M G R M A Ł G O R Z A T A N I T E C K A

M G R A L E K S A N D R A P A P A J

Samookaleczenia: - objawy

-przyczyny -formy pomocy w szkole

Problematyka samookaleczeń:

Depresje u nastolatków

Różnicowanie zagrożenia siucydalnego od problemu samouszkodzania.

Samookaleczenia: definicja, obraz kliniczny, kryteria klasyfikacji, rodzaje, sygnały ostrzegawcze

Czynniki ryzyka występowania samouszkodzeń

Schemat postępowania w szkole: rozmowa z uczniem rozmowa z rodzicem postępowanie w sytuacjach „trudnych”

Depresja u nastolatka

• Niespecyficzne dolegliwości somatyczne

• Zaburzenia snu • Problemy z jedzeniem • Zwiększony lub zmniejszony

napęd • Brak energii

• Ograniczenie aktywności, bierność

• Unikanie kontaktów • Nieradzenie sobie z

obowiązkami • Skłonność do płaczu, wybuchy • Zachowania ryzykowne, „S”

• Triada depresyjna Becka (negatywny obraz siebie, świata i przyszłości)

• Ruminacyjność • Problemy z decyzyjnością • Myśli samobójcze

• Obniżony nastrój, smutek • Lęk (o różnych treściach) • Rozdrażnienie, drażliwość,

złość • Apatia, utrata przyjemności

Emocje Myśli

Fizjologia Zachowania

Ocena ryzyka suicydalnego

NAGŁE –

natychmiastowe działanie mające na celu zapewnienie

bezpieczeństwa, w tym konsultacja specjalistyczna

KRÓTKOTERMINOWE –

natychmiastowe działanie mające na celu zapewnienie

bezpieczeństwa, w tym konsultacja specjalistyczna (gdy

myśli „S” są aktywne)

Opracowanie planu interwencji w najbliższym czasie (podpis rodzica, że zna placówki)

DŁUGOTERMINOWE –

Opracowanie planu w najbliższym czasie (podpis rodzica, że zna placówki)

Ustalenie systematycznych

spotkań w celu monitorowania nastroju i ryzyka zagrożenia

suicydalnego

• Myśli i tendencje „S”

• Opracowany plan popełnienia „S”

• Dostęp do śmiertelnych środków

• Zaburzenia psychiczne

• Dramatyczna sytuacja życiowa

• Impulsywność , niepokój

• Poczucie braku nadziei

• Myśli „S” bez planów i tendencji:

– bierne – nie warto żyć, lepiej byłoby umrzeć

– czynne – myślę o tym, aby skończyć ze sobą

• Objawy depresji

• Uzależnienia

• Zaburzenia psychiczne w rodzinie

• Problemy bez myśli „S” lub myśli nie są sprecyzowane szczegółowo

• Pojawiają się rozważania o śmierci

• Objawy depresji

• Objawy uzależnień

• Zaburzenia psychiczne w rodzinie

Samookaleczenia – czym właściwie są?

Samouszkodzenia należy uznać za powszechnie nieakceptowane akty bezpośredniej autodestruktywności, w których jednostka zmierza do wyrządzenia sobie natychmiastowej szkody, przedmiotem ataku staje się jej własne ciało, przy czym działanie pozbawione jest zamiaru samobójczego. (Favazza, 1996).

Należą one do szerokiego spektrum zachowań autoagresywnych, przejawianych przez dzieci i młodzież. Poza samouszkodzeniami obejmuje ono samobójstwa, zaniedbania, nałogi, szkodliwe nawyki żywieniowe, zachowania ryzykowne, wyuczoną bezradność (Wycisk, 2006).

Istota samouszkodzeń, należących do aktów autoagresji jest inna niż samobójstw, ponieważ nie mają one na celu pozbawienia się życia, ale przerwanie bólu emocjonalnego. Zadawany sobie ból fizyczny odwracając/przekierowując uwagę z cierpienia psychicznego na cielesne odgrywa często adaptacyjną rolę. Przypisuje mu się rolę swoistego czynnika ochronnego przed podjęciem próby samobójczej.

Samouszkodzenia mają przeważnie charakter mechanizmu obronnego w sytuacji psychologicznie trudnej. Musimy zastanowić się, jaka pełnią funkcję?

Dokonywane w celu zwrócenia na siebie uwagi przy braku możliwości porozumienia z otoczeniem

Sposób wyrażania i /lub karania siebie za własne potrzeby emocjonalne

W szczególnych przypadkach staje się atakiem na własną egzystencję

Samookaleczenia – czym właściwie są?

Rodzaje samouszkodzeń

Wielkie — takie jak autokastracja, obcięcie kończyny. Występują one

najrzadziej, jednak mają najpoważniejsze konsekwencje dla zdrowia i

życia. Podejmowane są zazwyczaj w psychozach lub stanach silnego

upojenia alkoholowego.

Stereotypowe —takie jak rytmiczne uderzanie

głową w ścianę. Występują one stosunkowo

rzadko. Najczęściej towarzyszą one

upośledzeniu umysłowemu, autyzmowi oraz

psychozom.

Umiarkowane — występują najczęściej.

Zwykle nie wymagają interwencji medycznej, co utrudnia dokładne

określenie skali tego zjawiska. Mogą towarzyszyć zaburzeniom

odżywiania, osobowości typu borderline i in. (Favazza, 1996).

Rodzaje samouszkodzeń

Samouszkodzenia umiarkowane mogą być podejmowane w dwóch formach:

Kompulsywne — polegają one na wielokrotnym, nawet codziennym, powtarzaniu czynności autodestruktywnej w taki sam sposób. Mogą mieć formę zrytualizowaną (wyrywanie włosów z określonego miejsca głowy, wyciskanie skóry) bądź zautomatyzowaną (skubanie i drapanie zmian skórnych).

Impulsywne — polegają na nacinaniu skóry ostrymi narzędziami lub przypalaniu jej, biciu się, drapaniu, gryzieniu, nakłuwaniu ciała, zazwyczaj pod wpływem trudnego do pohamowania impulsu związanego z silnym napięciem. Najczęściej ranione są ramiona, przedramiona i uda, rzadziej brzuch w piersi.

Rodzaje samouszkodzeń

Kiedy samouszkodzenia są wyrazem okresowo przeżywanych

trudności lub odpowiedzią na

przezywany kryzys mówimy o

samookaleczeniach

epizodycznych.

Gdy samookaleczenia utrwalają

się jako sposób radzenia sobie

z przeżywanymi napięciami

i występują wielokrotnie,

nazywamy je chronicznymi.

Ważne!

W sytuacji, gdy samookaleczenia staną się utrwalonym sposobem

radzenia sobie z napięciem i emocjami trudniej jest pomóc dziecku.

Leczenie wymaga wówczas często specjalistycznej pomocy i trwać może

bardzo długo. Z tego powodu pamiętaj, że aby Twoja interwencja była

skuteczna, powinieneś podjąć ja jak najwcześniej.

Syndrom samouszkodzeń

Dotychczas nie wyodrębniono w międzynarodowych klasyfikacjach chorób (np. DSM IV) syndromu SU. Proponowane kryteria diagnostyczne syndromu celowych samouszkodzeń (za: Muehlenkamp, 2005):

Jednostka jest zaabsorbowana fizycznym ranieniem siebie, jednak bez intencji samobójczej.

Osoba jest niezdolna do powstrzymania impulsu prowadzącego do wyrządzenia sobie krzywdy.

Samouszkodzenie poprzedza subiektywne odczucie narastającego napięcia, gniewu, lęku, dysforii, i ogólnego dystresu, niepoddającego się kontroli.

Bezpośrednim następstwem samouszkodzenia jest odczucie ulgi, zadowolenia i/lub uwolnienia ad stanu depersonalizacji.

Osoba przynajmniej pięć razy podjęła akt samouszkodzenia wg ogólnego, powtarzającego się wzorca (choć forma samouszkodzenia mogła ulec zmianie).

Samouszkodzeń nie można wyjaśnić obecnością psychoz, transseksualizmu, upośledzenia umysłowego, zaburzeniami rozwoju, bądź ogólnymi warunkami medycznymi.

Samouszkodzenia powodują silny dystres bądź znacząco zakłócają funkcjonowanie jednostki w sferze społecznej, zawodowej czy innej. Nawracające myśli o śmierci, myśli samobójcze, próby samobójcze.

Czynniki ryzyka samouszkodzeń

Trauma z okresu dzieciństwa (siła traumy zależy od kontekstu, w jakim żyje dziecko):

Przemoc fizyczna

Przemoc seksualna

Zaniedbanie

Pozabezpieczny styl przywiązania

Separacja, strata

Późniejsze doświadczenia urazowe

Wewnętrzna dyspozycja:

Siła ego

Regulacja i kontrola emocji

Poczucie własne wartości

Stosunek do własnego ciała

Tendencje dysocjacyjne

Schematy poznawcze

Behawioralne sygnały ostrzegawcze (opracowane na podstawie: Wycisk, 2010)

Bardziej specyficzne:

Blizny, zadrapania, skaleczenia, siniaki o niewiadomym pochodzeniu

Ślady krwi na ubraniu

Liczne, częste opatrunki

Noszenie ubrań z długimi rękawami, nogawkami, które mogą ukryć

rany, nieadekwatne do pogody

Unikanie aktywności, podczas której mogą zostać odsłonięte rany,

blizny (wf, basen)

Noszenie przy sobie ostrych narzędzi (żyletki, nożyki, agrafki,

pinezki)

Spędzanie długiego czasu w toalecie, miejscach odosobnionych

Behawioralne sygnały ostrzegawcze (opracowane na podstawie: Wycisk, 2010)

Mniej specyficzne

Zachowania ryzykowne (skakanie z wysokości, przebieganie przez

ulicę, prowokowanie w sferze seksualnej)

Sięganie po alkohol, narkotyki

Prace o tematyce fizycznego zranienia, bólu, krwi, smutku

Nagłe zmiany w kontaktach z rówieśnikami, zainteresowaniach

Stany depresyjne (przedłużający się smutek, przygnębienie,

wycofanie, izolacja)

Skrajne, impulsywne, silne reakcje (lęku, gniewu, rozpaczy)

emocjonalne na trudne sytuacje

Niska samoocena i niechęć wobec siebie,

Brak sieci wsparcia

Schemat postępowania w przypadku ujawnienia aktu autoagresji

Zanim podejmiesz interwencję

Ważne jest, abyś zdobył wiedzę na temat samouszkodzeń, która pomoże ci w zrozumieniu tego zachowania i jego przyczyn.

Postaraj się jak najdogłębniej przeanalizować sytuację dziecka, które się okalecza. Sposób przeprowadzenia interwencji oraz jej skuteczność w dużej mierze zależy od wcześniejszej analizy sytuacji. Warto żebyś przyjrzał się szczególnie:

sytuacji rodzinnej dziecka (np. czy w rodzinie dziecka nie występuje alkoholizm, przemoc, czy można liczyć na wsparcie ze strony rodziców, kto może być sojusznikiem dziecka w rodzinie i poza nią)

relacjom z rówieśnikami,

sytuacji szkolnej dziecka.

Sposób interwencji będzie zależał od:

sytuacji, w jakiej znajduje się dziecko,

od tego, czy samookaleczenia są:

epizodyczne (gdy samookaleczenie jest wyrazem okresowo przeżywanych trudności lub tymczasowego kryzysu) - wsparcie i poszukiwanie innych sposobów radzenia sobie dzieckiem oraz kontakt z rodzicem,

chroniczne (gdy samookaleczenie jest utrwalonym sposobem radzenia sobie z trudnościami) — rozmowa i kontrakt z dzieckiem, rozmowa z rodzicem, szukanie pomocy na zewnątrz. Takie okaleczenia mogą być wyrazem poważnych trudności dziecka.

Przygotowanie do rozmowy

„Parametry” osoby pomagającej:

empatia

wiedza i rozumienie problemu

wrażliwość

dbałość o poczucie bezpieczeństwa, intymności

przyzwolenie na ….

Np. „Teraz możesz nie chcieć ze mną rozmawiać. Jeśli chcesz, możemy porozmawiać, kiedy będziesz w lepszym nastroju. Poczekam, bo martwię się o Ciebie i zależy mi na tym, żeby ci pomóc. Zależy mi, abyś jak najszybciej poczuł się lepiej. „

Rozmowa z uczniem/dzieckiem

Zaczynamy od przedstawienia bezpośredniej przyczyny, dla której podejmujemy rozmowę oraz od wyrażenia swojej troski i chęci pomocy.

Np. „Na ostatniej lekcji nauczyciel zauważył, że masz świeży strupek obok starszej blizny na nadgarstku. Zaniepokoiło go to Prosił , aby z tobą o tym porozmawiać. Jeżeli przeżywasz trudne chwile, masz jakieś kłopoty, to jestem tu po to, aby ci pomóc. Naprawdę bardzo mi na tym zależy. Zgodzisz się mi powiedzieć, skąd wzięły się te blizny?”

Warunki dobrej relacji

Daj dziecku wsparcie. Podczas rozmowy reaguj na problemy dziecka z szacunkiem, współczuciem i zrozumieniem. Dziecko potrzebuje byś go wysłuchał i potraktował poważnie. Dzięki temu dasz mu do zrozumienia, że może liczyć na Twoją pomoc i troskę. Słuchaj, okazuj zrozumienie, zainteresowanie i intencję pomocy. Bądź spokojny, cierpliwy, życzliwy, empatyczny. Rozmawiaj zamiast dyskutować! Uprawomocnij emocje.

Uprawomocnienie oznacza, że komunikujesz osobie, że jej uczucia,

myśli i działania są odpowiednie i możliwe do przyjęcia w danej

sytuacji, nawet wtedy, kiedy są dalekie od ideału.

Przykład: Masz prawo do złości w związku z tym jak, Cię

potraktowała przyjaciółka.

Pomocna dłoń - cd

Przeciwieństwem uprawomocniania jest unieważnienie.

Przykład: To niemądre, że się tak tym denerwujesz/przejmujesz/

Jeśli znajdujesz nazwę dla zgłaszanych problemów, nazwij je, wytłumacz, potwierdź.. Taki zabieg zmniejsza poczucie winy, które można czuć do siebie z powodu obecności objawów. W trakcie rozmowy szukaj z dzieckiem jego zachowania oraz alternatywnych sposobów radzenia sobie.

W czasie rozmowy unikaj:

Domyślania się, dopowiadanie emocji dziecka/ucznia (Dokładnie wiem, co czujesz, co chcesz powiedzieć, co myślisz…)

Krytykowania, oceniania - „nie wolno tego robić!”

Narzucania rozwiązań i działań (Skończ z tym natychmiast! Powinieneś wiedzieć, że to do niczego nie prowadzi….)

Niespójności komunikatów — trudno być wiarygodnym w zapewnieniu pomocy, jeśli nie wierzymy i sami nie stosujemy w swoim życiu narzędzi, do których użycia zachęcamy ucznia.

Szybkiego dawania rad, dyskusji. Na początku kontaktu w wypowiedziach wykorzystuj podejście „my", tzn „wspólnym siłami zobaczmy, spróbujmy, poszukajmy, rozwiązań”. Potem „ty”.

Ustalenie zasad kontaktu z rodzicami:

Np.

„Informacje o twoich problemach musze przekazać twoim rodzicom, abyśmy mogli razem jak najszybciej ci pomóc. Powiedz mi, z kim mogę o tym porozmawiać: z twoja mama czy tatą? Z którym z rodziców lepiej się dogadujesz? Zastanówmy się wspólnie, co im powiemy. Czy sam/a chcesz to zrobić/ Czy wolisz żebym ja zrobiła to w Twoim imieniu? Czy chcesz uczestniczyć w tej rozmowie?”

Rozmowa z rodzicami (wskazania dla pedagoga szkolnego/wychowawcy)

W trakcie rozmowy: nie obwiniaj, nie oceniaj.

Twoim głównym celem jest troska o dziecko.

Przedstaw problem:

Opisz niepokojące zachowania

Powiedz, że są objawem trudnej sytuacji emocjonalnej dziecka

Wyjaśnij, że dziecko nie może zostać z tym samo, że potrzebuje pomocy

Wyjaśnij mechanizm

Wskaż konsekwencje bagatelizowania

Przekaż informacje, gdzie szukać pomocy (dla siebie i dziecka):

Podaj numery telefonów i adresy wcześniej sprawdzonych placówek (PPP-P, PZP dla dzieci i młodzieży, telefon zaufania)

Wyjaśnij, na czym polega pomoc w tych miejscach

Wyjaśnij, na czym polega pomoc specjalistów

Czy Rodzic ma obowiązek reagować? Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego

Art. 21 Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19.08.1994 (Dz.U. z 1994 nr 111,

poz.535)

„osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych

może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu innych osób, bądź nie

jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być

poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia

lub ubezwłasnowolniona – także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego.”

Zapisy te mogą być pomocne w szkole, gdy:

zostało stwierdzone ryzyko nagłe lub krótkoterminowe, a mimo to rodzice /opiekunowie

prawni nie wrażają zgody lub nie widzą potrzeby konsultacji psychiatrycznej

trzeba sformułować komunikat do dyspozytora pogotowia ratunkowego :

„Stwierdziliśmy bezpośrednie zagrożenie życia naszego ucznia (imię i nazwisko, wiek), poprzez

duże ryzyko podjęcia próby samobójczej . Dlatego konieczne jest niezwłoczne przewiezienie go

na konsultację psychiatryczną”

Podsumowanie – kiedy wzywamy pomoc?

Zagrożenie życia ucznia

Czy dziecko stanowi zagrożenie dla siebie i konieczna jest

natychmiastowa konsultacja specjalistyczna/hospitalizacja

TAK

NIE

Czy uczeń wystarczającą pomoc otrzyma w domu

rodzinnym, szkole, konsultacja może być odroczona w czasie

TAK

NIE

Do opracowania niniejszej prezentacji wykorzystano materiały szkoleniowe opracowane przez:

Małgorzata Łuba: „Samookaleczenia i zachowania samobójcze. Młodzieżowa moda

czy wołanie o pomoc?”

Literatura: Gmitrowicz, A. (2009-2010). Analiza współczesnych metod terapii z długoterminowym

ryzykiem samobójstwa. Siucydologia, t.5-6, 1-10.

Łuba , M. (2011). Gdy emocje kaleczą. Głos Pedagogiczny, 34.

Łuba, M.(2011). Płaszcz przeciwdeszczowy w plecaku. Praca z uczniem po próbie

samobójczej. Głos Pedagogiczny, 32, 46-49.

Łuba , M. (2011). Wołanie o pomoc. Głos Pedagogiczny, 32, 57-60.

Miller, A., Rathus, J., Linehan, M. (2011), Dialektyczna terapia behawioralna nastolatków

z tendencjami samobójczymi. Kraków: WUJ.

Walsh, B. (2014), Terapia samouszkodzeń. Kraków: WUJ.

Wycisk, J., Ziółkowska, B. (2010). Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i

samouszkodzenia – jak pomóc nastolatkom w szkole. Warszawa: Wydawnictwo Difin.