utajonegorobaka; bogactwo nigdy nie osłania ohydy jego posiadacza. Każdy człowiek może być tymczym chce, lecz tylko rozum i serce czynią go bogatym lub ubogim, szczęśliwym lubnędzarzem; a przymioty umysłu i serca są i będą zawsze wyższymi od bogactwamaterialnego. Dobre imię więcej jest warte, niż trzos napchany dukatami.

Sposoby, jakich używa wielu dla zebrania fortuny przez szaloną żądzę pieniędzy,poświęcenie siebie samego dla tej żądzy, przypominają chciwość małpy, tej karykatury

210

naszego rodzaju. W Algierii, Kabylowie przywiązują do drzewa wór, w którym ryż sięmieści. Worek ten ma otwór z klapą, w który małpa łapę włożyć może. Podczas nocy,zwąchawszy pożywienie, skacze ona z gałęzi na gałęź, wyciąga łapę, wkłada w otwór dladostania ryżu, lecz niestety klapa się zamyka, a ona nie umiejąc jej otworzyć, uwięzionaczeka ze drżeniem do rana. Kiedy wieśniak przychodzi zabrać ją wraz z ryżem w łapie,którego tak pożądała i z najgłupszą miną, jaką ma nie tylko małpa złapana na gorącymuczynku. Sens moralny tej historyjki może mieć rozciągłe zastosowanie.

Cokolwiek bądź, ludzie przyznają za zbyt wielką władzę pieniądzom. Najpotężniejsze dziełacałą ludzkość obchodzące, największe wynalazki ją uszczęśliwiające, nie zostały spełnioneprzez ludzi bogatych, ani przez subskrypcje, lecz przeciwnie przez takich, których środkipieniężne były bardzo ograniczone.

Chrześcijaństwo zostało upowszechnione przez ludzi z klasy biednej. Najwięksi myśliciele,wynalazcy, artyści byli ludźmi ubogimi po wszystkie wieki, po części mało zamożniejszymiod wyrobników. I tak będzie po wszelkie czasy — gdyż bogactwo jest raczej hamulcem niżostrogą i w wielu wypadkach bardzo trudnym do rozstrzygnięcia, czy stanowi szczęście lubnieszczęście pojedynczych osób. Młodzieniec, odziedziczając majątek, prowadzi życiełatwe, bez trudów, doznaje więc wkrótce przesytu, gdyż nie ma pragnień. Ponieważ niepotrzebuje walczyć dla zdobycia sobie pozycji, majątku; czas wydaje mu się strasznie nudny,zostaje więc moralnie i umysłowo ospałym, a częstokroć jego stanowisko w społeczeństwiepodobne jest do polipa, potrącanego przez fale morskie.

Jednakże człowiek bogaty, ożywiony jasnym i szlachetnym umysłem, pogardza zawszelenistwem na równi z tchórzostwem, a jeżeli rozważa odpowiedzialność ciążącą na nim, jakona bogaczu, tym potężniej czuje się obowiązany do pracy i więcej nawet od biedniejszej odsiebie braci. Z żalem wszakże przyznać trzeba, iż takie przykłady nie często dają się widziećw życiu zwyczajnym. Mierność, o jaką błagał Agar w swej modlitwie: „Nie obarczaj mniePanie ani ubóstwem ani bogactwami, daj mi pożywienie, jakie uznajesz za właściwe", jestmoże najlepszym losem, gdybyśmy tylko umieli ocenić mądrość tego żądania. JózefBrotherton, członek parlamentu angielskiego, kazał położyć napis na swym grobie wPeelparku w Manchester, tym piękniejszy, że oświadczenie wyrażone w tym wypadku byłoczystą prawdą: „Moje bogactwo w niczym nie przyczyniło się do mego stanowiska, leczskromność moich potrzeb. Z najniższego szczebla chłopaka fabrycznego wzniósł się donajwyższych godności, które zajmował przez uczciwe postępowanie, pracę i zaparcie sięsiebie, dowodząc całym swym życiem, że sławy nie szukał dla pochwał i zwrócenia oczuogółu na siebie, lecz przez spełnianie najdrobniejszych posług i obowiązków, z uczciwością,miłością i sprawiedliwością.

Szacunek u ludzi, we właściwym znaczeniu tego wyrazu jest dobrą rzeczą, potrzebną nawet.Szacowny człowiek, będąc istnie godnym respektu (re-spectu), to jest literalnie godny, abysię na niego oglądano, ma prawo do tego odznaczenia. Lecz respekt, polegający tylko na

211

pozorach, nie jest godzien ani hołdów, ani tego honoru, jaki mu często świat oddaje. Tysiącrazy od bogacza więcej jest godzien szacunku człowiek ubogi, ale uczciwy; tysiąc razywięcej od pysznego hultaja posiadającego powóz i konie, którym obryzguje błotem ludzichodzących piechotą, ale zacnych, choć ci nikomu drogi nie tamują. Umysł oświecony ispokojny, życie pełne prac pożytecznych, zdobiące człowieka w jakiejkolwiek pozycjispołecznej stojącego, czynią go daleko wyższym, godniejszym poszanowania nad tych,których zwykle w świecie szacują, którym pospolicie hołdują. Co do nas, uważamy zanajszczytniejsze zadanie życia, wyrobienie charakteru prawdziwie męskiego, silnierozwiniętego ciała, inteligencji — poczucia piękna i dobra: to jest rzeczywisty cel życia,resztę stanowią mniej więcej zwyczajne środki. Pożyteczność życia nie polega na użyciu jaknajwięcej przyjemności, zebraniu najwięcej pieniędzy, najwyższej władzy, honorów izaszczytów, ale na dokonaniu najwięcej prac użytecznych i obowiązków. Pieniądze są wpewnym stopniu potęgą, to prawda, lecz i inteligencja, poświęcenie się dobrupowszechnemu, oraz moralność, są także potęgami, a nadto dobrem dalekoszlachetniejszym. „Niech inni żebrzą o pensje — pisał lord Collingwood do swegoprzyjaciela — ja mogę być bogatym bez pieniędzy, usiłując wznieść się nad wszystko, cojest nędzotą ludzi chciwych i nigdy nienasyconych — pragnę bowiem, aby usługi, jakieoddałem krajowi, nie rzucały na mnie najmniejszego podejrzenia o interesowność. Powody,jakie kierowały całym mym życiem, są takie, że nie oddałbym ich za tysiączne pensje“.

Posiadanie lub zdobycie wielkiego majątku, otwiera ludziom towarzystwa wyższego rzędu;lecz aby byli cenionym, trzeba ażeby posiedli właściwe wykształcenie, przymioty duszy iserca, bez których świat przyjmuje ich tylko, jako ludzi bogatych i nic więcej. Nadto jest jużobecnie wielu ludzi bogatych jak Krezus, którzy wszakże nie zyskali żadnego poważania, aniszacunku. I dlaczego miałoby być inaczej ? Skoro oni nie przedstawiają nic więcej nad kupępieniędzy i nie mają większej władzy nad swą szkatułę. Ludzie odznaczający się wspołeczeństwie, to jest ci, co mu przodują w opinii, w pracach pożytecznych, sztukach inaukach, ludzie geniuszu lub talentu, zwykle nie bywają bogaci, lecz za to stoją na wyżyniemoralności, honoru, wyszczególniają się przez swój charakter, moc doświadczenia. Biedakposiadający ledwie małą cząstkę dóbr światowych, jeżeli wykształcił swe naturalnezdolności, użył dobrze swojego czasu według warunków towarzyskiego stanowiska, możeśmiało patrzeć w oczy bez zazdrości temu, który się nie zaleca niczym innym, tylkopowodzeniem materialnym. Człowiekowi obciążonemu włókami i workami pieniędzy.

Przecież kiedyś przyjdziemy do przekonania, że miliony mimo chwilowego powodzenia niezakryją hańby, — a lepiej jest utracić majątek niż honor, bo człowiek mający odwagęprędzej czy później zostanie za nią wynagrodzony.

212

ROZDZIAŁ X.

Kształcenie siebie samego.Cały skutek wychowania od tego zależy, co człowiek przez nie i przy jego pomocy z siebieuczyni.

Wilhelm Humboldt.

Nauką i pieniędzmi drudzy się wzbogacą, Mądrość musisz sam z siebie własną dobyć pracą.

Adam Mickiewicz.

Dwojakie wychowanie odbiera każdy człowiek: jedno dają mu inni oraz wypadki życiowe,drugie ważniejsze daje sam sobie.

Przez wychowanie w ogólności, rozumieć należy wykształcenie zupełne człowieka, to jestrozwój jego duchowych, moralnych i fizycznych sił i zdolności. Duch, uczucie i ciałostanowią trójcę połączoną w jedność, zgadzają się z sobą, jako części jednej całości i zostająw najściślejszym związku wzajemnym. Te trzy strony ludzkiej natury — każda wszczególności i wszystkie razem — odpowiednio do swych naturalnych własności, musząbyć wzięte pod uwagę, jeżeli wychowanie ma wykształcić człowieka zupełnie i harmonijnie.Rozwińmy wyłącznie jego fizyczne zdolności, a otrzymamy atletę lub barbarzyńcę —wykształćmy tylko stronę uczuciową, a będziemy mieli marzyciela lub obłakańca,ograniczmy się do duchowego jedynie rozwoju, a dzieckiem jego będzie zimny człowiekrozumu, w miarę okoliczności szatanem stać się mogący.

Starożytni Grecy i Rzymianie wielką przykładali wagę do rozwoju sił ciała, i „zdrowa duszaw zdrowym ciele“ była najwyższym celem wychowania u nich. „Tę okoliczność — mówijeden z nowszych pisarzy — że prawie wszyscy dawni Grecy przedstawiają nam się wbohaterskich kształtach, przypisać należy jedynie i wyłącznie równoległemu rozwinięciu ichducha i ciała, i jeśli z jednej strony podziwiamy kwitnące sztuki, nauki i wysoki rozwójduchowego życia w pięknej Helladzie, to również zmusza nas do podziwu osobista odwagaGreków, ich prawie przysłowiowa piękność ciała i naturalny powab, który się w dziełachsztuki przez nich wykonanych odbija. Wiedzieli oni bardzo dobrze, że przez świeżość,zręczność i siłę ciała udziela się także duchowi obrotność, świeżość, pogoda, pracowitość,odwaga, pewność siebie, stałość, sprężystość, wzniosłość, które to przymioty tak stanowczona moralność oddziaływają. Grecy dążyli jednym słowem do otrzymania lub przywróceniazupełnej harmonii pomiędzy duchem i ciałem“.

Starożytni Grecy mieli osobne miejsca gimnazjami zwane, w których chłopcy — w Sparcietakże dziewczęta— nago (po grecku gymnos, skąd poszła ich nazwa) oddawali się wszelkimćwiczeniom ciała, jak: pasowaniu się, bieganiu, rzucaniu lanc i pocisków, walce na pięściitp.; tym sposobem hartowali się i wzmianiali. W pewnych epokach odbywały się także

213

igrzyska narodowe, spomiędzy których najsławniejsze były olimpijskie, gdyż na te igrzyskazewsząd zgromadzali się Grecy.

W drugiej połowie przeszłego stulecia Gutsmuths w połączeniu z zakładem wychowawczymSalzmana w Schnepfenthal pod Gotha, otworzył pierwszy zakład gimnastyczny wNiemczech i tym sposobem dał początek ruchowi, który następnie wydał zakłady, szkoły, awreszcie stowarzyszenia gimnastyczne w całej Europie. Do rozszerzenia ich irozpowszechnienia najwięcej się przyczynił Fr. Ludwik Jahn, zwany w Niemczech ojcemgimnastyki (Turnvater), którego przykład i pisma wpłynęły na rozwój gimnastyki wewszystkich warstwach narodu. Wydatna i dzielna to była osobistość, o przywiązaniu zaś jegodo swego kraju stąd już sądzić można, że gdy go doszła wiadomość o porażce Prusaków podJeną, z bólów nad nieszczęściem ojczyzny to ciągu jednej nocy osiwiał. Z pobitymiPrusakami uciekł on do Lubeki i dopiero w 1809 roku powrócił do Berlina, w bliskości,którego na tak zwanej Hasenhaide w 1811 roku otworzył zakład gimnastyczny. Po niedługimjednakże czasie, zakład Jahna mimo świetnego powodzenia zamknięty został, agimnastycznym ćwiczeniom położono tamę. Raz jednak obudzony popęd w tym kierunkunie ustał już i gimnastyka stała się istotną częścią składową wychowania młodzieży. Oglądałto Jahn jeszcze swymi oczyma, zmarł bowiem 1852 r. Ostatnie czasy niezmiernie się do tegoprzyłożyły, i wszędzie ludzie z poświęceniem, pojmujący cel gimnastyki, wpływem swoimzachęcali nie tylko do zakładania instytutów gimnastycznych, ale i tak nazwanychturnvereinów. Tu właśnie będzie miejsce wspomnieć o Siegemundzie Frietz, który zazadanie życia przyjął zakładanie takich stowarzyszeń. Toteż dał on początek około tysiącustowarzyszeń gimnastycznych nie tylko w Europie, ale i w Ameryce, Australii. Jeździł on porozmaitych miejscach Niemiec, dawał odczyty o potrzebie i korzyściach gimnastyki,przekonywał, prosił, aż dzieło do skutku doprowadził. Zmarł w r. 1866 w Schneeberg podBerlinem.

Nie dziwi więc, że dziś stowarzyszenia gimnastyczne w Niemczech liczą setki tysięcyczłonków i od pewnego czasu miewają Niemcy na kształt igrzysk dawnych Greków, zjazdytowarzystw strzeleckich, gimnastyków i śpiewaków. U nas zakłady gimnastyczne powstałyprzed kilkunasty laty, a pierwszy — który podobny instytut zaopatrzony we wszystkieprzyrządy rozwinął na obszerniejszą skalę w Warszawie — był Mathes. Oprócz zwykłegoinstytutu urządzonego metodą szwedzką, miał on także szkołę pływania na Wiśle od stronyPragi. W instytucie Mathesa wykształciło się kilku zdolnych przewodników w naucegimnastyki, jak np. bracia Majewscy, którzy ostatnimi czasy urządzili nawet niedzielnelekcje gimnastyki dla młodzieży rzemieślniczej, po bardzo przystępnej cenie.

Wychowanie powinno zawsze zaczynać się od pielęgnowania zdrowia i zahartowania ciała,bo ciało jest siedliskiem i narzędziem duszy, a gdzie narzędzie nic nie warte, czy może byćmowa o płodnej działalności ducha? Ważnym środkiem nadania ciału koniecznejsprężystości i utrzymania takowej jest, jak widzieliśmy, gimnastyka, której wpływ staje siętym zbawienniejszy, że przez nią nie tylko wszystkie muskuły (mięśnie) i członki

214

systematycznie się rozwijają i nabierają siły opornej przeciw szkodliwym zewnętrznymwpływom, ale jeszcze najszlachetniejsze cnoty pobudzają się i wzmacniają: jakumiarkowanie, męstwo, pewność siebie, miłość rodziny. Lecz gimnastyka ciała wtenczastylko w zupełności cel swój osiągnąć może, gdy wszystkie czynności życia zostają wharmonijnym z nią związku, gdy gimnastyka nie tylko w sali ćwiczeń, lecz wszędzie stosujesię do przepisów higieny. W tym względzie wiele także powiedzieć by można o dawnychGrekach i Rzymianach. Tacyt zaś o starożytnych Germanach tak mówi: „Małżeńskie związkisą u nich ścisłe i nie można większej pochwały oddać ich obyczajom jak tę, że oni prawiejedni ze wszystkich barbarzyńców trzymają się jednożeństwa. Żyją oni w skromnościnieskalanej ani ponętami widowisk, ani podnietami biesiad. Bardzo rzadko w tak licznymnarodzie trafia się złamanie wiary małżeńskiej, które podlega karze. Utracenie niewinnościnie uchodzi tam płazem, ani piękność, ani młodość, ani bogactwo nie zdołają pozyskać mężaupadłej. Nikt bowiem nie śmieje się tam z występku, a uwieść lub być uwiedzioną nie należydo modnych obyczajów. Dziewica dostaje jednego męża jak jedno ciało i jedno życie, ażebyżadną myślą nie wybiegała dalej, żadną żądzą poza kres domowy nie dążyła, ażeby w mężunie męża lecz stan małżeński miłowała. I więcej powagi mają u nich dobre obyczaje, jakgdzieindziej dobre prawa. W jednym domu tak samo jak w innym, nadzy i brudni, dorastająoni przecież do tej budowy członków i wielkości ciała, na jaką z podziwem spoglądamy.Własna matka karmi dziecię swą piersią, nie wyręczając się mamką albo piastunką. Pana odsłużącego po wykwintniejszym wychowaniu odróżnić niepodobna. W pośród tej samejtrzody, na tej samej ziemi, żyją aż do podeszłego wieku, który jedynym jest u nichszlachectwem. Młodzi późno rozpoczynają używać życia i dlatego ich siła męska jestniewyczerpana. Nie spieszą się również z wydawaniem za mąż dziewic, wychowując je wprostocie; to też siłą i wzrostem dosięgają one swych braci, silnie przywiązują się do mężów,a siła rodziców odradza się dzieciach“. — Wszystkie te rysy obrazu Tacyta zastosować siędadzą prawie w zupełności do naszych przodków. U Polaków, w wiekach nawet nierówniebliższych nas niż te, w których Tacyt pisał o Germanach, świętość związków małżeńskich,skromność, miłość rodzinna, wychowanie młodzieży i za tym idąca siła i dzielność ciała iducha, przedstawiały ten sam obraz prostoty, czerstwości i zdrowia. Chociaż namniepodobna dzisiaj powrócić do przestawania na zaspokojeniu tak ograniczonych jak niegdyśpotrzeb, powinniśmy jednakże naśladować ojców, biorąc prawa natury, — których żadenczłowiek bezkarnie przekraczać nie może — za podstawę i kierownika naszego sposobużycia. Aby dać przykład, jak niebezpieczne następstwa pociąga za sobą pogwałcenie prawnatury, wspomnimy tu pewne tak zwane tajemne grzechy, które wstrzymują rozwój duszy,wycieńczają najżywotniejsze siły ciała i najczęściej sprowadzają straszne cierpienia iprzedwczesną śmierć.

Proste i zdrowe pokarmy, wczesne udawanie się na spoczynek i wstawanie, rozsądneumiarkowanie i wstrzemięźliwość w jedzeniu; regularność i stałość we wszystkichcielesnych i duchownych działaniach, spokój umysłu i niepoddawanie się namiętnościom —są to mniej więcej najgłówniejsze prawidła higieny dla każdego, przez których zachowanie

215

w połączeniu z gimnastyką, pływaniem, fechtowaniem i innymi ćwiczeniami ciała —nabywa się i utrwala zdrowie.

Zdrowie ciała i zdrowie duszy w tym lepszym jest stanie i człowiek tym jest zdolniejszym dodopięcia celów swego życia, im lepiej zachowaną jest równowaga od tego zależąca, aby całyczłowiek pracował, wszystkie jego władze, wszystkie strony jego natury w pracy i przezpracę się rozwijały. Dlatego rzemieślnikowi, który głównie ciałem pracuje, zalecić wypadaobok obowiązkowej pracy ręcznej odpowiednie zajmowanie się umysłowe, tak samo jakprzeważnie duchowo zajętemu uczonemu obok pracy umysłowej oddawanie się trudomciała, dopóki jeden i drugi do zrównoważenia różnicy między obydwoma rodzajami pracynie dojdzie. Zmiana czynności, w razie okazującego się zmęczenia, wywiera także wpływbardzo zbawienny. „Nowe zajęcie — mówi Hippel — jest prawdziwym wypoczynkiem”.Klasy robocze używać powinny dla odświeżenia i wykształcenia się duchowego, rozmaitegorodzaju odczytów, książek z bibliotek ludowych itd. Uczony pewien swoje ciałonadszarpnięte trudami umysłowymi zwykł wzmacniać w gimnastycznej sali lub gdzieindziej.Henryk Zschocke pisał do jednego uczonego przyjaciela, który się skarżył przed nim naczęsty smutek, jaki go napadał: „Duch taki jak twój nie słabnie. Jest to tylko roztrójnerwowy, który ci za życia chwilowo posępniej spoglądać każe. Przypadłość ta jest miznana. Doznawałem jej aż do 30 roku życia, znikła zaś, gdy zacząłem używać wiele ruchu ioddawać się ćwiczeniom ciała. Tych ostatnich właśnie ci brakuje. Cierpisz na jednostajnośćżycia uczonych. Ciało ludzkie nie jest utworzone do ciągłego, nieprzerwanego spoczynku.Szukaj rozrywki i ruchu dla siebie bądź w całodziennych przechadzkach, bądź też wpotrzebie z siekierą w drwalni. Proszę cię o to bardzo usilnie. Znam „probatum est“ tenśrodek z doświadczenia. Nie mów: brak mi na to czasu. Z brakiem zdrowia brakuje ci dalekowięcej jak czasu, bo ochoty w używaniu go na pracę. Nie mów: „brak mi pieniędzy nacodzienne przechadzki“. Bierz lepiej w drogę chleb i sól, a nie dawaj pieniędzyaptekarzowi i doktorowi. Utyskiwaniami swymi narobiłeś mi nieco strachu; dlatego też niebierz mi za złe, jeżeli szczerze do ciebie piszę. Ja jestem zdrów i wesołego umysłu, nie tylkodlatego, że żyje po prostu i umiarkowanie, lecz że chociaż zawsze czasu żałuję i pieniędzymuszę oszczędzać, bom niebogaty, corocznie większe lub mniejsze podróże piechotą albokońmi odbywam, a nawet w zimie, bez względu na deszcze i śniegi, nie siedzę bezustanniew domu, ut sit mens sana in corpore sano—ażeby dusza była zdrową w zdrowym ciele“.

Ponieważ wykształcenie siły i zwinności ciała jest już samo przez się drogocenne, jest więcniezmiernie ważne dla każdego młodzieńca, aby się od najwcześniejszych lat donaturalnego, nieprzymuszonego używania swoich członków przyzwyczaił. Lecz ileż tojeszcze pozostawia do życzenia pod tym względem szczególnie nasze, że tak nazwiemy,uczone wychowanie. Największa część młodzieży po opuszczeniu gimnazjów iuniwersytetów, ma głowę pełną łacińskich i greckich studiów, ale w tym wszystkim, co siętyczy użytku ręki, jest bardzo często najzupełniej nieudolną. Taki uczony zna doskonalesłowa foremne i nieforemne, lecz w praktycznym zetknięciu z najpospolitszymi rzeczami

216

życia, nie dorówna najprostszemu robotnikowi i z całymi zasobami swojej mądrości, z całymładunkiem swej wiedzy poradzić sobie nie potrafi. Jest to więc bardzo ważne w skutkach,ażeby uczony człowiek oprócz swoich książek poznawał świat żywy, na który swą nauką maoddziaływać i nie był obcym tym niezliczonym drobnym obowiązkom, które codzienniewielokrotnie się powtarzają. Ażeby sobie przyswoić te zdolności, ażeby nabyć tejznajomości codziennego życia, powinien uczony pozostawać w świeżej, bezpośredniejstyczności ze światem zewnętrznym. To też jako niezmiernie użyteczne uważać należy dlauczonego obznajmienia się ze sposobem użycia narzędzi rzemieślniczych, wyuczenie sięjakiegoś rzemiosła; mechaniczne bowiem uzdolnienie, każdemu tak bardzo potrzebne, niewyrobi się czytaniem książek i opisów, lecz praktycznie nabyte być musi. Uczący się zatemodwiedzać powinni nie tylko profesorów, lecz również pilnie uczęszczać do warsztatówrzemieślniczych, uczyć się obchodzenia z rozmaitymi narzędziami i wprawiać w zręczneużycie ręki. Tym sposobem nabywać będzie praktycznego na rzeczy poglądu, oswoi się zczynnością i ruchem ciała, przyzwyczai do wytrwania w mechanicznych wysiłkach, i zbierzewiele użytecznych doświadczeń na czas swej samoistnej działalności.

Wielkość pożytku, jaki przynoszą podobne dobrowolnie przedsiębrane mechaniczne zajęcia,daje się najlepiej ocenić, gdy rozważamy życie tych ludzi, którzy przynieśli światu swojądziałalnością najpraktyczniejsze korzyści. Izaak Newton, który się w szkole okazywał raczejograniczonym niż niepospolicie zdolnym, różnił się przecież bardzo wyraźnie od innychdzieci tym, że niezmordowanie z jakimś genialnym instynktem i pociągiem obeznawał się zwszelkimi narzędziami rzemieślniczymi i robił sobie modele wiatraków, wozów i machinwszelkiego rodzaju, które to upodobanie pozostało mu i później, gdyż nawet w podeszłymwieku lubił wyrabiać własnoręcznie małe stoliki, szafki itp. na podarunki dla przyjaciół. Taksamo już w dziecięcych latach James Watt i Jerzy Stephenson okazywali się zręcznymi ichętnymi do używania rzemieślniczych narzędzi, a wielkie pytanie, czy bez obznajmienia sięz nimi za młodu wielcy ci odkrywcy byliby dopięli tego, co spełnili w swym życiu.Beniamin Franklin jeszcze w późnym wieku z wdzięcznością wspominał o swym ojcu za to,że go dzieckiem do warsztatów rozmaitych rzemieślników prowadził. „Brał on mnie z sobą— mówi — to do tego, to do owego warsztatu, prowadził mnie do murarzy, garncarzy,kotlarzy, stolarzy i innych rękodzielników, aby zobaczyć, czy do którego z tych rzemiosł nieokażę skłonności. Skutkiem tych odwiedzin w warsztatach tylu rzemieślników, którychsposobowi postępowania pilnie się przypatrywałem, odniosłem korzyść niemałą, bowszystko to, co tam widziałem, uczyniło mnie zdolnym małe roboty wykonywaćwłasnoręcznie, co mi szczególnie było pożyteczne, gdym nie mając pod ręką żadnegorobotnika, małe maszyny do mych doświadczeń robić sobie potrzebował“. Henryk Zschockekażdemu ze swych synów, który obierał zawód naukowy, kazał zaraz wstępować, jako uczeńdo warsztatu jakiegoś rękodzielnika, i żaden z nich nie mógł wejść do szkoły wyższej,dopóki nie był wyzwolonym czeladnikiem swojego rzemiosła. „Tym sposobem — mówi otym w swych pamiętnikach — stała im się obcą zarozumiałość młodych paniczów i każdystan nauczyli się szanować, a po ukończeniu akademickich studiów, uczuli prawdziwą

217

wartość tego prostego wychowania w podróżach swoich po Niemczech, Danii, Francji,Szkocji i Anglii. Dorośli synowie stali się pociechą swoich rodziców. Religijni, skromni,użyteczni i czynni służą ojczyźnie, ludzkości, wiedzy i sztuce“.

W wychowaniu polskiej młodzieży, długi czas przewodniczyły zasady równowagi, międzynauką książkową a praktyczną. Oprócz ćwiczeń ciała od najwcześniejszego wieku wzawodzie wojskowym, nie gardziła nie tylko szlachta, ale i najmożniejsi panowierzemiosłem, że tylko przypomnimy owe sławne w XVI i XVII wieku w Polsce i Europieszkoły Rakowskie, przy których urządzono obszerne warsztaty dla wykształcenia młodzieżyw ręcznych robotach, gwoli różnym przygodom życia.

Również ważnym, jak wykształcenie ciała jest przyzwyczajenie się do pilności, do pracy.Rodzice i nauczyciele, szkoła i dom powinni całej baczności dokładać, ażeby wrodzonykażdej dziecięcej duszy pociąg, do pracy, nie tylko nieustannie na to kierować, co jest dobre,piękne i prawdziwe, lecz jeszcze tak ten pociąg rozwijać, ażeby dziecko przyuczyło się zprawdziwą miłością, wytrwałością i zręcznością samodzielnie pracować. Należy dać dzieckudobry przykład własną pilnością, rozwijać w nim chęć do użytecznych robót, jakie samowybierze, powolnym postępem od rzeczy łatwych do trudniejszych ćwiczyć je wcierpliwości, obznajmiać ze sposobami i celami każdej roboty, a po upływie niewielu lat,nauczy się ono radzić samo sobie i będzie mogło rozpocząć kształcenie się własne.Połączona ze zdrowiem ciała zdrowa praca ducha zdolna jest nadzwyczajnych rzeczydokonać. Zasada, że praca wszystkiego co leży w obrębie możliwości może dokonać, jest codo usiłowań naukowych tak samo prawdziwa, jak co do każdych innych. Droga naukiotwartą jest dla każdego, kto szczerze chce pracować. Trudności nie są tu nigdy tak daleceniezwalczone, żeby ich silną wolą obdarzony pracownik nie mógł pokonać, jeśli szczerejpracy dołoży. Angielski poeta Chatterton miał zwyczaj mówić, że Bóg zesłał nas na świat zrękami, które są dosyć długie, ażeby wszystkiego, czego nam potrzeba dosięgły, byle jetylko wedle potrzeby natężyć.

Wytrwała czynność jest tak w nauce jak we wszystkich innych powołaniach duszą i podporąkażdego przedsięwzięcia, które wraz z nią utrzymuje się lub upada. Należy kuć żelazo nietylko, gdy jest gorące, lecz dopóki jest gorące. Daleko większa połowa wszystkichniepowodzeń wynika z braku dostatecznej czynności i cierpliwości. Bez pomocy, tejpotężnej współpracowniczki, największy geniusz buduje na piasku. Wiadomo, że właśnienajgenialniejsi mężowie byli zarazem niezmordowanie czynnymi pracownikami. Goethemówił kiedyś do Eckermanna: „Uważano mnie zawsze za szczególnie uprzywilejowanegood losu, i ja też nie chcę się skarżyć i na bieg mego życia narzekać. W gruncie wszystko tojednak niebyło niczym jak trudem i pracą, tak dalece, że mogę powiedzieć, iż w moim 75-cio-letniem życiu, nawet czterech tygodni właściwej rozrywki nie miałem. Było to wieczneobracanie się kamienia młyńskiego, który chciał co dzień nowe zboże rozcierać. Mojeroczniki uwydatnią to, co tutaj powiedziałem”.

218

Gruntowność i dokładność są po pilności i wytrwałości najbardziej potrzebne uczącemu się.Nie ilość nauczonych rzeczy, ani liczba przeczytanych książek, czyni człowieka mądrym iuzdolnionym w praktycznym życiu, lecz gruntowność w uczeniu się, czytaniu, w pracy —wszędzie. Mało umieć, lecz gruntownie — jest nieskończenie lepiej, niż umieć wielepowierzchownie. Gruntowna bowiem tylko wiedza wytrzymuje próbę życia i przynosi temukto ją posiada dojrzały owoc, dociera jądra, istotę, treść główną rzeczy zgłębia.Rozproszona, powierzchowna, dorywcza praca prowadzi w najlepszym razie do płytkiejwiedzy. Gruntowność osiąga się jedynie przez wyłączne, uważne skupienie ducha w jednymognisku tego, czego się uczymy, przez pilną pracowitość i baczność nad utrzymaniemduchowej usilności na wyraźnie oznaczonej drodze i zużytkowaniem jej w jednym jasnowytkniętym celu. Najskuteczniejszą też metodą uczenia jest niezawodnie ta, która jakoostateczny cel stawia przed oczyma oznaczony pewien zawód i wszystko, co się czyta,wszystko, nad czym się pracuje, do tego celu wyłącznie kieruje, dopóki uczący się wzupełności go nie osiągnie. Tylko pod każdym względem dokładna znajomość jakiejkolwiekgałęzi wiedzy, stawia nas w możności robienia z naszej nauki stosownego i skutecznegoużytku, gdy potrzeba działania się zdarzy. W ścieśnionym zakresie dopiero poznać możnamistrza, — mówi Goethe, który ganił ostro wszelkie usiłowania, mające na celu przepełnićumysł uczącego się rozproszonymi wiadomościami. „Wszędzie, — są to jego słowa, —wszędzie akademie wykładają za wiele, a przynajmniej za wiele rzeczy bezużytecznych.Pojedynczy profesorowie rozszerzają swoje przedmioty daleko więcej niż tego dla ichsłuchaczy rzeczywiście potrzeba. W dawniejszych czasach wykładano chemię i botanikętylko, jako należące do medycyny, i medyk miał tego dosyć. Teraz chemia i botanika stałasię oddzielnymi, ogromnymi naukami, z których każda poświęcenia całego życia wymaga ichcą ich wymagać od medyków. Z tego jednak nie wiele spodziewać się można; jedno musibyć dla drugiego porzucone i zapomniane. Kto jest rozsądny, ten porzuca wszystkie nazbytrozstrzelone zachcianki i ogranicza się do jednego zawodu, chcąc być doskonały w tymjednym”.

Ten zarzut Goethego nie dotyka wprawdzie szkół ludowych, którym raczej zarzut zupełnieprzeciwny zrobić można, lecz za to w równej prawie mierze jak do uniwersytetówzastosować się daje do szkół średnich. Od dzieci, od chłopców, jak również od dziewczątwymagana jest taka przygniatająca masa, taka pstra mieszanina rozmaitych nauk, że uczeniesię coraz bardziej staje się wyłącznie pamięciowym i cała nauka znika w rodzajupamięciowego kramu, który duszę dziecka do obłędu przyprowadza, zamiast ją wieść dojasnego, samoistnego myślenia; ścieśnia zamiast świeżą i przyjemną żądzą naukiprzepełniać. Szczególnie zaś tyczy się to nadmiaru języków, w których posiadaniu myPolacy upatrujemy jakąś głęboką mądrość, tak, że w obyczaj weszło od dobrze wychowanejpanny żądać biegłego mówienia po francusku, chociażby język ten do niczego się jej w życiupraktycznie nie przydał. O tak nazwanych talentach jak np. muzyce, nie wspominamy jużnawet, na próżno bowiem tylko dzieci ubogich lub średnio zamożnych rodziców są nimimęczone, z istotną stratą czasu, który by na inne rzeczywiście pożyteczne zajęcia obrócić

219

wypadało. Lecz kiedy chłopcy ze szkoły wstępują, jako uczniowie do jakiego bądź zawodu,to są często, pomimo swoich wielu „użytecznych” wiadomości szkolnych, we wszystkichpraktycznych rzeczach, gdzie idzie o dokładne pojęcie, o zdrowy pogląd, mniej uzdolnieniod najmłodszej dziatwy z ludu. Oprócz tego są często wątłe, słabe na ciele, ponieważ posześć godzin dziennie w ponurych szkolnych salach i najmniej trzy godziny nad swymidomowymi robotami co dzień odsiadywać muszą. W jakim że stosunku zostaje podobnanauka do wymagań, jakie Goethe stawia każdemu pragnącemu cel swój osiągnąćwychowania w tych słowach: „wychowaniem nazywa się przyzwyczaić młodzież dowarunków, pod jakimi w świecie w ogóle, a szczególnie w danych sferach istnieć i żyćpotrzebuje i do życia w tych warunkach wykształcić”.

Przeładowanie encyklopedycznymi wiadomościami jest może przyczyną tego, że nigdywięcej a przelotnie nie czytano jak obecnie. Jakaś gorączka czytania opanowała młodzież iliczba tych, którzy po trochu wszystkiego umieją, a niczego jednak nie nauczyli sięgruntownie, wzrasta w szybkim postępie. Takich czytelników, którzy z szybkościąniesłychaną książkę po książce przerzucają raczej niż przeczytują, z wszystkiego w przelociechwytając po trochu, można by słusznie porównać z pewnym rodzajem scyzoryków, któreoprócz zwykłego ostrza opatrzone są w pilnik, dłuto, piłkę, świderek, korkociąg i nożyczki.A wszystkie te narzędzia są tak małe, że w chwili, gdy są potrzebne, okazuje się ichnieużyteczność.

Gruntowna wiedza daje zaufanie we własnych siłach, będące stałym punktem, na którymoprzeć się może kształcenie siebie samego. Pewność siebie, to jest na pojęciu o własnejwartości opartą ufność w siłę własną, można wzbudzić i rozwinąć przyzwyczajając wcześniemłodych ludzi do posługiwania się własnymi środkami pomocniczymi, pozostawiając im takwielki zakres do samoistnego działania, na jaki tylko ich brak doświadczenia pozwala. Zbyttroskliwe nadzorowanie i doglądanie dzieci, pozbawia je sposobności praktycznegowdrożenia się do przestawania na pomocy własnej, i jest podobna do pęcherzy, które tympodwiązują pod pachy, co się pływać bez tej podpory nie nauczyli. W tym także względziepostępowanie wychowawcze Henryka Zschokkego można za wzór postawić, mówi onbowiem: „Ażeby dzieciom dać przede wszystkim samoistność w zapasach ze zmiennymilosami, jakie ich czekać mogły, przyzwyczajałem chłopców wcześnie do pracy i znoszenianiedostatku. Ubierali się wprawdzie czysto, lecz biednie, sypiali na siennikach aż doopuszczenia rodzicielskiego domu. Od dziesiątego roku życia wysyłałem ich latem piechotązrazu po dwóch, potem pojedynczo, z workiem na plecach i trochą pieniędzy na drogę,naprzód do pobliskich miast do przyjaciół, później w dalsze strony, a wreszcie w góry, nalodowate cyple Alp, aby swoje botaniczne itp. zbiory, uzupełniali. To przyuczało ich odmłodu po całych tygodniach spuszczać się tylko na siebie samych między obcymi, za siebiewszystko robić, dla siebie starać się o wszystko, tam gdzie nikt dla nich o nic się nie postarałi nie zrobił”.

220

Brak pewności siebie jest może największą z przeszkód na drodze rozwoju. „Gdy nam nassamych brakuje, brak nam wszystkiego”. Prawdziwa skromność godzi się jak najlepiej zszlachetną dumą i nie wymaga bynajmniej zaparcia się wszelkiej osobistej zasługi. Jeżeli zjednej strony jest wielu zarozumiałych ludzi, którzy oszukują samych siebie, stawiającnazbyt wysoką cyfrę przed zerami swojej wartości własnej, to z drugiej strony braksłusznego poczucia swej wartości jest wadą charakteru, która tamuje rozwój osobisty inaraża na wielkie uszczerbki i straty moralne. Jak może działać szybko, stanowczo, z całądzielnością swojej siły ten, kto tej sile nigdy szczerze nie zaufa, lecz wątpi o niej? Jeżelipołowa niepowodzeń przypisana być powinna brakowi wytrwałej cierpliwości, to drugą ichpołowę brakowi zaufania w swych siłach przypisać należy. Taką jest bowiem natura nasza.Chcemy im prędzej tym lepiej spożywać owoce własnego wykształcenia, lecz nie mamyochoty płacić za to ofiarą nieodzownej pracy. Nie chcemy wierzyć, żeby nie było jakiejśuprzywilejowanej drogi do nabycia wiedzy, i zdajemy się mocno być przekonanymi oistnieniu jakichś popularnych sposobów. Wyszukujemy w nauce metod oszczędzającychpracy, staramy się nabywać wiedzę we wszelki byle nie uciążliwy sposób. Radzi jesteśmynauczyć się po francusku lub po niemiecku „w 12 lekcjach" albo „bez nauczyciela”. Podobnijesteśmy do tej modnej damy, która przyjmując nauczyciela zastrzegła sobie, żeby jejkoniugacjami i deklinacjami nie męczył. Skutkiem tej powierzchowności w uczeniu dostająnam się tylko łakotki wiedzy, zamiast jej zdrowego pokarmu. Sądzimy żeśmy się nauczylichemii gdyśmy słuchali odczytów o tej nauce, połączonych z „interesującymi”doświadczeniami, gdyśmy się nawąchali rozmaitych gazów, gdyśmy zieloną wodęprzemienili w czerwoną i widzieli fosfor palący się w czystym tlenie (kwasoród). O taknabytym „naukowym wykształceniu” to najwyżej powiedzieć można, że chociaż jest lepszejak żadne, jednak na nic się nie przyda. Tym sposobem wyobrażamy sobie często, żeśmy sięczegoś nauczyli, gdyśmy doznali tylko przyjemnej rozrywki.

Złe to przybiera coraz większe rozmiary i działa szkodliwie. Najmniejszą szkodą, jakąwyrządza jest rozpowszechniająca się powierzchowność, płytkość naukowa, największąwyradzający się wstręt do poważnej, usilnej pracy. Jeżeli chcemy nabyć prawdziwej ipożytecznej wiedzy, to powinniśmy rozstać się na zawsze z lenistwem, przeciwstawiając muniezmordowaną pilność, praca bowiem była jest i pozostanie zawsze jedyną ceną, za którątak największe jako i najmniejsze dobro w życiu nabyć można. Musimy się usposobić doniezmordowanego a chętnego ubiegania się za jednym, jasno wytkniętym celem i zabrawszysię do pracy spokojnie, cierpliwie wyglądać jej skutku. Każdy trwały, wyższy postęp jest jużz natury powolny, lecz kto zapełni każdy dzień, każdą godzinę, każdą chwilę prawdziwympoczuciem obowiązku, kto pracuje z wytrwałością, którą tylko śmierć albo ciężka chorobapokonać może, nad najlepszym rozwinięciem swej moralnej i materialnej natury, tenpowinien być przekonany, że mu w swoim czasie dostanie się nagroda jego szczerychusiłowań. „Odwaga i pilność, — mówił zacny kupiec Granrille Sharp, — musiałyby zwątpići świat byłby nieuszlachetnionym i nieupięknionym pozostał, gdyby ludzie zechcieli

221

porównywać skutek jednego uderzenia dłuta z piramidą, którą wznieść mieli zamiar, albojednego pchnięcia rydla z górą, którą zamierzyli zniwelować”.

Biorąc za punkt wyjścia przekonanie, że wszystko dobre powoli do dokładności dochodzi,należy także spokojnie i z wytrwaniem oczekiwać końca wszelkiej szlachetnej pracy. W tymwzględzie każdej jednostce czującej się członkiem chociażby najuboższym społeczeństwa,zalecać należy pilnie wyrobienie w sobie sił materialnych, moralnych i zaufanie w tychsiłach. Niech tylko każdy niezachwianie spełnia powierzone mu obowiązki, niech każdy sięstara jak najlepiej kształcić siebie samego i nad wykształceniem i oświeceniem innychpracuje, to prędzej lub później najlepsze skutki stąd wynikną dla każdego.

Tylko krótko widzący pracownik niepokoi się ciągle o skutki swej pracy. Jeżeli one nieukazują mu się natychmiast, odstępuje go zaraz jego krótkotrwała ochota. Podobny domałych dzieci, które by chciały jak tylko włożą ziarenko do ziemi widzieć wyrastającąroślinę, wyciąga on pierwsze źdźbło, jakie się pokaże, ażeby wzrost jego przyśpieszyć i tymsposobem zabija je. „To, czego nie widzimy, jak wzrasta, — mówi przedziwnie Lessing —znajdujemy po pewnym czasie rozrosłe. Najpowolniejszy, jeśli swego celu z oczu nie traci,idzie jeszcze prędzej jak ten, który błądzi bez celu”. Dobry siejbiarz rzuca swe ziarno na rolężycia z wierzącą i pełną nadziei duszą; utrzymuje go i podnosi zaufanie w miłej wiośnie, wgorącym słońcu lata i w żniwie, które nastąpi w jesieni. Często także stara się pocieszyćmyślą, że jeżeli nie on, to jego dzieci i wnuki owoce jego cichej działalności spożywać będą,gdyż: Nasze czynności to są nasienne ziarna, które wiosną siejbiarz zwykł rzucać wczarnoziem przyszłości. Ufny, że kłosy z nich pełne wyrosną. Sziller.

W jednej z bajek Lafontaine’a kilku młodych ludzi żartuje sobie ze starca, zasadzającegoaleję młodych drzew. Młodzieńcy z uśmiechem mówią mu, że te drzewka za jego życia niedorosną wysokości człowieka. Prawda, — odpowiedział sędziwy pracownik, — lecz cóż toznaczy? Jakkolwiek wiem, że sam nie będę nigdy korzystał z ich cienia, może on jednakosłoni kiedyś od spiekoty głowy moich dzieci lub wasze, i dlatego jest mi przyjemnie jesadzić”. Niedawno temu leżał na łożu śmierci pewien biedny robotnik, który przez całe życiepoczciwie i mozolnie pracował na żonę i dzieci, teraz smutnie nad nim płaczące. Umierającymyślał z głębokim smutkiem w duszy o tej walce z losem, jaka bez niego oczekiwała wdowęi sieroty, i pewność tej walki zatruwała mu ostatnie chwile. „Mój biedny Stanisław, mojabiedna Maria — wołał zwątpiały, — co z nimi się stanie”. Starano się go pocieszyć, leczdługo było to daremne. Na koniec zabrał głos jeden myślący przyjaciel i przemówił dońsłowami pociechy i nadziei. „Nie obawiaj się o twoje dzieci. Zostawiasz im bogatedziedzictwo; wierz mi, potęga twoich nauk i twego przykładu będzie im w całym życiusprowadzała błogosławieństwo; ziarno, które zasiałeś nie przepadnie i twoje książki, którebyły dla ciebie jakby bogami domowymi, będą im także drogie i będą ich serca podnosiły domiłości Boga i ufności w naszym wspólnym Ojcu niebieskim”. — „O pociecho — radości”,szepnął umierający i zamilkł na zawsze.

222

Kształcenie się własne, — samodzielne dążenie do doskonalenia się — jest najdzielniejszymi najwyższym z środków naszego rozwoju. Nauki, jakie w szkole pobieramy, wychowanie,jakie rodzice nam dają, są tylko przygotowaniem do kształcenia się własnego, podstawą dlaniego. Mają z tego powodu tym większą wartość, że kierując nas ku samodzielności dająnam w pewnej mierze najpotrzebniejszy kapitał zakładowy umiejętności, z którym następniewedług obranego planu kształcenie się własne zacząć możemy. Tylko własne ćwiczenie siędoprowadza do mistrzostwa a „wcześnie ćwiczyć się zaczyna, — jak Sziller ustami Teliaprzemawia, — kto mistrzem chce zostać”. Powinni zatem rodzice i nauczyciele cugliwychowania w miarę okoliczności cokolwiek zwalniać i dzieci tym sposobem do użycia siłwłasnych przypuszczać ażeby one, gdy później na pomocy własnej ograniczyć się będązmuszone: „umiały wszystko robić z siebie, dla siebie starać się o wszystko, tam gdzie niktdla nich o nic się nie postara i nie zrobi”. Często to wychowanie jest najskuteczniejsze, któreczłowiek sam sobie udziela, odosobniony od innych i sam sobie radzić zmuszony, to gobowiem zniewala wybierać środki i skupiać się w sobie, a potrzeba jest niezmiernie silnymbodźcem. Na tej drodze u wielu wielkich mężów, którzy w szkołach za ograniczonychuchodzili, zbudziła się dopiero i okazała w całej potędze drzemiąca siła ducha, gdy szkołę —życie zastąpiło. Nasza własna praca jest główną rzeczą; żadne talenty, żadne szkoły, żadninauczyciele, żaden nawał pamięciowych wiadomości nie może jej zastąpić. Kształcenie sięwłasne jest niemożliwe bez tego przyłożenia własnej ręki, — pośrednikiem, kluczem doniego jest samoistna działalność.

Najpierwsi pedagogowie jednogłośnie uznali niezmierną ważność kształcenia się własnego, iprzygotowujące do niego kierowanie młodzieży za główny cel wszelkiego wychowaniawskazali, Diesterweg od pół stulecia niezmordowanie pracujący nad rozwojem szkółludowych w Niemczech, mówi w tym względzie: „Kto zna naturę dzieci i prawa rozwoju,wie, że przez zewnętrzne, naturalne rozwijanie młodzieńczych sił dziecka, przez ćwiczenieodpowiednie jego umysłu, wychowuje się je do kierowania samym sobą. Że toprzygotowanie dziecka do kierowania samem sobą jest celem wychowania rozumie się samoprzez się; wszystko trzeba w tym celu spożywać, i tylko ten, kto to pojmie, kto ten celbezustannie ma przed oczyma, jest nauczycielem godnym naszej epoki, jest nauczycielemprzyszłości”. Tenże Diesterweg stawia następujące warunki w swoim Planie szkołyprzyszłości, nakreślonym z głęboką znajomością dziecięcego ducha i praw jego rozwoju:

1) jako stały, najwyższy cel i właściwe ostateczne dążenie: wykształcenie ogólnoludzkie, wformie narodowej i indywidualnej wybitności;

2) jako podstawę indywidualnego rozwoju: uczucie religijne — poznanie niezmysłowegowyższego świata, - dążenia do ideału, życia, w idei;

3) jako zewnętrzny cel: postawienie osobistych interesów niżej od interesu całej ludzkości,narodu, gminy, stanu, — życie i praca dla ogółu;

223

4) jako środek: swobodny rozwój zdolności i sił człowieka, wykształcenie ducha, uczucia icharakteru jednostek, aż do stopnia stawiającego te jednostki w możności kształcenia sięwłasnego i samoistnego działania.

„Te cztery harmonijne warunki zamykają w sobie cele, do których dążyć powinny wszystkieszkoły i zakłady wychowawcze na całym świecie”.

Z warunków, jakim według Disterwega odpowiadać powinny szkoły, przytaczamy tunastępujące:

5) postęp dotychczasowego rozwoju szkół przez wprowadzenie do metody elementarnejformalnego i racjonalnego wykładu;

6) powierzenie kierownictwa szkół ludziom znającym się na rzeczy, — waruneknieodzowny, w razie niespełnienia którego uczniowie nadal uskarżać się będą przyszedłszydo samopoznania, tak jak znakomity pedagog Amos Komeński „Commenius” skarżył się wXVII stuleciu: „Ach! jak często, gdym się nauczył lepsze poznawać, przychodziły mi namyśl stracone łzy mojej młodości, jak często z boleścią wołałem: Gdyby Bóg zechciałwrócić mi moje lata ubiegłe”;

7) gruntowne wykształcenie i odpowiednie uposażenie stanu nauczycielskiego;

8) powszechne przeprowadzenie zasady nauczania przez pokazywanie, uczenia się przezpatrzenie, które powinna wziąć górę nad wszystkimi innymi;

9) usunięcie nawału pamięciowych wiadomości;

10) szkoła powinna być pracownią, miejscem samoistnego wyrobienia człowieka, powinnabyć narodową i bez dzielenia dzieci według stanów lub wyznań, kształcić ogólnie prawość icharakter.

Takie są myśli Diesterwega o szkole przyszłości, które bodajby kiedyś doczekały sięziszczenia.

Były prezydent Stanów Zjednoczonych, Andrzej Johnson, którego już w pierwszymrozdziale, jako przykład pomagania sobie i kształcenia siebie samego wskazaliśmy, miał wWaszyngtonie z okoliczności jakiejś uroczystości szkolnej przemowę do zgromadzonychokoło siebie dzieci, z której powtarzamy tu następujące słowa o wartości kształcenia samegosiebie: „Przez całe życie moje, — mówił on — uważałem za niewłaściwe i zgubne cenienie iczczenie ludzi nad to, na co zasłużyli, nad to co im się należy, i wyraźnie tu wypowiadam, żejestem wszelkim ubóstwianiom rzeczy ziemskich i śmiertelnych ludzi przeciwny, dlatego żechciałbym widzieć w każdym czasie należną cześć i poszanowanie oddawane prawdziwejzasłudze. Moje dzieci, uczcie się więc wcześnie odróżniać wartość wewnętrzną rzeczy iludzi, tak wy, którym los w lepszym położeniu wzrastać pozwala, jako i wy, które w mniejpomyślnych warunkach się znajdujecie. Wy, którym więcej dano w udziale, nie bądźciepróżne i zarozumiałe, że rodzice cokolwiek lepiej ubierać was i wychowywać mogą, lecz

224

widzicie i czujecie, że wasi rodzice i nauczyciele nie mogą was sami wykształcić. Czy wasinaturalni opiekunowie są bogaci czy biedni, czy wy jesteście lepiej lub gorzej uposażone —musicie się kształcić same — Rodzice, nauczyciele i wszystko to co im zawdzięczacie —jest tylko środkiem danym w wasze ręce, środkiem za pomocą którego wy same sobie drogężycia torować i równać musicie. Nigdy nie wyobrażajcie sobie, że jesteście czymśkolwieklepszym od waszych mniej szczęśliwie położonych i mniej uzdolnionych towarzyszy.Zamiast ich poniżać i ich położenie czynić jeszcze przykrzejszym, powinniście być dumnestarając ich wynieść na stopień, na jakim same się znajdujecie. Wszystko, co człowiekprzedsiębierze musi uzyskać przyzwolenie Tego, co się opiekuje losami i wypadkami świata.To jest moją wiarą jedyną. Przyszedł czas, kiedy pierwszym pytaniem być powinno nie to,kto go lub ją rodzi, lecz czy jest dobrym mężem lub dobrą niewiastą. Gdy człowiek jestdobry, niewiele także zależy już od tego, do jakiego wyznania religijnego się zalicza. Jeszczewięc raz — mówi w końcu — kształćcie się same, napełniajcie się wszystkim, co jest dobre iużyteczne, wbijajcie sobie w głowy to wszystko, co jest godne zachowania, a wiedza waszawzrastać będzie i wielką się stanie”.

To „wbijanie sobie w głowę” wiadomości, o tyle tylko jest do zalecenia o ile jest połączone zrozsądnym rozbiorem i wyborem. Człowiek nie może uczyć się i nauczyć zbyt wiele, leczszczególnie strzec się należy przepełniać umysł, a raczej pamięć nawałem wyrywkowychwiadomości, bez ścisłego z sobą związku, bez planu i celu w pstrą mieszaninę pochwytanychi nagromadzonych. Rozsądny człowiek pragnie zawsze tylko jednego i odnosi wszystko dotego jednego, to jest do celu swego życia, swoich dążeń, swego powołania. Nauka o tyletylko ma wzrastać, o ile wiedza przez nią nabyta jest rzeczywiście mądrością, a wiadomoścido poznania naszego ludzkiego powołania prowadzą.

Za naszych czasów chciwa nauki młodzież posiada tyle pomocniczych środków kształceniasię, że mimowolnie przychodzi nieraz zadać sobie pytanie, jakim sposobem człowiek wczasach dawno ubiegłych, kiedy nie było muzeów publicznych, zbiorów obrazów, ogrodówzoologicznych, bibliotek itp., kiedy książki, które wszystkie jeszcze przepisywane byćmusiały (sztuka drukarska wynalezioną została w 1439 roku), były tak czymś rzadkim ikosztownym, kiedy najlepsze szkoły ani porównać się nie mogły z dzisiejszymi, — jakimsposobem człowiek mógł przystępować do kształcenia się? Na to odpowiadamy: musiał onsumiennie i z usilnością pracować, zupełnie tak jak my to dziś jeszcze czynić potrzebujemy,i po wszystkie czasy będziemy musieli czynić; a jeśli posiadał mniej materiału naukowego iśrodków pomocniczych niż my, uczył się może jaśniej i z większym skupieniem w sobie, ibył tym sposobem duchowo tak zdrowy i świeży, jak był zdrów i świeży cieleśnie. Nadmiarnaszych środków naukowych jest może w takim samym stopniu zaporą, jak pomocą dokształcenia się własnego. Same posiadanie biblioteki również nie może zrobić człowiekarozsądnym i wykształconym, jak bogactwo samo przez się nie zrobi go wielkodusznym.Wszystko zależy do tego, jaki użytek z książek robimy, to jest, jakie książki czytamy.Zwykle, aż do nieuwierzenia wielka ilość książek, które obecnie czytelnicy przebiegają,

225

prędzej wprowadza w obłęd niż kształci, to bowiem pospieszne czytanie nie zostawia wduszy głębokiego i trwałego wrażenia. Często czytanie jest tylko biernym przyjmowaniemcudzych myśli, podczas którego duch czytelnika mało lub wcale nie jest czynny. Toteż zbiblioteki te książki najczęściej są żądane, które głowę o ile można najmniej do myśleniazmuszają i zmysłowo oddziaływają na wyobraźnię. Tak na przykład złe i okropnościamiprzepełnione romanse, nędznie pozmyślane opowiadania dwuznacznej treści, słabe opisypodróży itp., które z nienasyconą chciwością są połykane, nieskończenie więcej niestetyznajdują czytelników, niż płody piśmiennicze prawdziwej wartości. Tym sposobem czytaniesłuży coraz bardziej za rozrywkę, za rodzaj duchowego epikureizmu (poszukiwaniaprzyjemności i użycia), za rodzaj intelektualnego upajania się wyskokowymi napojami, którena chwilę przyjemnie podnieca nerwy, nie przynosząc żadnego pożytku dla duszy, żadnegotrwałego i prawdziwego wzbogacenia umysłowi. Tak wielu podchlebia sobie w obłędzie, żepomnożyli swoje wykształcenie, a nie widzą, że tylko zabili drogi czas i uśpili w sobieuczucia moralności, prawdy i słuszności. Rodzaj ciągłego podniecania, w jakim tacyczytelnicy żyją — czyni ich niezdolnymi otrzymane wrażenia z jasną świadomościąprzyjmować i przetrawiać w sobie. Tylko przy zupełnym spokoju tworzy się doskonałykryształ, tylko przy wewnętrznym spokoju może człowiek dojść do czystości myśli, uczuciai woli, do zupełnego zebrania i owładnięcia wszystkimi swymi siłami. Bez wewnętrznegospokoju buja człowiek po wzburzonych falach. Ten, kto lekkim potokiem zwraca się dokażdej gałęzi wiedzy, zamiast cichą, silną pracą wzmacniać swój umysł, traci swobodny,świeży, stały i baczny pogląd, ciche, tyle rozkoszy przynoszące poczucie prawdy”(Pestalozzi).

Niejeden z wielkich ludzi w opowiadaniu o swym życiu z żalem się wyrażał, że w młodościczytał zbyt wiele i bez wyboru, np. Franklin, Walter-Scott, Zschokke i inni. Dla ostrzeżenia inauki naszych czytelników powtarzamy tu słowa, którymi ten ostatni przemawia w tymprzedmiocie: „Jak prawdziwie zgłodniały czytałem bez wyboru i porządku wszystko, coprzypadek lub ciekawość podały mi w ręce: poetów, astronomów, kroniki, filozofów, opisypodróży, historie kościelne itp. Wypisałem sobie kilka tomów wyjątków. Chciałem byćuczonym człowiekiem i wielkim mężem, na którego by się jeszcze w sto lat późniejpowoływać musiano. Lecz te czytania przez parę lat prowadzone, często do północytrwające, w połączeniu z innymi pracami szkolnymi, przyniosły mi wcale inny niżoczekiwałem i nie najprzyjemniejszy owoc. Przyswajałem sobie z każdą książką, jakąwziąłem w rękę, sposób myślenia i język autora tak dalece, że nieraz po tygodniu nic innegomyśleć, mówić i pisać nie mogłem, i bez żadnej samoistności tym tylko byłem, co ostatniaksiążka ze mnie zrobiła, więc na przemian mistykiem i wolnomyślnym, alchemikiemszukającym sposobu robienia złota, poetą we wszystkich rodzajach poezji. Spostrzegłem nakoniec z nie małym przerażeniem niesamoistność swojego umysłu, który jak martwezwierciadło zdawał się tylko zdolnym odbijać to, co przed nim stało. Nie na tym koniec:przy tym popędzie do wielostronności roztopiła się wreszcie w masie sprzecznych nauk imniemań cała moja wiedza w jakiś chaos niepewności”.

226

Znakomity teolog Fr. Ernest Daniel Schleiermacher czytał nader rozważnie, bardzo powoli, astąd aż do wyczerpania gruntownie. Żali się on wielekroć w listach na swą, powolną pracę;wyznaje, że sobie nic powierzchownie i przelotnie przyswoić nie jest zdolny. „Czytanie,studiowanie — według własnych jego słów, — kosztowało go nader wiele pracy. Brał onwszystko gruntownie. Czterech tygodni potrzebował, ażeby pismo Fichtego o przeznaczeniuczłowieka tak sobie przyswoić, żeby mógł o nim pisać. Potem uważał, że ma prawo dokrytyki, komu bowiem czytanie tyle trudu sprawia i kto się do niego tak na serio bierze, tenma prawo o wartości książki pomówić”. Goethe daje następną radę: „Czytujemy zbyt wieledrobnych rzeczy, na które się tylko czas traci, i które żadnego nie przynoszą pożytku.Należałoby właściwie czytać to tylko, co się podziwia, tak jak ja w młodości czyniłem”.

Jakkolwiek czytanie dobrych książek jest nader kształcącym środkiem, przecież dla niegonie należy spuszczać z uwagi daleko ważniejszej drogi kształcenia się, jaką nam przedstawiażycie samo, względem którego książki najlepsze nawet, zajmują tylko pomocniczestanowisko, i tylko w związku z nim praktycznie użyteczne być mogą. Ludzie rozsądni,dzielni, wzniosłego ducha, znajdowali się daleko dawniej niż czytanie rozpowszechnionymzostało. Magna Charta, podstawa swobód konstytucyjnych angielskich, była dziełem ludzi,którzy po większej części swego nazwiska podpisać nie umieli i akt ten zamiast podpisu,krzyżami podznaczać musieli. Nie byli oni, prawda, w stanie odcyfrować głosek pisma, zapomocą którego zasadnicze prawo narodu na papierze zapisane zostało, lecz mieli żywepojęcie rzeczy samej i walczyli za nią z niepokonaną odwagą. Jednostronne czytanie iuczenie się czyni człowieka obcym życiu. Mędrzec książkowy zasklepiony w swoichszpargałach mało się troszczy o to, co się dzieje w kraju. Dowodem Archimedes, największymatematyk starożytności, którego żołnierz rzymski zabił w 212 r. przed Chr. rysującego napiasku figury geometryczne. Zagłębiony w swojej nauce, nie wiedział nawet, żenieprzyjaciele zdobywają jego rodzinne miasto Syrakuzy. Ileż razy w biografiach tego męża,czytać nam się zdarzyło uwielbienie dla tego wyłącznego oddania się nauce, które owszystkiem co go otaczało kazało mu nieraz zapominać. Dziś, kiedy coraz lepiej rozumiećzaczynamy, że nic nie uwalnia człowieka od ogólnoludzkich i narodowych obowiązków, żeza wymówkę od ich spełnienia, jeżeli jest jakaś wymówka, raczej zupełny brak oświaty niżgłęboka nauka posłużyć by mogła, dziś większość czytelników zgodzi się z nami, żeArchimedes śmiercią swoją dowiódł, iż był wielkim miłośnikiem nauki lecz niekonieczniewielkim obywatelem. Podobny zarzut wielekroć w różnych czasach słusznie robionouczonym. Seume w bolesnym uniesieniu piętnował uczonych niemieckich z czasów, wktórych potęga Napoleona żelazną ręką przygniatała Niemcy, pełnym goryczywykrzyknikiem: nieczułymi na cześć i wstyd narodowy bałwanami — są niemieccy uczeni;przekonuję się o tym co dzień bardziej“. Czym jest książkowa nauka w stosunku dożywotnej mądrości, pięknie i wzniośle mówi Lessing, mąż, który był uczonym w całym tegosłowa znaczeniu: „Nie jestem uczonym, nie miałem nigdy zamiaru zostać uczonym, niechciałbym być uczonym, gdybym nim nawet we śnie mógł być. Jedynym celem drobnychmoich usiłowań było dojść do tego, żebym w razie potrzeby uczonej książki użyć umiał. Z

227

książek wydobyte bogactwo cudzych myśli nazywa się uczonością. Własne doświadczeniejest mądrością. Najmniejszy zasób tej ostatniej, więcej znaczy od bogactw tamtej“.Mickiewicz słusznie mówi:

W słowach tylko chęć widzim, w działaniu potęgę — Trudniej dzień dobrze przeżyć, niżnapisać księgę.

Przy każdym wzbogaceniu wiedzy, postawić sobie należy ten cel przed oczyma: nie tylkostać się uczonym, lecz wiedzę traktować, jako środek uzacnienia swego charakteru,użytecznej działalności i wpływu na dobro swoje własne i swych bliźnich. Wiadomości niew tej myśli spożytkowane — są martwym kapitałem, i kto bogactwo cudzych myśli w swojejgłowie nagromadzi bez procentowania go na korzyść swego kraju i ludzkości, zwalnia sięsamowolnie od obowiązków, jakie na nim ciężą, i w gruncie nie jest lepszym od skąpca,gromadzącego i nieprodukcyjnie pozostawiającecego w swej skrzyni pieniądze. Powinniśmysami czymś być i coś robić, a nie poprzestawać na tym, że przeczytamy i dowiemy się, czyminni byli i co zrobili. Nabyte pojęcie dobrego powinno być w życie wprowadzone, pięknypomysł powinien się stać czynem, szlachetna myśl rzeczywistością. Posiadanie wieluwiadomości może być użyteczne i pomocne, nie jest jednakże nieodzownie potrzebne dokształcenia się własnego. Najprostszy i najmniej uczony człowiek, gdy ma tylko dosyćzdrowego rozsądku, czyli tak zwanego chłopskiego rozumu, ażeby dokładnie odróżnić złe oddobrego i słuszność od niesłuszności, a przy tym posiada szczerą chęć uszlachetnienia siebiesamego, może być swoim własnym wychowawcą. Powinniśmy wszyscy dążyć do tego,ażebyśmy z Janem Pawłem Fryderykiem Richterem powiedzieć mogli: „Zrobiłem z siebieto, co mogłem, a więcej nikt zrobić nie zdoła“.

Pilnowanie siebie samego i władza nad sobą samym, są początkiem praktycznej mądrości,musi jednakże tak jedno, jak drugie z poszanowania siebie samego brać początek.

Z niego się rodzi nadzieja — nadzieja, która jest towarzyszką siły i matką powodzenia, ktobowiem ma nadzieję silną i pewną, ma prawie moc robić cuda. Każdy powinien sobiepowiedzieć: „Szanować i kształcić siebie samego jest moim prostym i jasnym obowiązkiem.Jako członek nieoddzielny od społeczności ludzkiej i przed nią odpowiedzialny, winienemjej i Stwórcy, ciało moje i ducha od poniżenia i zepsucia obronić. Jestem nadto obowiązanywedług sił i możności wszystkie zdolności i zasoby, którymi mnie Stwórca obdarzył do jaknajwyższego doprowadzić rozwoju. Powinienem nie tylko pozbyć się wszystkich złychskłonności mojej natury, lecz nadto dobre najlepiej rozwinąć. A ponieważ szanuję siebiesamego powinienem także szanować innych, za co wzajem oni obowiązani są do szacunkudla mnie“. Tak powstaje wzajemny szacunek, sprawiedliwość i porządek, któregozachowaniem zajmuje się prawo stanowione.

Poszanowanie siebie samego jest najwytworniejszym strojem, jaki człowiek przywdziaćmoże, najszlachetniejszym klejnotem, jaki posiadać może dusza. Kto szanuje siebie samego,czynić będzie to tylko, co na ten szacunek własny w jego sumieniu zasługuje. Prowadzony i

228

przeniknięty takim pojęciem własnej godności nie skazi on ani swego ciała zmysłowąrozpustą, ani swej duszy niegodną myślą. Szacunek własny jest korzeniem i nerwem cnoty.Czystość, skromność, moralność, religia — wszystko się opiera na dojściu do samopoznaniai w czci zachowanej godności ludzkiej. Ten tylko, kto ceni siebie samego ma wartość uinnych, kto mało o sobie samym trzyma, upada również

w oczach ludzi. Jak zaś z myślami tak samo z czynami. Nie można iść na górę, gdy się wgłębię patrzy, lecz ten, kto chce wejść wyżej, musi ciągle w cel wzniosły mieć oczywlepione. Uczucie własnej wartości może być nawet dla najmniejszych i najsłabszychdoskonałym punktem oparcia, nawet nędzy odjąć to, co ma gorzkiego i uciążliwego woczach tych, których jest udziałem. Zaprawdę, dodającym sercu otuchy jest widok człowiekabiednego, lecz poczciwego, a wśród pokus trzymającego się prostego kierunku, jaki mumoralne pojęcie swych przeznaczeń wskazuje, i każdej ponęcie do poniżenia się przez czynupadlający, z zimną pogardą stawiającego czoło.

Zaledwie uważamy za konieczne przelotnie zastanowić się nad potrzebą, a raczejniezbędnością doskonałej znajomości tego wszystkiego, co do naszego powołania należy,nad jej wpływem na całą przyszłość naszą:

Po tym wyższego męża możesz poznać w tłumie,

Że on zawsze to tylko zwykł robić, co umie - powiada Mickiewicz.

O konieczności starania się o te wiadomości, przekonuje nas już dostatecznie własny interes,ta miłość, — jak mówi Schulze-Delitzsch, jaką każdy dla swego własnego ja ma i miećmusi. Tyle, ile do skutecznego obioru jakiegokolwiek zawodu lub prowadzenia interesu jestkonieczne, musiał się każdy dobrze nauczyć i zrozumieć. Użyteczne wiadomości są zawszeprzydatne, i dlatego nigdy nadto nabyć ich nie można. „Wykształcenie, — dobrze powiadaRichl, — jest teleskopem, który nam skutek usiłowań naszych jasno i wyraźnie stawia przedoczy“. Uzbrojony duchem wykształconym przez gruntowne wiadomości człowiek, może siętym łatwiej oprzeć wpływom chwiejności i zmienności losu, im dokładniejszy ma pogląd naswój zawód i jego stosunki, im bardziej jest w stanie pracować w każdym względzie nietylko z usilnością, lecz ze znawstwem, a tym samem z większą pewnością skutku.„Intelektualne i moralne podniesienie człowieka, obejmuje w sobie, w zasadzie jegopodniesienie gospodarcze. Im pilniej ktoś o swoje kształcenie się stara, im więcejwiadomości nabywa, im niezmordowaniej nad rozwojem swych moralnych przymiotówpracuje, tym lepiej dbać jest w możności o swoją przyszłość, o swe utrzymanie. Im wyższyjest udział, jaki człowiek w wielkim zbiorowym, duchowym kapitale ludzkości — wwiadomościach, doświadczeniu i umoralnieniu osiąga tym większego też udziału w kapitalerzeczonym, materialnym spodziewać się ma prawo. Duchowe mienie, dopomaga do zebraniamaterialnego mienia, majątku, jeśli jest dobrze spożytkowany“.

229

Rozumie się, że kształcenie się własne nie zawsze może wynieść człowieka do takiej nazewnątrz wybitnej wysokości, do jakiej doszli ludzie wszelkich powołań, licznie w tejksiążce, jako przykład podani. Znaczna większość ludzi koniecznie po wszystkie czasypospolitszym i grubszym zajęciom oddawać się musi, i jakkolwiek wysoko wzniósłby siępoziom wykształcenia jakiegoś narodu, najwyższa nawet suma tego wykształcenia niemogłaby go, nawet gdyby to było pożądane, czego powiedzieć nie można, wyzwolić odcodziennych prac, których załatwienie jest właściwością towarzyskiego życia. Mimo tojednak praca obowiązkowa klas roboczych, a mianowicie rzemieślnicza i wyrobnicza dajesię coraz godniej człowieka urządzić. Ażeby postęp w tym względzie był ciągły inieprzerwany, ażeby tak zwani robotnicy coraz więcej uwalniani byli od czystomechanicznej i uciążliwszej pracy, na to oprócz tyle nieraz spotwarzanych maszyn, czyliinaczej mówiąc, w służbie ludzkiej zostających martwych sił natury, wpływają także codzień do szerszego rozwoju i doskonałości przychodzące publiczne środki kształcenia się.Od dawna jest zwyczajem w Anglii, że najsławniejsi profesorowie i autorzy urządzająodczyty popularne, za tak niską opłatę od osoby, że niezamożni nawet mogą w nich braćudział. We wszystkich prawie miastach niemieckich, zawiązane są również stowarzyszeniaw podobnym celu, a popęd do nich jest ogólny i dowodzi, jak wielkie tli w klasachroboczych pragnienie kształcenia się. Działalności popularyzatorów nauki otworzyło się tymsposobem nowe pole, które wspaniałe obiecuje żniwo; robotnik znajduje tu pomoc wkształceniu się, wspierającą najdzielniej jego samoistne usiłowania. Czy jest właściwszeurządzać odczyty podobne za umiarkowaną opłatą od słuchaczy, czy też bezpłatnie — jest topytanie, na które odpowiedź pedagogom zostawiamy.

Francja przedstawia także przykład gorliwości o wykształcenie klas niższych drogą prelekcjipublicznych — a znakomitsi profesorowie jej uniwersytetów, zwykle podejmują sięobowiązków wykładu. Od niejakiego nawet czasu minister oświecenia p. Duruy wyjednałfundusz na płacenie katedry prelegentom, nauczającym lud rolniczy i rzemieślniczy.Nareszcie w Petersburgu i Moskwie stowarzyszenie niemieckiej czeladzi Palma orazPrzemysłowe i Techniczne, od lat kilku w porze zimowej, odczyty z różnych działów naukurządziło z niemałym pożytkiem dla rzemieślniczej klasy tych miast.

Cel kształcenia się własnego jest wysoki, droga do niego daleka i trudna, i kto go posiąśćpragnie musi pilnie i cierpliwie nad tym pracować. Wielu jednak nie wierzy w rozwójpowolny i w swej małoduszności wątpi zarazem o skutkach systematycznie przedsiębranychodczytów popularyzujących naukę, ponieważ te skutki nie tak śpiesznie się okazują, jakbyich zdaniem być powinno. Zaledwie ziarno zasiali, chcieliby już widzieć wzrosłe drzewo.

Kto kształcenie uważa tylko za środek przyczyniający się do wzrostu materialnegopowodzenia, lub przysporzenia przyjemności, i dla tego najwyższy jego cel rozszerzeniaduchowego i moralnego widnokręgu i uszlachetnienie charakteru z oka traci, przypisuje mubardzo jednostronne i podrzędne zadanie. Wykształcenie się ma cel wyższy od podaniapomocy w zbieraniu talarów lub przyjemności. Jest to bardzo zaszczytnie nad podniesieniem

230

swego majątkowego stanowiska pracować, lecz praca ta nie powinna się odbywać kosztemmoralnego rozwoju człowieka. Robić duszę jedynie sługą ciała — znaczy to ją poniżać, aodnosić się ze skargami i płaczami nad naszym nędznym losem dlatego, żeśmy materialnegoniepowodzenia doznali, które zresztą od okoliczności więcej niż od wykształcenia zależało,oznacza niską albo goryczą zaprawioną duszę. Na takie utyskiwania lepiej odpowiedzieć niemożna jak następującymi słowami angielskiego poety Roberta Southey, które napisałprzyjacielowi żądającemu od niego rady: „Chciałbym ci chętnie poradzić, — pisał —gdybym się mógł przekonać, że to będzie użyteczne, lecz tym niepodobna dopomóc, którzychcą cierpieć. Dobry człowiek i rozumny może niekiedy być oburzony na świat i żal czuć doniego, lecz bądź pewny, że nikt nigdy nie był niezadowolony ze świata, jeżeli istotnie samtemu nie był winny. Gdy człowiek ma wychowanie, zdrowie, oczy, ręce, czas — a bez planui celu żyje, dzieje się to chyba wtenczas, gdy Bóg wszystkie te dary dał człowiekowi, któryich nie był godny“.

Do tych wyrazów dodajemy piękny przykład kształcenia się własnego, który ci naśladowaćpowinni, którzy bądź w braku ufności w siebie samych, bądź z fałszywego przekonania, żeim brak sposobności do kształcenia się, bojaźliwie wątpią o powodzeniu i skarżą się, zamiastczynnie pracować i działać.

W roku 1793 umarł w Halberstadzie Dawid Klaus, który na kilka lat jeszcze przed swojąśmiercią pasł bydło należące do tamtejszego klasztoru św. Mikołaja, w końcu zaś byłlektorem szpitala biednych w tym miejscu. Od dzieciństwa już pasterz ten pracował zniezmordowaną gorliwością nad kształceniem się własnym. Ubóstwo rodziców jegopozwalało im tylko bardzo krótko posyłać go do szkoły, niebawem zaś powrócić musiał dobydła i do pastwiska. Lecz nawet tutaj, w towarzystwie zwierząt pod gołym niebem, samsobie pozostawiony umiał zaspakajać swoje wiadomości. Otwarte pole było dlań szkołą, anauczycielem swoim był on sam. Wypędzając bydło w pole, brał zawsze książkę do swojejtorby pasterskiej, którą za przybyciem na miejsce odczytywał, wszystkie jej szczegóły pilnierozważał i na marginesach robił uwagi. Jeden z braci klasztoru św. Mikołaja pożyczał munieraz książek, i zaleceniu tego współczującego człowieka zawdzięczał Klaus później, żezostał pasterzem klasztornym z roczną płacą 8 talarów. Klaus uważał ten wypadek zanajszczęśliwszy w swoim życiu. Nigdy nie żalił się na swój los, i gdy jego przyjaciele i obcy,których wielu z ciekawości i współczucia odwiedzało uczonego pasterza, pytali się go czy byswego nędznego położenia poprawić nie pragnął, odpowiedział z wielką skromnością, że munic nie brakuje, gdyż ma dach, potrzebną odzież, ani jednego nieprzyjaciela, ani jednegozazdrośnika i książki. Jego brat, zamożny owczarz dopomagał mu niekiedy, gdy jego małydochód nie wystarczał na zakupienie dostatecznego materiału do czytania. Klaus czytałswoje książki tak długo, aż się ich na pamięć nauczył. Miejsca, które do niego przemawiałyszczególnie i zdawały mu się godnymi zachowania, wypisał sobie i tym sposobem doszedłdo własnego zbioru książek, który z biegiem czasu stał się biblioteką z 1,200 tomówzłożoną. Jeden współczesny, który go często na polu odwiedzał, opowiada o nim w ten

231

sposób: „Warto było odmalować go, gdy studiował. Siedział na twardym stołku, który sobiew tym celu urządził; wokoło niego pełno książek, przed nim flaszka od lekarstwa zatramentem, stojąca w kawałku drzewa wyżłobionym umyślnie, aby się nie przewróciła,przy nim zeszyt oprawiony w kawałek skóry ze starego buta, — dla trwałości, o co miałzwyczaj dbać zawsze — do którego trafiające się lepsze ustępy wpisywał. Czytał zawsze zpiórem w ręku i robił wyciągi z pożytecznych książek“. Najwięcej czuł pociągu do historiinaturalnej. Przy tak nadzwyczajnym zamiłowaniu do naukowych zajęć, nie zarzucał jednakbynajmniej swego powołania: „przede wszystkim mój urząd, potem moja rozkosz“ —mawiał zazwyczaj. Pomimo swego biednego położenia, pomagał innym biedniejszym odsiebie jak mógł; lecz robiąc komukolwiek dobrze, czynił to zawsze z najdelikatniejsząwzględnością na uczucie godności obdarzonego. Raz zobaczył pewną wdowę, zajętąznoszeniem do domu fury drzewa złożonej przed drzwiami. Natychmiast ofiarował jej swąpomoc. Gdy drzewo złożone zostało poprosiła go wdowa o porąbanie na drobniejsze. Gdy itę robotę uskuteczniono i zapytała go wdowa ile mu się za nią należy, odpowiedziałwymijająco, że jeszcze raz przyjdzie, bo drzewo nie dość drobno porąbane. Dotrzymałsłowa, wykonał jednak tę pracę w czasie, kiedy wdowa nie była w domu, ażeby tymsposobem uniknąć konieczności powiedzenia jej, że żadnej zapłaty nie żąda. Ze swojejpłacy, którą co dwa tygodnie w szpitalu pobierał, rozdawał połowę biednym rodzinom przeztrzecią osobę, która jego imię zamilczeć musiała. W ostatnich latach życia cierpiał nabolesną chorobę, lecz nigdy w cierpieniu nie opuszczała go wesołość i filozoficzna uległośćjego ducha. Do niego najlepiej zastosować się da jego własne wyrażenie: „Co robią ludziepoczciwi, każdemu wychodzi na dobre, są oni raz jak cieniste drzewo, to znów jak drzewoowocowe, to znów jak pole zbożem porosłe“.

Pozwolimy sobie w tym miejscu jeszcze przytoczyć, jako przykład samodzielności życioryswsławionego ziomka naszego, który kolejami pierwszych dni życia lubo w szczuplejszymzakresie, przedstawia podobieństwo do papieża Sykstusa V-go, i w znacznej części samsobie swe wykształcenie zawdzięczał. Wadowita Marcin piszący się po łacinie CampiusVadovius w mieście Wadowicach, niegdyś do księstwa Zatorskiego a starostwaBarwałdzkiego należe, roku 1567 z ubogich włościan urodzony. W młodości swej, podobnieJak ów wspomniany papież Sykstus, pasał świnie i gdy mu pewnego razu wieprzaodbiegłego z gromady wilk porwał, z obawy poniesienia od ojca za tę nieoględnośćprzewidywanej kary, zmuszony był uciekać z domowej zagrody do Krakowa. Tampierwotnie z garnuszkiem jako pauper szkolny chodząc po żebraniu, wziął się z całymzapałem do nauki; uczył się też naprzód sam z wielką ochotą, a następnie z łaski przyjęty doszkoły, wśród towarzyszy był przykładem dobrego i moralnego zachowania się, — a takpomyślne w nabywaniu wiadomości, czynił postępy, że po stopniach godności pierwotnieprzez naukę w uniwersytecie krakowskim zdobytych, jako to: w r. 1590 magistra nauk ifilozofii, następnie profesora teologii (której stopniem doktora po odbytej w Rzymiehabilitacji zaszczycony został), od proboszcza kościoła św. Floriana na Kleparzu i plebana wOpatowcu doszedł do berła akademii Jagiellońskiej, zasiadłszy w niej, jako zastępca biskupa

232

krzesło, kanclerskie. Mówią współcześni o nim, iż gdy po raz pierwszy wdział na siebie togębramowaną, a profesorowie i koledzy, co pogardliwym nań z powodu urodzenia patrzyliokiem, oddali mu pokłon uszanowania, jako zwierzchnikowi swemu, wtedy on ująwszy wrękę koniec owej szaty honorowej, rzekł: „dziękuję ci aksamicie, kłaniają się Wadowicie.”Odpowiedź ta odtąd przysłowiem się stała. Sam też nieraz mawiał o sobie: Si non isteprocus, non fuisset Vadovita doctus — co znaczy „gdyby nie ta trzoda, Wadowita nie byłbyuczony”.

Jak zaś wielką miał miłość i poważanie u uczniów uniwersytetu, najlepiej przekonuje tosmutne, znane w dziejach miasta Krakowa zdarzenie, iż gdy roku 1523 — studenciakademiccy przez Jezuitów przeciw ewangelikom podburzeni, na zgubę ich się umówili, gdyzbrojni napadłszy w domu Fausta Socjana, schorzałego starca, z łóżka wywlekli, na półnagiego płaszczem tylko okrytego, przez rynek i ulice na miejsce błotne zaprowadzili; tamspalili naprzód książki i rękopisy jego, a potem zapowiedzieli mu taki sam koniec, jeżeli nieodwoła swych błędów, i gdy nieuległego tym żądaniom ciągnęli już do Wisły, a nikt nie byłwstanie uśmierzyć rozhukanej młodzieży, — wtedy ukazawszy się Wadowita, przemówił,uspokoił uczniów i życie Socjana ocalając, osobę jego we własnym swym zabezpieczyłdomu. Tak śmiałe wystąpienie w obronie gwałconych praw obywatelskich, dowodzi nietylko miłości bliźniego, ale nadto wielkiej wyrozumiałości i ducha tolerancji Wadowity wsprawie swobodnego objawiania religijnych przekonań; bo tylko powaga prawdy i światłorozumu posiadają zawsze niezmożoną siłę utrzymania na wodzy wszelkich objawówfanatycznych pokuszeń. Cnoty też jego i nauka znane były szeroko po święcie, a Sykstus Vdał o nim zdanie, które ma być trafnym określeniem jego charakteru, mówiąc: „wiedzaanielska, głos diabła a chłopskie obyczaje” i nic dziwnego, bo tym razem lubo w użyciutrywialne, da się jednak zastosować wyrażenie, że swój swego poznał.

Był on w Rzymie po trzykroć na dysputach teologicznych, gdzie uwielbiano jego naukę aśmiano się z gestów i wrzaskliwego głosu. W magistracie wadowickim przechowują dotądportret tego znakomitego męża, chlubiąc się nim a zarazem czcząc pamięć jego, jakodobrodzieja swego rodzinnego miasta, gdzie szpital i szkołę uposażył. Pełniąc obowiązkiprofesora teologii przez lat 50 z górą, jako przewodnik umysłów wielkich w kościele iakademii ludzi, głośny swymi zapisami dla sług świątyni i ubogich studentów zoszczędności własnego mienia przyczynionymi, w towarzystwie dla prawości i osobistychprzymiotów mile widziany i poważany powszechnie, umarł dnia 28 Stycznia 1641 roku —przeżywszy lat 74. Cała ludność Krakowa zasmucona zgonem Wadowity, wyroiła siętłumnie na jego pogrzeb, po czym w kościele św. Floriana ku wiecznej zmarłego pamięci,umieszczono z odpowiednim napisem łacińskim, dziś już nieistniejący tamże nagrobek.Znanych w bibliografii krajowej, po łacinie drukiem ogłoszonych, pozostało po nim dziesięćdzieł i rozpraw teologiczno-ascetycznej (rozmyślającej) treści.

Tak, jak ubóstwo i niskie stanowisko dla poważnie chcącego nie stanowi nieprzebytejprzeszkody, w skutecznej pracy nad wykształceniem się własnym, tak też i wiek późniejszy

233

nie powiada nauce: „dotąd pójdziemy a nie dalej”.— Człowiek nie powinien przez całe życiezaprzestawać pracy i nauki, nigdy zaś nie mieć się za „skończonego”. Mądry Sokrates miałzwyczaj mówić o sobie, że doszedł do poznania, iż nic nie umiał. Cesarz Karol Wielki, którypod względem wykształcenia w młodości był bardzo zaniedbany, starał się temu zaradzićprzyszedłszy do dojrzałości. Nawet w nocy wstawał on często i brał tabliczkę i rylec do ręki,aby się ćwiczyć w pisaniu, którego się, jako dziecko nie nauczył. Z takim samym zapałemuczył się starożytnych języków i oddawał się studiom naukowym, które tak dalekodoprowadził, że po łacinie jak ojczystym językiem mówił i po grecku mógł rozumieć. AlfredWielki — król angielski, uczył się jeszcze w 36 roku życia po łacinie. Jan August EfraimGoetze, zachęcił się w 40 roku życia przypadkowo robionymi obserwacjamimikroskopowymi, do studiów nad historią naturalną i doprowadził je tak daleko, że donajlepszych pisarzy w tej gałęzi wiedzy w swoim czasie był liczonym. Pisma jego ludoweprzyczyniły się bardzo do wykorzenienia przesądów, zabobonów i pilniejszegoprzypatrywania się naturze, której badanie daje klucz do tylu tajemnic. U nas znanym jestprzykład dra Denheima Chotomskiego, który dobrze po trzydziestym roku życia wstąpiwszydo uniwersytetu, został wykwalifikowanym we Francji doktorem medycyny i chirurgii.Można by jeszcze wielu mężów wymienić, którzy pomimo podeszłego wieku nie wstydzilisię przystępować do rozwiązywania zagadnień, nad którymi zazwyczaj młodzież tylkomozolić się zwykła. Tylko leniwiec lub zupełny głupiec powiedzieć może: „Jestem zbytstary, by się uczyć jeszcze“.

Tu powinniśmy znowu przypomnieć, że nie tak zwani geniusze najwięcej przyłożyli się dopostępu świata, lecz dzielni ludzie zwykłego kalibru, którzy posiadali charakter, silną,życiem wyrobioną wolę i niezmordowaną pilność. Pomimo wielu z cudownościągraniczących historii, które o dziecięcych latach wielkich ludzi opowiadają, możemy jednaktwierdzić, że wcześnie rozwinięty i dojrzały rozum, nie może być stałą skalą do mierzeniawysokości, do jakiej dojść może dorosły człowiek. Wczesne dojrzewanie jest równieżprawie często znakiem słabowitości, jak silnego zdrowia duszy. Cóż się staje z wszystkich„cudownie“ rozumnych dzieci? Gdzie się podziewają wszyscy „prymusi“ i przez nauczycieliza „najlepszych“ uczniów uważani chłopcy? Co zrobili w życiu? Badając bieg ich życia,spostrzegamy ze zdziwieniem, że ich mniej uzdolnieni towarzysze, którzy w szkole ciągleprzez nich prześcigani bywali, gdy się poważne życie zaczęło, często daleko pozostawili zasobą. Według szkolnych pojęć, mądrym dzieciom, dla których nauka jest bardzo łatwa, którenajlepsze oddają ćwiczenia, najszybciej odpowiadają na pytania, co do „pilności“ i„sprawowania się szkolnego“ najlepiej są notowane — świetne „świadectwa“, jakieotrzymują od nauczycieli nie zawsze przynoszą błogosławieństwo, nie zawsze służą zazachętę do postępowania tą samą drogą, jaką iść zaczęli w szkole. Nauczyciele winni przedewszystkim do tych uczniów, którym nauka ciężko idzie, zwracać się z zachęcającąprzemową i właściwą pomocą do rozbudzenia w nich odwagi i ochoty. Na pochwałę iwyróżnienie zasługuje szczególnie ciche, szczere, wytrwałe usiłowanie, które się częstouparcie w pewnym oznaczonym kierunku objawia i dlatego często za upór i zatwardziałość

234

brane bywa. Dzieci tego rodzaju są przyszłymi ludźmi, którzy nieraz przez silną i wytrwałądziałalność w wybranym zawodzie stają się najlepszymi i najużyteczniejszymi obywatelamikraju. Karol Hoffmeister, znakomity pedagog i autor wysoko cenionego życiorysu Szillera,uspakajał raz ojca jednego ucznia, który we wszystkich głównych przedmiotach otrzymałmierne i małe stopnie a tylko w matematyce, naukach przyrodzonych dobre postępy zrobił,tymi zarówno głębokimi jak pięknymi wyrazami:

„Niech pana to nie martwi, syn pański ma zdolności i szczerą wolę czegoś dopiąć, a że totylko okazuje w obranej przez siebie gałęzi, daje przez to dowód swojej samoistności.Jednostronne jego postępy milsze mi są, niż rozproszone dążenia innych do uniwersalności(wszystkowiedztwa). Z syna pańskiego może być jeszcze dzielny człowiek“. Przyszłośćziściła tę nadzieję.

Dziecko uczyć się powinno nie dla szkoły, lecz dla życia. Błędem, na który naszaorganizacja szkolna prawie ogólnie cierpi, jest to, że nasze szkoły mniej do życia po szkoleniż dożycia w szkole wychowują. W tym też leży może przyczyna właściwego im zjawiska,że najswawolniejsi i najwięcej „do niczego“ chłopcy, którzy wolą patrzeć w okno niż wksiążkę, zamiast iść do szkoły włóczyć się „na wagary “, po lasach i polach zbijać bąki;chłopcy, którym wszyscy nauczyciele przepowiadają, że z nich nigdy nic nie będzie, bardzoczęsto w późniejszym życiu umieją się odznaczyć i wyższe odgrywać role, wówczas, gdydzieci łagodne jak baranki, które zawsze przepisy szkolne z największą ścisłościązachowywały a same tylko pochwały i uznania uzyskiwały od nauczycieli, częstokroć wżyciu na podrzędnych pozostają stanowiskach. Przysłowie mówi o piwku młodym, którepotrzebuje wyszumieć. Młodość wielu znakomitych ludzi była nieraz przykłademprawdziwości tego przysłowia. Goethe mówił do Eckermana: „Trzeba nieraz coś szalonegoprzedsiębrać, ażeby nauczyć się żyć. W młodości mojej nie lepiej robiłem, z całą jednakskórą z tego wyszedłem“. Uwagi nasze nie mają na celu usprawiedliwiać niesforności lubzaniedbywania się w nauce, sądzimy jednak, że szkoły, jeżeli mają odpowiedziećwymaganiom Pestalozzego i Diesterwega, jeszcze niemało poprawione być muszą, czyli cona jedno wychodzi, że nauczyciele w ogólności jaśniejszy i głębszy pogląd na duszę dzieckai stosunki mieć muszą do szkół zaś wprowadzić powinni wykład, zastosowany do życia poza szkołą oczekującego.

Tutaj właściwym będzie napomknąć słówko o tak zwanych egzaminach, czyli próbach.Wszystkie egzaminy, jakie dotychczas jeszcze wszędzie bywają w zwyczaju, sąodpowiedziami na przygotowane naprzód pytania mechanicznie wyuczonymi, albo jak sięwyrażają studenci „wyklepanymi“, wytrzymanie ich szczęśliwe dowodzi w najlepszymrazie, że egzaminowany miał dobrą pamięć, śmiałość i szczęście, gdy tymczasem często ci,którzy egzaminu nie wytrzymali, prawdziwe posiadali wiadomości. Nie sztuczneegzaminowanie szkolne według naszego przekonania ma wartość i wskazuje, czegoczłowiek w życiu dokazać może, lecz naturalny egzamin życia. Słuchajmy jak się w tymprzedmiocie wyraża Feliks Mendelsohn-Bartholdy, mąż który posiadał nader wysokie

235

wykształcenie: „Powiedz twemu synowi — pisał on do swej siostry Fanny — że z jegocenzury Nr. 1 niewiele sobie robiłem; gdy człowiek przejdzie wszystkie numery pierwsze iklasy i egzaminy, gdy już mu nikt więcej świadectw szkolnych dawać nie może, wtenczaszaczyna się życie, do którego potrzeba wszystkich sił, a na które nie otrzymuje się żadnegoczerwonego patentu, — ono dopiero powinno być prawdziwie piękne, ono powinno byćgodne tego nazwiska życiem, w którym niewiele robić sobie można z pochwalnego listu Nr.1 z piątej klasy, z Nr. 1 orła czerwonego (orderu) i z wszystkich numerów na świecie. Jeżelijednak zdaje ci się to nazbyt filozoficzne lub nazbyt niefilozoficzne, to nie mów mu tego, —jest to jednakże ustęp z mego katechizmu“.

Dałby się napisać interesujący rozdział na temat owych „osłów“, którzy w szkołach ostatnie,a w życiu pierwsze zajmowali miejsce i piękne zostawili imię. Zostaje nam jednak miejscena kilka tylko przykładów. Linneusz uchodził, jak to już wyżej wspomnieliśmy, za „głupiegochłopca“ w oczach swojego nauczyciela, który ojcu jego mówił, żeby go do rzemiosła oddał,bo do niczego więcej nie jest zdatny. Sławny fizyk francuski Arago bardzo mało obiecywałw młodości i mając już lat 14 zaledwie umiał czytać. Później przecież władze jegoumysłowe rozwinęły się tak szybko i szczęśliwie, że w osiemnastym roku życia mógł jużwstąpić do szkoły politechnicznej i tam uzyskał imię wzorowego ucznia. Newton napoczątku w szkole siedział na przedostatniej ławce. Gdy siedzący przed nim chłopiec szydziłsobie z niego z tego powodu, Newton wyzwał go do walki na pięści i pokonał. Niepoprzestając na tym zwycięstwie, postanowił pokonać go także, jako uczeń, zabrał się pilniedo nauki i został pierwszym w swojej klasie. Robert Burns, ulubiony szkocki poeta, byłnieukiem i odznaczał się tylko w latach dziecięcych zręcznością w ćwiczeniach ciała. OliverGoldschmith mówił o sobie, jako o roślinie, która późno się rozwtnęła. Humphry Davy, zktórym na poprzednich kartach już nieraz spotkaliśmy się, nie był roztropniejszym od innychchłopców. Jeden z jego nauczycieli mówił o nim: „Kiedy bawił u mnie, nie mogłem w nimodkryć tych przymiotów, którymi w życiu tak dalece się odznaczył“. Sam on nawet uważałza szczęście, że w szkole tyle czasu miał do próżnowania.

Autor niniejszej książki, Samuel Smiles, za młodu do największych nieuków był liczony.Jeden nauczyciel po drugim na próżno próbował na nim swych pedagogicznych zdolności,lecz ani kary cielesne, ani łagodność, ani surowość bynajmniej nie skutkowały. Nierazpróbowano obudzić w nim popęd do nauki przez posadzenie go na pierwszym miejscu klasy,lecz spadał szybko do ostatnich ławek jak kawałek ołowiu, rzucony w naczynie napełnioneżywym srebrem. Wielu nauczycieli zgodziło się na to, że jest niepoprawnym w nieuctwie,jeden zaś wyraźnie go uznał „doskonałym osłem“. Lecz jakkolwiek niezbyt prędki dokorzystania z nauk, nieuk ten posiadał pewien rodzaj upartej działalności, która wzrastałarazem z siłą jego muskułów i męskością, i gdy nareszcie wszedł w praktyczne życie, okazałosię, że wielu swoich współuczniów prześcignął i daleko za sobą pozostawił. Wedługostatnich wiadomości, jakie posiada o sobie, jest on teraz burmistrzem (z wyborów) w swymrodzinnym mieście.

236

Żółw, idąc prosto do celu, osiąga go prędzej niż koń wyścigowy fałszywą drogą. Nic to nieszkodzi, że młodzieniec postępuje powoli, jeśli tylko jest pilny i cel swój nieprzerwanie maprzed oczyma, dążąc do niego bez pośpiechu, lecz bez spoczywania.

Ani rodzice, ani nauczyciele, ani szkoły, ani uniwersytety nie mogą nam dać najwyższego,wykształcenia, oczekiwać go powinniśmy dopiero od naszej własnej, szczerej,niezmordowanej i bezwzględnie wytrwałej usilności w kształceniu się. Wysoki moralnie ipraktycznie użyteczny cel niech będzie gwiazdą prawdziwą naszych usiłowań, a kształcącsiebie samych, przyczynimy się zarazem do moralnego i duchownego postępu narodu, doktórego należymy, zgodnie z słowami poety (Ruekerta):

Chrońmy czystych ducha szat Od plam i zakały —

Gdy się w barwy stroi kwiat Zdobi ogród cały.

ROZDZIAŁ XI.

Cierpienia i przeciwności.Mówimy o niebie, jako o przybytku błogiej szczęśliwości, wyobrażamy je sobie, jakozaludnione przez duchy czyste, których pełne rozkoszy, niewinne życie płynie w słonecznymblasku niezakłóconego szczęścia; lecz te czyste duchy, ci święci — mówimy dalej — byliludźmi, wprzód nim świętymi zostali, i do tego uświątobliwienia, do tej czystości duchowejdoszli, przechodząc twardą szkołę ziemskiego życia. Myślą tego pięknego wyobrażenia jest,że nasze usiłowania moralnego udoskonalenia nie w zniewieściałym spoczynku, nie wposiadaniu spokojnego i nieprzerwanego szczęścia, lecz w walce z cierpieniami iprzeciwnościami znajdują dla siebie najobfitszy pokarm i najdzielniejszą pomoc.

Człowiek nie jest tak stworzonym, żeby mu użycie przyjemności ziemskiego bytuprzychodziło bez cierpienia i dolegliwości. W szczęściu staje się on łatwo ociężały,bezmyślny, zarozumiały, lecz gdy nieszczęście zapuści głęboko swoje szpony w jego serce,gdy bul rozdziera jego duszę i życie surowo go dotyka, wtedy, jak mówi przysłowie, uciekado Boga, uczy się modlić, to jest przeważnie myśleć o swoim przeznaczeniu i swychobowiązkach, oraz jeżeli ma silną wolę, postanawia walczyć z przeciwnościami i —zwyciężyć. Lecz chociaż cierpienia są zbawienną potrzebą, przecież z drugiej stronyczłowiek nie żyje bynajmniej dlatego, ażeby — jak to zapaleni marzyciele wszystkichczasów robili — uprzedzając losy, nakładał sobie samemu udręczenia i na wzór mnichówwyrzekał się wszelkiej przyjemności. Bo o cierpienia stara się już życie samo, bez względu,bez litości na nikogo. Szlachetne zaś rozkosze rozsądnie użyte są źródłem umocnienia iodświeżenia ducha, z którego czerpać jest obowiązkiem względem nas samych.

Szkoła cierpień i przeciwności jest prawdziwą szkołą wyższą pomocy własnej, wysilenia zaśi walki, do jakich nas zmusza, są najwłaściwszym i najskuteczniejszym środkiem

237

wychowawczym w życiu człowieka, a raczej środkiem pomocniczym w jego kształceniu sięwłasnym. Nie wygodny spokój, lecz gorące usiłowanie, nie ułatwienia, lecz utrudnienia, nietak zwane szczęście, lecz nieszczęście kształci ludzi. „Szczęście przechodzi i zostawia słabyledwie ślad w duszy i często nawet szczęściem nazywać by się nie powinno, bo żadnej nieprzynosi korzyści. Nieszczęście przechodzi także (i to jest w nim wielką pociechą), leczzostawia głębokie ślady, zbawienne, jeśli się umie z nich korzystać i jest często bardzowielkim szczęściem, bo oczyszcza i umacnia“ (Wilhelm Humboldt). Nie ma zapewnestanowiska w życiu, na którym osiągnięcie powodzenia nie byłoby połączone z potrzebązwalczenia przeciwności. Opór podnieca do skupienia i powiększenia działalności, aniepowodzenia dla tego, kto ma silną wolę, są tylko bodźcem do podwojenia usiłowań.Charles James Fox, jeden z największych angielskich mężów stanu i politycznych mówcówprzeszłości, mówił często, że spodziewa się więcej po człowieku, który już raz byłnieszczęśliwy w swoich usiłowaniach, lecz mimo to i właśnie dlatego ponowił usiłowania,niż po takim, który przebył tylko utorowaną drogę ciągłych powodzeń. „Jest to bardzo dobrei piękne — mawiał — gdy mi mówią, że się jakiś młody człowiek odznaczył pierwsząświetną mową. Może on dalej wytrwale postępować, ale może także zatrzymać się przyswoim pierwszym tryumfie; lecz gdy mi wskażą młodego człowieka, którego pierwsza próbabyła nieszczęśliwa, a który mimo to nie zaprzestał odważnie pracować, chętnie temumłodzieńcowi przyjdę z pomocą, bo on zwycięży kiedyś większą część tych, którychpierwsze próby uwieńczone zostały“. Beniamin Disraeli, znany jako wielki mówcaparlamentu, przy pierwszym swoim wystąpieniu w izbie niższej upadł zupełnie i zjednałsobie tylko śmiechy i szyderstwa. Wprzód jednak nim zawstydzony złym przyjęciem,jakiego doznała jego z tak troskliwością opracowana mowa dziewicza, opuścił trybunę,zakończył tymi proroczymi wyrazami: „Wiele już w życiu przedsiębrałem, co mi się wkońcu udawało. Powrócę teraz na moje miejsce, lecz przyjdzie czas, że mnie jeszcze słuchaćbędziecie“. I czas ten przyszedł, dzięki jego wytrwałości żelaznej. Gdy Disraeli teraz mówi,wszyscy słuchają go z uniesieniem.

Uczymy się zawsze lepiej i więcej przez niepowodzenie i błędy, jak przez szybkiepowodzenie. Odkrywamy często to, co jest właściwe przez to, żeśmy odkryli, co nie jestwłaściwe i gdyby nie było niepowodzeń, straconych trudów, może bardzo mało wynalazkówi odkryć przyszłoby do skutku. Nieprawidłowy stan jakiegoś członka ciała uczy lekarza jegowłasności naturalnych, a w matematyce dowodzi się często twierdzeń przez okazanie, że cośbyć nie może; która to metoda uboczną, czyli apagogiczną się nazywa. Tak w niezliczonychprzypadkach przeczenie prowadzi do twierdzenia, zupełnie tak jak fotograf swoje pozytywne(twierdzące) odbicie z negatywnych (przeczących, odwrotnych) klisz otrzymuje. „Uczymysię małomówności od gadatliwych, a gadatliwości od małomównych“ zauważył Jean Paul.Goethe był, jak wiadomo, nie tylko poetą, lecz także pilnym badaczem natury i jako takipoczynił odkrycia epokę stanowiące. Mówił on raz do Eckermana: „Jest to korzyściąkażdego namiętnego oddania się przedmiotowi, że ono nas zmusza badać rzeczy w głąb.Szukać i błądzić jest dobrze, bo poszukiwania i błędy uczą nas i to nie tylko rzeczy samej,

238

lecz i tego, co z nią ma związek. Co bym wiedział o roślinach i barwach, gdyby mi danogotowe ich teorie i gdybym się ich na pamięć nauczył. Lecz ponieważ wszystkiego musiałemsam szukać i znaleźć, rozumie się błądząc nieraz, dlatego mogę powiedzieć, że o obu tychrzeczach wiem cokolwiek, a nawet więcej niż jest napisane“. Ponieważ jednak „błądzić jestrzeczą ludzką“ i najwięksi nawet geniusze błądzić mogą, przeto pilne prostowanie iwytykanie błędów oraz surowa krytyka, trzymająca się nie osoby, ale rzeczy, jest dlakażdego niezbędnym środkiem pomocniczym do rozwinięcia bezstronnego uczucia prawdy;niejeden wiele obiecujący talent zmarniał dlatego, że zamiast zasłużonej nagany,przesadzone pochwały nie w porę otrzymał. Wielcy mężowie domagali się nawet otwartegoganienia swych błędów; tak na przykład Feliks Mendelsohn Bartholdy skarżył się przedjednym przyjacielem tymi słowami: „Nie mam niestety teraz żadnego sądu o moich nowychrzeszach, nie wiem czy są dobre, czy złe, i to pochodzi stąd, że od roku wszyscy,komukolwiek coś mojego przygrywam, uznają to po prostu, jako doskonałe. Chciałbym,żeby mnie ktoś znowu rozsądnie wyburczał, albo co piękniejsze byłoby jeszcze — rozsądniepochwalił, zdołałbym wtedy może sam własne utwory sądzić i nie traciłbym zaufania dosiebie samego“.

Słusznie powiedziano, że porażka jest lepszym kamieniem probierczym prawdziwejwielkości wodza niż zwycięstwo. Każda z najobfitszych w zwycięstwa wojen rzymskich,prawie zawsze zaczynała się wielką przegraną. Washington poniósł daleko więcej porażek,nie odniósł zwycięstwa, mimo to jednak wywalczył niepodległość swojej ojczyzny.„Napoleon — mówi Goethe — z tego względu szczególnie był wielkim, że w każdej chwilibył tym samym, przed bitwą, podczas bitwy, po zwycięstwie, po porażce; stał zawszemocno, był zawsze jasny i zdecydowany, co mu pozostaje do zrobienia“. Toż samo możnaby powiedzieć o Fryderyku Wielkim, który choć na tronie urodzony, już od młodości twardąszkołę cierpień przebył i wyszedł z niej prawdziwym granitem. Obok wspaniałychzwycięstw, znajdujemy w siedmioletniej wojnie najstraszliwsze porażki i nieraz — jak naprzykład po krwawej bitwie pod Kunnersdorfem — zdawało się, że wszystko stracone byłodla niego; lecz po podobnych klęskach bohater odczuwał w duszy najwyższą odwagę,podnosił się z podwójną dzielnością z upadku i walczył wytrwale dalej, dopóki Śląska dlaPrus nie zdobył. W ucisku największego niebezpieczeństwa przysiągł on jak król myśleć,żyć i umrzeć.

Karol XII, król Szwedzki, znany ze swych szczęśliwych wojen prowadzonych nad Newą, wPolsce i Danii, po przegranej swej pod Połtawą, uchodząc z pola walki sam ciężko raniony wudo, mimo fizycznych boleści kilka mil przebył piechotą, a po trzy dniowym tułaniu się postepach, dostał się w granice Turcji, od której spodziewał się pomocy. Nieprzyjaciele jegoprzecież umieli niekorzystnie o nim uprzedzić Sułtana, który rozkazał Seraskierowi Benderuzmusić Karola do odjazdu lub w razie oporu pochwycić żywcem. Karol na czele 300 ludziorszaku, opierał się całej armii tureckiej i ustępował tylko krok za krokiem, zaplątany jednakwłasne ostrogi, upadł i dostał się do niewoli. Uwolniony z Turcji, z dwoma tylko oficerami

239

przez Węgry i Niemcy, puścił się konno do ojczyzny, gdzie przybywszy, znalazł armie:duńską, saską, pruską i rosyjską występujące przeciw Szwecji. Mimo to, zdołał on zpowodzeniem stawić czoło nieprzyjacielowi i położenie zaczęło dlań pomyślniejszyprzybierać obrót, gdy nieszczęściem przy oblężeniu miasta Fridrichshal, przyglądając sięrobotom saperskim, kulą w sam środek czoła trafiony — zabitym został.

Potrzeba jest surową nauczycielką. Gdzie więc ona się przedstawia, tam z pewnościąnajwięcej pracujemy, a zarazem wiele uczymy się i dokonujemy. Odczuwamy wprawdziestrach naturalny przed ogniową próbą nieszczęścia, powinniśmy jednak, gdy ono przyjdzie,starać się stale i męsko w nim wytrwać. Jedno tu z dwojga wybrać trzeba: iść naprzód albonędznie się cofnąć, przyjąć zaszczytną -walkę lub upokarzające poddanie się. „Teraz lubnigdy“ tak powinien zawsze mówić honor. Właściwa godzina, właściwa chwila jest zawsze,nie godzi się nic odkładać, niczego od okoliczności i przypadku spodziewać; prawo naszejest zawsze jasne i proste: czyń, coś powinien, zwycięż lub umrzyj, a Bogu pozostaw resztę.

Błogosławione są skutki prób, na jakie nas nieszczęście wystawia. W nieszczęściu uczymysię czuć po męsku i po ludzku, w nim uczymy się, co możemy, w nim pokazuje się, co warcijesteśmy, w nim wychodzi na jaw nasza słabość albo siła. Prawdziwie dobry charakter, jakwonne zioła rozwija swoje przymioty pod naciskiem. Gdy szczęście często oddziałujeosłabiająco, cierpienia w ludziach czynnej natury budzą dzielność i siłę, która pomaga wciężkich próbach życia opamiętać się i przetrwać je stale. Wielu takich, co mężnie wytrwaćpotrafią podczas ucisku i dzielnie walczyć z nieprzyjaznym losem, nie są w stanie oprzeć sięniebezpiecznym wpływom szczęścia. Tylko słaby człowiek pozwoli, żeby wiatr zerwał mu zramion płaszcz, lecz nawet mocny narażony jest niezawodnie na niebezpieczeństwostracenia go, gdy mu słońce nazbyt dopieka. To też często potrzeba więcej wykształcenia,więcej mocy charakteru, żeby w szczęściu pozostać wiernym samemu sobie, niż wnieszczęściu. Ile jest ludzi, co by chcieli wypełniać codzienne obowiązki, gdyby ichkonieczność starania się o utrzymanie własne nie przynaglała do tego? Serce szlachetnychludzi w szczęściu bije i rozgrzewa się miłością, współczuciem dla mniej szczęśliwychwspółbraci, lecz jakże mało jest takich, których szczęście ludźmi robi. Pospolite duszezatwardzają się w szczęściu i stają się tak zarozumiałymi, jak przedtem były czołgającymisię, a nadmiar szczęścia może nawet najlepszego, w chwili mniejszej na siebie samegouwagi, do zarozumiałości pobudzić. Szekspir w Peryklesie kładzie w usta tego męża, wchwili, gdy znajduje swoją córkę, którą od dawna za straconą opłakiwał, następujące dziwniepiękne wyrazy:

Uderzcie raczej w moją pierś, o bogi I zrańcie ją, obarczcie mnie klęskami,

By to rozkoszy niepojętej morze,

Co na mnie spływa, z brzegów swych nie wyszło

I w słodkich falach mnie nie zatopiło.

240

Wysokie urodzenie i bogactwo są to dwie mamki, które dziecku zamiast słodkiego,pożywnego mleka, często słodką truciznę za pokarm dają, i gdzie one jego kolebkę kołyszą,tam często na całe życie wszystkie lepsze przymioty człowieka bywają uśpione, gdziebowiem zrazu los zbyt okazuje się przychylny, tam łatwo traci się bodźce do usilnej pracy,którego równie pojedyncze jednostki jak cała ludzkość do ciągłego postępu potrzebuje.Przeciwnie — że posłużymy się słowami wielkiego angielskiego mówcy Edmunda Burke —„przeciwności są surowym nauczycielem przełożonym nad nami z woli wspaniałego,ojcowskiego Opiekuna, który nas lepiej zna i więcej kocha, niż my siebie samych znamy ikochamy. Kto pasuje się z nami, wzmacnia nasze muskuły i ścięgna i podnosi nasządziałalność, nasz przeciwnik jest tym sposobem naszym pomocnikiem“. Gdyby nie byłożadnych przeciwności w świecie do pokonania, to życie byłoby wprawdzie łatwiejsze, lecznieskończenie bezbarwniejsze jak jest, robilibyśmy zaś w tym życiu bardzo mało, nierówniemniej niż robić powinniśmy. Próby bowiem, przez które przechodzić musimy, służąmyślącemu człowiekowi jako środek oczyszczenia swego charakteru, uczą go radzeniasamemu sobie, samoistności. Cierpienia są prawie zawsze naszymi najwyższymidobroczyńcami i przyjaciółmi, jakkolwiek po największej części nie chcemy przyznać imtego.

Henryk Zschokke, nieraz już przez nas cytowany, kreśli w swych pamiętnikach dobroczynnewpływy nieszczęścia, jakich doznał na sobie samym. Mówi on: „Co człowiek zazwyczajwielkim nieszczęściem lub złem nazywa, tego i ja doświadczyłem, lecz nigdy tego tak nienazywałem. Otrzymałem, jak każdy śmiertelny, swój udział w brzemieniu tak zwanychludzkich nędzy. Pierwszy nacisk nagle spadającego ciężaru i mną także jak każdym innymna chwilę zachwiał i mnie też pochylił. Lecz z powiększoną sprężystością umysłuprostowałem się prędko znowu i dźwigałem upadłe na mnie brzemię bez nieukontentowania,a nawet — pospolici ludzie mogą wstrząsać głową z niedowierzaniem — często w ziemskimcierpieniu znajdowałem pewną przyjemność“. W jednym ze swych listów mówi tenżeZschokke: „Szukałem rozkoszy właśnie w tym, że byłem tak ubogim w radości“.„Przeciwności —mówi dalej w miejscu, które cytować zaczęliśmy — odzwyczajały mnie odufania w rzeczach znikomych i uczyły mnie do tego stopnia siły i samoistności, jakiego tylkow chwilach cierpienia w życiu człowiek dosiądź może. Nie ma innego złego w świecieoprócz grzechu, o tym byłem i jestem przekonany. Tylko pojęcie własnej winy snuje tęczarną nić, która się ciągnie przez różnoraką tkaninę życia, od popełnienia czynu aż dogrobu. Nie Bóg jest stwórcą nieszczęścia, tylko człowiek w swojej zniewieściałości, wprzecenianiu swej pompatycznej nicości, w chęciach zaspakajania wyłącznego —wszystkich swych żądz. Płacze on jak dziecko, gdy się coś nie dzieje po jego myśli, i wsiedemdziesiątym roku życia jeszcze nie staje się człowiekiem. Płacze on, skarży się i wątpi,kiedy go Bóg nie słucha. Lecz każde nieszczęście jest naprawdę tak dobrym darem bożym,jak każde szczęście. I ja także jak inni przecierpiałem przykrą niewdzięczność wielu ludzi,lecz bez zmartwienia, nic bowiem nigdy nie czyniłem w nadziei ich wdzięczności.Przyjaciele mnie zawiedli, lecz to mnie rozgniewać nie mogło, gdyż to ja tylko zawiodłem

241

się na nich. Zapomnienie i prześladowanie znosiłem z wszelką obojętnością. Znałembowiem naturalną niejednostajność przekonań i zmienność namiętności ludzkich. Uciskniedostatku przecierpiałem bez westchnienia, bo doświadczyłem na sobie, że materialneubóstwo przynosi bogactwo moralne. Doznałem strat mozolnie zabranego skromnegomienia, na przykład znakomitej jak na mnie sumy 17,591 franków, którą dałem nauzupełnienie pewnego kapitału zakładowego. Ażeby dwóch poczciwych rodzin nie narazićna zgubę, obchodziłem dzień mych urodzin w r. 1816 przez zrzeczenie się zupełne tej sumy.— Podobne straty nie zatruły mi ani jednego dnia, tylko mnie pracować i oszczędzaćnauczyły. Byłem szczęśliwym ojcem szczęśliwych dzieci, miałem dwunastu synów i jednącórkę, z rozdartym sercem musiałem siedzieć przy śmiertelnym łożu czterech z tych synów.Czułem przy ich ostatnim tchnieniu ten ,,błogi smutek”, co ducha uzacnia. Tak uczyłem sięprawdziwie, jak każdy, złe życie poznawać i drogi życia mego nie zawsze różami ukwieconebyły. Lecz wytrwałe ćwiczenie moralnej siły woli, ciągłe i żywe uprzytomnianie sobie, jestlekarstwem na boleści ducha, daje mu panowanie nad potęgą zmysłów i sprawia, że naszeniezadowolenie w nieszczęściu, tak jak zarozumiałość w upojeniu szczęścia, przemienia sięw stałą spokojność, a nierozważna lekkomyślność w tę pogodę umysłu, która tak nauśmiechy jak na dary losu, jako na przechodnią chmurę się zapatruje“.

Popęd duszy, jak wzrost rośliny, wznosi się ciągle wyżej; życie jest ciągłym — chociażczęsto niewidocznym, a nawet mniej lub więcej z chwilowym cofaniem się połączonym —dążeniem i drapaniem na stromy szczyt doskonałości, — walka życia toczy się na tym stoku.Chcieć go dosiąść bez trudu i usiłowania jest to chcieć go osiągnąć bez czci i zasługi. Gdybynie było żądnych przeciwności, nie mogłoby być powodzenia; gdyby usiłowanie zamiastpotrzeby było zbytkiem, ustałoby to, co najwyższego tu na ziemi posiadamy: dążenie domoralnego udoskonalenia. Przeciwności mogą przerażać słabego, dla odważnego i silnegostają się one bodźcami do postępu. Życie dowodzi tysiąckrotnie, że przeszkody, które losrzuca na drogę męskich usiłowań, w większej części wypadków przez prawdziwy zapał,pilność, wytrwałość, a szczególnie przez stałe postanowienie, silną chęć ichprzezwyciężenia, usuniętymi być mogą. Dzieje przeciwności mogłyby być historiąwszystkich wielkich czynów, których człowiek do tej chwili dokonał. Niepodobnapowiedzieć, ile narody stref północnych zawdzięczają walce z surowym i zmiennymklimatem, z niepłodnością gruntu itd., walce, która sama przez się jest pasowaniem zprzeciwnościami, o których mieszkańcy stref cieplejszych niewiele mają wyobrażenia.

Zarówno jest niedobrze swego nieprzyjaciela osobistego nazbyt wysoko, lub też nisko cenić.Jeżeli się jego siły przecenia, wyradza się bojaźliwa ostrożność, zwątpienie, obawa, gdy sięzaś nazbyt wiele liczy na swą własną siłę, to takie przecenianie siebie samego prowadzizaniedbanie się i niedorzeczną, zuchwałość, która łatwo do zguby strąca. Zupełnie tak samorzecz się ma z cierpieniami i przeciwnościami, które na nas los zsyła. Ich wielkość, ichważność, powiększa się lub zmniejsza stosownie do tego, czy nasze usiłowania zwyciężeniaich są mocniejsze, lub słabsze. Strzeż się je przeceniać, ale strzeż się także brać je zbyt

242

lekko. Spróbuj się z nimi mierzyć, spokojnie, rozważnie, śmiało; pierwsze usiłowaniechociażby się nie udało ułatwi ci drugie, bo ćwiczenie siły rozwija takową, podwyższa jejdziałalność, daje zaufanie w samym sobie i obrotność. Na drodze doświadczenia uczy sięczłowiek prędko, jak przeszkody i przeciwności mężnym stawianiem im czoła zwalczaćnależy. Gdy potężnym pomocnikiem do dopięcia zamierzonego celu jest moralneprzekonanie, że dopiąć go można — to będziesz mógł i dopniesz go rzeczywiście. Tak,często przeciwności upadają same z siebie wobec silnego postanowienia uprzątnięcia ich zdrogi. Na dziesięć wypadków w dziewięciu upadają one, gdy się weźmiemy do nich zodwagą. „Jeżeli bojaźliwie i łagodnie z twoimi cierpieniami będziesz postępował, to ciępoparzą jak pokrzywa, gdy się jej powoli dotyka. Mało ci jednakże dokuczy, jeśli ją ujmieszodważnie i mocno“ (Jean Paul).

Uczenie się, choćby w najprzyjaźniejszych odbywało się okolicznościach, nie jest niczyminnym, jak ciągłem zwyciężaniem trudności a zwyciężenie jednej pomaga nam dozwalczenia innych. Rzeczy, które na pierwszy rzut oka zdają się być bez wartości dlapraktycznego wykształcenia — jak na przykład nauka umarłych języków, albo nauka owzajemnych związkach linii i płaszczyzn, którą geometrią nazywamy — mają jednak swojąwielką praktyczną wartość, nie tylko dla wiadomości, jakie ich nauka nam daje, lecz jeszczedlatego, że zajęcie się nimi jest środkiem rozwinięcia działalności umysłu i przyuczeniaducha do wytrwałej pracy. Tak jedna rzecz prowadzi zawsze do innej, a całe życie jestnieprzerwanym dniem pracy, i walka z przeciwnościami kończy się dopiero tam, gdzie siękończy wszelkie działanie i życie. Nie traćcie więc odwagi i chęci do pracy, wypoczątkujący dopiero, gdy wam wasze zajęcie suchszym się wydaje jakbyście chcieli, i nietyle przyjemnych następstw ma dla was, ile byście sobie życzyli, one bowiem, jeżeli zwytrwałością pracować będziecie, wcześniej lub później zdobyć się muszą. Rueokertpowiada: Szukałem nieraz złotej rudy W warstwach co jej nie kryły,

Lecz błogie były moje trudy, Bo pracy mnie uczyły.

Wszystko, co jest łatwe, było z początku trudne, nawet rzecz taka łatwa jak chodzenie.Tancerka robiąca piruety, skrzypek wykonujący sonatę, swą zgrabność, swą zręczność wpokonywaniu trudności, nabyli długoletnimi ćwiczeniami i wieloma daremnymiusiłowaniami. Doznajemy miłego wrażenia na widok pięknego obrazu, widzimy gotowąpracę, lecz nie pomyślimy, nie domyślamy się nawet najczęściej, jak wielki nakład trudu ipilności twórca obrazu wyłożyć musiał, nim coś podobnie dobrego mógł utworzyć. JoshuaReynolds, gdy go raz pytano ile czasu potrzebował na wymalowanie pewnego obrazu,odpowiedział: „Całe życie”. Mówca, który się zdaje z taką łatwością słowem władać i nadumysłami swoich słuchaczy tak potężną mieć władzę — musiał najpierw szczebiotać, potemnauczyć się mówić, aż przy pomocy niezmordowanych ćwiczeń w wypowiadaniuretorycznym swej myśli, a nadto, jak Disraeli często dopiero po nieudanych próbach, zostałwreszcie mistrzem wymowy. Któż nie słyszał o jednym z najznakomitszych mówcówstarożytności Demostenesie, który największe przeszkody, jakie mu natura stawiała, z

243

prawdziwie godną podziwu wytrwałością zwyciężył? Jąkał się on, miał słabe piersi, mówiącwzruszał nieprzyjemnie prawem ramieniem i nie mógł zupełnie wymówić głoski ‘r’. Mimoto postanowił zostać nie już zwyczajnym, ale wielkim mówcą. Gdy po raz pierwszy, niepozbywszy się jeszcze żadnej ze swych wad przyrodzonych, zaczął mówić publicznie,zyskał zamiast przychylnego przyjęcia szyderstwa i śmiechy tłumu. Wtedy usunął sięzupełnie z widowni publicznej, lecz nie dlatego, aby bezczynnie narzekać na doznanyzawód, lecz aby z olbrzymią siłą nad usunięciem swych wad naturalnych i wykształceniemsię jako mówca pracować. W tym celu, nakładłszy w usta kamyków, które wymowęutrudniały i zmuszały do pomnożenia usiłowań, ćwiczył się w wymawianiu wierszy, któredeklamował biegnąc pod górę. Podobnie na brzegu morza przy szumie fal odbywałćwiczenia swoje, ażeby usiłując dać się słyszeć, piersi swe wzmocnić i głos donośniejszymuczynić. Zamknął się na kilka miesięcy w podziemiu, ażeby zaś łatwiej oprzeć się wszelkiejpokusie wyjścia, kazał sobie pół głowy ogolić. Tu przed zwierciadłem uczył się zachowywaćpostawę właściwą mówcy i używać ruchów odpowiednich, i w tym celu nad prawymramieniem zawiesił ostro zakończony miecz, który go kaleczył boleśnie, ilekroć zapominającsię zrobił ręką ruch nałogowy. I cóż dziwnego, że przy takiej wytrwałości i silnej woli, tenwłaśnie mąż stał się największym mówcą w starożytności?

Podobny przykład wytrwałej siły woli dał cesarz niemiecki Maksymilian (ur. 1459 r. zm.1519 r.). W dziecinnych latach miał on trudną wymowę i jąkał się tak dalece, że wdziesiątym roku życia żadnego prawie wyrazu zrozumiale wymówić nie mógł. Gdy doszedłdo rozumu i spostrzegł, ile mu to będzie przykrym w jego dalszych stosunkach, postanowiłużyć wszelkich sił dla pozbycia się tej wady. W skutek nieustannych usiłowań doszedł dotego, że wcale pięknie mówił. Co do naukowego wykształcenia, naturalnie mało można byłozrobić w młodości z dzieckiem, które tak późno mówić się uczyło, lecz i pod tym względemprzez niezmordowaną pilność tak dalece odrobił to, co zaniedbane być musiało, że w wiekudojrzałym mówił dziewięcioma językami i wielkie uczynił postępy w sztukach i naukach.

Ten jest najwyżej wykształcony, kto w szczęściu największe umiarkowanie, a w walce zcierpieniami i przeciwnościami najwięcej stanowczości, stałości i poddania się okazuje.Największa nędza dla podobnych ludzi nie była nieprzezwyciężoną przeszkodą w pracy, nadwysokim zadaniem kształcenia własnego. Tak jest, przekonaliśmy się nieraz, że ubóstwo nietylko nie jest zaporą na drodze postępu, lecz dla moralnie silnych dusz jest ono wprawdzieprzykre, lecz właśnie przez to tym dzielniejszym bodźcem do niezmordowanych usiłowań.„Ubóstwo i potrzeba — mówi Riehl — jest zachętą do najgłębszej, do najskuteczniejszejpracy. Znany jest ścisły stosunek, jaki zachodzi między wielkimi mężami a głodem, nietylko dlatego, że wielu z nich czasami głód cierpieć musieli (że wspomnimy tu tylko Keplerai Burgera), lecz i dlatego, że głód dopiero wielu z nich wielkimi zrobił w surowej szkolepotrzeb i nieszczęścia. Starzy Niemcy mawiali: „Gdyby nie bieda, nie byłoby sztuki”.„Ubóstwo uczy grać na skrzypcach”. „Potrzeba jest matką wynalazków.” „Brzuch pełny nieuczy się chętnie.” „Bogactwo robiło i robi głupim”. „Gorący kraj, leniwi ludzie”, mówi stare

244

przysłowie, prawdopodobnie z Włoch pochodzące. Nie należy przecież zapominać, jakmówi Jean Paul, że potrzeba, chociaż jest matką wynalazków, jest także babką występku.

Iluż to ludzi kierowanych nieprzezwyciężoną skłonnością do nauki wstępuje nauniwersytety, nie mając nawet w kieszeni pieniędzy na najniezbędniejsze wydatki? Musząsię oni nędznie utrzymywać z korepetycji, mogąc zaledwie tu i owdzie chwytać w przelocieokruszynę wiedzy, jak owo ptaszę w zimie, gdy spadną śniegi skąpi swego pokarmu,mozolnie pod drzewami domostw ludzkich i na ulicach zbierać musi. Jakub KrystianSchaffer, zmarły w 1790 r. jako superintendent w Ratysbonie, wielce zasłużony mąż, znanyszczególnie z interesujących prób robienia papieru z mchu, latorośli winnych, liści, wiórówitp., tak opowiada swe studenckie czasy: „Mając lat 18, udałem się do Halli na uniwersytet zmalutką ilością pieniędzy, które mi matka moja dać mogła. Teraz jeszcze nie pojmuję imyślę z przestrachem o tym, jak mogłem udawać się na mieszkanie i naukę do zupełnieobcego miejsca, bez żadnych środków pomocniczych. Jednak znalazłem prędko pomoc utamtejszych profesorów. W pierwszym półroczu prawie ani jednego dnia nie cierpiałemgłodu, lecz po większej części składał się mój obiad z kawałka chleba za feniga i za fenigaświeżych lub suszonych owoców. Następnie poprawiło mi się nieco i koło Wielkanocymogłem sobie po raz pierwszy kupić drzewa do pieca”. Gdy Seume powrócił z Ameryki —gdzie w skutek zaprowadzonego wówczas przez książąt niemieckich rodzaju handluniewolnikami, musiał walczyć w szeregach angielskich przeciw wywalczającym swąniezależność Amerykanom — udał się on do Lipska, ażeby ciągnąć dalej swe przerwanestudia. Tutaj był w bardzo przykrym położeniu i zarabiał sobie dawaniem lekcji na ubogieutrzymanie. Wiadomo od naocznych świadków, że nieraz podczas najsurowszej zimy bezdostatecznej odzieży w nieopalonym pokoju siedzieć musiał, mając na śniadanie tylkoszklankę wody, w której kawałki lodu pływały. W życiu swym na ciągłe próby wystawiony,wyrzekł on te nader trafne i do niego najlepiej zastosować się dające wyrazy: „Oceniajcieczłowieka z jego stosunków, bo jakim w nich jest, takim jest w istocie”.

Innym studentem, który przez lata całe pod uciskiem najsroższej nędzy swoje studiaodbywał — był Jan Paweł Fryderyk Richter, znany w świecie literackim pod imieniem JeanPaula, którym pierwsze swoje dzieła podpisywał. Po śmierci swojego ojca, który jakoproboszcz miał bardzo skromne utrzymanie, udał się on do Lipska, aby się tam oddać nauceteologii. Rachował on na dawanie korepetycji. Że jednak nie miał ani opiekunów aniznajomych w mieście, środek ten zarobkowania stał się dla niego niedostatecznym i nierazczuł, że troski o chleb powszedni łamać go zaczynają. Gdy bieda doszła do najwyższegostopnia, gdy znikąd nie przedstawiała mu się sposobność najmniejszego zarobku, wpadł namyśl zarobienia pieniędzy pisaniem książek. Tym sposobem z potrzeby Jean Paul zostałautorem. Poznać można łatwo z jego pierwszego dzieła, w jak smutnych znajdował sięokolicznościach, kiedy je pisał. Zaraz na pierwszej stronnicy mówi: „Cielesnemu głodowiautora zawdzięcza publiczność swój pokarm duchowy. Niektórzy lekarze wyprowadzają zżołądka wszystkie choroby, ja mogłem w ten sam sposób objaśnić początek większej części

245

dzieł, mniej bowiem sok nerwów mózgowych, niż niezaspokojona siła trawiąca żołądka nadobrobieniem książki pracuje. Przepełniony żołądek wyradza w głowie, jako skutek swegoprzeładowania, lenistwo i głupotę, dlaczego próżny nie miał lepiej oświecać duchowegopoddasza, ożywiać duszę świeżością i rozumem, z pomocą których potrzebom swoim radzićmoże? Drożyzna zatem sprzyja bardzo twórczości w uczonej rzeczypospolitej, a zły urodzajzboża zapowiada obfite żniwo książek. Tak wysoko ceniony i tak upragniony głos prawiezazwyczaj jest tyko spotęgowanym kurczeniem żołądka”. Dalej znajdziemy następny pięknyustęp: „Nie dosyć jest umieć tylko złe przecierpieć, potrzeba także chcieć się go pozbyć, jaksalamandra, co nie tylko ogień wytrzymuje, lecz go gasi, a nie jak Turek umiejący spokojniepatrzeć na swój dom w płomieniach, zamiast dopomóc innym go ratować”. Ponieważ drugitom pierwszego dzieła Jean Paula, od „Grenlandzkich procesów”, bardzo zimno, a nawetnieprzychylnie przez publiczność przyjęty został, nakładca nie chciał dalej prowadzićwydawnictwa. Na próżno zgłaszał się przyciśnięty potrzebą autor do innego wydawcy,znalazł się więc nareszcie w takim położeniu, że musiał potajemnie z Lipska uciekać, abyuniknąć więzienia za długi. Udał się

do Hofu, do swojej matki, która również znajdowała się w nędzy. Pracując przy warczeniukołowrotka swojej matki, żyjąc chlebem i sałatą, rozwijał tam swą autorską działalność,dopóki położenie obojga nie stało się tak okropne, że musiał przyjąć miejsce nauczycieladomowego. Polepszyło to cokolwiek jego los, lecz praca, jakiej oddawać się musiał, była dlaniego tak uciążliwa, że wpadł wkrótce w taką melancholię, iż aby się uwolnić od przykregostosunku, porzucił to miejsce i znów pospieszył do swojej ukochanej matki. Następniezawiadywał przez kilka lat pewną szkołą prywatną, po czym, w skutek wydania romansu pt.Hesperus — który mu wielu zjednał przyjaciół — powziął ostatecznie postanowienieustalenia swojego bytu pracą myśli i pióra.

Oprócz Pestalozziego, żaden poeta i myśliciel wewnętrznego życia ludu, tak prawdziwie niepojął i tak uderzająco nie skreślił jak Jean Paul, co pochodzi stąd, że obaj ci mężowiepodzielali ubóstwo, niepocieszoną nieraz nędzę tego ukochanego przez siebie ludu iznajdowali się w bezpośredniej styczności z wszystkimi okolicznościami i stosunkamiludowego życia. „Mówię to z prawdziwym zadowoleniem i wdzięcznością dla czuwającejnade mną Opatrzności — pisze Pestalozzi — że w ubóstwie nauczyłem się lepiej pojmować izgłębiać nędzę ludu i jego przyczyny, niż je ktokolwiek w szczęściu poznać i zgłębić potrafi.Cierpiałem to, co lud wiejski cierpiał i lud okazywał mi się takim, jakim jest i jakim sięnikomu nie okazuje. Byłem przez długie lata pomiędzy nim, jak sowa pomiędzy ptakami.Lecz wśród śmiechów szyderczych odpychających mnie ludzi, nie przestało moje sercewciąż dążyć do jednego celu, do zatamowania źródeł nędzy, w jakiej lud dokoła siebiepogrążony widziałem i siły me wzmagały się, a nieszczęście uczyło mnie co dzień lepiejprawd, jakich potrzebowałem. Wyznaję to z prawdziwą, serdeczną rozkoszą, że mniejprzeciwności, szczęśliwszy los, nie byłby nigdy w stanie utrzymać w takiej żywości zapału,jaki ożywiał moją duszę”.

246

William Cobbet, sławny angielski publicysta, syn właściciela małego kawałka ziemi,porzucił rolę w siedemnastym roku życia i został pisarzem u jednego adwokata w Londynie.Zajęcie to jednak przykre się stało wkrótce dla jego niespokojnego umysłu, wstąpił zatem dowojska. Tutaj cały czas wolny poświęcał czytaniu, a przede wszystkim uczeniu się gramatykiangielskiej. Skreślił on sam historię tych swoich studiów, my zaś powtórzymy ją tutaj dlazachęty naszych czytelników. Uczy ona, czego człowiek w najtrudniejszych okolicznościachzdolny jest dokonać, jeśli szczerze zabierze się do pracy, i bez obawy, bez wahania się, bezspoglądania na prawo i lewo, lecz prosto i spokojnie do swego podąża celu. „Uczyłem sięgramatyki — pisze Cobbet -jako prosty żołnierz, mający 6 pensów (15 kop.) dziennegożołdu. Brzeg pryczy służył mi przy uczeniu się do siedzenia, tornister mieścił mojąbibliotekę, kawałek deski położony na kolanach stanowił biurko. Pracować mogłem tylkodorywczo. Byłem zbyt biedny, żeby sobie oleju albo świec kupić, i rzadko podczaszimowych wieczorów miałem inne światło prócz blasku obozowego ogniska. A jeżeli wpodobnym położeniu, bez zachęcającego słowa ojca albo przyjaciela, mogłem prowadzićswoje dzieło, czyż można uniewinnić jakiego bądź młodzieńca, jakkolwiek byłby biednym,obciążonym zajęciami, lub ograniczony pod względem miejsca i wygody, jeśli zaniedbujeswej pracy? Ażeby kupić pióro lub arkusz papieru, musiałem sobie odmówić częścipożywienia, chociaż głód szarpał mi wnętrzności. Nie miałem ani jednej chwili spokoju,musiałem pisać i czytać przy gawędach, śmiechach, śpiewach, gwizdaniach i hałasachnajmniej dwudziestu bezmyślnych chłopaków, i to jeszcze w godzinach, gdy byli wolni odwszelkiego nadzoru. Nie należy uważać za nic tego miedzianego pieniążka, który od czasudo czasu musiałem wydać na atrament, pióro lub papier. Grosz niestety był dla mnieogromną summą. Byłem tak wysoki jak dziś jestem, byłem zdrów i silny. Dwa pensy (5kop.) na tydzień stanowiły cały kapitał, jaki po zrobieniu zakupów na targu pozostawałkażdemu żołnierzowi. Przypominam sobie, jak gdyby to było wczoraj, że jednego piątkuujrzałem się w możności, po zaspokojeniu koniecznych wydatków, zachować pół pensa (11/4 kop.), za którego nazajutrz chciałem sobie kupić marynowanego śledzia; lecz gdym sięrozebrał, ażeby pójść spać tak czczy, że myślałem, iż umrę z głodu, spostrzegłem dopiero,żem zgubił mego pół pensa. Ukryłem twarz pod nędzną kołdrą i płakałem jak dziecko. Aprzecież, powtarzam, kiedy w takich okolicznościach mogłem się oddawać nauce, nie ma inie może być w całym świecie młodzieńca, którego by z zaniedbania pracy kształcącejumysł usprawiedliwić można było”.

Obraz zupełnie odpowiedni powyżej skreślonemu przedstawia przebieg życia WalentegoDuvala, jednego z najbardziej uczonych ludzi swojego czasu, który nie tylko przeszedłszkołę cierpień i przeciwności, jaką rzadko komu odbyć się zdarza, lecz także wyszedł z tejszkoły wykształcony i uszlachetniony, jak niewielu. Duval jest jednym z najpiękniejszychprzykładów człowieka, twardą ręką losu zmuszonego do radzenia samemu sobie, życie zaśjego jest przekonywującym dowodem potęgi i moralnego celu pomocy własnej. Urodził sięon w 1695 r. we wsi Artenay w Szampanii. Ojciec jego był ubogim wieśniakiem i umarł muprzed dojściem do dziesiątego roku życia. Wówczas we Francji panował straszny głód, który

247

dziesiątkował ludność miast i wiosek. Matka bardzo uboga oddała go w służbę do jednego zwieśniaków, który go użył do paszenia indyków. Raz młody Duval chciał się przekonać, czyprawdą jest, że widok czerwonej chustki do wściekłości przyprowadza indyki, zawiązał więcjednemu z indyków powierzonych swojej pieczy na szyję chustkę tego niebezpiecznegokoloru, co w istocie wprowadziło ptaka w wściekłość, Która go o śmierć przyprawiła.Rozgniewany tym gospodarz wypędził Walentego ze służby. Znając ubóstwo swojej matki inie chcąc jej być ciężarem, Duval polecił się Bogu i na los szczęścia opuścił swą wioskęrodzinną.

Było to na początku zimy w r. 1709, w którym tak okropne mrozy panowały, jak najstarsiludzie nie pamiętali. Na próżno biedny chłopiec chodził od wsi do wsi, od chaty do chatyofiarując swoją służbę, wszędzie ludzie mieli sami zbyt mało, ażeby opuszczonego odwszystkich do siebie przyjąć mogli i Walenty przewidywał co rano, że końca dnia niedożyje, lecz w drodze zmarznie albo umrze z głodu. Wszystkie te koleje opisał on później,dlatego dalej możemy opowiadać jego słowa: „Idąc z Prowansji do Bie dostałem takstrasznego bólu głowy, iż co chwila myślałem, że mi pęknie. Na koniec przyszedłem poddrzwi jednej wiejskiej chaty i prosiłem człowieka, który mi otworzył, o pozwolenie, abypołożyć się gdziekolwiek, rozgrzać się i wypocząć. Człowiek ten wprowadził mnie doowczarni, gdzie w cieple prędko przeszło odrętwienie moich skostniałych członków, bólgłowy jednak, który mnie dręczył, dochodził prawie do obłąkania. Nazajutrz rano przyszedłwieśniak, aby zobaczyć, co się ze mną stało. Przeląkł się, ujrzawszy moje błyszczące,roziskrzone oczy, twarz napuchłą, szkarłatno-czerwoną, pokrytą bąblami i powiedział mi żemam ospę, i że na nią umrzeć będę musiał, gdyż on sam ma zaledwie co jeść i nie może sięmną opiekować w takiej długiej chorobie — niepodobna zaś było przy tak gwałtownymzimnie przenieść mnie gdziekolwiek, gdziebym mógł znaleźć opiekę. Widząc, że nie mamsiły mu odpowiedzieć, człowiek ten odczuł litość nade mną, odszedł na chwilę i powróciłwkrótce z pękiem starej bielizny, w którą mnie obwinął jak mumią, zdjąwszy ze mniewprzód ubranie. W jednym miejscu owczarni zdjął wierzchni pokład gnoju, w zrobione tymsposobem wyżłobienie nasypał sieczki i miękkiej słomy, położył mnie na tym, przysypałsieczką i słomą i nakładł na to gnoju, który odkopał poprzednio. Po tym wszystkim zrobiłnade mną znak krzyża św. i polecił mnie Bogu, najmocniej przekonany, że nie ujdę śmierci.Pozostałem tak leżąc jak drugi Job, aż po szyję gnojem przykryty. Ciepło tego posłania iwyziewy owczarni uratowały mnie. Dostałem potów, ospa rozwinęła się szybko, i jad jej niesprawił mi innej szkody, oprócz pewnej liczby dziobów na twarzy.

„Podczas kiedym tak leżał w mym niezbyt wonnym łożu, srogie mrozy robiły coraz większeszkody w okolicy. Poza owczarnią, w której się znajdowałem, rosły drzewa orzechowe idęby, i rzadko która noc przeszła, żebym nie słyszał huku podobnego do grzmotu. Gdy się nadrugi dzień pytałem o przyczynę, odpowiadano mi, że zimno jest tak wielkie, iż kamieniepękają i wiele wielkich drzew roztrzaskało się do korzenia.

248

„Jak powiedziałem wyżej, poczciwy wieśniak wyznał mi już, że jest tak biednym, iż mnąopiekować się nie może, tak jakby sobie życzył. Podatki i daniny zubożyły go zupełnie.Zabrano mu narzędzia służące do uprawy roli i bydło robocze, nie zostawiono by mu nawetowiec, gdyby one były jego własnością, należały jednak do dziedzica i miał je tylko wdzierżawie. Człowiek ten zatem miał słuszność mówiąc: że mi nic dać nie może. W początkumojej choroby, wprawdzie nie mu byłem ciężarem, bo nic prawie jeść nie mogłem. Późniejstarał się on sobie i mnie w inny sposób zaradzić: dawał mi rodzaj wodzianki, która tylko otyle była posoloną, że nie była zupełnie mdłą; przynosił mi ją w zakorkowanej butelce, którąw gnoju trzymać mogłem, ażeby zachować ją w cieple. Było to pożywienie którem żyłemwyłącznie przez dwa tygodnie, pragnienie zaś gasiłem czystą wodą. Gdy stan mego zdrowiapozwalał mi już przenosić pożywniejsze potrawy, nie mogłem od mego dobroczyńcy dostaćnic więcej, prócz zupy i kawałka czarnego chleba, tak zmarzniętego, że go siekierą rąbaćtrzeba było.

„Pomimo, że to co mi dawał było tak małe, po pewnym czasie wieśniak zmuszony był mipowiedzieć, że nadal już nie jest w stanie co bądź dla mnie uczynić, i że zniewolonym jeststarać się uzyskać mi coś u innych. Mówił z proboszczem, który mieszkał o parę wiorst, aten pozwolił przenieść mnie do domu położonego obok plebanii. Wyciągnięto mnie tedy zmojego grobu — bo tak to śmiało nazwać było można — obwinięto gałganami i sianem,ażeby mnie zabezpieczyć od zimna, przywiązano do grzbietu osła i tak zaprowadzono dowsi, w której znajdowała się parafia. Gdy tam przybyłem, byłem na wpół zmarznięty, imyślano, że przynajmniej jaki członek postradać muszę, jeżeli wyjdę z życiem z tej podróży.Szczęście, że ludzie, którzy się tym zajmowali, mieli dość przezorności i bezzwłocznienatarli mnie śniegiem, dopóki nie wróciłem do przytomności i ciepło nie wstąpiło w mojeczłonki. Naówczas położono mnie w podobnym łożu jakie przedtem miałem w owczarni, idopiero gdy po tygodniu mróz zwalniał, wzięto mnie do izby i dano mi łóżko, w którym podopieką zacnego proboszcza, prędko przyszedłem do zdrowia. Lecz pozostać tam niemogłem”. — Puścił się zatem chłopiec dalej pomiędzy ludzi, kierując się zawsze ku miejscu,z którego słońce z rana z ziemi wychodzić się zdaje. Po przebyciu Szampanii, znalazłwreszcie na granicy Lotaryngii jednego owczarza, który go do służby przyjął. Zostawał uniego około dwóch lat. Przypadkiem zrobił wtedy znajomość z jednym z mieszkających wpobliżu zakonników, który go polubił i polecił czterem mnichom wielkiego klasztoru św.Anny, ci zaś przyjęli go chętnie na pasterza swoich sześciu krów. Duval sam tak opowiada:

„Znalazłem tam nowe zajęcie, — uczyłem się pisać. Jeden z naszych starszych zakonnikówdrżącą ręką wtajemniczał mnie w tę głęboką sztukę. Ażeby zbyt nie obciążać dobrego starca,a naukę jego przyjąć, obmyśliłem sobie sposób następujący: Wyjąłem z mego okna jednąszybę, położyłem na wzorze i pisałem na szkle przebijające się litery. Pilne powtarzanie tegoćwiczenia, nauczyło mnie w krótkim czasie dosyć biegle pisać. Książka rachunkowa, którami w ręce wpadła, nauczyła mnie czterech działań, i ta godna podziwu nauka, któraśmiałością swego wyrachowania, pochodnię wiedzy w najciemniejsze nawet sfery przenosi,

249

stała się dla mnie źródłem niezmiernej rozkoszy. Miałem zwyczaj szukać sobie w lesie, wktórym pasłem moje krowy, jakiego odpowiedniego miejsca, a znalazłszy je, spędzałem tamnieraz znaczną część pięknych letnich nocy.

„Jednego wieczora kiedym się przypatrywał gromadkom świetnych punkcików,porozrzucanych po niebie, przypomniało mi się, co czytałem w kalendarzu, że w pewnychdniach słońce wstępuje w znaki, które noszą imiona zwierząt, jak: baran, byk itd., zacząłemwięc myśleć co by to były za znaki, i wyrozumowałem sobie, że to muszą być gromadkigwiazd ugrupowaniem swoim do pewnych zwierząt podobne. Umysł mój zajął się wyłącznietym przedmiotem. Wybrałem jeden z najpiękniejszych w lesie dębów i na szczycie jegozbudowałem sobie z wici wierzbowych siedzenie, podobne do bocianiego gniazda. Cowieczór wdrapywałem się na to moje obserwatorium, siadałem tam i rozpatrywałem się pocałym niebie, szukając obrazu byka albo barana. Ponieważ cuda optyki były mi zupełnienieznajome, więc oczy tylko służyły mi za teleskop. Po długich daremnych poszukiwaniach,gdym już dalszych usiłowań chciał zaniechać, przyjazny wypadek dał mi dokładniejsze orzeczy pojęcie i zapalił mnie nową ochotą. Posłano mnie raz na jarmark do Luneville izobaczyłem tam w jednej z bud, mnóstwo obrazków wystawionych na sprzedaż. W ichliczbie znajdowała się mapa nieba, na której oznaczone były gwiazdy, oraz ich nazwiska iwielkość. Ta mapa oraz kilka kart geograficznych pochłonęły cały mój zasób pieniężny,wynoszący około czterech franków. Mapy, jakie za te pieniądze nabyłem, sprawiły minieopisaną radość. W ciągu kilku dni wbiłem sobie w pamięć rozmaite położeniagwiazdozbiorów (konstelacji), ażeby jednak móc zastosować właściwie tę umiejętność,trzeba mi było mieć na niebie punkt stały, z którego mogłyby wychodzić moje spostrzeżenia.Słyszałem kiedyś, że gwiazda polarna jest jedyną gwiazdą niezmieniającą swego położeniana naszej półkuli, i że jej położenie wskazuje biegun północny, lecz jak miałem odszukać tęgwiazdę i przekonać się o jej nieruchomości? Po długim dopytywaniu się powiedziano mi ojakiejś igle, mającej własność wskazywać biegun ziemi, w cud ten ledwie uwierzyłem gdymgo zobaczył. Na moje szczęście najstarszy z naszych zakonników posiadał kompas, któregomi pożyczył. Z pomocą tej zadziwiającej igły nauczyłem się wkrótce poznawać cztery stronyświata, jako też krzyżownicę wiatrów, która na kompasie oznaczona była. Ponieważ jednaknie znałem wysokości gwiazdy polarnej, którą przede wszystkim znać trzeba, aby ją znaleźć,wymyśliłem sobie zatem sposób następujący: Wybierałem sobie jaką bądź gwiazdę,świdrowałem w gałęzi drzewa dziurę przez którą widzieć ją było można i rozumowałem tak:Ta gwiazda stoi w miejscu, albo się porusza, jeżeli stoi w miejscu, to będę ją mógł zawszewidzieć przez dziurę, którą wywierciłem, jeżeli zaś jest ruchomą, to się o tym wkrótceprzekonam i z inną gwiazdą tę próbę powtórzę. Robiłem w ten sposób długo i do tegotylko doszedłem, że mi się złamał mój świder.

Wziąłem naówczas piękną latorośl bzu, rozkrajałem ją wzdłuż, wydobyłem rdzeń,związałem końce szpagatem i powiesiłem tak zrobione narzędzie na najwyższej gałęzi dębu,który mi służył za obserwatorium. W ten sposób, mając wszelką łatwość kierowania tej tubki

250

na rozmaite gwiazdy, które chciałem obserwować, znalazłem wreszcie tę, której szukałem.Teraz już było łatwe poznajdować główne gwiazdozbiory, prowadząc w myśli linie od jednejgwiazdy do drugiej i stosując je do skali mojej mapy.

„Gdy się tak obeznałem z mapą nieba, zamierzyłem obeznać się także z ziemią, tymbardziej, że przypadek dał mi w ręce życiorys sławnych mężów Plutarcha, dzieło QuintusaKurcjusza i rycerskie czyny bohaterów, o których w książkach ludowych czytałem, znów wmym umyśle były przytomne. Chciałem się więc dowiedzieć gdzie były miasta i kraje, wktórych odznaczyli się owi bohaterowie, i postanowiłem sobie wstępować w ich ślady, leczje traciłem bardzo często, a nawet cierpliwość ich szukania. Nie słyszałem nic o geografii,widziałem tylko moje mapy, i niemało nałamałem sobie głowy żeby zrozumieć, co znaczyłylinie i koła, które na nich zauważyłem. W końcu wziąłem je za mile wniosłem bez dalszegonamysłu, że ziemia ma 360 mil obwodu. Kiedy się z tym pięknym odkryciem zwierzyłemjednemu z mnichów, który przedtem bawił w jednym klasztorze w Kalabrii (we Włoszech),powiedział mi on, że jadąc z tego klasztoru przebył więcej jak 360 mil, i nie sądził, żebyświat objechał naokoło. Zobaczyłem wtedy, żem się bardzo omylił, i zasmuciłem sięniezmiernie; byłbym może stracił całą ochotę do geografii, gdyby nie zaszedł następującywypadek. Każdej niedzieli w Luneville służyłem do mszy w kościele Karmelitów; raz więczaszedłem do ogrodu tych zakonników i zastałem tam pewnego znanego mi pana, pilnieczytającego książkę. Był to Przewodnik po ziemi Delannay’a. Poprosiłem tego pana opożyczenie mi książki, co on też z chęcią uczynił. Właściwie miałem zamiar przepisać jąsobie, płonąc jednak z niecierpliwości dowiedzenia się, co się w niej mieści, już w drodzeczytać ją zacząłem, i gdy przybyłem do mojej dostrzegalni na dębie, wiedziałem już coznaczyły koła i zrozumiałem jak małą jest nasza ziemia w stosunku do ogromuwszechświata.

„Zapaliłem się tak do geografii, że na jawie i we śnie o niczym więcej nie myślałem, aponieważ brakowało mi zupełnie środków do uzupełnienia moich wiadomości,postanowiłem sobie zaradzić temu. Wypowiedziałem zajętą wojnę zwierzętom leśnym,jedynie w celu sprzedawania ich skór, ażeby za zebrane pieniądze kupić map i książek. Pokilku miesiącach zarobiłem w ten sposób około 150 franków puściłem się do Nancy, jedyniepo to, żeby sobie książek kupić. Brałem wszystko, co mi w ręce wpadło: tłumaczenie historiinaturalnej Pliniusza, Historię Jankesów, bajki Lafontaine’a itd. Oprócz tego, kupiłemmnóstwo map, poczciwy zaś księgarz udzielił mi kredytu na blisko 40 franków, chociażmnie nie znał, mówiąc mi, że po moim zapale i po mojej poczciwej twarzy widział, że go nieoszukam. Uginając się pod ciężarem mego skarbu, szedłem pięć mil z powrotem doklasztoru, i cela moja stała się światem w miniaturze, wszystkie bowiem jej ściany, sufitnawet, były krajami i prowincjami pokryte“.

Tutaj przerwać musimy opowiadanie szczegółowe dalszych kolei Duvala, nie mamy bowiempod ręką tej części własnych jego pamiętników, dalsze więc losy jego opowiemy wstreszczeniu.

251

Raz znalazł w lesie złotą pieczęć i prosił księdza najbliższej miejscowości, żeby wezwał zambony właściciela do zgłoszenia się po jej odbiór. Właścicielem był pewien angliknazwiskiem Forster, sławny uczony. Oddając mu kosztowną zgubę, Duval prosił go oobjaśnienie znajdującego się na niej herbu. Zdziwiony tym dowodem zamiłowania nauki, iucieszony zarazem poczciwością stojącego przed nim w biednej odzieży młodzieńca, anglikzajął się nim szczerze, odwiedzał go bardzo często, dopóki bawił w tamtych stronach, ipodarował mu przeszło sto książek.

Niepohamowany zapał, z jakim młody pasterz oddawał się swoim naukom był jednakpowodem, że coraz bardziej zaniedbywał bydło powierzone jego pieczy. Gniewało tozakonników, jeden zaś tak daleko się posunął w gniewie, że mu zagroził popaleniem książek,jeżeli bydła lepiej doglądać nie będzie. Spalić jego książki, spalić to co miał najdroższego wświecie, tego już było Duvalowi zanadto. Schwycił pogrzebacz, wypędził zagniewanegomnicha, zamknął się w swojej celi, i nie otworzył drzwi dopóki nie zawarł z zakonnikamiformalnego układu tej treści, że mu codziennie pozostawione będą dwie godziny wolnegoczasu na naukę, on zaś obowiązywał się służyć klasztorowi jeszcze przez dziesięć lat tylkoza stół i ubranie. Od tego czasu pokój między nim a klasztorem więcej zakłóconym niezostał. Duval wymienia nawet jednego z zakonników, brata Pawła, jako człowieka pełnegołagodności i chrześcijańskiej miłości. Raz przekonawszy się, że Duwal w klasztornejsamotni ozuł się szczęśliwy, zadowolony i żadnego nie miał pociągu do poznania wielkiegoświata, brat Paweł poklepał go serdecznie po ramieniu i rzekł: „Zrobiłeś wiele, boś sięnauczył być swoim własnym przyjacielem, a jako taki nie będziesz nigdy sam, lecz będzieszprzyjacielem wszystkich“.

Z większym jak kiedykolwiek zapałem pracował odtąd Duval nad kształceniem się, w cieniudrzew lasu, w którym się pasły jego krowy. Raz książę Lotaryngii Leopold zaszedł go tam,otoczonego książkami, mapami i niezmiernie zdziwiony spytał go, co robi. „Uczę sięgeografii“ — odpowiedział młodzieniec. „Więc znasz się trochę na tym“— spytał dalejksiążę. „Nie oddawałbym się temu, gdybym się na tym nie znał.“ „A czegóż to szukaszteraz,“ — zapytał znów książę, gdy pasterz pochylił się nad mapą. „Szukam drogi doQuebek’u, bo chcę się uczyć na uniwersytecie tego miasta“. „Sądzę że są uniwersytetycokolwiek bliżej, i chętnie ci taki wskażę“. Tu książę zrobił mu propozycję dalszegokształcenia się u jezuitów w Pont a-Mousson. Duval przyjął ofiarę z serdeczną radością, leczpod warunkiem, że jego swoboda przez to ograniczoną nie będzie. W szkole w krótkimczasie zrobił nadzwyczajne postępy. W r. 1718 posłał go Leopold do Paryża, ciekawywrażenia, jakie na jego umysł wywrze pierwsze ujrzenie stolicy świata. Duval powróciwszywyznał szczerze, że cały przepych stolicy niczym jest w porównaniu ze wspaniałościąwschodzącego i zachodzącego słońca i wzniosłym widokiem zasianego gwiazdami nieba.

W kilka lat później, książę Lotaryngii mianował Duvala swoim bibliotekarzem, orazprofesorem historii w akademii w Luneville, gdzie w liczbie uczniów jego, znajdował siętyle później sławny lord Chatham (znany pod imieniem Williama Pitta), gdy zaś Lotaryngia

252

do Francji przyłączona została, Duval przeszedł w służbę ówczesnego cesarza niemieckiegoFranciszka I (panował od r. 1745 — 1761 r.), który tego niepospolitego męża powołał doWiednia i mianował zarządcą zbioru monet, medali i bibliotekarzem swoim. Przed odjazdemdo Wiednia, Duval odwiedził swoją rodzinną wioskę i na miejscu domku, w którym wniedostatku i ubóstwie przyszedł na świat, kazał zbudować mocny, wygodny dom ipodarował go gminie na szkołę. Wielki ten mąż, który przy całej swojej uczoności, nigdy nieprzestał być skromny, dożył wieku 80 lat i umarł w Wiedniu 13 września 1775 r. Cześć jegowspomnieniu. Postępujmy za jego przykładem.

Nim zamkniemy ten rozdział, pozwolimy sobie przytoczyć skromne nazwisko młodozmarłego pracownika, studenta Warszawskiej Szkoły Głównej — Józefa Sławińskiego. Brońnas Boże, abyśmy ciche i dopiero w rozkwicie będące zasługi tego młodzieńca, ośmielili siępostawić na równi z bogatym w owoce żywotem mężów poprzednio i następniewymienionych, ale zdaje nam się, iż dla naszej młodzieży, przykład człowieka na któregowłasnymi oczyma wielu z niej patrzyło, o którym wielu własnymi uszami słyszało —wywrze wpływ zbawienny. Każdy tu będzie miał sposobność przekonać się, iż nie mapołożenia i okoliczności, w których by szczera chęć, silna wola i wytrwałość, nie dały sięzastosować i niewątpliwie do pewnych rezultatów nie doprowadziły.

Józef Sławiński urodził się 1842 r. Ojciec jego dotąd sprzedaje obrazy świętych i książki donabożeństwa. Nieco czytać i śpiewać z kantyczek, nauczył się od dziadka w domu. Matkajego umarła, gdy był jeszcze dzieckiem. Ojciec ożenił się powtórnie i brał go z sobą naodpusty, gdzie Sławiński z nut śpiewał, co uważane było ze strony otaczających go zadowód wielkich zdolności. Tak przeżył do lat dziewięciu.

Rodzice nie mogli mieć dlań świetniejszych zamiarów jak kształcić go na rzemieślnika.Oddali więc chłopca do szkółki elementarnej, gdzie w krótkim czasie, bo po półtora roku,oświadczono im, że wszystko to umie czego w szkółce elementarnej uczyć zwykli i żenależy go do wyższych szkół posyłać. Jakim sposobem w dziecku rozwinęła się chęćwiedzy? Kto to wie? Może czytanie żywotów świętych, pełnych cudowności i mistycyzmuzasiało w nim pierwszą żądzę zaspokojenia ciekawości, rozbudziło imaginację, zasiałoniepokój w duchu dziecięcia; może uwielbienie sąsiadów za ów śpiew z kantyczek;wyróżnianie go wśród innych dzieci, popchnęło na drogę nieświadomej w nim samymambicji? Któż te tajemnice odgadnie? Są nawet tacy, którzy by mogli z Kremerempowiedzieć, iż dziecię w kolebce anioł namaszcza pocałunkiem.

Dopóki duch ludzki będzie tajemnicą niewyjaśnioną, wszelkie przypuszczenie tutaj możebyć domysłem tylko. Zaznaczyć jedynie można, że już z przeczuciem wyższego światapewny jaśniejszym widzeniem celów oddany wszedł do brązownika, jako terminator. Życiejego w domu nie było przepełnione kwiatami jak można wnioskować z opowiadań jegorodziców. Matka, a raczej macocha gasiła mu świecę, bo światło spać jej nie dawało. Józefzasłaniał światło książkami, aby nie budziło matki, lecz znów obawiano się i słusznie

253

poniekąd, że łatwo może nastąpić pożar, gaszono mu więc świecę; zdarzało się że Józefczekał aż wszyscy zasną w mieszkaniu, a gdy zasnęli wstawał, zapalał światło i uczył siędopóki ktoś zbudzony z domowników, nie znaglił go aby spać poszedł. „Rady sobie z nimdać nie było można — opowiadała jego matka, jakich on sposobów nie używał, aby tylkoświatło palić“.

Rzecz łatwa do pojęcia, jak trudne musiało być dlań życie w terminie, przy rodzaju pracy, dojakiej nie miał najmniejszego zamiłowania, lecz trudniej pojąć jakim sposobem obokprześladowania, którego doznawał następnie ze strony majstra, a który czuł się w obowiązkuwypędzić z niego chęć do książki — chęć ta w nim nie zamarła. To zapewne najtrudniejszaepoka w jego życiu, ale zarazem tu w całej potędze wyjawia się iskierka siły ducha, którejnie zatracił, lecz w płomień zamienił.

W terminie już nie było sąsiadów podziwiających jego zdolności i chęć do pracy umysłowej,owszem, odsunęli się od niego wszyscy, bo jako terminator, nie rokował żadnej przyszłości;do domu nie miał po co się spieszyć bo dziadek umarł dawno. Ojciec majstra, u któregopracował, starał się wyjednać u syna przynajmniej tolerancję dla tej nieprzełamanej chęci doksiążki, ale ojciec majstra także umarł i Sławiński pozostał sam jeden. Odtąd nie było nikogoco by zachęcił do wytrwania lub starał się wskazać możność pogodzenia pracy umysłowej zfizyczną, a prześladowali wszyscy. Ale Sławiński w 12-tym lub 13 tym roku życia, miałdość siły w sobie samym, nie dbał o zachętę, mało zważał na prześladowanie i szło mu tylkoo pogodzenie pracy umysłowej z fizyczną. Ponieważ ta ostatnia zabierała do 15 godzindziennie, uczył się więc w nocy przy świetle, a trzygroszówki otrzymywane na śniadanieobracał na kupienie świecy i sypiał zaledwie po 2 lub 3 godziny. Po tak bezsennie spędzonejnocy, robota nie mogła iść dobrze, gaszono mu światło i gwałtem spać zapędzano.Nieprzyjaciół miał wszędzie. Zdawało mu się, że można jedną ręką obracać korbę kamienia,na którym czeladnik ostrzył narzędzia, a w drugiej ręce przy tej mechanicznej robocietrzymać książkę i czytać; surowo za to skarcony, gdy i w wolnym czasie od roboty niepozwolono mu czytać, czuł się rozgrzeszonym i uprawnionym do używania wszelkichmożebnych środków, aby się uczyć. Odtąd chodził z książką w kieszeni, korzystał z każdejnieobecności majstra w warsztacie, czytał w każdej chwili, w której nie miano nań oka,pozornie bijąc młotkiem lub piłując pilnikiem. Łapany na gorącym uczynku, odbierałcielesną surową karę i stracił książkę. Jakim sposobem otrzymywał książki— nie wiadomo,ale je miał zawsze.

Jak ciężkie były dlań dnie terminu, widoczne jest w jego rozprawie, którą pozostawił wrękopisie, w rozprawie tej uderzając na cechy, naciera na egoistyczne, nieludzkieobchodzenie się majstrów z terminatorami, a pisząc pod wpływem wspomnień, przebytychcierpień fizycznych i poniżenia, odwołuje się do rozumu ludzi kompetentnych, uczuć ludzidobrej woli, majstrów, ogółu czytelników, słowem woła o pomoc wszędzie nie tylko tam,gdzie ją znaleźć można, ale tam gdzie wołać można. Głosu takiego, nie wołającego o nic dlasiebie, a dla innych niedomagającego się niczego więcej jak wymiaru sprawiedliwości —

254

wieko trumny stłumić nie może. Rozprawa ta, to nie akt oskarżenia postawiony przed sądemogółu, lecz akt wyznania miłości dla rzemieślników i miłości dobra ogólnego. Za prawdęprzytoczonych faktów zmarły zaręcza, zaręczeniu temu wierzyć musimy, bo to, co pisał —pisał już na śmiertelnym łożu. Za czystość jego chęci zaręczamy wszyscy, którzyśmy goznali bliżej, za jego miłość prawdy i dobra ogólnego — zaręcza jego śmierć przedwczesna.

Piekło terminu zbliżało się do końca, miał podówczas rok 17, poznał że trzeba z czegośzrezygnować, albo rozstać się z chęcią, wiedzy — albo z rzemiosłem. Porzucił termin,odszedł od brązownika, u którego miał być jeszcze pół roku aby zostać czeladnikiem. Alesnadź że zerwanie z całą przeszłością własną, wyjście poza sferę, w której się ktośwychował, wyswobodzenie się całkowite spod kierunku, w którym ktoś wzrastał jak drzewoprzy paliku — nie przychodzi łatwo, nawet tak silnym jak Sławiński, to też próbował jeszczekilku rzemiosł, lecz każde porzucał wkrótce.

W końcu 1862 roku lub początku 1863 porzucił rzemiosło stanowczo; od rodziców dostawałobiady i dwa ruble miesięcznie. W jak trudnym musiał być położeniu materialnym, dowodzito, że przy znanej nam osobistej jego dumie, zaciągnął pożyczkę w kasie zasiłkowej bractwoŚw. A Paulo złp. 30. Lecz wkrótce poznanym już został, jako miłujący naukę i pragnącyrozszerzenia jej między rzemieślnikami, bo w lipcu 1863 roku został zaproszony na członkaczytelni bezpłatnej przy ochronie IX. Matka jego mówiła nam, iż w tym czasie „byli takgrzeczni panowie, studenci co przychodzili do niego i pokazywali mu na książce“. Odtądwięc nie był osamotniony przynajmniej, mógł odetchnąć swobodniej i rozpatrzyć się w sobiesamym. Cel życia własnego stanął przed nim jasno, miłość dla rzemieślników, uczuciepędzące go instynktownie po obranej drodze, zamieniło się w świadomość, w postanowieniepracowania nad polepszeniem losu tej warstwy społeczeństwa, z której wyszedł. Chciałprace w tym kierunku rozpocząć jak najprędzej, pilno mu było, aby sam zobaczył owoceswej pracy, i pierwszy głos, który podniósł publicznie, był głosem w kwestiirzemieślniczej. „Kilka uwag dotyczących oświaty klas rzemieślniczych“ w Gazecie Polskiejzamieszczone. W listopadzie tegoż roku wstąpił do klasy przygotowawczej, w 1864Sławiński, który skończył tylko szkółkę elementarną, przebiegł sam kurs nauk w zakresiegimnazjalnym i złożył chlubnie egzamin do Szkoły Głównej.

Tu poprawiła się jego dola, nie był już sam; miał poparcie moralne, mieszkał razem zdwoma kolegami, którzy starali się radzić jego potrzebom o ile własne ich środki dozwalały,otrzymał korepetycje i zaczął już nie czerpać, lecz pochłaniać naukę.

Wiedział, że umiłowana przez niego kwestia rzemieślnicza, nie jest jednym, lecz tysiącemwęzłów poplątanych, że kwestia ta, jak wszystkie społeczne — życiowe, łączy się niemal zwszystkimi gałęziami wiedzy; pojmował, że nie powierzchownie, lecz z gruntu ją zbadaćnależy — to też konsekwentny z tą myślą, wierzący, że tak, jak wszystkie silniejsze iszlachetniejsze umysły całą niemal wiedzę objąć potrafi, dnie całe spędzał w audytoriach.Zdawało mu się, że wszędzie znajdzie jakieś źdźbło, które się przyda na później. Żyjemy w

255

wieku podziału pracy i specjalizowania zajęć, to też wybieramy najkorzystniejszą dla siebie.Sławiński pojmował podział pracy, lecz wybrał stanowisko najwięcej wołające opracowników. Zginął na tym stanowisku mówią niektórzy, zarzucając mu, że zginął. Myodpowiemy, że powinien się był oszczędzać, wiedząc o tym, że nieprędko się znajdzie ktośwłaśnie, kto by tak kochał, jak on — ale cóż kiedy nic o sobie nie myślał i nie znał swojejwysokiej wartości.

Cóż więcej dodamy? Choroba piersiowa wydarła go społeczeństwu w połowie maja 1867roku. Jeśliby żal ogólny po zmarłym usprawiedliwiać było potrzeba, to dodalibyśmy tylkoto, że wyszedł z łona klasy rzemieślniczej, której chciał poświęcić kapitał zdobytej przezsiebie nauki, że społeczeństwo utraciło w nim pracownika, który by umiał przemówić doludzi, z których wyszedł, byłby od nich słuchany i zrozumiany.

Na zakończenie tego rozdziału podajemy nareszcie rozdzierają serce, acz pouczającyprzykład życia znakomitego poety—Tarasa Szewczenki, którego poezje w narzeczumałoruskim pisane, mamy i na nasz język przełożone. Oto co wieszcz ten nieszczęśliwywłasnymi wyrazami opowiada o swym życiu.

„Jestem synem chłopa Grzegorza Szewczenki. Urodziłem się dnia 25 lutego 1814 roku wewsi Kiryłówce (Kijowsk. gub. Zwinogrodz. powiatu), w majątku obywatela pewnego.Straciwszy w ośmiu latach ojca i matkę, znalazłem się w szkole u diaka parafialnego, jakożak popychadło. Żacy ci w stosunku do diaków mają się tak samo, jak chłopcy oddani odrodziców lub innej władzy na naukę do rzemiosł. Prawa majstra nad nimi nie określają siężadnymi granicami. Są to najzupełniejsi niewolnicy jego. Na nich to się zwalają wszystkiedomowe roboty, wszystkie zachcenia gospodarza i domowników jego. Wyobraźcie więcsobie, czego wymagał ode mnie diaczek, pijaczysko okrutne i co to ja musiałem wypełniać zniewolniczą pokorą, nie mając ani jednej istoty na ziemi, co mogłaby lub chciała pomyśleć omnie. Jakkolwiek bądź, w ciągu dwuletniego ciężkiego życia przeszedłem gramatykę ipsałterz. Pod koniec szkolnego zawodu mojego, diaczek wyręczał się mną skoro wypadłoczytać psałterz za dusze zmarłych i raczył mi płacić za to dziesiąty grosz, jako zachętę.Pomoc ta pozwalała srogiemu nauczycielowi mojemu oddawać się więcej niż kiedyulubionej butelce, wraz z przyjacielem swoim Jonaszem Limarem, tak, że wracając znabożnych wycieczek moich, zastawałem ich zawsze śmiertelnie pijanych. Diak mójobchodził się okrutnie nie tylko ze mną, lecz i z innymi żakami i wszyscyśmy gonienawidzili serdecznie. Bezmyślna surowość i czepianie się jego zrobiło nas mściwymi iobłudnymi; okpiwaliśmy go przy każdej zręczności i uprzykrzaliśmy się najrozmaitszymifiglami. Despota ów, pierwszy, z którym zetknąłem się w życiu, wpoił mi na zawsze głębokiwstręt i pogardę ku wszelkiej przemocy. Serce moje dziecinne po milion razy obrażone byłoprzez tego wyrzutka seminaryjnego. Zastawszy go więc raz pijanego bez czucia, użyłemprzeciwko niemu własnego oręża jego — rózgi, i o ile wystarczyło mi sił dziecinnych,odemściłem mu za okrucieństwa doznane. Ze wszystkich sprzętów diaka pijanicynajkosztowniejszym wydawała mi się zawsze książeczka jakaś z kunszeikami, tj. rycinami,

256

zapewne najlichszej roboty. Czy nie widziałem w tym grzechu, czy też nie zwyciężyłempokusy — dość, że ukradłem książeczkę — i w nocy uciekłem do miasteczka Łysianki.

W Łysiance wynalazłem nowego nauczyciela w osobie malarza diakona, który, jak wkrótcesię przekonałem, bardzo niewiele odróżniał się pod względem zasad i obyczajów odpierwszego mojego mentora. W przeciągu trzech dni najpotulniej dźwigałem pod górę wodęwiadrami z rzeki Tykicza i rozcierałem na blasze farbę miedzianą. Na czwarty dzieńcierpliwość mię zawiodła i uciekłem do wsi Tarasówki do diaczka mularza, słynnego na całąokolicę z malowania męczennika Mekity i Iwana rycerza. Do tego to Apellesa udałem się zpostanowieniem niezłomnym przeniesienia prób wszystkich, nieodłącznych jak mi sięzdawało, od wszelkiej nauki. Najgoręcej pragnąłem nabycia, chociażby w najmniejszejcząstce, mistrzowskiej umiejętności jego. Ale niestety. Apelles spojrzał badawczo na lewąrękę moją i wręcz odmówił nauki, zawyrokowawszy ku wielkiemu zmartwieniu mojemu, żejestem do niczego, nawet do szewca i kołodzieja niezdolny.

Straciwszy wszelką nadzieję pozostania kiedykolwiek chociażby tuzinkowym malarzem, zsercem zgryzionym powróciłem do wsi rodzinnej. Uśmiechał mi się natenczas w myśli losnader skromny, któremu jednak wyobraźnia moja dodawała wiele prostodusznego powabu.Chciałem zostać „niewinnym trzód pasterzem“, jak mówi Homer, ażeby chodząc zagromadzką watahą, czytać ulubioną książeczkę moją z kunszcikami. Lecz i to mi się nieudało. Pan mój, który w tym samym czasie odziedziczył majętność ojcowską, zapotrzebowałroztropnego chłopaka — a skutkiem tego obszarpany żak i włóczęga odziany został wkurtkę, szarawary i awansowany na pokojowego kozaczka.

Pan mój zapatrywał się na kozaków z praktycznego stanowiska. Opiekując się po swojemunarodowością moją, wyznaczył mi za obowiązek milczenie i nieruchomość w kącikuprzedpokoju, dopóki się nie rozlegnie głos jego, rozkazujący podać stojącą tuż obok lulkę,czy nalać mu szklankę wody pod samym nosem. Powodowany wrodzonym mizuchwalstwem, łamałem rozkaz pański, nucąc po cichu tęskne piosenki hajdamackie iprzerysowując ukradkiem malowidła suzdalskiej szkoły, zdobiące pokoje pańskie. Dorysowania używałem ołówka, który przyznam się bez najmniejszego wstydu, ukradłem umiejscowego rachmistrza.

Pan mój był wielce ruchliwy: bez ustanku też jeździł to do Kijowa, to do Wilna, to doPetersburga, wlokąc i mnie za dworem swoim dla podawania fajki, siedzenia w przedpokojui tym podobnych potrzeb. Nie mogę powiedzieć, ażeby pozycja moja podówczas zdawała misię nieznośną; dzisiaj dopiero przestrasza mię ona, wydając się jakimś snem gorączkowym.Wałęsając się z panem moim od jednego domostwa do drugiego, korzystałem z każdejzręczności, ażeby ściągnąć ze ściany partackie malowidło jakie i tym sposobemzgromadziłem sobie kolekcję nie lada. Szczególniejszymi ulubieńcami moimi bylibohaterowie historyczni: Spłowiej rozbójnik, Kulniew Kutuzów, kozak Platów i inni. Zresztą

257

nie powodowała mną chciwość dobra cudzego, lecz niezwalczona żądza kopiowania, którąteż zaspakajałem przy pierwszej lepszej zręczności.

Razu jednego, w czasie pobytu naszego w Wilnie, dnia 6-go grudnia 1829 roku, państwomoi wyjechali na bal wydawany w resursie szlacheckiej z powodu imienin cesarskich. Całydom uspokoił się, zasnął. Zapaliłem w najustronniejszym pokoju świecę i rozwinąwszykradzione skarby swoje, wybrałem Płatowa i z namaszczeniem kopiować począłem. Czasleciał niepostrzeżenie dla mnie. Już zabrałem się był do malutkich kozaków hasających uolbrzymich kopyt generalskiego rumaka — wtem z tyłu otwarły się drzwi i wszedł pan mójpowracający z balu. Ze wściekłością rzuciwszy się na mnie, naszarpał mi uszu i nadawałpoliczków — nie za umiejętności moje, o nie, na umiejętność nie zwrócił on uwagi — ale zato, że mógłbym spalić nie tylko dom ale i miasto całe. Na drugi dzień rozkazał on furmanowiSidorce osmagać mię należycie, co też ten i wypełnił z sumienną gorliwością.

W 1832 roku skończyło mi się lat 18, a ponieważ nadzieje pana, co do lokajskiejroztropności mojej jakoś się nie sprawdzały, uwzględniając przeto ciągłe me prośby,zakontraktował mię na cztery lata cechowemu mistrzowi rozmaitych dzieł malowniczych,niejakiemu Szyrajewowi w Petersburgu. Szyraiew łączył w sobie wszystkie przymioty diakaspartańczyka, diakona malarza i diaka chyromanty: lecz pomimo tego brzemienia troistegogeniuszu jego, biegałem w świetle nocy wiosennej do letniego ogrodu w celu kopiowaniaposągów, zdobiących wyprostowany ów utwór Piotra W. W czasie jednego z podobnychseansów poznałem się z artystą Iwanem Maksymowiczem Soszenką. Za radą jego wziąłemsię do akwarelowych portretów z natury. Za model posługiwał mi najcierpliwiej inny mójziomek i przyjaciel kozak Iwan Nicziporenko, dworski pana mojego. Razu jednegospostrzegł ten u Nicziporenka robotę moją, która do tego stopnia mu się podobała, iż począłmię uży¬wać do zdejmowania portretów z ulubionych kochanek swoich, za co mię aż całymrublem wynagradzał czasami.

W 1837 roku zaprezentował mię sekretarzowi Akademii sztuk pięknych W. I.Hrehorowiczowi z prośbą wyzwolenia mię od ciężkiego losu mojego. Hrehorowicz zniósł sięw tej mierze z W. A. Żukowskim, który też stargowawszy się naprzód z właścicielem moim,poprosił K. P. Briułowa, ażebym zdjął portret z niego, celem rozegrania go w loterięprywatną. Wielki Briułow natychmiast się zgodził i wkrótce portret Żukowskiego był gotów.Żukowski za pomocą hr. M. I. Wielhorskiego urządził loterię na 2,500 rub. ass.; za cenę tękupiona została swoboda moja 22 kwietnia 1838 r.

Odtąd zacząłem odwiedzać kursy Akademii sztuk i wkrótce zostałem jednym z ulubionychuczniów i kolegów Briułowa. W 1844 roku zaszczycony zostałem stopniem mistrzawyzwolonego. O pierwszych próbkach moich literackich powiem to tylko, że się zaczęły onew tymże samym ogrodzie letnim w półświetle nocy księżycowej. Surowa muza ukraińskadługo stroniła od piersi sponiewieranej w szkole, w przedpokoju, w zajezdnych domostwachi na kwaterach miejskich; lecz, gdy powiew swobody powrócił uczuciom moim czystość

258

dawniejszych lat dziecinnych pod ubogą strzechą ojcowską, ona poczciwie objęła i przytuliłamię w stronie dalekiej.

ROZDZIAŁ XII.

Potęga przykładu.

Tylko dobrzy rodzice są w stanie Dzieciom dobre dawać wychowanie. Goethe.

Złe przykłady psują dobre obyczaje. Stare przysłowie.

Skutkiem dobrego czynu po niegodziwych jest kara. Z. Kraśiński.

Jednym z najdzielniejszych nauczycieli tak w dobrym jak w złym — jest przykład.Przemawia on nie językiem, lecz najwymowniejszą mową, mową czynu, którą na całymświecie rozumie każdy, kto zdrowe pięć zmysłów posiada. Działalność jego zaczyna się zpierwszą chwilą naszego przyjścia na świat, i jak na nas oddziaływał, tak znowu przez naswpływ dobry albo zgubny w niezliczonych kierunkach wywiera. Nauczyciele są użyteczni,jakkolwiek mogą tylko wskazywać nam kierunek, który sami obierać musimy; gdytymczasem przykład, stając, jako czyn żywy przed naszymi oczyma, udziela nam się przeznaśladowanie oraz zwyczaj i można powiedzieć, że postępuje razem z nami, aby nas do celudoprowadzić. Dobra rada, jako poparcie dobrego przykładu ma wysoką wartość, dana jednakbez tej podstawy, która jest niejako świadectwem jej dobroci, pozostaje stosunkowobezskuteczną, doświadczenie bowiem naucza, że wskazówka w znanym zdaniu: „dzisiajwedług słów moich, nie podług mych czynów“ bywa zwykle w praktyce odwrotnie pojętą istosowaną.

Człowiek ma tę naturę, że łatwiej przyjmuje to, co oczyma widzi, niż to, co się o uszy jegoobija, i że to co istotnie widział i przeżył zostawia w jego duszy daleko głębsze wrażenie odusłyszanych albo przeczytanych rzeczy. Szczególnie okazuje się to w pierwszej młodości, żenajliczniejsze i najskuteczniejsze wpływy przez zmysł widzenia dostają się do duszy. Dośćzauważyć, z jaką miną zdziwienia i zajęcia niemowlę wytrzeszcza oczy i małe wyciągarączęta, gdy mu coś pięknego lub uderzającego pokazujemy. Co dzieciom w oczy wpadnieto naśladują mimowiednie i powoli, mimowiednie stają się takimi, jak ci, w których ciągłymtowarzystwie wzrastają, jak owady przybierające barwę liści, na których żyją. Stąd ogromnawaga wychowania w domu rodzicielskim. Jakkolwiek bowiem wielkim być może znaczeniewychowawcze szkoły, przykład przecież, który dziecko w domu rodzicielskim codzienniema przed oczyma, już to dla tego samego, że wpływa w latach najdelikatniejszej czułościzmysłów na zewnętrzne oddziaływania, jest nierównie znakomitszego wpływu nawykształcenie moralne naszych przyszłych żon i mężów.

259

Rodzina jest kryształem społeczności, ziarnem, nasieniem, z którego charakter całego luduwyrasta, źródłem, z którego czy jest czyste czy mętne — wypływają obyczaje, zasady,skłonności, jakie później tak w publicznym, jak w prywatnym życiu wszystkim czynnościomprzewodniczą. Naród wychodzi z izby dziecinnej, w niej leży kamień węgielny jegowielkości lub upadku. Przywiązanie do tego szczupłego kółka ludzi, do którego urodzeniem iwychowaniem należymy, jest punktem wyjścia dla miłości bliźniego, miłości ojczyzny ikoło naszych sympatii wychodząc z tego środka, rozszerza się coraz dalej, aż nareszcie całąludzkość obejmuje.

Pestalozzi, ten wielki, jasnowidzący pedagog, który z wiernego zbadania natury dzieckawysnuł swoje głębokie pomysły wychowawcze, zasadzał całe szczęście społeczne nawłaściwym kierowaniu dzieci przez matki. Wyrzekł on te pełne znaczenia wyrazy:„Wykształcenie ludu pragnę powierzyć rękom matek, izba mieszkalna jest powszechnąszkołą realną ludzkości. Żaden wykład szkolny nie przejdzie tak do serc dzieci, jak to, czegoich rodzice nauczą; to, czego rodzice dzieci nauczyć mogą jest i pozostanie zawsze głównąrzeczą w życiu ludzkim, bo jak matka jest pierwszą karmicielką ciała swego dziecięcia, takteż powinna być pierwszą jego ducha karmicielką, zło zaś wypływające ze zbyt wczesnychszkół, oraz z wszystkiego tego, co dzieciom poza domem wszczepiane bywa, uważam zabardzo wielkie“. Na innym zaś miejscu woła: „O święte to jest miejsce mieszkanie rodzinne,w którym się uczą, rozumieją się wzajemnie, gdzie każdemu wszystko do serca przypada,gdzie tak jest miło, jak już nigdzie w świecie miło nie będzie, gdzie tak cicho, gdzie nic niejest obce, gdzie niema ciżby szkolnej, gdzie syn kroi rzepę i z ojcem rachuje, gdzie przędziecórka a przędąc uczy się piosnek, które matka obok niej śpiewa i gdzie żadna ręka dla naukinie odrywa się od pracy“.

Jakie znaczenie ma wpływ macierzyński na wychowanie dzieci, przekonujemy się z życianajwiększego poety. Podług własnego świadectwa, tego jak światłe słońce geniuszempromieniejącego męża, największą część jego wielkości duchowej zawdzięczać należy jegomatce, kobiecie wzniosłych uczuć i pełnego życia umysłu:

Z ojca mam budowę ciała, Ale z matki ma natura. Ona to mi przekazała Czynną myśl i chęćdo pióra. Goethe

To samo wiemy z życia Szillera. Herder czcił swoją matkę jak świętą, Hebel w jednym zkazań tak się wyraża o swojej matce: „Błogosławieństwo jej pobożne nigdy mnie nieopuściło. Ona mnie nauczyła się modlić, ona mnie nauczyła w Boga wierzyć, w Bogu ufać io Jego wszechmocności myśleć. Miłość wielu ludzi, którzy na jej grobie płakali, lub woddaleniu ją czcili, została moim najlepszym dziedzictwem i dobrze na nim wyszedłem“. —C. M. Arnd w swoich wspomnieniach przedstawia swoją matkę jako pobożną, cnotliwą,rozsądną i odważną kobietę, którą żadna przygoda tak zachwiać nie mogła, ażeby jasność iprzytomność umysłu utracić miała. Otóż mamy przedstawione w matce wszystkie przymiotyznakomitego syna. On także pisze: Rodzice nasi w jesieni i w zimie, to jest, kiedy najwięcej

260

mieli wolnego czasu zajmowali się regularnie uczeniem nas. Ojciec uczył pisania i rachunku,matka słuchała naszego czytania i ożywiała nasze młode, budzące się umysły opowiadaniamii powiastkami, które z wielkim wdziękiem słowa oddawać umiała. Czasu zaś wolnego,pomimo słabowitego zdrowia, licznych dzieci i dużego gospodarstwa, które z oszczędnościąprowadzone być musiało, miała ona więcej jak zwykle miewają inni. Kiedy wszyscy już oddawna we śnie pogrążeni byli, czuwała ona jeszcze i czytała jakąś pobożną albo zajmującąksiążkę, rzadko kładła się spać przed północą, a w lecie o wschodzie słońca była już nanogach. Ponieważ byłem zawsze takim chłopakiem, że od najmłodszych lat niewiele snupotrzebowałem i dlatego skowronkiem mnie przezywano, więc już w owych dziecięcychlatach i później wiele wieczorów i nocy, do godziny duchów i dłużej z nią na rozmowach iczytaniu spędzałem“.

Nasi poeci i uczeni, również bardzo wiele zawdzięczają matkom. Siemieński wspomina wżyciorysie Mickiewicza, iż matka tego poety czule kierowała pierwszymi jego krokami —toteż wieszcz z czcią o niej wspomina. Drugi poeta Juliusz Słowacki pozostawił w swychlistach pisanych do matki godny siebie pomnik uwielbienia dla tej niewiasty. Matka JanaŚniadeckiego z czułą pieczołowitością pielęgnowała zdrowie tego uczonego w pierwszychlatach dzieciństwa niezmiernie wątłe. Brodziński Kazimierz całe życie wspominał tę strasznądla niego chwilę, gdy matkę ujrzał na katafalku. Ten wypadek wpłynął w następstwie namelancholiczną zadumę tego poety.

Przykład — jak każdy w swoim życiu po tysiąckroć miał sposobność się przekonać — jestzawsze pełen następstw, można nawet powiedzieć fatalistycznej wagi, tym bardziej, jeżeliwychodzi od otaczających nas osób, wpływać musi uszlachetniająco lub gorsząco na naszcharakter. Ponieważ zaś rodzice pozostają ze swymi dziećmi w ciągłym i najbliższymstosunku, ich przeto charakter musi się zawsze mniej lub więcej wiernie w dzieciach odbijać.Przykłady miłości, pilności, prawości, lub im przeciwne, dawane przez rodziców dzieciom,które się na nich, jako na swoje naturalne wzory zapatrują, będą w ich młodszych sercachżyły i działały dłużej często od tego, czego by się nauczyły uszami. Niemy nawet gest,karcące spojrzenie, nieobmyślane słowo ojca lub matki, jest w stanie wywrzeć na umysłbystro spostrzegającego dziecka wpływ, który swoją trwałością całej potędze czasu sięopiera. Któż może powiedzieć, ile złego zapobieżone zostało przez pokrzepiającewspomnienie zacnej matki lub poczciwego ojca, których drogiej pamięci splamićspełnieniem niegodnego czynu — zawahało się stojąc na rozdrożu dziecko. Sławny filozofniemiecki Kant, który jak wiadomo był synem siodlarza, przytacza z dni swej młodościnastępujące wspomnienie: „Przypominam sobie jeszcze, jak kiedyś między cechami rymarzyi siodlarzy, wyniknęły o ich obustronne przywileje nieporozumienia, na których mój ojciecistotnie ucierpiał; mimo to jednak spór ten cały prowadzony był przez moich rodziców z takądelikatnością i miłością względem przeciwnika, z takim silnym zaufaniem w Opatrzności, żemyśl o tym, chociaż wówczas dzieckiem byłem jeszcze, nigdy mnie nie opuściła”. Seumepowiada w swojej własnej biografii: „Dom rektora Korbińskiego w Bora (u którego przez

261

długi czas był na stancji), oraz dom mego ojca — są podstawą wszystkiego dobrego, jakiemam może w moim charakterze. Dopiero później, przez porównanie, mogłem słusznieocenić, jak czystymi i delikatnymi zarazem były obyczaje w domu mojego ojca. Słyszę terazczęsto w najlepszych towarzystwach i bardzo dobrych domach wyrażenia i zwroty, za którenasz ojciec byłby nas z domu do obory wypędził. „Podobne mowy uchodzą przy stole, —mawiał on nieraz, gdy kto coś nieprzyzwoitego powiedział, — wątpię jednak czyby uszłyprzy nakładaniu gnoju". Kiedy któryś z czeladzi nie umiał mówić przyzwoicie, musiałmilczeć. Był to pierwszy warunek, jaki mu stawiono przy przyjęciu do służby. Tak nieumiejąc ani słowa po łacinie, stosował się mój ojciec do zdania: sit reverentia pueris —uszanowanie dzieciom.

Tak dalece moralnemu zdrowiu duszy dopomaga czystość moralnego powietrza, którymdziecko oddycha, i tak potężnym jest wpływ, jaki rodzice najmniejszą swą czynnością nauczucie moralności swoich dzieci wywierają, że najlepsza metoda wychowania dzieci, wtych może słowach się zawiera: „Idź do dziecka z dobrym przykładem”. „Samemu dobrzeczynić, — zauważył Pestalozzi, — jest najlepszym środkiem nauczenia dzieci robieniadobrze. Przecież, gdy chodzi o inne rzeczy, wiemy o tym bardzo dobrze. Gdy się rzecz tyczyrzemiosła, sztuki lub nawet zwykłej rozrywki, nikt nie wątpi, że ten tylko takiej rzeczynauczyć może, kto ją sam zna i kto się nią z chęcią trudni. Używa się w tym razie miłości,bardzo wiele cierpliwości i starania; ażeby dojść do zamierzonego celu. Lecz za to: właściwepojęcia, dobry sposób myślenia i stąd wypływająca prawość, chcą na dzieciach bez stratyczasu ostrymi słowy i rózgą wymusić, lub środkami drażniącymi ambicję albo zmysłowośćwyłudzić. Wielu myśli, że najpiękniej wszystko urządzili, gdy burcząc zawołają: Ach, tyniedobre dziecko. Za to Pan Bóg się będzie gniewał. Chcesz mię wpędzić do grobu itd. Tegojednak rodzaju pracę najczęściej wiatr rozwiewa. Rodzice powinni dzieciom pokazać, żesami mają wstręt do czynienia tego, co Bogu na niebie się nie podoba, i że żywią w sercuposzanowanie dla tej Bożej woli, którą mają na ustach. Jest to jedyny środek, ażeby dzieciich słowom wierzyły i do treści tych słów się stosowały.

Najważniejszym, bo najskuteczniejszym sposobem nauczania dzieci jest nauka przezpokazywanie. Dzieci podobne są w tym do małpek, że wszystko, co się im pokazuje, zarazna miejscu naśladować się starają. Z tego popędu do naśladownictwa wychowanie winnoskorzystać. Ażby dziecko o ile możności tylko dobro naśladowało, dawać trzeba o ile możnatylko dobre wzory i próbki przed jego oczy. Wiele rodziców nierozsądnych i nieświadomychsądzi, iż jest obojętne, czy rzeczy którymi się dziecko bawi, które przed sobą widzi, mająpiękną lub brzydką barwę, czy obrazy, którym z rozkoszą się przypatruje, posiadają wartośćartystyczną, są zgodne z naturą lub nie. Dają więc często dzieciom przedmioty pozbawionesmaku, niezgrabne, brzydkie, ponieważ są tanie, a dziecko przecież nie rozumie co ma przedoczyma. Lecz powoli, niepostrzeżenie wpływy tego wszystkiego, co dziecko widzi i słyszyoddziaływają na jego duszę, tak łatwą do przyjmowania wrażeń; cacko staje się narzędziemkształcenia, i w zabawie — tej pracy dzieci, buduje się szkielet ich przyszłego charakteru.

262

Dr. Mager, dyrektor szkoły miejskiej w Eisenach, mówi bardzo trafnie: „Dla młodzieży to,co najlepsze jest dopiero dostateczne”. Należałoby zatem dzieciom piękno i dobro wnajwybrańszych przedstawiać okazach, pojęcia ich bowiem o rzeczach fizycznych, — zktórych następnie wysnuwają pojęcia umysłowe, — urabiają się dopiero i tylko w takimrazie odpowiednio wyrobić się mogą, gdy przedmioty, na które się zapatrywały,odpowiednio były dobrane.

Nie było to zapewne bez znaczącego wpływu na rozwój moralny Rafaela, najwyższegoprzedstawiciela idei piękna, że wzrósł w szczęśliwej okolicy, otoczonej wszystkimiwdziękami rozrzutnie uposażonego przez przyrodę krajobrazu. W ten sposób objaśnić teżmożna okoliczność, że kolebką największej liczby i najznakomitszych poetów niemieckich,były południowe Niemcy, których przyroda jest rozmaitszą i bogatszą, jak północnych.Zwracamy wraz z Goethem ojcom i matkom przyszłych pokoleń, z uwagą niezmiernąważność pierwszych wrażeń: „Nikt nie może uniknąć wpływu pierwszych wrażeń młodości.Jeżeli wzrósł w rozsądnej wolności, otoczony pięknymi i szlachetnymi przymiotami, wtowarzystwie dobrych ludzi, jeżeli go nauczyciele nauczyli tego, co przede wszystkimwiedzieć potrzeba, ażeby następne łatwiej pojąć, jeżeli się nauczył tego czego nigdyzapomnieć nie powinien, jeżeli jego czynności tak były skierowane, że aby w przyszłościczynić dobrze, od niczego odzwyczajać się nie będzie potrzebował, — to życie jego będzieniezawodnie czyste, doskonalsze i szczęśliwsze, niż życie tego co pierwszych sił młodości,w przeciwnych warunkach nabierał. Wiele już o wychowaniu mówiono i pisano, nie wielejednak widzę ludzi rozumiejących i umiejących wprowadzić w wykonanie, to proste leczwielkie pojęcie, które wszystkie inne w sobie zawiera.”

Jest coś uroczystego i przerażającego zarazem w przeświadczeniu, że każda czynność wżyciu człowieka nieskończony łańcuch następstw pociąga za sobą w jego bycie; że tenastępstwa przechodzą z człowieka na człowieka, niby strumień galwanicznej baterii nadługi szereg, trzymających się za ręce osób. Dobry czyn, piękne słowo, żyją i oddziaływającoraz dalej, wtedy jeszcze, kiedy wpływu już oczyma naszymi dostrzec nie możemy; lecz ztąż samą naturalną nieomylnością, udziela się także każdy prąd złego.

Nikt w świecie jakkolwiek nieznany i podrzędne zajmujący stanowisko nie możepowiedzieć, że jego przykład w ten lub ów sposób nie wyda dobrego albo złego wpływu. Wtym znaczeniu nieśmiertelność mamy już tu na ziemi: człowiek żyje ciągle w swychczynach. Nikt nie pędzi życia w zupełnym odłączeniu od świata, każdy od młodości znajdujesię w mniej lub więcej ścisłym zbliżeniu z innymi ludźmi, przez nich z całą ludzkością,której zbiorowy kapitał wykształcenia i umoralnienia przez swe czynności zwiększać albozmniejszać może. Jak teraźniejszość w przeszłości zapuszcza korzenie i życie, jak przykładynaszych przodków na nas dotąd w wysokim stopniu oddziaływają; tak my naszą codziennądziałalnością przygotowujemy grunt, na którym następcy nasi siać i zbierać będą. —Człowiek teraźniejszy jest owocem, który kształt swój i dojrzałość winien bez przerwynastępującym po sobie usiłowaniom i pracom wszystkich ubiegłych stuleci. We mgle sześciu

263

tysięcy lat stoją pokolenia po za nami, z których każde położyło ręce na plecachnastępującego, żyjące zaś pokolenie udziela dalej ten magnetyczny strumień czynów iprzykładów, który ma najodleglejszą przeszłość z najpóźniejszą przyszłością połączyć.Żaden z czynów człowieka nie zamiera bez wpływu i gdy ciało jego w proch się obróci,pozostają po nim dzieła jego i wydają owoce, według swojego gatunku. Sziller mówi:

„Zły czyn jest klątwą dotknięty złowrogą: Złe tylko czyny rodzić się nie mogą”.

Z drugiej zaś strony Mathias Claudius wypowiedział tę pocieszającą do dobrego zachętę:

„Dobre czyny, co po nas zostają, Są to zmarli, którzy w grobach żyją, Kwiaty, które mimoburzy trwają. Gwiazdy, które wiecznym światłem biją”.

Tym sposobem każda czynność, którą spełniamy albo widzimy spełnioną, każde słowo,które wymawiamy albo wymówione słyszymy, wywiera pewien oznaczony wpływ, któregozłe lub dobre oddziaływanie objawia się nie tylko w całym dalszym przebiegu naszego życia,lecz przykłada się jeszcze do szczęścia lub nieszczęścia naszej wioski, miasta, państwawreszcie, którego obywatelami jesteśmy. Na tej niezmiernej potędze przykładu zasadza sięświęty obowiązek każdego dawania kółku, do którego należy życiem przejętym prawdziwąchrześcijańską miłością, pełnego następstw przykładu, unikania nawet cienia nieprawegopostępku, gdyż świat według tego widzi, sądzi i kierować się ma zwyczaj. Nikt nie jest taknieznaczącym, żeby nie był winien tej prostej, lecz nieoszacowanej zachęty w dobrem tym,którzy go otaczają. Najpodrzędniejsze nawet miejsce nastręcza obficie sposobność czynieniadobrze na tej drodze, w głębokości bowiem postawione światło również jasny blask rozlewajak postawione na górze. Wszędzie we wszystkich prawie nieprzyjaznych nawet stosunkach,w chacie biedaka, w cichej wiosce, w ciasnej uliczce ożywionego grodu, prawy człowiekmoże działać. Kto uprawia kawałek ziemi, niewiele większy jak mu na jego grób potrzeba,może również wiernie swoje obowiązki wykonywać z tą samą dzielnością i oddaniem sięzadaniu, jakie ma jako człowiek, jak dziedzic krociowych włości. Najskromniejszy zakres, wktórym działalność osobista się zamyka, może zarówno być szkołą pilności, użytecznychwiadomości i dobrych obyczajów, jak lenistwa, głupoty i nieprawości; wszystko to zależy odsamego człowieka i od użytku, jaki robi z przedstawiających mu się okoliczności, dlaudoskonalenia i umocnienia w dobrym.

Dobrze prowadzone życie, w kolei zmiennych losów niezachwianie dochowany charakter,jest to najpiękniejsza spuścizna, jaką po ojcu dzieci po obywatelu ojczyzna odziedziczyćmogą; są one bowiem najwymowniejszymi nauczycielami mądrości, cnoty i owej cichejwielkości, najstraszniejszymi wrogami nieprawości i występku. Seroe Seumego głośniejzapewne uderzyło, gdy mógł w przypisaniu swego dziełka: Niektóre wiadomości owypadkach w Polsce w roku 1794, dobroczyńcy swojej młodości hrabiemu von Hohenthal,napisać: „Czcigodny dobroczyńco. Był to jeden z najpiękniejszych dni mego życia, kiedypewien poczciwy człowiek zalecił mnie tobie tymi wyrazy: „To dobry chłopiec,błogosławieństwo ojca jego spoczywa na nim.”— To zalecenie było dostateczne, i dziś mi

264

jeszcze, jako żołnierzowi budzi tak błogie w sercu wspomnienie, jak niegdyś dziecku częstona grobie ojca budziło”.

Nie dość jest powiedzieć innym, co robić mają, należy jeszcze czynnym przykładem pokazaćim, jak to robić powinni. Nie ten spełnia najwięcej dobrego, kto umie mówić pięknymisłowy, lub myśleć wzniosłymi myślami, lub ten, co bez wielkich zachodów najpiękniejsze inajliczniejsze czyny spełnia. To też poczciwi ludzie, którzy są zarazem dzielnymi ludźmiczynu, nawet na niższych stanowiskach są zdolni wywierać wpływ dobry, którego wielkośćnie jest bynajmniej ograniczoną stopniem; jaki w społeczeństwie zajmują. Okażemy to bliżejna jednym przykładzie ze świata angielskich robotników. Tomasz Wright był robotnikiem wodlewni żelaza pp. Ormerod w Manchester. Przypadek zwrócił jego uwagę na trudności,jakie spotyka więzień wypuszczony po odniesieniu kary i pragnący powrócić na dobrądrogę. Dusza jego żywo zajęła się tą okolicznością i natychmiast postanowił poprawęprzestępców uczynić zadaniem swego życia. Nie zaniedbał przecież dlatego swojej pracy,owszem tak dalece się w niej odznaczał pilnością i zdolnością, że powoli zostałwerkmistrzem; nie zaniedbał również swojej rodziny, bo chociaż jego środki nie bardzo byłyobfite, łożył on jak dobry ojciec na wychowanie i utrzymanie swych licznych dzieci. Od 6-ejrano do 6-ej wieczorem zajętemu pracą obowiązkową, pozostawały mu przecież krótkiechwile, które mógł nazywać swoimi własnymi i ten czas wolny, szczególnie zaś niedziele,poświęca usługom skazanych przestępców, klasy ludzi wówczas daleko bardziej zaniedbanejmoralnie, jak dzisiaj. Lecz kilka chwil dziennie dobrze użytych nadzwyczajne rzeczyzdziałać mogą. Zaledwie można dać wiarę, że temu prostemu robotnikowi udało się przezniezmordowaną wytrwałość w swoich usiłowaniach, nie mniej jak trzystu złoczyńcówodwieść od dalszego prowadzenia życia występnego. Nazywano go po więzieniach lekarzemdusz i co ani kapelanowi więziennemu, ani nikomu udać się nie mogło, to często umożliwiłyfilantropijne usiłowania Tomasza Wrighta. W ten sposób dzieci, które bez jego wdania siębyłyby zgubione, powracał poprawione w objęcia rodziców, synów i córki sprowadzał nałono rodziny, i niejeden ukarany przestępca zawdzięczał mu powrót do godnej szacunku ipożytecznej pracy swego zawodu.

Zadania, jakie sobie stawiał Wright, nie były bynajmniej łatwe. Wymagały one pieniędzy,czasu, czynności, roztropności, charakteru i zaufania w samym sobie. Najdziwniejszą jednakze wszystkiego jest ta okoliczność, że Wright wspierał wielu z tych nieszczęśliwych zeszczupłej płacy, jaką w giserni pobierał. Roczny jego dochód nie przechodził nigdy 100 funt.Szterlingów (630 rsr.), i chociaż przestępcom, którym ściśle biorąc nic nie był winien opróczżyczliwego podania ręki — do czego wszyscy ludzie wzajem są obowiązani — udzielałczęsto pomoc pieniężną, chociaż przyzwoicie zaopatrywał swą liczną rodzinę, zacny tenczłowiek był jeszcze w stanie przez umiarkowanie i umiejętne rządzenie się groszem tyleodłożyć, że sobie zapewnił wolną od trosk starość. Co wieczór robił on starannie obmyślanypodział swego tygodniowego zarobku: tyle na żywność i odzież, tyle na utrzymanie domu,

265

tyle na opłatę za szkoły, tyle na biednych i potrzebujących, i tego podziała pilnował sięściśle.

Nikt nie może powiedzieć, gdzie dobry przykład na chęć naśladowania natrafi, w jakimkierunku oddziaływać będzie. Sam widok cichej, niezmordowanej usilności w osobie słabej inisko położonej, która z całym poświęceniem się stara miejsce, które jej Opatrznośćwskazała, godnie zajmować — może się stać dzielną zachętą dla niejednego, co dowyższych celów dąży. Przypominamy sobie, żeśmy słyszeli o pewnym młodym lekarzu,który upadał już pod ciężarem pracy nad zrobieniem sobie imienia, i gdy przez długi czasjego usiłowania pozostawały bezskuteczne, zaczynał powątpiewać o przyszłości. Zdarzyłosię, iż gdy odwiedzał chorego i przypadkiem nadmienił, że często o bardzo późnej godziniew oknach jednego naprzeciw położonego domu światło widywał — opowiadano mu, że ówpokój, w którym tak często przez znaczną część nocy światło widywać było można,zajmowały dwie siostry, szwaczki, które przez niegospodarność swego ojca przyszły donędzy, „a teraz — kończył opowiadający — pracują dzień i noc, ażeby się ze swegonieszczęśliwego położenia wydobyć, o ile zdołają”. Młody lekarz zauważył te wyrazy, iilekroć następnie przyszła mu chęć skarżenia się na świat, umacniało i rozweselało gowspomnienie tych dwojga niezmordowanie pracujących dziewcząt. Wyznał on później, żeich przykład natchnął go nową odwagą, kiedy już był bliski upadku.

Wyrobienie się charakteru zależy niemniej od wpływu, jaki charaktery osób obcujących zsobą wzajem na siebie wywierają: bezwiednie stajemy się tym, co z nas robią obyczaje,zwyczaje i poglądy otaczających nas ludzi.

Wiele znaczą dobre wykłady, lecz nierównie więcej dobre wzory, które są ich żywymwcieleniem i jasnym, widocznym celem usiłowań naszych. Dobra rada połączona ze złymprzykładem buduje jedną ręką, aby zburzyć drugą. Dlatego też w młodości szczególnie, niemożna być dosyć ostrożnym w wyborze otoczenia: „Nie szukaj wielu znajomości — pisałSeume do pewnego młodzieńca — i miej się na baczności, gdy się o twoją ubiegająznajomość. Przyjaźń jest rośliną, która nie w każdym sercu się udaje. Nie ufaj nazbytgrzeczności i staraj się wypróbować charakter, nim go przyjmiesz i z nim się zwiążesz.Tylko cnotliwi mogą być przyjaciółmi, reszta może być ledwie pospolitymi towarzyszami ikamratami”. Angielski malarz Peter Lely położył sobie za prawidło nigdy nie przypatrywaćsię złemu obrazowi, ilekroć tylko mógł tego uniknąć, w przekonaniu, że na tym jego talentucierpi — i podobnie powinien każdy, o ile można unikać obcowania z moralnie upadłym,bo nikt, znajdując się często w styczności ze złymi przykładami, szkodliwego wpływuktóregokolwiek z nich w zupełności nie uniknie. Przeciwnie, obcowanie z dobrymi ludźmijest najlepszym środkiem stania się dobrym samemu. „Kiedy się znajdujemy obokprawdziwie czystego i prawego a wielkiego charakteru — mówi A. Humboldt — to przenikaon nas, jak tchnienie.

266

Wpływ dobrego przykładu, wynikający z otaczanie się ludźmi uczciwymi, spełniającymiswe obowiązki wpływa nie tylko na dzieci i młodzież, ale i na starsze już nawet pokolenia izrządza częstokroć w ich obyczajach, prowadzeniu się cudowną niemal przemianę. Dlategoteż ci wszyscy, którzy się krzątają około poprawy obyczajów i mają na widoku ulepszenietym sposobem doli całej ludzkości, niech pamiętają, że obok instytucji, które by pracę tęułatwić mogły winni stać doskonali ich wykonawcy, którzy by wskazywali własnymprzykładem wysoką swych nauk wartość. Bardzo często się zdarza, iż ludzie majętni lubiąsię zabawiać w filantropię, zakładają czy to w swych dobrach, czy w fabrycznych osadachrozmaite instytucje, już to dobroczynne, już wychowawcze, ale niestety z małym skutkiem;instytucje te bowiem powierzone rządcom płatnym i często źle wybranym, nie rozsiewajątego światła, nie przynoszą tych dobrodziejstw, jakie przynosić miały. Tymczasem tam,gdzie właściciele sami około tych zakładów pracują, troszczą się o nie, gdzie w wyborzeludzi przewodniczących pilnie na ich moralne przymioty zważają, instytucje te kwitną i sąrzeczywistym naczyniem dobrego, napełnionym żywym duchem. Takie fabryki opatrzone wwyborne miłością chrześcijańską właścicieli i przewodników ogrzane instytucje, są, że takpowiemy, jak wzorowy dom obywatelski, gdzie nie tylko dzieci ale i służący budują sięprzykładem. Osady fabryczne tego rodzaju są rzadkością, i dlatego też dla przykładuprzytoczymy zakład wyrobu szkła i kryształów we wsi Trąbki w pow. Grarwolińskim gub,.Siedleckiej leżący. Należy on do braci Edwarda i Wilhelma Hordliczków, a jak jest wzorowopod względem bytu materialnego i moralnego pracujących robotników urządzony,dowodem, iż przypuszczony został do konkursu o nagrodę 100,000 franków, za najlepszeurządzenie stanu klas pracujących przez Cesarza Napoleona III, na wystawie Paryskiej 1867roku wyznaczoną. Urządzenia w fabryce tej nie są zachciankami fantazji, ale powstały zpracy samoistnej i ciągłych starań w tym kierunku. Pierwszą ich podstawę położył stryjobecnych właścicieli Ignacy Hordliczka.

Całą swą znaczną fortunę zawdzięczał on samodzielnej pracy. Urodził się w czeskim, dziśkrwawo wsławionym miasteczku Skalicami zwanym, d. 13 Lipca 1786 roku z rodzicówubogich, licznym obarczonych rodzeństwem. Był najmłodszym spomiędzy czterech braci idwojga sióstr, a urodzeniu jego towarzyszyła śmierć ojca, za którym niedługo poszła i matkado grobu. Młody Ignacy oddany został na wychowanie do niemieckiej szkółki utrzymywanejw pobliskiej wsi, po czym udał się w 12 roku życia do Pragi (czeskiej), gdzie odbywałtermin u brata swego, będącego w tym mieście kupcem. Wyzwoliwszy się, był jakiś czassubiektem, następnie pracował w fabryce chemicznej, a nauczywszy się sposobu trzymanegowówczas w sekrecie wyrabiania octu winnego, przybył do Warszawy i ze szczupłymfundusikiem około 3,000 złp. wynoszącym założył fabrykę.

Tu po kilkunastu latach zdołał już zebrać taki zasób, iż w 1820 roku, przystąpił do spółki,mającej na celu założenie huty szkła we wsi Barczący w powiecie Stanisławowskim, jakożfabryka stanęła, a Hordliczka spłaciwszy wspólników stał się jej wyłącznym właścicielem;po pewnym jednak przeciągu czasu, gdy zapas drzewa w okolicy wyczerpał się, fabryka

267

przeniesiona została do wsi Trąbki, gdzie założono osobną 0sadę nazwaną Czechy. IgnacyHordliczka już w samym początku założenia fabryki urządził szkółkę dla dzieci robotników,oraz otworzył przy niej oddział niedzielny dla uczniów fabrycznych i tych robotników,którzy by dążność ku oświacie pokazali. Jednocześnie zorganizowana została kasaoszczędności i emerytalna dla wdów i sierot, oraz w celu utrzymania lekarza i aptekimiejscowej. Wszystko, co było w zawiązku w Barczącej, silniej rozwinęło się w Czechach.

Po śmierci Ignacego Hordliczki w 1854 roku, zakład objęli w posiadanie dwaj synowcowie iobecnie prowadzą go dalej, pomnażając pieczołowicie to wszystko, co los robotników możeuczynić znośniejszym, co rozbudza moralne życie. Ażeby zapoznać czytelników ze skutkamiurządzeń na tej osadzie, wyjmujemy ustęp z broszury w r. 1867 wydanej, obejmującej opistych fabryk. Ustęp ten brzmi:

„Sobota jest dniem wypłaty i robotnicy pobierają albo całkowite wynagrodzenie zawykonaną pracę, albo tak zwane kostgeld, to jest zaliczkę — a w takim razie co dziesięćtygodni odbywa się ogólny rachunek, i podług zapisanej w książeczce pracy, robotnikodbiera resztę przypadającej kwoty, po strąceniu sumki dla kasy oszczędności. Majączapewnione takie wpływy, kasa oszczędności posiada obecnie funduszu rsr. 3,477 kop. 75,stanowiącego własność uczestników. Oprócz kasy oszczędności znajduje się także kasawsparcia dla chorych. Z funduszy tej kasy płatni są: doktor, apteka, oraz ponoszoneniezbędne wydatki przy ratowaniu chorych uczestników. Rozchód tej kasy zwykle w końcuroku równa się z przychodem, w razie zaś niedoboru potrzebne wydatki pokrywająwłaściciele fabryki. Przezorność posunięto jeszcze jeden krok dalej; w wypadkach bowiemdługiej choroby robotnicy popadają w nędzę, a w razie śmierci rodziny częstokroć nie majączym opędzić koniecznych w takim razie wydatków. Wtedy pierwszą pomocą są pieniądze,złożone na konto każdego pracującego w fabryce w kasie oszczędności, a gdy tych jużzabraknie, właściciele fabryki, oficjaliści i robotnicy zbierają braterską składkę dlanieszczęśliwego. A braterstwo to tak dobrze jest zrozumiane, iż nie było przykładu, abywezwanie do dobrowolnej składki nie przyniosło odpowiedniej kwoty.

Każdy zmarły fabrykant chowany jest kosztem ogółu, skromnie, ale przyzwoicie; rodzinazaś i sieroty po zmarłym otrzymują bezpłatne pomieszkanie i opał, a jeżeli mogą pracować imają chęć do robót w fabryce, znajdują w niej zatrudnienie. Pozostały po zmarłym w kasieoszczędności fundusz stosownie do uznania rady familijnej użytym zostaje, a jeżeli suma tanie wystarcza na cel wskazany, natenczas kasa wdów i sierot w pomoc przychodzi, ustalającbyt pozostałych sierot. Pracującemu w fabryce robotnikowi za trzymiesięcznym naprzódwymówieniem wolno jest wydalić się z zakładu i odebrać należność, jaka mu przypada wrazz podniesioną z kasy oszczędności sumą. Jest to jedna z najpiękniejszych właściwości fabrykpp. Hordliczków; żaden bowiem robotnik nie opuszcza ich bez większego lub mniejszegozapasu, jakby zadatku pracowitości, oszczędności i porządku w życiu, które prowadził podokiem ludzkich właścicieli. Wiedzą o tym pracujący i wydalenie się ich z fabryki należy donader rzadkich wypadków. W ogóle zaś przywiązują się robotnicy silnie do osady, w której

268

znaczna część ich się urodziła, pobierała naukę, połączyła się węzłem rodzinnym istosunkami rolnego i materialnego bytu.

Skutkiem tych wszystkich urządzeń w jedną organiczną całość ekonomiczną wyborniepołączonych, byt moralny i materialny ludności fabrycznej przedstawia stan kwitnącejzamożności i oświaty. Moralność w porównaniu z moralnością pracowników w innychzakładach, przedstawia wzór godny ze wszystkich miar naśladowania. Przykłady pijaństwasą bardzo nieliczne, prawie wyjątkowe, krnąbrność i zuchwalstwo nie przytrafiają sięskutkiem złagodzenia obyczajów, a próżniactwo od młodości ścigane, nie może się na dobrerozkrzewić. W ogóle urządzenie honorowych, pieniężnych kar poprawczych na dochód kasywdów i sierot, wpływa w sposób błogosławiony; zbaczający z drogi prawej i opuszczającysię w pracy, w takiej karze znajdują odpowiedni hamulec. Działa tu nie tylko wysokość kary,choć i to nie jest obojętne, ile raczej wstyd ponoszenia upomnienia, który ogół uczestnikówuchwala.

Właściciele też wcześnie zrozumieli, iż każda społeczność, a tym więcej fabryczna, opieraćsię musi na wykształceniu — wykształcenie zaś daje dobrze zorganizowana szkoła. Szkoła wfabryce stosownie do swoich celów musiała się rozdzielić na dwa oddziały: ogólny ispecjalny. Lokal dla tej szkoły od 1822 roku istniejącej, obecnie 72 uczniów i uczennicliczącej wraz z ogrodem dla nauczyciela i dodanym opałem dla tegoż, udzielają bezpłatniewłaściciele fabryki; na zapłacenie zaś nauczyciela składają się robotnicy po kop. 30miesięcznie od posyłanego dziecka do szkoły. Mniej zamożni płacą tylko 15 kopiejek, biednizaś i sieroty uczęszczają do szkoły bezpłatnie. Zasada ta jest niezmiernie sprawiedliwa,zapłata bowiem jakkolwiek umiarkowana, uczy cenić nabywanie wiadomości, uczyszanować umiejętność, przyzwyczaja do radzenia sobie siłami własnymi, o własnychinteresach. Troskliwa opieka właścicieli czuwa pilnie nad potrzebami naukowymi. Jeżelibowiem składki robotników posyłających dzieci nie wystarczają wtenczas pp. Hordliczkowiez funduszów fabryki dopłacają resztę, aby zapewnić tym sposobem przyzwoite utrzymanienauczycielowi i ułatwić mu oddanie się jego zawodowi z całym poświęceniem. W szkole tejcorocznie odbywa się uroczysty egzamin, na którym odznaczający się uczniowie bywająnagradzani w książkach i innych przedmiotach; ale silniejszy wpływ niż podarki i nagrodywywiera ciągła pieczołowitość właścicieli, którzy przynajmniej raz na miesiąc osobiściezwiedzają szkołę, egzaminują, rozpytują się uczniów zachęcają mniej pilnych do nauki ipracy. Taka zachęta rzadko nie skutkuje, przy łagodnym bowiem i umiejętnympostępowaniu samo pobudzenie ambicji, wstyd pokazania się nieukiem w oczach właścicieliwystarcza do napędzenia leniwych do książki i pracy. W święto Bożego Narodzenia, opróczuroczystości szkolnej, wszyscy uczniowie otrzymują Kolendę. Chłopcy, gdy dojdą do latdwunastu, przechodzą ze szkoły na naukę rzemiosła pod kierunek ojca lub którego zmajstrów hutników, szlifierzy albo malarzy. Terminowanie takie trwa lat sześć, a w raziemniejszych postępów ucznia lat osiem; przez ten czas majster żywi go i okrywa. Z chwiląterminu jednak nie kończą się nauki, jak to ma miejsce powszechnie po fabrykach. Każdy

269

bowiem terminator w zakładzie, co Niedzielę i święto od godziny 8 do 12 pozostaje wszkole, a po odbytych modlitwach dalszą naukę szkolną pobiera stopniowo do wieku iusposobienia. Liczba uczącej się młodzieży w szkole niedzielnej, dochodzi obecnie 41. Podojściu do roku osiemnastego, albo z epoką wyzwolenia na czeladnika, każdy uczeńterminator przed zgromadzonymi majstrami właściwej gałęzi fabrycznej składa egzaminpraktyczny i teoretyczny — i jeżeli w zupełności udowodni uzdolnienie swoje, wtedy przezwłaściciela fabryki zostaje wyzwolonym — w przeciwnym zaś razie pozostaje jeszcze wterminie rok lub dwa dłużej.

Nadmieniamy, iż pod zwierzchnictwem nauczyciela znajduje się biblioteka, z którejkorzystać mogą uczniowie i cała ludność fabryczna.

Oprócz zapewnienia robotnikom tego najdroższego skarbu, jakim jest nauka, oprócz kasoszczędności i emerytury dla wdów i sierot, pieczołowita myśl właścicieli sięgnęła bardzosłusznie do udogodnień w nabywaniu pierwszych potrzeb życia. W tym celu właścicielepamiętają troskliwie, aby wszelkie potrzeby na miejscu i po cenach umiarkowanych mogłybyć zaspokojone. Ludność więc nie potrzebuje tracić drogiego czasu na włóczęgi pojarmarkach i targach. Zamożność ludności fabrycznej, tudzież ruch pieniędzy, jaki siędokonuje w tej osadzie nie pozostaje bez wpływu na okolicę, mianowicie na sąsiedniemiasteczka Garwolin i Parysowo, które w porównaniu ze stanem poprzednim, od czasuzałożenia fabryki znacznie się podniosły. Wspomnieliśmy o ludności. Wzrasta ona liczebniew miarę rozwoju fabryki. Dziś przenosi pewno 1200 dusz ogółem. Oprócz stałychrobotników, kilkaset rąk okolicznych włościan zajętych jest rąbaniem drzewa na rachunekhuty l zwózką sążni do osady.

Właściciele baczą pilnie, aby cała ta rzesza pracowników pozostawała w jak najlepszej zesobą harmonii, ażeby żadne spory, żadne dziecinne współzawodnictwa ogólnej zgodymieszać nie mogły. Jednym z najdzielniejszych w tym celu środków są wspólne zabawy,służące do ściślejszego zapoznania, zbliżenia się ludności i tworzące z niej jakby jednąrodzinę. W tym celu po skończonej pracy, robotnicy dla odpoczynku gromadzą się wobszernej sali oberży, gdzie znajdują gazety i książki w językach znanych ludności, to jest wpolskim i niemieckim, bilard, kręgielnię, gdzie sprzedają po cenach umiarkowanych piwo,herbatę, kawę itp. Wszystko to zostaje pod ścisłym dozorem zarządu, a zatem ulega jegowpływowi dążącemu do umoralnienia i podniesienia. Prawda, w oberży tej sprzedaż wódkinie jest wzbronioną, gdyż użycie jej przy rodzaju ciężkiej pracy w hucie jest niemalkoniecznością. Zresztą zakaz taki prowadziłby tylko do pokątnego w sąsiednich karczmachszynkowania wódką i usuwałby jej użycie spod kontroli, która zbawienne wydaje skutki; jakbowiem wspomnieliśmy już wyżej, nałogowych pijaków nie ma prawie między ludnościąfabryczną, a przebranie miary w użyciu spirytualiów bardzo rzadko się przytrafia. Daje todobre świadectwo moralnemu rozwojowi robotników, a zarazem służy za rękojmiędokładnej pracy dla fabryki. Trzy razy zaś do roku, to jest w dzień noworoczny, na świętaWielkanocne i w imieniny właścicieli fabryki — wszyscy robotnicy z familiami goszczeni są

270

uroczyście. Podczas lata zabawy pod gołym niebem i w ogrodzie na ten cel urządzonym,połączone są z ćwiczeniami ciała, na rozwój sił fizycznych wpływającemu. Zimową zaś porąw karnawał, ludność płci obojga zbiera się na tańce, w których mają udział także wyżsidostojnicy, oraz właściciele zakładu, a ta cecha osobistego ich uczestnictwa daje miaręprzymiotów serca i rozumu”.

Oto jest krótki zarys dzieła wzniesionego pracą, wytrwałością i oszczędnością przywspółudziale dobrze zrozumianej ludzkości, kierującej wszelkimi urządzeniami, mającymina celu moralne i materialne podniesienie ludności fabrycznej w osadzie Czechy. Jest towidok zarówno wzniosły jak i pocieszający, tej oazy zamożnej i szczęśliwej — widok, któryz głębi serca wyrywa mimowolnie wykrzyknik: czemu tak wszędzie nie jest, oby takwszędzie było. Wtedy to ogniska fabryczne jakby domy rodzicielskie, zamiast byćmiejscami zepsucia jak obecnie, stałyby się szkołą dobrego, wzniosłego i pożytecznegoprzykładu.

W potędze przykładu leży głównie tajemnica wychowania i wpływu na ludzi. Niech ojciecswemu dziecku, nauczyciel uczniowi, kapłan swojej parafii, generał swoim żołnierzom, królcałemu krajowi da dobry przykład — a skutki zadziwiająco wielkie się okażą. Potęgaprzykładu dawała największym wodzom tak wszechwładne panowanie nad żołnierzami, żenajtrudniejszych przedsięwzięć z nimi dokonywać mogli. Gdy podczas wyprawy egipskiejzaraza wybuchła w wojsku francuskim, Napoleon odważnie zwiedził szpitale, dotykał sięchorych i przemawiał do nich, dodając im odwagi ażeby swojej armii dać przykład, żemożna nawet zarazę zwyciężyć, jeżeli się jest zdolnym do pokonania obawy. Wiadomo jakCezara, Fryderyka Wielkiego i innych wielkich wodzów żołnierze ubóstwiali; bo też owiwojownicy całemu wojsku dawali przykład odwagi, energii i wytrwałości; wszystkiecierpienia z nim dzielili i prostych nawet żołnierzy z serdecznością towarzyszy bronitraktowali. Samo wspomnienie wielkiego czynu dzielnego człowieka jest nawet zdolne kreww żyłach masy do szlachetnego przyprowadzić wrażenia, jak odgłos trąby wiodącej do boju.Żiszka, wódz czeski chciał, żeby jego skóra użyta była na bęben, którego odgłos podniesiezapał bojowy Husytów. Podanie zaś mówi, że gdy po śmierci hiszpańskiego rycerza Cyda(1099) Maurowie zagrozili miastu Walencji, zwłoki postrachem dla nich będącegowojownika, w pełnym uzbrojeniu posadzono na jego koniu bojowym Babieca iwprowadzono przeciw nieprzyjacielowi, przez co spotężniało w Hiszpanach zaufanie wswoich siłach, a najeźdźców zaś taka przyjęła obawa, że spiesznie odwrót przedsięwzięli.

Więcej jeszcze jak dorosły, skłonne jest dziecko w kształceniu się swego ducha do braniaprzykładu ludzi otaczających je, za linię wytyczną postępowania. Jak często się daje słyszećz ust dziecięcia usprawiedliwienia: „Ten a ten także to zrobił“. Dzieci mają nieskończeniebystry wzrok i dlatego, że większa część rzeczy, które im się nasuwa, jest jeszcze dla nichnową i obcą, przyglądają się z natężoną uwagą wszystkiemu, co się w koło nich dzieje.Wiedzą one natychmiast czy ojciec lub mama względem tej lub owej osoby przyjaźnie czyteż nieprzychylnie są usposobieni, spostrzegają bezzwłocznie czy nowo dany im nauczyciel

271

jest pobłażliwy lub surowy, przyjaciel dzieci lub przeciwnie itd. Kto chce sobie pozyskaćserca dziecięce, musi dzieckiem być między dziećmi, to jest z dziecięcym sercem do nichprzystępować. To zjednuje zaufanie i miłość, a gdy nauczyciel posiada szczerą przychylnośćufających mu dzieci, to one uczą się chętnie, gorliwie i łatwo, a taka nauka przynosibłogosławieństwo.

Takim nauczycielem był Pestalozzi. Opowiemy tu jego własnymi słowami, jak się ze swymiwychowankami obchodził. Jest to sprawozdanie o jego działalności w ochronie w Stanz,gdzie z pomocą jednej tylko gospodyni, powoli do 80 dzieci, po większej części sierot, okołosiebie zgromadził. Pisze on: „Musiałem z początku dla braku mieszkania, biedne dzieciczęścią do domów na noc odsyłać. Wszystkie one powracały nazajutrz pokryte robactwem.Większa część tych dzieci, w chwili wejścia do ochrony, znajdowała się w stanie, jaki musibyć koniecznym następstwem najostateczniejszego upośledzenia natury ludzkiej. Wiele znich wchodziło z zakorzenionym świerzbem, tak, że zaledwie chodzić mogły; wiele zpotłuczonymi głowami, wiele w gałganach pokrytych robactwem, wiele chudych jakwysuszone szkielety, żółte, szczękające zębami, i oczyma przejętymi obawą, z czołaminamarszczonymi nieufnością i skłopotaniem. Jedne pełne zuchwałej bezczelności;przyuczone do żebractwa obłudy i wszelkiej fałszywości, inne przygniecione nędzą,cierpliwe, lecz nieufne, bojaźliwe, nieczułe. Leniwa bezczynność, brak ćwiczeniaumysłowych zdolności i rzeczywistej zręczności cielesnej, był ogólny. Z dziesięciorga dziecizaledwie jedno umiało A. B. C. O jakiej bądź innej nauce lub istotnie kształcących środkachwychowawczych nie mogło nawet być mowy. Zupełny brak szkolnego wykształcenia byłzresztą właśnie tym, co mnie najmniej niepokoiło. Ufałem siłom ludzkiej natury, którą Bógobdarzył nawet najbiedniejsze i najbardziej opuszczone dzieci, bo poprzednie doświadczeniaprzekonały mnie już, że natura nawet w kałuży nieokrzesania, dzikości i ciemnoty,najdzielniejsze talenty i zdolności wydaje, i widziałem już w moich dzieciach przebijającąsię przez ich surowość tę żywotną siłę przyrody. Widziałem, jak dalece potrzeby ikonieczności życia same się przykładają do uwydatnienia człowiekowi rzeczywistychstosunków rzeczy, do rozwinięcia zdrowego poglądu i naturalnego dowcipu i do wzbudzeniasił żywotnych, które wprawdzie w tym zamydlonym bycie plugastwem się pokrywają, leczoczyszczone z brudu prawdziwym blaskiem jaśnieją. Tego pragnąłem dopiąć. Z tej kałużychciałem je wydźwignąć i przenieść w proste, lecz czyste otoczenie i stosunki domowe.

„Zobaczyłem więc moje życzenia spełnione i byłem przekonany, że serce moje będzie wstanie tak szybko odmienić moje dzieci, jak wiosenne słońce zakrzepłą ziemię zimową. Niemyliłem się. Zaledwie słońce wiosenne ozłociło szczyt naszej góry, nie można już byłopoznać moich dzieci.

„Dobre wychowanie wymaga, ażeby oko macierzyńskie w mieszkalnej izbie co dzień i cogodzina każdą odmianę stanu duszy dziecięcia z pewnością w jego oku, na jego ustach iczole odczytywało. Wymaga ono także, żeby powaga zajmującego się wychowaniem, byłaczystą i przez domowe stosunki ożywioną powagą ojca. Na tym się oparłem, że serce moje

272

do dzieci moich lgnęło; że ich szczęście było moim szczęściem, a ich radość moją radością;musiały to moje dzieci od najwcześniejszego poranku do późnego wieczora, w każdej chwili,widzieć na moim czole i na wargach moich spostrzegać. Człowiek tak chętnie chce dobrego,dziecko tak chętnie dlań ucho otwiera. Lecz ono go nie chce dla was nauczyciele, nie chcego dla ciebie pedagogu — chce go ono dla siebie samego. Dobro, które ty mu udzielićpowinieneś nie ma być żadną przypadłością twego usposobienia, twojej namiętności.Powinno ono być dobrem samo z siebie i jako dobre w oko wpadać dziecku. Dziecko będziemusiało w swoim położeniu i swoich potrzebach odczuć konieczność twojej woli, jak skorosamo zacznie chcieć tego samego. Wszystkiego, co robi z przyjemnością, chce ono.Wszystkiego, co je w własnym pojęciu podnosi, chce ono. Wszystkiego co w nim żyweoczekiwanie budzi, chce ono. Wszystkiego, co jego siły rozwija, o czym się wyrazić może:ja to mogę — wszystkiego tego ono chce. Ta jednak wola, ta chęć nie wyrazi się słowami,ale uczuciem i siłą, jaką w dziecku wyrobi i ożywi wszechstronne pielęgnowanie. Słowa niedają rzeczy samej, tylko jej dokładne pojęcie — uprzytomnienie.

„Przede wszystkim musiałem się więc starać o zaufanie dzieci i ich przychylność pozyskać.Po udaniu się tego, oczekiwałem z zupełną ufnością, że reszta przyjdzie z siebie sama.Byłem od rana do wieczora tak sam w pośrodku nich. Wszystko, co w ich ciele lub duszydobrego nastąpiło, wychodziło z mojej dłoni. Każda pomoc, każde podanie ręki w potrzebie,każda nauka, jaką otrzymały, wychodziła bezpośrednio ode mnie; dłoń moja spoczywała wich dłoni, a oko moje na ich oku. Łzy moje płynęły z ich łzami, mój uśmiech towarzyszył ichuśmiechowi. Były one poza światem, poza obrębem Stauz; były u mnie, a ja byłem w nich.Ich jadło było moim. Nie miałem nic, nie miałem żadnego gospodarstwa, żadnychprzyjaciół, żadnej służby dla siebie, dzieci tylko miałem. Gdy były zdrowe, stałem pomiędzynimi — gdy były słabe — znajdowałem się obok nich. Spałem wraz z nimi. Wieczoremostatni szedłem do łóżka, a z rana pierwszy wstawałem; modliłem i uczyłem się jeszcze włóżku z nimi, dopóki nie posnęły, — one tak chciały. Co chwila narażony naniebezpieczeństwo udzielenia się brzydkiej choroby, opatrywałem prawie niepokonanąnieczystość ich ciał i odzieży. Tym sposobem było naturalne, a nawet jedynie możliwe, żesię dzieci pomału, a niektóre mocniej do mnie przywiązały. Sposób mój wszczepienia wdzieci zasady i pojęć prawa i obowiązku, był bardzo prosty i zasadzał się jedynie nacodziennych spostrzeżeniach i doświadczeniach ich własnego koła. Gdy na przykład mówiłyi był gwar, pozwalałem sobie tylko do ich własnego uczucia się odwołać, czy to jest możliwew ten sposób się uczyć? Nadzwyczaj mało wykładałem moim dzieciom. Nie uczyłem animoralności, ani religii, lecz gdy były cicho, tak, że można było usłyszeć odetchnienie, wtedyzapytywałem ich: czy nie stajecie się rozsądniejszymi i lepszymi, gdy tak jesteście, niewówczas kiedy hałasujecie? Gdy mi się rzucały na szyję i ojcem mnie nazywały, pytałemdzieci, czy powinniście oszukiwać swojego ojca? Czy to jest dobrze całować mnie, a pozamoimi plecami robić rzeczy, które dla mnie są przykre? Gdy o nędzy kraju była mowa, a onebyły wesołe i czuły się szczęśliwymi, wówczas mówiłem do nich: czy Bóg nie jest dobry, żeserce ludzkie współczujące utworzył? Pytałem się ich także niekiedy: czy nie ma różnicy

273

pomiędzy zwierzchnością, która wychowuje biednych, żeby później przez całe życie sobiesamym radzić mogli, a taką, która albo ich opuszcza albo też na żebranym chlebie lub wszpitalach utrzymuje bez rzeczywistego zaradzenia ich biedzie i położenia naprawdę ichnieprawościom i próżniactwu? Wielekroć i często kreśliłem im szczęście cichego,spokojnego pożycia, które przez rozwagę i pilność do pewnego stanowiska prowadzi i stawiaw możności nieświadomemu, niewykształconemu, nieść radę lub czynną pomoc. Nieraz jużw pierwszych miesiącach pytałem niektórych, najczulszych spomiędzy nich, przyciskając jedo mych piersi: nie pragnęłybyście żyć jak ja w kole biednych nieszczęśliwych,wychowywać ich, robić z nich wykształconych ludzi? Boże, jak się uszlachetniały wówczasich uczucia, jakie łzy w ich oczach świeciły, gdy mi odpowiadały: Jezu Maryja, gdybym jakiedyś miał dojść do tego.

Przyszedł czas, — mówi jeden nauczyciel o Pestalozzim, że święty zapał jego usiłowań,potęga jego miłości, dziecięcość jego zaufania, wszystkie umysły poddanymi mu czyniły. Wswoim czystym, bezinteresownym poświęceniu, znosił on z cichą obojętnością żarty iszyderstwa dla miłości opuszczonych i nędzarzy. „Nigdy, powiada człowiek, który czterylata blisko niego spędził, nigdy nie słyszałem od niego nieprzyjaznego sądu o jakim bądźczłowieku.“ Znosił on biedę, ażeby biednym móc dawać i „żył jak żebrak, aby żebrakówuczyć żyć jak ludzie.“ Lavater takie o nim daje świadectwo: „Człowieka, w którym by sięduch Zbawiciela tak dokładnie w sposobie myślenia, słowach i czynach odbijał, dotąd anijednego nie znalazłem“.

Wzniosły przykład zacnego szwajcarskiego męża znalazł uznanie, podziw i naśladowanie,nie tylko w jego ojczyźnie, lecz w całym świecie. Usiłowania niezrównanego pedagoga, zażycia jego często źle oceniane i niepojmowane, stworzyły zdrowe podstawy dla całejwspółczesnej pedagogii. Szkoła, która przed nim była ponurym miejscem bezowocnychćwiczeń pamięci i martwym kramem form i prawideł, od czasu jak on nam ogłosił zasadydoskonałej pedagogiki, zbliżyła się o wiele do tego, czym być powinna. Otrzymałem wgłównych przynajmniej cechach żywotniejszy, więcej duchowy, zachęcający układ, i jeżelitu, jak to już po wielekroć gorąco pragnęliśmy wykazać, jeszcze niemało do zrobienia, dopoprawienia w duchu Pestalozzego pozostaje, to przecież z wdzięcznością i radościąuznajemy, że urządzenie europejskich szkół, jakkolwiek w nich wiele wad do usunięcia byłoi jest, nieskończenie się w stosunku do dawniejszego podniosło, a gdyby tylko rządy inauczyciele jednakowo swoją powinność pełnili, jeszcze wspaniałej rozwinąć by się mogło.„We wszystkich częściach świata, pisze najwydatniejszy z następców Pestalozzego, AdolfDiesterweg, imię Pestalozzego ze czcią i uznaniem jest wspominane, popioły jego leżąwprawdzie w ziemi bez znaku i bez pomnika, lecz duch jego, jego serce, jego dzieło, żyjewśród nas i każde dziecko, cieszące się kształcącą ducha nauką, spożywa w ciszy owocbłogosławionych prac tego nieśmiertelnego męża.“

Przytoczymy tu jeszcze życiorys Fr. Frebla, założyciela tak zwanych ogrodów dziecinnych,ucznia Pestalozzego. Dowodzi on bowiem sam przez się, iż bardzo często wielki mistrz

274

wydaje równego sobie ucznia. Fryderyk Frebel urodził się 1782 r. w Oberweissbach wksięstwie Szwarcburg-Andolstadt. Ojciec jego, prosty pastor wiejski, wychował go wnajczystszych zasadach religii chrześcijańskiej. Bardzo jeszcze był młodym Fryderyk, gdyutracił matkę, przez co pozbawiony został czułych i wyrozumiałych starań, pochodzących zprzywiązania, jakiego tak bardzo wiek dziecinny potrzebuje. I tamto może wypada szukaćźródła poświęcenia, z jakim on później bronił kwestii macierzyńskiego wychowania.Cierpienia, jakie Frebel odkrywał, zwiedzając z swoim ojcem parafialne lepianki, scenyfamilijne, jakich bywał świadkiem, rozwinęły w duszy młodego człowieka miłość ludzkościi żądzę zaradzenia dostrzeżonym przez niego nieszczęściom. Specjalnie zgłębił naukiprzyrodzone, matematykę i rolnictwo. Spędziwszy lat kilka w Szwajcarii pod kierunkiemPestalozzego, przyjął udział w wojnie o niepodległość niemiecką w pułku Lutzao.Mianowany później inspektorem muzeum mineralogicznego w Berlinie, wkrótce opuścił tozyskowne miejsce; a mimo zbywania na pierwsze potrzeby życia, całkowicie czas swójpoświęcił ziszczeniu nieodstępnej myśli wychowania dzieci.

Pierwszy swój zakład umieścił w Kejlhau, małej wiosce Turyngii, gdzie szkoła jego trwadotąd przez sąsiedzką ludność utrzymywana. Gdy folwark jakiś nabył dla pomieszczeniauczniów, był za szczupły, nim nowe budynki skończono, ubogi Frebel zmuszony byłmieszkać w kurniku, dozwalając sobie zaledwie na to, co niezbędne, bo nawet zmniejszającaż do dwóch chlebów swoją tygodniową strawę, jaką kredką naznaczał. Żona podzielała jegopoświęcenia i trudy. Podróżując dla rozpowszechnienia swojego systemu, nieraz pod gołymniebem spędzał noce: by i tę oszczędność na wychowanie jakiegoś biednego dzieckazużytkować. Po wielu latach doświadczenia, znalazł potrzebę zastosowania swojego sposobuwychowania do młodszych jeszcze dzieci nad te, które do szkoły w Kejlhau przyjmował; tejwięc zwierzchnictwo powierzywszy jednemu z swych krewnych, sam zajął się zakładaniemogrodów dziecinnych w wielu miastach Niemiec: w Hamburgu, w Dreźnie, w Lipsku,Gotha, a także w Szwajcarii. Śmierć na koniec przerwała dzieło dobroczynności ipoświęcenia tego człowieka, który zdawał się chcieć pocieszać, ogarniając ojcowskątroskliwością obce dzieci, gdy mu Bóg własnych odmówił. Umarł dnia 21 czerwca 1852roku w Marienthal, pozostawiwszy tam zakład kształcenia młodych ochmistrzyń. Obecniedziecinne ogrody są rozpowszechnione w Niemczech, w Anglii, w Ameryce. Codziennie teżupada opór stawiany początkowo temu, jak i każdemu nowemu systemowi. Gdy opiszą życieFrebla i czyny jego osądzą, będzie on niewątpliwie uznany za jednego z największychdobroczyńców ludzkości; za jedno z tych rzadkich narzędzi Opatrzności, które sięcałkowicie poświęca dla rozpowszechnienia dobrej i świętej zasady; jako jeden z tychwiernych uczniów Chrystusowych, którzy chodząc jego drogami, dobrowolnie oddają się naofiarę dla swych braci, prosty sercem, obyczajami, charakterem, pokorny jak dziecię,którego zachował czysty i niewinny wyraz pod siwizną starca, nieustraszony i stały jakbohater lub męczennik wobec przeciwności i udręczeń; nigdy nie poznany, co się geniuszomzdarza, zawsze tryumf odnosił przez niezachwianą ufność w Bogu położoną. Oddany swemupowołaniu aż do zapomnienia, nie tylko sławy, lecz droższej mu nad te nauki, zwłaszcza

275

badań natury, w której tajniki więcej może niż ktokolwiek się zagłębiał, a którą jedyniechciał zastosować do wydoskonalenia i uświęcenia nieśmiertelnej duszy. Jednym słowem,doskonały człowiek nie straciwszy nic z otrzymanego pierwowzoru, zdolny do słuchania ipojmowania mowy Stwórcy do stworzenia w jego sprawach i sumieniu, a do objawiania jejdrugim: oto Frebel. Nie szukał sławy, ani honorów na ziemi. Zajęty swą pracą, zadawalał sięuznaniem małej liczby przyjaciół i uczniów, którzy czczą i błogosławią jego pamięć:wkrótce jednakże czyny same o nim przemówią. Poznają, że Frebel na prawdziwejpodstawie ugruntował tak niedoskonałe dotychczas wychowanie człowieka. Za jego topomocą kobiety staną się, jak je nazwał ogrodniczkami niemowlęctwa. One to, pielęgnująclatorośl ludzką, dopomogą ciepłem swej miłości do jej rozwijania, jakoby kwiatu bezzgniecenia, skrzywienia, według praw natury, według woli Boga.

Nareszcie przytoczymy tu biografię Marcinkowskiego, którego ogromne zasługi na polupomocy dla kształcącej się młodzieży, stawiają w rzędzie prawdziwych dobroczyńcówludzkości. Doktor Karol Marcinkowski urodzony w Poznaniu w 1800 roku, stracił ojca wmłodych latach i całe pierwiastkowe wychowanie winien swej matce. Ona, żelaznej wolikobieta, uboga a obarczona pięciorgiem drobnych dziatek, nie upadła w sieroctwie, lecz wsercu mając niewyczerpane zasoby miłości, wytrwania i poświęcenia, natężoną pracą zdołałazarobić na wychowanie swych dzieci, a wzniosłym przykładem wzmocnić ducha silną wolą,i zaprawić do ciągłej pracy. Tymi też przymiotami szczególnie odznaczał się Marcinkowski inimi to zdobył sobie miłość i wdzięczną pamięć u ludzi. Ogromna zdolność do nauk inamowy Kaulfusa, dyrektora szkól w Poznaniu, skłoniły Marcinkowskiego do oddania sięzawodowi lekarskiemu, do którego się sposobił, uczęszczając do uniwersytetówheidelbergskiego i berlińskiego, w którym to ostatnim w r. 7825 otrzymał stopień doktoramedycyny i chirurgii. Pełen wiedzy, z sercem tchnącym miłością bliźnich i kraju, przybyłMarcinkowski do swego rodzinnego miasta i jako lekarz niosąc ulgę w cierpieniach dozapadłych chat i pysznych pałaców— rozpoczął żywot chwały i zasługi.

Po roku 1831 z kolei przebywał w Szkocji, Anglii i Francji. W Paryżu w roku 1822odznaczony został przez królewską akademię medalem złotym, wartości 1000 złp., zaudzielenie wiadomości dotyczących leczenia cholery. Medal ten sprzedał, a pieniądze rozdałpotrzebującym wsparcia rodakom. Po kilkuletniej wędrówce, ciągniony do kraju wrodzonąnam tęsknotą, wzywany głosem współbraci przybył znowu do Poznania i niezmordowanezabiegi nad szczęściem bliźniego rozpoczął. Wiara w jego umiejętność lekarską była takwielka, iż kiedy w Poznaniu wybuchła cholera, samo przybycie jego zmieniło rozpacz wnadzieję, a ta czyniła ratunek łatwiejszym, i sama zaraz przed energicznymi środkamiMarcinkowskiego ustąpiła niebawem. Marcinkowski wydzierał śmierci ofiary, bo wierzył wsiłę swej woli: lud poznański zapanował nad cholerą, bo uwierzył w siłę zdolności i woliMarcinkowskiego.

Ale działalność Marcinkowskiego nie mogła poprzestać wyłącznie na pracach lekarskich,skądinąd zresztą tak mozolnych i wyczerpujących. W jego sercu za wiele gorzało ognia

276

miłości, aby ten pojedynczymi tylko wybłyskiwał promieniami; szerszego potrzebowałprzestworu. Urodzony i wychowany wśród gwaru miejskiego, z rodzaju swego zatrudnieniazespolony z nędzą miast, zrozumiał że obok licznej i bogatej rzeszy wieśniaków stanąćpowinny zastępy miejskiej ludności, licznej i możnej. Myśl u Marcinkowskiego musiała staćsię czynem. Więc naprzód ze składek obywatelskich w roku 1841 założył w Poznaniu taknazwany Bazar, to jest gmach, gdzie sami rzemieślnicy wyroby swoje przedstawiać mieli,nie lękając się konkurencji. W Bazarze Marcinkowski chciał ułatwić rzemieślnikomsprzedaż wyrobu, a tym samem zachęcić do dalszej pracy i nauki. Ale to było mało; nie taktrudno wymurować Bazar na towary, lecz żeby napełnić takowy towarami należytej dobrocii niedrogimi, potrzeba stworzyć człowieka, stworzyć robotnika, który by ów towar wyrobił.Stworzyć człowieka tylko Bóg może, ale wyrobić zdolność w człowieku, to pracy i naukiudziałem. Marcinkowski wiedział, że ludność pracy się nie ulęknie, ale i to wiedział, że dlabraku nauki praca jest małoznacząca, ochota nie na wiele przydatna. Postanowił zatemrozszerzyć naukę i w tym to celu założył Towarzystwo naukowej pomocy, które po dziśdzień istnieje. Zadaniem Towarzystwa jest wyszukiwać zdolną a ubogą młodzież spomiędzymieszkańców miast i wsi i tej młodzieży dawać stosowną pomoc, dla rozwinięcia w nichnauki i przygotowania dla kraju zdolnych i użytecznych ludzi. Wykazaliśmy dwie stronyjego życia, jako lekarza i jako wspierającego przemysł krajowy, ale nie tu się kończy zasługaMarcinkowskiego, czy to, jako z własnej pracy utrzymującego się ucznia, czy jakowspółtowarzysza szkolnego, doktora, chirurga, czy jako obywatela, zawsze on służyć możeza wzór dla każdego człowieka, który uzacniony silną wolą i miłością powszechną, pragnietylko dobrze swym braciom czynić, a przez to godnie odpowiedzieć swemu wzniosłemuprzeznaczeniu.

Żal jednak, że Marcinkowski żył za krótko. Nieustanna praca, serce czujące każdy bóldotkliwie —wszystko to podkopywało coraz bardziej zdrowie Marcinkowskiego, aż dostałpiersiowej choroby, a wyjechawszy na wieś do przyjaciela do Dąbrówki Ludomskiej, umarłtamże dnia 7 listopada 1846 r.

Jakkolwiek nie z tak dzielną bezpośredniością wrażenia, jak osobiście w życiu napotkanedobre przykłady wyższych ludzi, lecz daleko dobitniej, jak wszystkie gołosłowne naukiobyczajowe i moralne oddziaływają na umysły młodzieńców i dziewic żywoty wielkich idobrych ludzi. Tutaj nauka i przykład znajdują się w ożywionej całości, połączone w jedenwierny obraz rzeczywistych faktów i przemawiające w jednym duchu; tutaj przemawia donas cała obfitość wzorów najlepszych i najszlachetniejszych charakterów ludzi, których bytnie jest zmyślony, lecz którzy, jak my to w ich opisach życia nieraz własnoręczniekreślonych czytamy, myśl po myśli, słowo po słowie, czyn po czynie, myśleli, mówili idziałali. Stąd pojmujemy ten potężny język prawdy, który się nie pozwala opacznietłumaczyć i który wreszcie oddziałuje na najtwardsze umysły, choćby w początku słabo.Nasi wielcy pradziadowie żyją pomiędzy nami tak w wiadomościach o ich życiu, jak wczynach, których dokonali; dziś jeszcze zasiadają z nami do stołu, kroczą z nami przez życie

277

i jak przewodnicy prowadzą nas za rękę, a my się ogrzewamy, umacniamy, nabieramy duchana wspomnienie, jakie pozostawili po sobie, tak jak z głęboką myślą rzucamy okiem nazorzę wieczorną, która nam świeci jeszcze, choć już słońce zaszło. Zaprawdę, kto umierającpozostawia po sobie wspomnienie szlachetnego życia, ten otwiera potomności źródłodobrego, żyje on ciągle jako wzór i biegun życiowy, do którego dążyć i zbliżać się jakaśmagnetyczna siła nam każe. Dlatego książka, która nam życie poczciwego człowiekaopowiada, pełna jest drogich ziaren nasiennych. Jest ona, jak mówi znakomity poetaangielski Milton: „drogocenną krwią serdeczną wielkiego ducha, zebraną i przechowaną,ażeby życiu po skończeniu życia służyła“. Taka książka nie przestaje nigdy wywieraćuszlachetniających wpływów i siłę czynienia dobrego podwyższać. Przede wszystkim jednakpokazuje nam ona najwyższy wzór i przykład, według którego w tym życiu postępowaćwinniśmy — najodpowiedniejszy przykład do wszystkich potrzeb naszego ducha i serca;przykład — który nawet z dalekiej odległości miejsca i czasu naśladować możemy:

Jako roślina co słońca nie widzi, Lecz o nim marzy i czuje gdzie ono, Więc za nimkielich swój zwraca i schyla.

Żaden miody człowiek nie może przeczytać autobiografii, takiej na przykład, jak BeniaminaFranklina, Seumego lub Arndta, bez poczucia się lepszym i w dobrych swoichzamysłach umocnionym. Takie obrazy życia podnoszą ufność we własnych siłach, wskazująbowiem, co człowiek dokazać jest zdolny, wzmacniają nasze nadzieje i podnoszą celenaszych dążeń. Niekiedy zdarza się, że młody człowiek znajduje w takim żywocie siebiesamego, i przez to dopiero do poznania i zrozumienia swego wewnętrznego życiaprzychodzi, jak sławny włoski malarz Jorregio, który wobec dzieł Michała Anioła odczułbudzące się swe powołanie artystyczne i w natchnieniu zawołał: „I ja też jestem malarzem”.— Często także książka, zawierająca dzieje wielkiego życia, przypadkiem tylko i dlałatwiejszego spędzenia czasu do ręki wzięta, budzi w nas siły, przymioty, o którychposiadaniu przedtem nie wiedzieliśmy. Ignacy Loyola, który swoje młode lata poświęciłsłużbie wojskowej, otrzymał przy oblężeniu Pampeluny w Hiszpanii (1521 r.) ciężką ranę wprawą nogę i gdy się czuł już zdrowszym, zażądał książki, aby się rozerwać. Przyniesionomu Żywoty Świętych, których czytanie tak go rozpłomieniło, że uczynił ślub całe swojedalsze życie poświęcić założeniu jakiegoś zakonu — i założył Towarzystwo Jezusa czyliJezuitów.

Jak znakomity wpływ na dobrych ludzi otaczających i całego swojego kraju wywrzeć możeczłowiek pilności i energii, mający głowę i serce do tego. Staje on z czynem wobec swoichwspółobywateli, zagrzewa wszystko swoim świetnym przykładem, służy wszystkim zawzór, według którego prawie mechanicznie kierować mogą swe życie. W tysiące miejscniesie pomoc osobistymi ofiarami, radą, czynem i powoli napełniają się ludzie nim inatchnieniami jego ducha. Nędza i zepsucie obyczajów znikają w całej okolicy, przemysł iinteresy przychodzą do kwitnącego stanu. Tego rodzaju człowiekiem był znany proboszcz,francuz, Jan Fryderyk Oberlin. Niezapomniany ten przyjaciel ludzkości urodził się w

278

Strasburgu 1740 r., i wkrótce po ukończeniu swych teologicznych studiów osiadł w wiosceWaldbach, w tak zwanej kamiennej dolinie, okolicy leżącej w departamencie francuskimWyższego Renu, mającej surowy klimat i grunt tak mało żyzny, że stu rodzinom, które tamw chwili przybycia Oberlina zamieszkiwały, mógł dostarczyć tyle, ile wystarczało dozaspokojenia niezbędnych potrzeb życia. Cóż uczynił Oberlin? Nie zraził się bynajmniejnapotykanymi na każdym kroku trudnościami, lecz wkrótce po objęciu swego urzędu obrałsobie za główny cel pomnożenie wykształcenia i dobrobytu swoich parafian. Zaczął odprzyłożenia starań do ulepszenia uprawy gruntu; sprowadził nasiona, zachęcił do hodowaniakoniczyny i roślin pastewnych — skłonił, dając do tego przykład — do zajęcia sięogrodnictwem owocowym (sadownictwem), starał się o zaprowadzenie dogodnych drógpomiędzy pojedynczymi wioskami, posyłał młodych ludzi do Strasburga na naukę rzemiosłnajpotrzebniejszych, i własnym kosztem przy dochodzie nieprzenoszącym 1200 fr. (300 rsr.)rocznie, sprowadził rozmaite narzędzia rolnicze, które swym współmieszkańcom na kredytsprzedawał. Wszystkie wioski jego parafii przyszły do posiadania domów szkolnych, dziecizaś niezdatne do szkoły, których rodzice poza domem byli zajęci, pielęgnowane i kształconebyły pod okiem rozsądnych kobiet w umyślnie na to założonych ochronach. Dla dorosłychdrukowano także użyteczne książki i od domu do domu po wszystkich wioskach rozsyłano.Gdy podczas rewolucji francuskiej rząd zaprzestał płacić mu pensję, parafianie urządziliskładki na jego utrzymanie; to też i w tych okropnych czasach dobroczynna działalnośćOberlina nie doznała przerwy, służba boża i nauki szkolne postępowały jak przedtem, ażnareszcie doszło do tego, że ludność doliny ze stu rodzin podniosła się do 5,000 dusz. Gdypóźniej już gospodarstwo rolne tak wielu rąk zatrudniać nie mogło, zaprowadził Oberlinpleciarnie słomkowych wyrobów, przędzalnie bawełny, a następnie także i tkactwo; gdy zaśmieszkańcy Kamiennej doliny zagrożeni zostali niezwyciężoną konkurencją przezzaprowadzenie maszyn w niektórych pobliskich wioskach, Oberlin znowu zaradził tejbiedzie, skłaniając fabrykanta Legrand z Bazylei, przyjaciela Pestalozzego i również jak onożywionego pragnieniem dobrobytu i oświaty ludu, ażeby swoje rękodzielnie wstążek wdepartamencie Wyższego Renu przeniósł do Kamiennej doliny. Gdy wiek podeszłyprzeszkadzał Oberlinowi prowadzić dalej swoje prace, mające na celu pożytek ogólny,spędzał on czas wolny na pracach literackich. Umarł w 1826 roku i pochowany został wFoudray, gdzie krzyż z prostym napisem: Ojciec Oberlin, wskazuje miejsce jego wiecznegospoczynku. Do takiego człowieka zastosować się może to, co dziejopisarz Jan Muller wmowie pamiątkowej o jednym wielkim zmarłym powiedział:

„Podboje mogą być utracone, tryumfom zaprzeczyć można. Ale chwała i korzyść, jaką namprzykład przynosi, nie podlegają zniszczeniu i zniknąć nie mogą. Pierwsze pozostająwłasnością swego sprawcy, drugie służą tym wszystkim, co go naśladują. Gdy taka mowapochwalna, jaką tu miałem, nie potrzebuje żadnej sztuki, aby uznanie wielkodusznychpozyskać, a pocieszająco wpłynąć na słabych, będących w możności zwątpić o sobie,wtenczas poświęcenie jest doskonałym i podobny człowiek należy nie do pewnego kraju, nie

279

do pewnego ludu — bo kraje i narody zmiennym losom podpadają. Należy on do całejludzkości, której dał tak szlachetne wzory uzacnienia swej własnej godności”.

ROZDZIAŁ XIII.

Charakter. — Prawdziwe wykształcenie.Talent kształci się w spokoju życia prywatnego — charakter w wirze życia publicznego.Goethe.

Najwyższym celem ludzkich dążeń, koroną i kwiatem życia — jest moralnie doskonałycharakter. Jest on najszlachetniejszą, najbardziej osobistą i najbardziej ludzką własnościączłowieka, nadającą temu, kto ją posiada, miejsce w szeregach tego duchowego szlachectwa,do jakiego tylko doświadczeni i najlepsi w narodzie należą. Jest on chlubą i uświęceniemkażdego stanowiska w życiu i każdy człowiek, tak jak i stan każdy, przezeń dopieroprawdziwej wartości nabywa. Włada on potężniej umysłami, niż bogactwo lub godności iposiadający go czarodziej dochodzi do uświęcających, głębokich i trwałych rezultatów, łączybowiem w sobie dzielność woli i prawość — przymioty, które może więcej jak wszystkieinne, powszechne zaufanie i przychylność zjednywają.

W świecie moralnym charakter jest tym, czym jest szkielet w świecie fizycznym. Silna wolasłuchająca praw moralnych, które w piersi człowieka, jako sumienie jego żyją, jestmateriałem, z którego ten szkielet moralnego świata się tworzy. Ludzie charakteru są nietylko podstawą obywatelstwa, lecz każdego dobrze rządzonego państwa, jego najlepsząporuszającą i podpierającą siłą; świat bowiem w gruncie przez moralne przymioty jestrządzony. Potęga, swoboda i bezpieczeństwo prawne narodów — spoczywa jedynie naosobistym charakterze. Prawa i konstytucje są tylko jego płodem, choć wpływają i działająznowu na jego wykształcenie. Baron von Stein, jeden z największych publicznychcharakterów — o jakich wspomina historia — pisał do hrabiego Arnima, gdy tenże doniósłmu o zamiarze poświęcenia się służbie państwa, między innymi te godne zastanowieniawyrazy, które wszyscy przyszli mężowie stanu głęboko w sercach zapisać by sobie powinni:

„Religijna moralność i miłość kraju są jedynymi niezachwianymi podstawami charakteru.Mąż, który do wyższych stanowisk dążyć zamierza i takowych dosięga, potrzebuje ichrozwoju i umocnienia bardziej jeszcze niż ten, który w prostych stosunkach prywatnegożycia się znajduje. Takiego męża powołanie nakazująco zobowiązuje ku tym celom całąswoją uwagę skierować. W wielkich wypadkach charakter więcej znaczy niż duch lubwiedza; można bowiem ducha i wiedzę innych użyć i spożytkować, lecz charakteru cudzegonie można sobie przywłaszczyć, chyba mu się z utratą wszelkiej somoistności poddać.Doskonałe duchowe i moralne wykształcenie ludu — zależy od wykształcenia jednostek, odrozwoju całego państwa do prawnej swobody”.

280

Zdolności pojedynczego człowieka mogą być ograniczone, wiedza jego nieznacząca, mienieskromne, mimo to jednak, jeśli jego charakter jest prawdziwie dobrym, niemniej będzie onszerzył wkoło siebie szczęście i błogosławieństwo tam, gzie się znajduje i działa. Uczymysię —jak mówi Goethe — wszędzie od tego, kogo szanujemy i kochamy, a kogóż zresztą,jeśli nie człowieka dobrego charakteru można by trwalej kochać i szanować? Charakter —mówimy tu naturalnie tylko o dobrym charakterze, gdyż zły (zupełnie złego nie ma, nie mawięc ani szatana, ani doskonałego anioła w ludzkiej postaci) potępia sam siebie — charakterjest wszędzie rozstrzygającym i rzeczywiście działającym. Nawet wielki talent bezcharakteru nie dosięga nigdy swego najwyższego rozwoju. „Kiedy dobry człowiek talentemjest obdarzony — mówi Goethe— będzie on zawsze na dobro świata moralnie oddziaływał,czy będzie artystą, badaczem przyrody, poetą lub czymkolwiek.” — Na innym zaś miejscupowiada: „Osobisty charakter autora ma swoje znaczenie u publiczności, a nie sztuka jegotalentu. Czytelnik żąda pewnej powagi, pewnej wzniosłości sposobu myślenia, pełnejpewności wewnętrznej, i dlatego też Sziller wśród wszystkich tak wysoko jest ceniony”.—Feliks Mendelsohn-Bartholdy, którego charakter był tak miłym, jak znakomitym jego talentkompozytorski, pisał w tej samej materii do przyjaciela: „Wiesz jak cię polubiłem, jak otwoim talencie i twym charakterze zarówno wysoko trzymam i jedno i drugie szacuję. A niewiadomo doprawdy, co z tego dwojga w tych czasach za ważniejsze uważać należy. Beztalentu nie pójdzie nic, lecz bez charakteru podobnie nic; widzimy co tydzień nanajpiękniejszych talentach, które tyle oczekiwań wzbudziły, a przecież niczego nie dopięły.Bodaj ci niebo dało stały rozwój obojga, ale lepiej daj go sobie sam, gdyż niebo więcejuczynić nie może, jak dać wszystkiego zaród i zadatek, reszta jest już własnemu staraniukażdego i na jego odpowiedzialność zostawiona”. — Beniamin Franklin zawdzięczał swojewielkie powodzenie w życiu publicznym nie talentom swoim, ani wymowie — pierwszebowiem jak drugie nie były wcale nadzwyczajne — lecz powszechnie znanej prawościswego charakteru. „Stąd to poszło — mówi on — że ja u mych współobywateli takwysokich względów używam. Byłem tylko miernym mówcą, nie posiadałem właściwie daruwymowy, byłem często niepewny w wyborze moich wrażeń, nie zawsze poprawny w użyciujęzyka, a przecież dopiąłem wszystkiego, czego dopiąć pragnąłem”.

Co jest potęgą charakteru, ma daleko wyższe znaczenie, jak to, co jest potęgą wiedzy. Duchbez uczucia, mądrość bez dobroci serca — są także potęgami, rzadko jednak dobroczynnymipotęgami pokoju, lecz daleko częściej nieszczęsnymi działaczami zniszczenia. Miłośćprawdy, prawość i dobroć — to są prawdziwe i główne filary charakteru człowieka. Teprzymioty, wsparte na dzielnej, szlachetnej woli, dają temu, kto je posiada, niepokonanąwielkość duszy. Jest on silnym do czynienia dobrego, silnym do oparcia się złemu, i silnymdo zachowania stałości w cierpieniach i trudnościach. Nie pochlebia on, istota jego jestcicha, prosta, niekiedy szorstka, działa on wszędzie według słuszności i prawdy, i kroczy zespokojną, pewną siebie godnością, drogą obowiązku. Taki bohaterski charakter posiadałznamienity Seume. Nie używał on tego, co błogim szczęściem nazywają; całe jego życiebyło ciągłą walką i pociskami losu, prawie w ubóstwie się urodził i w niedostatku żył aż do

281

końca swoich dni; dwa razy — w Ameryce i w Polsce — musiał on, wędrowiec z Syrakuzy,który większą część Europy piechotą przeszedł, wbrew woli walczyć przeciwko swoimzasadom, będąc najwierniejszym zapaśnikiem swobody. Wybranka serca jego zdradą toserce rozdarła; przeżył z zakrwawionym sercem chwile najboleśniejszego upokorzeniaswojej ojczyzny i zamknął zmęczone, bólem przyćmione oczy, nie doczekawszy końca jejniedoli. Lecz żadna najsroższa boleść, żaden najcięższy grom losu nie był wstanie zachwiaćjego zasad, ani jego bezwzględnej odwagi wypowiadania prawdy osłabić. Wszystkie jegopisma są pełne tego zacnego, otwartego, w ukochaniu ludzkości najwyższe dobro czującego ido wszelkiej ofiary gotowego, w nienawiści przeciw wszystkiemu, co sromotne i podłenieprzebłaganie gorzkiego — ducha.

W przedmowie do dzieła Moje lato (1805 r.), napisanej z gorącą miłością prawdy isprawiedliwości, z prawdziwym zrozumieniem nieszczęść swojej ziemi rodzinnej, mówi onmiędzy innymi: „Człowiek potrzebuje tylko siebie samego, ażeby prawdę wiedzieć, tylkowłasnej siły, aby iść za nią, i tylko własnej odwagi, żeby przez nią tyle szczęśliwościosiągnąć, na ile mu jego natura pozwala. Krocie ludzi myślą jak ja, nikt jednak nie maobowiązku, czy sposobności otwarcie to wypowiedzieć. Gdy mnie o to pytają, odpowiadam:Jestem człowiekiem, człowiekiem wolnym, sądzę się być rozsądnym i chcę dla wszystkichmoich braci w ludzkości bez wyjątku zarówno dobra. Jestem o tym tak wewnętrznie, taksilnie, tak sumiennie przekonany, żebym za to bez żalu głowę na pień położyć gotów”.

Harmonia między słowem i czynem jest charakterowi tak istotnie właściwą, jak ogniowidym, ciepło i światło. Niech człowiek będzie tym rzeczywiście i prawdziwie, czym się byćzdaje albo udaje, a będzie niezawodnie lepszym jak jest. Gdy kiedyś pewien Amerykaninpisał do szlachetnego przyjaciela ludzkości Granville Sharpa, że przez cześć dla jego cnótjednemu ze swoich synów dał jego imię, Sharp odpowiedział: „Muszę pana prosić, żebyś wsyna swojego wpajał tradycyjną zasadę rodzinną tego, którego imię mu dałeś: Staraj sięusilnie być tym rzeczywiście, czym chciałbyś się wydawać. Tej zasady, jak mi mój ojciecopowiadał, trzymał się wiernie i sumiennie jego rodzic, którego miłość prawdy, jakoprostego i zacnego człowieka przeszła na syna i ciągnęła się, jak nic czerwona przezwszystkie koleje jego życia”.

Prawdziwy charakter czyni to, co jest słuszne w jego przekonaniu, bez względu na to, czyjest widziany czy nie. Na drodze prowadzącej do wyrobienia w sobie dzielnego charakteruznajdował się ów chłopiec, który na pytanie: dlaczego kilku gruszek nie schował wówczas,gdy przez nikogo nie był widziany, odpowiedział: „Naprawdę, nie mógłby był tego niktwidzieć, lecz ja sam tam byłem, a nigdy bym nie chciał widzieć siebie samego źleczyniącym”. Ten prosty a przecież tak wymowny przykład trafnie okazuje, jak dobroczynnąwładzę sumienie i dobre zasady mają nad postanowieniami i umysłami ludzkimi. Bez tegowewnętrznego napominienia i kierownika dusza czysta nie ma steru, i wystawiona jestbezbronnie na łaskę każdej pokusy. Biada więc, gdy ostrzegający jego głos posłyszanymzostanie; żadne bowiem przestąpienie praw moralnych, żaden podły, niegodny lub brzydki

282

czyn, jakkolwiek w sobie byłby nieznaczący, nie przejdzie bez wywołania niemoralnegonastępstwa: „Każda wina mści się na ziemi.” (Goethe.) Nie zależy bynajmniej na tym, czysię czyn udał albo nie, czy został odkryty lub w tajemnicy pozostał: człowiek jest pobłędnym kroku innym, poniżonym — uczynił moralnie krok wsteczny. Wskutek tegoprzejmuje go tajemny niepokój, po którym następują ciche wyrzuty, jest osądzony przezswego wewnętrznego sędziego, przez obrażone sumienie.

Należy także zastanowić się jak dalece wykształcenie charakteru, przez umocnienie się wdobrych zwyczajach jest umocnione i poparte. Przyzwyczajenie, jak mówi przysłowie, jestdrugą naturą. W skutek przyzwyczajenia wszystko staje się łatwiejsze i w gruncie rzeczy takzłe jak dobre przymioty — są tylko owocami przyzwyczajeń. Przyzwyczaj się doumiarkowania, a będziesz się brzydził rozpustą, bezmyślne, płoche życie wietrznika będziecię przejmować odrazą. Nie można nic nadto dobitniejszego powiedzieć o potrzebienajbystrzejszej czujności przeciw wkradaniu się złych przyzwyczajeń, bo charakter jestzawsze w tym punkcie najsłabszy, w którym raz dał się przełamać, i wiele potrzeba czasu,nim zachwiana zasada znowu tak silnie się zakorzeni, jak inna, która nigdy się nie ugięła.Ktoś porównuje zarówno pięknie jak prawdziwie zwyczaje do sznurka pereł; rozwiążmywęzeł a wszystkie jedna po drugiej się rozsypią. Gdzie przyzwyczajenie raz się wykształciłoi umocniło, działa ono mimowolnie i bez żadnego myślenia, lecz niech kto spróbujeprzeciwko niemu działać, a zadziwi się do jakiej potęgi ono w ciszy dorosło. Częstokrotnepowtarzanie jednej czynności rozwija najpierw skłonność do niej, na koniec zaś jejnakazującą potrzebę. Z początku zdaje się zwyczaj posiadać nader mało siły opornej,zaledwie tyle co pajęczyna, lecz raz rozkorzeniony niby żelaznymi łańcuchami oplata:

Skłonność pokonać jest trudno, ale gdy w zwyczaj się zmienia. Zrazu powoli działającwszystkiego zwolna dokaże. Goethe.

Pilność, porządek, rzetelność, szacunek siebie samego itp. są mniej rzeczami przekonania jakprzyzwyczajenia. Dziecko nie działa na podstawie rozmysłu, naśladuje ono to co widzi,powtarza to co słyszy, przyzwyczaja się powoli i mimowolnie do pewnego sposobu czucia,myślenia, mówienia, działania, które staje się jego własnym — to jest jego charakter.Wychowanie więc dzieci nie może nigdy przywiązać nazbyt wielkiej wagi do przyswajaniadobrych nawyknień. Umysł dziecięcy jest najwdzięczniejszym, bo najłatwiej wszystkoprzyjmującym gruntem do ich posiewu; jak głoski wyrżnięte na korze młodego drzewa,wzrastają one i szerzą się z laty. Czym skorupka za młodu nasiąknie tym na starość trąci. Wpoczątku spoczywa koniec, pierwsze kroki na drodze życia stanowią o kierunku i celu całejpodróży. Im głębiej się zwyczaj w duszy zagnieżdża, im dalej wykształcenie charakterupostępuje, tym trudniejsze się staje opuszczenie drogi, do której się nawykło i obranie nowej.Jest dlatego często łatwiej czegoś nowego się nauczyć, jak się oduczyć czegoś jużnauczonego, i ów nauczyciel muzyki, który od uczniów co już poprzednio mierną pobieralinaukę podwójnej żądał zapłaty, miał może słuszność. Stare nałogi wyrwać z korzeniem jestbardzo często daleko boleśniejszą operacją, jak wyrwanie zęba. Spróbuj z przyzwyczajenia

283

leniwego, lekkomyślnego lub rozwiązłego człowieka poprawić, a zobaczysz, że to bardzoniewdzięczne zadanie, bo twoje najszczersze i najwytrwalsze starania w większej częściwypadków będą bezowocne, lub co najwyżej tylko przechodnią zmianę sprowadzą. Wkażdym bowiem takim wypadku, przyzwyczajenie przez długość czasu zmieniło się w nałógi tak nieoddzielnie z życiem splotło, że często z końcem jego dopiero działać przestaje.„Przyzwyczajenia, — mówi Goethe, — to jedyne upodobanie człowieka. Nawetnieprzyjemne, gdy się do niego przyzwyczaimy, porzucamy niechętnie”.

Wesołość i pogoda umysłu mogą zarówno stać się nałogami. Są ludzie, którzy przywykli nawszystko z najkorzystniejszej, świetnej strony spoglądać, inni znowu, którzy sięprzyzwyczaili zapatrywać na wszystko z strony ciemnej, nieprzychylnej. Samuel Jonsohnmawiał, że zwyczaj przyjmowania rzeczy z jasnej strony, więcej jest wart niż tysiąc funtówszterlingów rocznego dochodu. Z ręką na sercu wyznajmy, że posiadamy, jeśli tego szczerzezechcemy, prawie wszyscy mniej lub więcej mocy, ażeby wolę naszą wyćwiczyć iprzyzwyczaić żeby myśl naszą kierowała się przede wszystkim na takie okoliczności, któreoddziaływają na nas przeciwnie. Żadne nieszczęście nie jest tak wielkie, żeby się w nim przynieuprzedzonym zapatrywaniu odkryć nie umiał, choć jakiś cień pociechy i wzmocnieniaducha. Goethe pisze w Cierpieniach młodego Wertera: „Mniej by było boleści międzyludźmi, gdyby się — a Bóg wie dlaczego są do tego najskłonniejsi, — nie zajmowali z takążywością wyobraźni, przywoływaniem wspomnień minionego złego jak tylko przychodzi impodobnież złe przecierpieć. My ludzie skarżymy się często, że dobre dni tak są nieliczne, aciężkich jest za to tak wiele, lecz jak mi się zdaje, czynimy to najczęściej niesłusznie.Gdybyśmy mieli zawsze otwarte serce dla przyjęcia dobrego, jakie nam Pan Bóg każdegodnia zsyła, mielibyśmy wtedy dosyć sił, do przeniesienia, złego, gdy ono nas spotyka”.

Tak jak światło dzienne przez małą dziurkę widziane być może, tali drobnostki nawet dająpoznać charakter człowieka. Całe bowiem życie składa się z nieskończenie wielu, pomiędzysobą w styczności i związku zostających drobnych czynności, które razem i pojedynczo zcharakteru wychodzą i piętno jego noszą na sobie. „Historia człowieka, historia jegocharakteru, jest sposób postępowania naszego z innymi. Szlachetne, miłe, ujmujące obejściez każdym, z wyższym lub niższym, bogatszym lub biedniejszym od nas, daje dowód, że mysami ożywieni jesteśmy duchem godności ludzkiej, którą dlatego w naszych współbraciachuczcić chcemy. Jak przyjemnie ujęci zostaną wszyscy, którzy z nami mieć będą styczność,przez to poszanowanie dla ich osobistości, ilu przyjaciół i jakie korzyści ściągniemy przez tona siebie samych. Każdy, kto stara się sumiennie wypełnić swój obowiązek, ma prawo doszacunku. Lepiej byłoby z pojedynczymi ludźmi przy wyższym stopniu obopólnegoposzanowania, lepiej byłoby z wielką liczbą rządzących mocarzy, gdyby ze swymi ludami zwiększym względem i szacunkiem postępować chcieli. Swoje obejście z osobami trzecimitak uszlachetnić, żeby ono było prawdziwie zacne, jest przy pewnym zważaniu na siebiesamego prawie dla każdego możliwe, i każdy, kto ma po temu wolę, może być grzeczny idobrotliwy, nawet wtedy, gdy nie ma grosza majątku. Przyzwoite, obyczajne postępowanie

284

w obejściu z ludźmi, działa jak spokojne falowanie światła, które całą naturę barwamiprzyobleka; dochodzi się z nim nieskończenie dalej niż natarczywością, hałaśliwością lubprzemocą. Spokojnie i ostrzeżenie ścieli on sobie drogę, jak wiosną delikatny narcyz, któryciężką bryłę ziemi przewierca i na stronę rozpycha cichą wytrwałością swego wzrastania.

Obyczaje i zwyczaje, objawy tak prywatnego charakteru, jak charakteru narodów, mająwiększą wagę jak prawa, które z nich dopiero rozwijały. Prawo dotyczy nas tylko tym lubowym przepisem, podczas gdy obyczaje całe społeczeństwo jak powietrze, które w siebiewdychamy, przenikają. Dobre obyczaje nie są niczym więcej i niczym mniej jak dobrymobejściem się; wyrazem ich jest grzeczność i dobroć. Tylko wtenczas, gdy obopólneobcowanie ludzi wzrasta na gruncie życzliwości, mogą oni żyć z sobą razem z korzyścią iprzyjemnością. „Zdobądź serca, — mówił lord Burleigb do królowej Elżbiety, — a twoimibędą serca i kieszenie wszystkich”. Grzeczność jest najtańszą rzeczą na świecie i aby byćgrzecznym potrzeba tylko bardzo małego wydatku fatygi i pilnowania się. Któż się nie czułprzyjemnie tkniętym przez grzeczne obejście, lub przeciwnie przez gburowatość izarozumiałość? Gdybyśmy tylko chcieli być wolni zawsze od chełpliwości, przesady,naturalni, prawdziwie przyjacielscy, dobry wpływ na przyjemność i szczęśliwość wewszystkich kołach społecznych byłby nieobrachowany. Owe drobne grzeczności iuprzejmości, które życiu dodają tyle wdzięku, urozmaicenia i łatwości, mogą same przez sięzdawać się bardzo mało znaczącymi, a jednak są one, już jako wpływ moralnej częściczłowieka, charakteru, pełne znaczenia, przez powtarzanie zaś i mnożenie się, stają się zczasem nadzwyczaj ważne. Podobne są one do bezczynnych chwil lub codziennych groszy,które według przysłowia, w przebiegu roku lub życia tak wielkie tworzą sumy.

Wykształcenie w obejściu, — chociaż dziecinne i niedorzeczne, gdy jest przesadne, — jestdla każdego kto ma sposobność z innymi obcować towarzysko, rzeczą konieczną. Dobreznalezienie się ma wysokie znaczenie z tego już względu, że nieraz brak jego zniszczył wcałości lub częściowo owoce najpilniejszych i najszczerszych usiłowań. To pewne, że sąwszędzie, chociaż nieliczni ludzie, dosyć uprzejmi i względni, żeby nie zrazić sięszorstkością powierzchowną cudzego charakteru, i tylko patrzeć na wartość wewnętrznączłowieka; korzystnej przecież i godnej być jednym z nich, niż jednym z takich, co ichpobłażania potrzebują, zwłaszcza, że w większej części i w ogóle świat nie jest takpobłażliwy, lecz sądy swoje za i przeciw wydaje i skłonności swoje kieruje najczęściejwedług zewnętrznego zachowania się. Co jest z nieprzyjemne, w jakiejś rzeczy, może byćosłabione, co jest przyjemne, może być podniesione jeszcze przez zastosowanie do osób istosunków, względne, taktowne i przyjemne obejście. Co z widoczną niechęcią jest robione,lub co na prosty akt grzeczności wygląda, ciężej obrażać zwykło. A jednak znajdują siędziwacy, ludzie, którzy wszystko robią na swój szorstki, marsowy sposób, przez co przycałej wewnętrznej wyższości, jaką może posiadają, stają się zupełnie nieznośni i wwiecznych utarczkach z osobami otaczającymi żyć muszą. Tacy ludzie lubią tym, którzyniższe stanowisko towarzyskie zajmują lub zdają się zajmować, swoją wymarzoną wielkość,

285

swoją w wyobraźni tylko istniejącą wyższość, przy każdej zdarzonej sposobności niezbytdelikatnie okazywać, wynoszą się jednak po cichu, skoro spostrzegą, że nie trafili na dudka.Arndt opowiada doskonały wypadek tego rodzaju z roku 1812: „Siedziałem, — pisze on, —zakurzony aż do pasa w jednej karczmie węgierskiej. Dwaj pruscy oficerowie zpowiewającymi piórami na kapeluszach, na pięknych koniach, ze służącym w tyle,przyjeżdżają i każą sobie dawać wina i chleba a uważając mnie za wędrownegorzemieślnika, zaczynają brać na fundusz, obsypując pytaniami i żarcikami. Ja z początkuudawałem głupiego i pozwalałem im na wszystkie żarty i śmiechy, powoli jednak zrzuciłemmaskę, zmieniłem ton i sposób mówienia, a panicze ze zdziwieniem zaczęli spoglądać to namnie, to na siebie. O szczęśliwości pieszego wędrowca, o ty boska wolności i równości życiana publicznej drodze, gdzie się jest wszystkim i niczym, o tyle mój dzielny ojcze, któryś midał w spuściźnie takie mocne nogi".

Bardzo ważnym warunkiem dobrego obejścia i grzeczności jest poszanowanie cudzegozdania. Powiedziano, że przypisywanie sobie tylko wyłącznej słuszności, nie jest niczemwięcej, jak zupełną pospolitością lub zarozumiałością. Z pewnością najgorszą formą w jakiejsię te wady okazać mogą — jest upór i wyniosłość. Bodajby wszyscy chcieli uznać różnośćzdań ludzkich i na nią przyzwolić, a gdy ona się okaże — sądzić ją łagodnie i życzliwie.Każdy człowiek ma prawo nieść swoją własną wiarę, swoje własne przekonanie, i żądaćposzanowania dla swoich prawdziwą pracą życia i szczerze wyrobionych poglądów. Wrzeczach wiary, których nie ma doskonałej pewności, trzymać się należy mądrego zdaniaFryderyka Wielkiego i pozwolić każdemu być pobożnym na swój sposób, bo „gdy siędobrze przypatrzymy, zobaczymy, że każdy ma swoją własną religią”. (Goethe). Gdziejednak błąd rzeczywiście leży albo leżeć się zdaje, gdzie sprostowanie lub nauka jest naswoim miejscu, wtedy, jeżeli się ma na myśli nie obrazić, lecz usłużyć, przystąpić należyoględnie i spokojnie do dzieła, nie twierdząc bezwarunkowo, nie mówiąc szorstko, leczdając poznać, że każde słowo jest podyktowane przez szacunek, życzliwość, miłość prawdy irozbierać rzecz w tonie przyjaznym, grzecznym, serdecznym nawet jeśli okolicznościpozwalają. Zbyt skwapliwą i nie natchnioną przez miłość wymową zamyka się uszy i sercasłuchaczy, i nie należy zapominać, że w niektórych okolicznościach słowa równać się mogąpchnięciu sztyletem i zadawać rany, krwawić się mające całe życie. Beniamin Franklin odmłodości przyzwyczaił się do tego, żeby nigdy przy wypowiadaniu swego zdania nie używaćtakich wyrazów jak: niezawodnie, niewątpliwie, bezspornie; „wolałem mówić: przedstawiamsobie, wnoszę, zdaje mi się, że rzecz z tego lub owego powodu ma się tak albo inaczej, albo,jeżeli dobrze jestem zawiadomiony, to się ma tak. Ten zwyczaj, moim zdaniem, bardzo mibył użyteczny”.

Naturalna grzeczność i przyjemność obejścia wynikająca z dobroci serca i prawościprzekonań nie jest przywilejem żadnego stanu, ani stanowiska. Prosty robotnik może ją takdobrze posiadać, jak kapłan albo minister. Od najwyższego do najniższego, od najuboższegodo najbogatszego żadnemu stanowi, żadnemu powołaniu, natura nie dała wyłącznie swego

286

najpiękniejszego daru— wielkości serca. Nikt jeszcze nie był prawdziwym gentelmanem, tojest prawdziwie wykształconym człowiekiem, kto tego daru nie posiadał. Wielkie serce bijezarówno pod sukmaną biedaka jak pod udekorowaną honorowymi oznakami sukniąksiążęcą. Nie krew lecz sposób myślenia uszlachetnia i suknia tylko w oczach ludzibezmyślnych i głupich stanowić może człowieka. Biskup Eylert opowiada, w swoichAnegdotach i historycznych wspomnieniach z życia króla pruskiego Wilhelma III,następujący szczegół o powszechnie wielbionej królowej Ludwice:

„Podczas wielkiej recepcji dworskiej w Magdeburgu, przedstawiono królowej całkiemnieznaną jej i od niedawnego czasu majorowi N. zaślubioną córkę pewnego bardzoszanownego i bogatego magdeburgskiego kupca (a więc osobę mieszczańskiegopochodzenia). Królowa niewiedząca o tej okoliczności, spytała mimochodem po razpierwszy widzianą młodą kobietę: „z kogo jest urodzoną?“ Przestraszona znajdowaniem sięw tych wysokich, dotąd dla siebie niedostępnych sferach, po raz pierwszy znajdując sięwobec królowej, odpowiedziała młoda kobieta, przyjętym, zaledwie dosłyszanym i drżącymgłosem: „Ach! Najjaśniejsza pani; — ja nie jestem wcale urodzoną.“

„Szyderski uśmiech przebiegi po twarzach większe: części obecnych dam, niektóre zaśpozwoliły sobie żartobliwej uwagi nad tą odpowiednią.

„Królowa dosłyszawszy to, podniosła swą piękną, bogatymi otoczoną puklami, królewskąprzepaską przystrojoną głowę, i odpowiedziała uprzejmie, wzniesionym głosem, który wcałej wielkiej sali audiencjonalnej mógł być słyszanym:

„Pani majorowo, odpowiedziałaś mi satyrycznie. Użyłam nasuwającego mi się wyrażenia„być urodzoną“ bez przywiązania do niego tego znaczenia, jakie mu zwyczaj nadał,urodzeniem bowiem wszyscy ludzie są równi. Bez wątpienia, jest to wysokiego znaczeniazachętą i podniesieniem pochodzić z dobrej familii, wyprowadzać swój ród od przodków irodziców, którzy cnotą i zasługami się odznaczali. Któżby tego nie uszanował. Lecz toznajduje się zaprawdę we wszystkich stanach, i z najniższych często najwięksi dobroczyńcyludzkości wychodzili. Zewnętrzne szczęśliwe położenie i przywileje można odziedziczyć,lecz na wewnętrzną osobistą godność, na której w gruncie wszystko polega, musi każdy zasiebie i dla siebie własną zasługą zapracować. Dziękuję ci, kochana pani majorowo, żeś midała sposobność tę, jak sądzę nie mało znaczącą w życiu myśl wypowiedzieć i życzę ci wtwoim związku małżeńskim wiele szczęścia, którego źródło zawsze tylko w sercu naszymsię znajduje.“

Wiliam i Charles Grant byli synami rolnika w hrabstwie angielskim Inverness. Ojcu ichwylew wody zabrał wszystko, nawet ziemię, którą uprawiał. Wybrał on się zatem ze swymisynami, ażeby szukać pracy, i wszyscy trzej udali się na południe, aż przybyli w okolicemiasta Bury w hrabstwie Lancaster. Zatrzymawszy się na jednym wzgórzu, rzucili okiem dokoła na rozległy krajobraz, rozwijający się pod ich stopami. Byli obcymi w tej okolicy i niewiedzieli w którą stronę się zwrócić. Ażeby brać kierunek, postanowili rzucić kij w górę i

287

udać się w tym kierunku, jaki on im wskaże upadłszy. Tak zrobili i puścili się w dalsządrogę, aż do pobliskiej wioski Ramsbotham. Znaleźli tu zajęcie w drukarni perkalików ipozyskali pilnością, umiarkowaniem oraz ścisłą prawością życzliwość swoich przełożonych.Pracowali ochoczo i usilnie, posuwali się ze stopnia na stopień, aż nareszcie obaj synowiezostali właścicielami fabryki, i po wielu latach pilnego, przedsiębiorczego jej prowadzenia,doszli do wielkiego majątku, wszyscy zaś co ich znali poważali ich i szanowali. Ichprzędzalnia bawełny i drukarnie perkalików, zatrudniały wielką liczbę robotników, owoceich działalności stawały się pożytecznymi dla całej stolicy, i napełniały ją weselem,zdrowiem i dobrobytem. Robili oni najhojniejszy użytek ze swych bogactw, zakładaliszkoły, wznosili kościoły i podnosili wszelkimi siłami dobrobyt klas roboczych, z którychwyszli sami. Daleko i szeroko głośne było imię braci Grant z licznych dobrodziejstw iwielorakiego dobra, jakie wychodziło z ich dłoni.

Zdarzyło się raz, że pewien zarządca magazynów w Manchester, bardzo nienawistnypaszkwil przeciwko firmie braci Grant ogłosił, w którym starszego z nich, Williama, podimieniem Billy Buttona wyszydził. William, dowiedziawszy się o treści tego oszczerczegopisma, rzekł tylko, że człowiek, który je napisał, żałować kiedyś będzie tego, co uczynił.Autor paszkwilu, gdy mu powtórzono te słowa zawołał: „Oho, on myśli, że ja prędzej lubpóźniej zostanę jego dłużnikiem, lecz będę się dobrze pilnował“. Otóż, ponieważ nierazcałkiem inaczej się zdarza, jak sobie zamierzamy i przewidujemy, tak też i tutaj inaczej sięstało. Autor paszkwilu zbankrutował, i pomiędzy wierzycielami masy znajdowali się takżeci, których część i dobrą sławę zaczepił tak obelżywie. Nie mógł on rozpocząć żadnychnowych interesów, dopóki by nie przedstawił sądowi świadectwa, podpisanego przezwszystkich wierzycieli, że od swoich wymagań odstępują. Zrazu zdawało mu sięniedorzeczną myślą prosić uprzednio obrażonych przez siebie ludzi, o tego rodzajuprzysługę, lecz nędza jego rodziny nie pozostawiała mu wyboru, poszedł więc ze ściśniętymsercem do braci Grant. Stanął przed człowiekiem, którego dawniej pod imieniem BillyButtona na pośmiewisko podał, opowiedział mu swoje nieszczęście i położył przed nimpotrzebne mu świadectwo, „Napisałeś pan kiedyś pamflet przeciwko nam“—rzekł WilliamGrant. Słysząc te słowa interesant był pewny, że wkrótce zobaczy jak jego papier wrzuconyzostanie w ogień, zamiast tego jednak Grant podpisał się, a że jego podpis był ostatni,świadectwo zatem było zupełne. Mamy sobie za prawidło, — mówi Grant dalej, oddając mutyle znaczący dowód, — nigdy poczciwemu kupcowi podpisu świadectwa nie odmawiać, ażdotąd zaś mieliśmy powody pana za takiego uważać“. Oczy nieszczęśliwego człowiekanapełniły się łzami. Ach — odezwał się znowu Grant, widzi pan, że miałem słuszność, gdymówiłem, że kiedyś żałować będziesz, żeś ów uwłaczający nam pamflet napisał. Mówiąc towówczas nie miałem zamiaru robić panu pogróżki, chciałem tylko powiedzieć, że pan naskiedyś lepiej poznasz, i wtedy żałować będziesz, żeś nas obraził”. „Oh, w istocie, w istocie,czuję jak niesłusznie postąpiłem”. „Dobrze, dobrze, znasz nas pan teraz. Lecz jak będzie zprzyszłością — co myślisz pan teraz robić?” Biedny człowiek zapewnił, że ma przyjaciół,którzy mu, byle tylko świadectwo przez wszystkich wierzycieli podpisane było, dostateczną

288

pomoc dadzą. „Lecz z czego żyje pan tymczasem?” Odpowiedzią na to pytanie było, żezbankrutowany do ostatniego penna oddał wszystko swym wierzycielom i zmuszony byłswoją rodzinę ograniczyć do najostateczniejzych potrzeb, ażeby na koszty świadectwawystarczyć. „Mój kochany przyjacielu, — rzekł William Grant, — tak być nie może. Pańskażona i dzieci nie powinny tak cierpieć, bądź tak dobrym i zanieś swojej żonie ten biletdziesięciofuntowy ode mnie; tak, tak, — lecz nie płacz pan, jeszcze wszystko będzie dobrze,tylko nie trzeba tracić odwagi, weź się pan do pracy jak człowiek, a zakładam się, że policzącię jeszcze do najlepszych między nami”. Przepełniony uczuciami człowiek, usiłował jąkającsię wypowiedzieć swą wdzięczność, lecz na próżno, zakrywszy twarz rękami, szlochając jakdziecko, wyszedł z pokoju.

Prawdziwie wykształcony nie potrzebuje koniecznie być człowiekiem rozległej wiedzy.Wiedza o tyle tylko ma znaczenie, o ile do uszlachetnienia serca się przyczynia, i ma się dorzeczywistego wykształcania tak jak środek do celu. Gdy, o kimś mówimy, że jest„wykształconym” człowiekiem, to przez to w gruncie nie bogatego w wiadomości, leczprzez wiadomości do wysokiego stopnia uzacnienia charakteru podniesionego człowiekarozumiemy. Im więcej wykształcenie zyskuje przez wiedzę, tym więcej cenić ją należy.Wiedza ma, według Kanta, prawdziwą wewnętrzną wartość, jako narzędzia mądrości. Lecztylko rzeczywista wiedza może uszlachetnić. Przez rzeczywistą wiedzę, pod moralnymwzględem pojętą, rozumiemy harmonię między umiejętnością jakiejś rzeczy i jej czystymuczuciem, czyli między rozumem i uczuciem, tak np. ten, kto zasady jakiejś rzeczydrobnostkowo wyliczyć potrafi, dlaczego rzecz ma się tak albo inaczej, jest słuszną lubniesłuszną, lecz z tą wiedzą żywotnego przekonania nie łączy, według nas uczonym lecz niewykształconym człowiekiem nazywać się powinien. Rzeczywista wiedza, czyli naprawdziwym przekonaniu oparta świadomość i pojęcie tego, co jest moralnie dobre lub złe,słuszne albo niesłuszne, pociąga za sobą wewnętrzną potrzebę słusznego używania wiedzy, iprowadzi prostą drogą do mądrości. W takim pojęciu wiedza jest bardzo ważnympomocniczym środkiem w wykształceniu charakteru. Kto wie i czuje, co jest prawe, tenbędzie to wykonywał — tak powinniśmy na cześć ludzkości i jej Stwórcy utrzymywać.Człowiek sam przez się nie chce ani dobrego ani złego, jako dobre lub złe, dopiero w czasierozwijania się umysłowego uczy się on poznawać różnicę pomiędzy jednym a drugim, jedenlepiej, drugi mniej, a niejeden wcale nie pojmuje. Sądzimy, że tak działa podług prawmoralności jak te prawa zna i rozumie, i że kto grzeszy ten właściwie tylko błądzi, a przezkarę i nauki poprawionym być powinien. Ten pocieszający pogląd, który już mądry Sokrateswypowiedział, każe nam uznać rzeczywistą wiedzę za najwłaściwszy środek rozszerzania irozpowszechniania słusznego poznania moralnych przeznaczeń człowieka i zbliżenia - tymsposobem coraz bardziej do doskonałości tak pojedynczych ludzi, jak całej ludzkości. Przedświatłem prawdy znika ciemna noc przesądu, urojeń i nieokrzesania. Nieświadomość jestmatką występku, im zupełniej promienie rozumnej oświaty, rozjaśniając rozum i zagłuszającnamiętności, wszystkie koła i warstwy ludu przenikną, tym więcej i wyłącznie cnota imoralność stawać się będą pospolitym dobrem ludzkości. Herder powiada: „Wszelkie

289

ulepszenia następować mogą tylko przez oświatę, bez głowy bowiem i mózgu nie poruszasię ani ręka ani noga”.

Prawdziwie wykształcony jest ten, czyja dusza w całości wykształciła się wedługnajwyższych wzorów, czyj duch i umysł w najpiękniejszej symetrii doszedł do szlachetnegowykształcenia, kto dobro, prawdę i piękno gorąco odczuwa i wykonuje, niesłusznośćrównież gorąco ma w ohydzie i zwalcza, kto z płaczącym płacze, a ze szczęśliwym sięcieszy. „Wykształcony człowiek, — mówił Rachel, — jest ten, kto darów, jakie posiada(zarówno czy są wielkie czy małe), dobrotliwie, mądrze i słusznie używa”. Kto podobnewykształcenie posiada, ten stoi naturalnie na najwyższym stopniu poczucia własnejgodności. Czuje on drogocenną wartość swego charakteru, czyni tylko to, co temucharakterowi ujmy nie przynosi, i stawia pochwałę swego wewnętrznego głosu wyżej nadpochwały tłumu. — Ludzkość jest dla niego czymś świętym, a stąd wynika, że ręką i sercemgotów jest gorliwie dopomagać dobru bliźnich.

Prawdziwie wykształcony człowiek, posiada delikatne uczucie słuszności i niesłuszności, —raczej sam znieść woli niesłuszność, aniżeli ją popełnić. Pogardza on podstępami,wybiegami, udaniem, i jest wszędzie poczciwy, zacnym, prostolinijny. Prawem jegoszczerość. Jeżeli powie tak to można gmach na tym tak zbudować, nie waha się o wwłaściwym czasie, gdy obowiązek wzywa swego odważnego nie, wypowiedzieć. Arndtmówi o baronie von Stein: Naprzód i prosto — były to jego ulubione wyrażenia. Odwaga imiłość prawdy szukają zawsze prostych dróg i słów prostych, nie potrafiłby iść nigdy krętą iwijącą się ścieżką, za wszystkie skarby świata; tak i nie dowolnie zmieniać się nie powinno“.Wykształcony człowiek nie da się przekupić, prawda i sprawiedliwość są dla niegoświętościami. Ten tylko, kto jest podle usposobiony, kto nie ma ani charakteru ani zasad,sprzedawać się będzie tym, komu na tym zależy. Jesteśmy wraz z Seumem zdania, że ten jestszlachetniejszym, kto najwięcej dla społeczności czyni, najmniej na tym korzysta. Podobnieszlachetnym był na przykład w starożytności Grek Timoleon, który Syrakuzie (w Sycylii 345przed Chrystusem), osobistymi ofiarami największe oddał usługi, i w chwili, kiedy złatwością władzę miasta zwierzchnią, po strąceniu Dioniziusza mógł zagarnąć, cicho ispokojnie na wieś w bliskości powrócił. To też kiedy później wzrok utracił; pielgrzymowanodoń jak do świętego. Tak w naszych czasach dał nie mały dowód swej bezinteresownościSchultze Delitzsch, który jak to już wyżej słyszeliśmy, z prawdziwym zaparciem sięodmówił ofiarowanego sobie daru narodowego w podarku pieniężnym, chociaż jegopołożenie majątkowe, do tego wspaniałomyślnego postąpienia wcale go zachęcać nie mogło.Historia jest biedną, bardzo biedną w wielkie czyny tego rodzaju, podczas gdy przekleństwagodne czyny egoizmu, chciwości i samowoli przepełniają wszystkie jej karty.

Ten, kto jest dobry podziw budzi,

Nie ten, kto kraj zdobędzie,

Niech król najlepszym będzie z ludzi,

290

Najlepszym z królów będzie. Mathias Claudius.

Stan i majątek nie są w żadnym koniecznym związku z prawdziwe dżentelmeńskimiprzymiotami. Nawet najbiedniejszy może być prawdzie wykształcony w swym sercu i wswoim życiu codziennym, — bo także może być prawy, grzeczny, umiarkowany, odważny,gotowy do poświęceń, jednym słowem wykształconym człowiekiem, i jako taki,pierwszym w swoim kraju dorównać. Biedny człowiek z bogatym sercem, stoi w każdymwzględzie wyżej od bogatego człowieka z biednym sercem. Nieraz najbiedniejsza sukniapokrywa najbardziej rycerski charakter. Któż nie zna z pięknej pieśni Burgera wzniosłegoczynu jednego dzielnego człowieka, który z narażeniem własnego życia ocalił życiepewnemu celnikowi z żoną i dziećmi, i choć był sam tylko prostym wieśniakiem,przyrzeczonej sobie nagrody stu pistolów odmówił tymi słowy: „Nie, za złoto niesprzedałbym mojego życia. Bóg dał mi zdrowe ręce, zarabiam moją pracą tyle, ile nautrzymanie moje i mojej rodziny potrzeba. Daj swoje pieniądze tej biednej rodzinie, któraich teraz bardziej potrzebuje niż ja“. Schlichtegroll opowiada w swojej Nekrologii Niemców,z życia Fr. Konrada Lange, niegdyś radcy konsystorialnego w Altonie, następny wzruszającyrys gotowości do niesienia ofiar pewnego prostego żołnierza. Po jednym kazaniu Langego wGlueckstadt w którym kaznodzieja gorąco zachęcał do składek na budowę domu roboczego,zauważył oficer, że pewien prosty żołnierz złożył ofiarę pieniężną na tacę, na której składanodatki. Na zapytanie ile dał, odpowiedział tenże: „Trzy szylingi (szyling hamburski = 2ł/4kop.).” „Więcej zapewne nie masz całego majątku, rzekł na to oficer,—dlaczego więcoddajesz wszystko“. „O, byłbym dał jeszcze więcej, gdybym miał”. „Jesteś biednymchłopcem, któremu te pieniądze muszą być potrzebne, masz więc, zwracam ci z moich twetrzy szylingi“. Po tych słowach poszedł oficer dalej. Kiedy go już widać nie było, położyłżołnierz i te trzy szylingi na tacy. Obok tych rysów wielkiego serca w głębi ludu, postawićmożna inne z najwyższych sfer wychodzące, na przykład z życia cesarza Józefa II. Jakwzniosłymi i skromnymi zarazem były myśli tego szlachetnego monarchy, widać ze słównastępujących, które własnoręcznie napisał po podaniu miasta Budy, pragnącego wystawićmu pomnik:

„Gdy przesądy zostaną wykorzenione i prawdziwa miłość ojczyzny oraz pojęcia ogólnegodobra monarchii powszechnymi się staną, gdy każdy według swojej możności przykładać siębędzie do zaspokojenia potrzeb państwa, jego bezpieczeństwa i rozwoju; gdy oświata przezulepszone studia, uproszczenie w nauczaniu duchowieństwa i połączenia prawdziwych pojęćreligijnych z obywatelskimi prawami — gdy się wzmoże sprawiedliwość i wzrost bogactwaw skutek pomnożenia ludności i polepszenia uprawy roli, —gdy poznanie prawdziwychinteresów monarchy względem swoich poddanych i tychże względem monarchy, — gdyprzemysł, rękodzieła i ich rozwój, oraz obrót produktów w całej monarchii, — gdy towszystko ulepszone i zaprowadzone zostanie, tak jak tego pewną mam nadzieję, wtedyzasłużę sobie na pomnik, ale nie teraz, kiedy tylko miasto Buda, przez przeniesienie do niegostolicy, wyższy dochód ze swych domów zyskało”. Wiedeń 23 czerwca 1784 r. Józef.

291

Wiele jest znaków, po których prawdziwie wykształconego poznać można, szczególnie zaśjeden; który jest zawsze prawdziwy. Jaki użytek robi on z władzy nad podwładnymi swymi?Jak się obchodzi z kobietami i dziećmi? Jak traktuje oficer swoich ludzi, kupiec swychuczniów, nauczyciel i opiekun swych wychowańców, mocniejszy na jakimkolwiekstanowisku w życiu — słabych? Stopień skromności, dobroci i umiarkowania, z jakim wewszystkich tych wypadkach władza jest wykonywana, staje się nieomylnym świadectwem,jakim jest w istocie charakter. Kto traktuje ostro i bez serca tych, co nie są wstanie mu sięoprzeć, może być prostakiem, grubianinem, — ale nie jest wykształconym człowiekiem,chociażby całą uczoność świata miał w swej głowie. Kto ze słabymi i pozbawionymipomocy obchodzi się tyrańsko, działa, jak tchórz nie jak człowiek. Siła i świadomość siłyczynią tego, kto ma serce na właściwym miejscu, skromnym i wspaniałomyślnym; taki teżbędzie się starannie wystrzegał użycia swojej przewagi, gdyż bardzo jest pięknie mieć siłęolbrzyma, Lecz jako olbrzym używać tej siły Potrafi tylko ten — kto sercem zgniły.

Słodycz i dobroć serca są nieomylnymi oznakami wykształcenia. Delikatna względność nauczucie drugiego, czy to on jest podwładnym nam czy równym, poszanowanie jego godnościosobistej, przenikają całe postępowania prawdziwie wykształconego. Ścierpi on raczej małąurazę, aniżeli przez nieprzydatne tłumaczenie sposobu postępowania trzeciej osoby, miałbypopełnić coś niesłusznego. Będzie miał cierpliwość dla słabości błędu i pomyłek tego,któremu życie nie zapewniło tych wszystkich korzyści, jakimi on rozporządza.

Prawdziwie wykształconym człowiekiem, charakterem w całym tego słowa znaczeniu — byłLessing, którego ulubionym wyrażeniem było: „Niech każdy mówi to, co mu się prawdązdaje, a prawdę samą Bogu zostawić należy“. Kilkoma mistrzowskimi zarysami jego życia,pisarz Adolf Stahr przy końcu jego biografii nakreślił silny charakter niezwykłegoczłowieka, którego duchowego obrazu, jak nam z oddalenia całego stulecia przyświeca,chcemy użyć, jako ostatniej cegły do budowy tego rozdziału i całej książki, w myślwiekuistej prawdy, że zasadą wszelkiej moralnej pomocy własnej, jest moralnie doskonałycharakter: „Spokojna wielkość, szlachetna prostota, namiętna miłość prawdy i odwaga jejwypowiadania, dla której wszelkie udanie jest wstrętne, dla której żadna ofiara nie jest zbytwielka, gdy idzie o prawdę i wolność ducha, wierna wytrwałość i wreszcie niezmiennastałość, które tak niezbędne są dla każdej szerokiej działalności, wszystkie te przymioty wnajwyższej doskonałości tego, co charakterem nazywamy, skupiały się, jak w palącymognisku w mężu, o którym Goethe wyrzekł: „Mąż taki, jak Lessing był nam potrzebny, bogdzież jest podobny charakter“. Tak stoi on przed nami, on, ten jedyny człowiek, wiedzą iuczonością równy pierwszym z między współczesnych, w zdolnościach i sztuce używaniaich dla wszystkich będący najdoskonalszym wzorem, łączący polot ducha z najzdrowsząrozwagą i najszlachetniejszym poczuciem siebie z najprawdziwszą pokorą i skromnością,jaśniejący całemu narodowi przez swe myśli i czyny, jako wzór wieczny, rycerz wdziedzinie prawdy, dobra i piękna, na którego pomniku z pociechą te wiersze największego

292

niemieckiego poety wyryć możemy: Ślad jego życia na tej ziemi, Nie zniknie z latynajdalszymi.