120 121

pociągłe twarze, a na głowach św. Marka i św. Łukasza artysta w charakterystyczny sposób udrapował fragmenty szat. Bogata dekoracyjność obficie sfałdowanej mate-rii kontrastuje z ascetycznymi twarzami świętych. Na cokołach popiersi, w obra-mieniu barokowego ornamentu rzeźbiarz umieścił emblematy określające poszcze-gólnych ewangelistów. Godłem św. Mate-usza jest anioł, św. Marka skrzydlaty lew, św. Jana orzeł, a św. Łukasza wół. Łukasz

– lekarz z Antiochii – był towarzyszem podróży misyjnych św. Pawła. Przypisuje mu się autorstwo trzeciej Ewangelii i dzie-jów Apostolskich. Według legendy miał być portrecistą Matki Boskiej, dlatego też występuje jako patron malarzy, a z racji swojej pierwotnej profesji – także lekarzy. Ewangelia według św. Łukasza zaczyna się od opisu ofiary składanej przez Zachariasza i z tego powodu wół

– zwierzę ofiarne – jest atrybutem tego świętego. Najwspanialszą realizacją Geo-rga Leonharda Webera we Wrocławiu jest dekoracja kaplicy błogosławionego Czesława w kościele św. Wojciecha. Ten wysokiej klasy zespół rzeźb wyobraża Apoteozę błogosławionego Czesława Odrowąża i innych członków zakonu dominikanów.

Sala VIII

Śląsk i Czechy w okresie baroku należały do Monarchii Habsburskiej. W latach dwudziestych i trzydziestych XVIII w. w naszym regionie powstało wiele dzieł inspirowanych sztuką czeską, szczególnie twórczością Ferdinanda Maximiliana Bro-kofa. Rzeźbiarz ten, działający głównie w Pradze, jest autorem m.in. figur zdobią-cych sławny Most Karola oraz dekoracji rzeźbiarskiej ołtarza głównego w Kaplicy Elektorskiej przy katedrze św. Jana we Wrocławiu. Artyści czynni na Śląsku, a wykształceni w Czechach – Johann Georg Urbański i Franz Joseph Mangoldt

– w swoich pracach wyraźnie nawiązują do stylu mistrza z Pragi. Program ikonogra-ficzny prezentowanych w tej sali rzeźb i obrazów – w tym dwóch malowideł Mi-chaela Leopolda Willmanna – związany jest z kontrreformacją oraz mecenatem Kościoła katolickiego, a przede wszystkim z działalnością zakonów cystersów i jezu-itów. Również społeczeństwo protestanckie interesowało się nową sztuką. Zaangażo-wanie Johanna Georga Urbańskiego przez gminę ewangelicką do wykonania dekoracji rzeźbiarskiej organów w kościele Marii Magdaleny we Wrocławiu jest tego wymownym przykładem.

Johann Georg Urbański(ur. ok. w Chlumcu, zm. po )Dawid, Drewno od tyłu wydrążone, zaprawa kredowo-klejowa, warstwa malarska biała, złocenia; wys. Dawniej w kościele św. Marii Mag-daleny we Wrocławiu, depozyt Mu-zeum Narodowego w WarszawieNr inw. MNb

Johann Georg Urbański – rzeźbiarz wykształcony w Pradze, w warsztacie Johanna Brokofa (ojca Ferdinanda Maxi-miliana Brokofa) – w trafia do Wrocławia. Pracuje tu na zlecenie kapi-

tuły wrocławskiej, prowadząc warsztat na Ostrowie Tumskim. Jego autorstwa są drewniane figury Ojców Kościoła oraz alabastrowa dekoracja rzeźbiar-ska ambony w katedrze wrocławskiej. Urbański wykonał statuę św. Jana Ne-pomucena przed kościołem św. Macieja, a także figurę tego świętego do pomni-ka mieszczącego się przed kościołem św. Krzyża. Do innych dzieł realizowanych przez niego we Wrocławiu zalicza się snycerkę ołtarza Matki Boskiej Bolesnej w kościele Bożego Ciała, a także deko-rację kaplicy Hochbergów w kościele św. Wincentego.Obok Thomasa Weissfeldta Urbański należał do najwybitniejszych indywidu-alności artystycznych działających we Wrocławiu w . poł. XVIII wieku. Pracu-jąc przede wszystkim na zlecenie Kościoła katolickiego, najlepsze swoje dzieło – de-korację rzeźbiarską prospektu organowe-go – wykonał dla świątyni protestanckiej. Dzieło to, ukończone w , pierwotnie znajdowało się w kościele św. Marii Mag-daleny. Jego głównym tematem była ado-racja Boga przedstawionego w witrażu w

postaci Oka Opatrzności. Ta rzeźbiarska dekoracja organów miała zwrócić uwagę na znaczenie muzyki, zwłaszcza śpiewu, która – jak uważano – pogłębia wiarę i wzmacnia łączność człowieka z Bogiem. Prospekt przeznaczony był do świątyni ewangelickiej, toteż dominowała w nim tematyka biblijna. Demonstrowały ją sta-rotestamentowe postacie: króla Dawida

– autora psalmów i Asafa – mistrza chóru i pieśniarza.Postać króla Dawida pojawia się często w sztuce baroku zarówno w jego nurcie katolickim, jak i protestanckim. Przy czym w katolickich prospektach organowych Dawidowi zamiast biblijnych proroków towarzyszy św. Cecylia – patronka mu-zyki kościelnej. W ujęciu Johanna Georga Urbańskiego ten król żydowski i mistrz gry na harfie jawi się jako potężny pro-toplasta rodu, z którego pochodzi Jezus Chrystus. Monumentalna figura Dawida, bezbłędnie pod względem anatomicz-nym wymodelowana, charakteryzuje się realistycznym opracowaniem szczegółów i portretowym potraktowaniem twarzy. Dzięki dekoracyjnemu udrapowaniu szat rzeźbiarz uzyskał efekty światłocie-niowe podobne do tych, które znajdujemy w twórczości Brokofów. Zwartość i sta-tyczność kompozycji, ograniczenie do minimum ruchu, a także łagodny i pełen liryzmu nastrój dzieła sprawiają jednak, że stylistycznie dalekie jest ono od dy-namicznych i ekspresyjnych prac pocho-dzących z warsztatu praskiego, w którym w młodości kształcił się Urbański.

Franz Josephf Mangoldt(zm. po )Grupa Zwiastowania, przed MariaDrewno, od tyłu wydrążone, zapra-wa klejowo-kredowa, warstwy ma-larskie, złocenia i srebrzenia; wys. Dawniej w ołtarzu Zwiastowania w kościele Najświętszej Marii Panny na Piasku we WrocławiuNr inw. XII-

JOHANN GEORG URBAŃSKI, Dawid,

122 123

Archanioł GabrielDrewno, od tyłu wydrążone, zapra-wa klejowo-kredowa, warstwy ma-larskie, złocenia i srebrzenia; wys.Dawniej w ołtarzu Zwiastowania w Kościele Najświętszej Marii Panny na Piasku we WrocławiuNr inw. XII-

Franz Joseph Mangoldt przybył na Śląsk z Brna ok. roku . Jego twórczość po-zostawała wyraźnie pod wpływem sztuki Brokofów. We Wrocławiu pracował głów-nie dla zakonu jezuitów. W latach - wykonał dekorację kaplicy św. Fran-ciszka Ksawerego w kościele Imienia Jezus, a przede wszystkim swoje czołowe dzieło

– wystrój rzeźbiarski Auli Leopoldyńskiej w dawnym kolegium jezuickim (obecnie główny gmach Uniwersytetu Wrocławskie-go). Na szczególną uwagę w tym zespole zasługują monumentalne posągi cesarzy: fundatora uczelni Leopolda I i jego synów Józefa I i Karola VI oraz popiersie innego dobrodzieja kolegium – hrabiego Schaf-fgotscha. Natomiast do najciekawszych prac Mangoldta wykonanych na zamó-wienie zakonu cystersów należy wystrój Sali Książęcej w klasztorze lubiąskim.Grupa Zwiastowania pierwotnie znaj-dowała się w ołtarzu bocznym kościoła Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu, dla którego Mangoldt wyko-

nał także dekorację ambony. Wprowa-dzenie grupy rzeźbiarskiej w architekto-niczne ramy ołtarza stwarzało typową dla sztuki barokowej atmosferę theatrum sacrum (świętego teatru). Mimo że w sali muzealnej zmienił się zasadniczo sposób aranżacji dzieła, to nie straciło ono teatral-nego charakteru. Masywne figury Marii i Archanioła Gabriela odgrywają przed nami spektakl. Wyraźnie widzimy dialog dwóch postaci, zdziwienie Marii, znaczące gesty obojga. Artysta osiągnął tutaj prawdziwe mistrzostwo w dynamicznym zakom-ponowaniu postaci w przestrzeni. Scena Zwiastowania, czyli powiadomienia Ma-rii przez Archanioła Gabriela o tym, że za sprawą Ducha Świętego zostanie matką Jezusa, należy do najpopularniejszych przedstawień ikonografii chrześcijańskiej. Opis tego wydarzenia znajdujemy w Ewan-gelii według św. Łukasza (, – ).

Michael Willmann(ur. w Królewcu, zm. w Lubiążu)Śmierć św. Barbary, przed Olej, płótno; × Dawniej w kościele Najświętszej Marii Panny we WrocławiuNr inw. VIII-

Święta Barbara – czczona od VIII w., chroniąca od nagłej śmierci, patronka m.in. górników, architektów i dzwonników

– żyła w III stuleciu naszej ery. Jej dzieje opisano w Menologium Symeona Meta-frasty oraz w popularnej Złotej Legendzie Jakuba de Voragine. Według tych źródeł święta, zamknięta w wieży przez swego okrutnego ojca – poganina Dioskurosa, miała potajemnie przyjąć chrześcijań-stwo oraz być karmiona komunią przez objawiającego się jej anioła. Wieża oraz kielich i hostia należały do zasadniczych atrybutów św. Barbary, ukazywanej też czasem z mieczem i młotem – narzędzia-mi męczeńskiej śmierci. Święta wydana namiestnikowi rzymskiemu Marcianu-sowi była dręczona za wiarę i w końcu ścięta przez własnego ojca, za co ten został

FRANZ JOSEPH MANGOLDT, Grupa Zwiastowania, przed

MICHAEL WILLMANN, Chrystus przy kolumnie, ok.

124 125rażony piorunem. Na prezentowanym obrazie artysta przedstawił ostatni etap męczeństwa świętej: Dioskuros, trzymając za włosy zakrwawioną Barbarę, pochyla się z mieczem, aby ściąć męczennicę. Namalowany w czerwonym, rozwianym płaszczu, połyskującym pancerzu i orien-talnym turbanie na głowie, uosabia żywioł pogański zagrażający chrześcijaństwu. Męczeństwo rozgrywa się na tle wieży i pochmurnego nieba z błyskawicami, któ-re, zgodnie z legendą, porażą oprawcę.Dzieło to – o dynamicznej formie i boga-tej materii malarskiej ze szkicowymi do-tknięciami czerni na czerwonobrunatnej podmalówce, z laserunkami (przezroczy-stymi warstwami farby) wzbogaconymi refleksami – miało poruszać widza, służąc katolickiemu kultowi świętych. Na uwa-gę zasługuje oryginalna złocona rama obrazu z płaskorzeźbionymi krzewami róż, nawiązującymi swą symboliką do idei męczeństwa. Śmierć św. Barbary to jedno z wielu malowideł Willmanna po-święconych martyrologii popularnych

świętych. W kościele Najświętszej Marii Panny na Piasku obraz ten był pendant (dokładnym odpowiednikiem kompo-zycyjnym) do Męczeństwa św. Apolonii

– dzieła namalowanego przez artystę w roku.

Chrystus przy kolumnie, ok. Olej, płótno; × ; sygnatura: M.willan. fec.Dawniej w klasztorze Cystersów w LubiążuNr inw. VIII-

To monumentalne malowidło Will-manna ma charakter kontemplacyjno-mistyczny. Ukazuje moment po biczo-waniu, gdy udręczony Jezus wystawiony jest na widok publiczny. Stoi pochylony przy marmurowej, niskiej kolumnie, do której przywiązano jego skrępowane sznurem dłonie. Jest nagi. Ma na so-bie tylk białe perizonium (przepaskę owiniętą wokół bioder). Mistrzowskie impresyjne studium pokrytego struż-kami krwi, silnie zbudowanego ciała Zbawiciela przykuwa uwagę widza. Zielono-brązowe cienie delikatnie modelują przód intymnie oświetlonej postaci Mesjasza. Żarzący się z tyłu niewidoczny ogień rzuca czerwone refleksy wzdłuż krawędzi pleców i nóg Chrystusa. Zwraca uwagę obwiedziona subtelnym blaskiem twarz Mesjasza o skupionym, spokojnym spojrzeniu. Obraz jest nawiązaniem do tradycji renesansowych realistycznych studiów aktów męczenników, a szczególnie do całopostaciowych wyobrażeń z końca XVI wieku. Jest on jednak przede wszyst-kim, podobnie jak w sztuce Rembrandta, malarską intymną, barokową wersją biblijnego epizodu. Artysta zmusza tym samym widza do głębszego, duchowego przeżycia dramatu Syna Bożego.To późne dzieło siedemdziesięciojednolet-niego mistrza, zdradzające osobiste zaan-gażowanie emocjonalne autora, należy do najlepszych prac Willmanna.

MICHAEL WILLMANN, Śmierć św. Barbary, przed

Sala IX

W roku , po wojnie wygranej z Austrią o Śląsk, prowincja ta stała się częścią państwa pruskiego. Po sekulary-zacji w mienie śląskich klasztorów i fundacji kościelnych stało się własnością państwa. Usuwanie wpływów Kościoła z różnych dziedzin życia społecznego miało również znaczenie dla rozwoju sztuki. Miejsce dzieł religijnych zajęły obrazy świeckie, wyrażające nowe warto-ści polityczne i społeczne. Prezentowane w tej sali zabytki – portrety malarskie i rzeźbiarskie oraz pejzaże – są wyrazem nowego podejścia do sztuki. Twórcy tych dzieł – powstałych między drugą połową XVIII a pierwszą XIX w. – szukali inspira-cji przede wszystkim w kulturze własnego regionu. Stąd bohaterami większości por-tretów są postacie ważne dla Wrocławia i Śląska, a pejzaże przedstawiają rodzime widoki Karkonoszy, Kotliny Jeleniogór-skiej i Kłodzkiej.

Malarz nieznanyPortret Carla Daniela Davida Friedricha Bacha, lata siedem-dziesiąte XVIII w.Olej, płótno; , × Dawniej w kolekcji własnej BachaNr inw. VIII-

Carl Bach (-) był pierwszym dyrektorem, założonej w r. we Wro-cławiu Szkoły Sztuki. Wcześniej () pracował w Warszawie dla Józefa Ossoliń-skiego. W odbył podróż po Europie z innym polskim magnatem, podróżni-kiem i uczonym Janem Potockim – auto-rem znanego romansu fantastyczno-filo-zoficznego z czasów oświecenia Rękopisu znalezionego w Saragossie.Bach – malarz, rysownik, projektant naczyń ceramicznych – odegrał ogromną rolę w kształtowaniu życia artystycznego we Wro-cławiu na przełomie XVIII i XIX wieku. Działał w Śląskim Towarzystwie Kultury

Ojczystej oraz współtworzył pismo „Der Torso”, poświęcone sztuce. Z jego inicjatywy i pod jego kierunkiem powstał zespół ry-sunków (m.in. jego ucznia Heinricha Mütz-la) ukazujący zabytki Wrocławia. Zgroma-dzony przez niego zbiór obrazów, głównie barokowego malarstwa flamandzkiego i włoskiego, po jego śmierci został zakupio-ny przez rząd pruski i włączony później do zbiorów Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych. Omawiany portret również pochodzi z tej kolekcji. Ponadto w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu znajdują się prace własne tego artysty: kolekcja rysun-ków z lat - oraz wyroby kamion-kowe wykonane w wytwórni w Bolesławcu według jego projektów.

August Karl Friedrich von Kloeber(ur. we Wrocławiu, zm. w Berlinie)Autoportret, Olej, płótno; , × ; sygnatura na odwrocie: Kloeber. / ipse se fec:

MALARZ NIEZNANY, Portret Carla Daniela Davida Friedricha Bacha, lata siedemdziesiąte XVIII wieku