II forum p

rawa sp

ółek

PRZEGLĄD PRAWA HANDLOWEGO listopad 201253

ZZakaz dokonywania czynności „z samym sobą” a reprezentacja

spółki jawnej w umowach ze wspólnikami

Regulacje zawarte w kodeksie spółek handlowych1 cechuje ograniczona autonomia względem przepisów kodeksu cywilnego2. Kwestia stosowania kodeksu cywilnego w odniesieniu do spółek prawa handlowego jest przedmiotem szerokiego zainteresowania przedstawicieli polskiej doktryny3. Jednym z zagadnień wyłaniających się na tym tle jest stosowanie przepisów o pełnomocnictwie do działań organów i przedstawicieli ustawowych spółek handlowych. O  ile dopuszczalność potwierdzenia na podstawie art. 103 k.c. czynności dokonanej przez „rzekomy organ” jest przedmiotem sporów4, o tyle stosowanie art. 108 k.c., ustanawiającego względny zakaz czynności „z samym sobą”, nie jest już kwestią tak kontrowersyjną. W odniesieniu do umów zawieranych przez spółki kapitałowe z członkami ich zarządów przepis ten nie znajduje zastosowania z uwagi na bardziej restryktywny (bezwzględny) zakaz wynika-jący z przepisów art. 210 i art. 379 k.s.h. W spółkach osobowych, a w szczególności w spółce jawnej, w związku z brakiem podobnych regulacji kwestia stosowania art. 108 k.c. do umów zawieranych przez spółkę z jej wspólni-kiem jest warta szerszego rozważenia5.

1. Reprezentacja spółki jawnej

Spółka jawna jako jednostka organizacyjna nie-będąca osobą prawną, której ustawa (art. 8 § 1 k.s.h.) przyznaje zdolność prawną i  zdolność do czynności prawnych, jest samodzielnym podmiotem prawa cywil-nego (art. 331 k.c.), który występuje w obrocie cywilno-prawnym reprezentowany przez wspólników i  innych przedstawicieli. Prawo reprezentowania spółki jawnej przysługuje zasadniczo każdemu wspólnikowi (art. 29 § 1 k.s.h.)6. Zakres tego prawa obejmuje wszystkie czyn-ności sądowe i pozasądowe spółki (art. 29 § 2 k.s.h.), a więc również zawieranie przez spółkę umów. Wspólnik spółki jawnej może być pozbawiony prawa reprezentowa-nia wyłącznie na podstawie postanowienia umowy spółki

1 Ustawa z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.), dalej jako k.s.h.

2 Ustawa z  23.04.1964 r. –  Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.), dalej jako k.c.

3 Zob. M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a  kodeks cywilny, „Państwo i  Prawo” 2001/2, s. 28 i  29; P. Bielski, Zasady stosowania kodeksu cywilnego w sprawach ze stosunków prawnych spółki handlowej i spółdzielni, cz. 2, „Prawo Spółek” 2010/10, s. 38–49.

4 Zob. S. Sołtysiński, Skutki działań wadliwego składu zarządu lub rady nadzor-czej w  spółkach kapitałowych oraz spółdzielniach, w: L. Ogiegło, W. Popiołek, M. Szpunar (red.), Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1369 i 1370; S. Sołtysiński, w: Kodeks spółek handlowych, t. 1: Komentarz do art. 1–150, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Warszawa 2006, s. 397; J. Grykiel, Glosa do uchwały SN z 14.09.2007 r. (III CZP 31/07), „Prawo Spółek” 2008/11, s. 46 i 47.

5 W  literaturze polskiej najszerzej analizował to zagadnienie Leopold Moskwa, zob. L. Moskwa, Stosunek zewnętrzny spółki komandytowej w świetle przepisów kodeksu handlowego i kodeksu spółek handlowych (studium materialnoprawne), Poznań 2000, s. 45–48; zob. też J. Szczotka, Spółka jawna, Bydgoszcz 2003, s. 78–79; G. Gorczyński, Spółka jawna jako podmiot prawa, Warszawa 2009 s. 212; S. Sołtysiński, w: Kodeks…, t. 1, s. 391–392.

6 Zob. A. Kidyba, Handlowe spółki osobowe, Warszawa 2010, s. 135–136; T. Sidor, Reprezentacja handlowych spółek osobowych, „Przegląd Prawa Handlowego” 2006/1, s. 19 i 20.

Maksymilian Saczywko

(art. 30 § 1 in initio k.s.h.) lub na mocy prawomoc-nego orzeczenia sądu wydanego z ważnych powodów dotyczących określonego wspólnika (art. 30 § 2 k.s.h.). W zakresie wyjątków od zasady ujętej w przepisie art. 29 § 1 k.s.h. należy odrębnie rozpatrywać ograniczenia prawa wspólnika do reprezentowania spółki. Ogranicze-nia takie mogą wynikać z przepisów prawa bądź postano-wień umowy. Zasadniczo umowne ograniczenie prawa wspólnika do reprezentowania spółki jest bezskuteczne wobec osób trzecich (art. 29 § 3 k.s.h.). Umowa może jednak stanowić, że wspólnik jest uprawniony do repre-zentowania spółki tylko łącznie z  innym wspólnikiem lub prokurentem (art. 30 § 1 in fi ne k.s.h.). Ustanowie-nie wymogu reprezentacji łącznej w  spółce jawnej nie stanowi ograniczenia, o jakim mowa w art. 29 § 3 k.s.h., i jest skuteczne wobec osób trzecich7. Zasady reprezen-tacji spółki przez wspólników są przedmiotem wpisu do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądo-wego i są w tym rejestrze ujawnione (art. 39 pkt 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym8). Obok wspólników spółka jawna może być reprezentowana przez pełnomoc-ników ustanowionych na zasadach ogólnych (zgodnie z wymogami ustawowymi i umownymi w przedmiocie reprezentacji spółki). Ponadto, spółka jawna jako przed-siębiorca podlegający obowiązkowi wpisu do rejestru może ustanawiać prokurentów (art. 1091 § 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.). Zgodnie z przepisem art. 41 § 1 k.s.h.ustanowienie prokury wymaga zgody wszystkich wspól-ników mających prawo prowadzenia spraw spółki.

7 Tak L. Moskwa, J. Napierała, w: Prawo spółek handlowych. Podręcznik akade-micki, A. Koch, J. Napierała (red.), Warszawa 2011, s. 178; por. uchwała Sądu Najwyższego (dalej jako SN) z 30.05.2008 r. (III CZP 43/08), OSNC 2009/7–8, poz. 93.

8 Ustawa z  20.08.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.).

II forum p

rawa sp

ółek

PRZEGLĄD PRAWA HANDLOWEGO listopad 2012 54

Wspólnika spółki jawnej należy kwalifi kować jako jej przedstawiciela ustawowego9. Prawo wspólnika do reprezentowania spółki znajduje wszakże podstawę w przepisie art. 29 § 1 k.s.h. Trzeba rozważyć, przyjmu-jąc powyższe założenie10, dopuszczalność i  zasadność stosowania do reprezentacji spółek osobowych przez wspólników przepisu art. 108 k.c. per analogiam.

2. Analogia legis z przepisu art. 108 k.c. a reprezentacja spółki jawnej

Stosowanie przepisu art. 108 k.c. do czynności dokonywanych przez wspólników reprezentujących spółkę jawną spełnia przesłanki zastosowania przepi-sów prawa prywatnego w  drodze analogii z  ustawy. Po pierwsze, przepisy kodeksu spółek handlowych o  spółce jawnej nie regulują kwestii reprezentacji spółki w umowach ze wspólnikami11. W związku z tym, że hipoteza normy zawartej w przepisie art. 108 k.c. obejmuje swoim zakresem wyłącznie pełnomocni-ków, nie jest w tym przypadku możliwe zastosowanie go wprost ani odpowiednio wyłącznie na podstawie art. 2 k.s.h. Wspólnik spółki jawnej nie jest bowiem jej pełnomocnikiem, a przedstawicielem ustawowym. Artykuł 108 k.c. w  zw. z  art. 2 k.s.h. znajdzie więc zastosowanie wprost lub odpowiednio do pełnomoc-ników (i  prokurentów) ustanowionych przez spółki handlowe, w tym spółkę jawną.

9 Por. A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2010, s. 264; L. Moskwa, Status komplementariusza jako reprezentanta spółki komandytowej, „Przegląd Prawa Handlowego” 1995/5, s. 7–9. W  związku z  wejściem w  życie prze-pisu art. 331 k.c. niektórzy autorzy podają to stanowisko w wątpliwość, zob. M. Litwińska-Werner, w: System prawa handlowego t. 2: Prawo spółek handlowych, S. Włodyka (red.), Warszawa 2012, s. 393: „Wydaje się, że zdecydowanie bliższa obecnej koncepcji spółek osobowych jako ułomnych osób prawnych jest teoria organu. Oznaczałoby to, że wspólnik mający prawo reprezentowania spółki jaw-nej działa jako jej organ, a nie przedstawiciel ustawowy”. Marta Litwińska-Werner opowiada się w związku z  tym przeciwko stosowaniu art. 103 k.c. do spółek osobowych, nie negując jednak dopuszczalności stosowania art. 108 k.c. w dro-dze analogii. Zob. też S. Sołtysiński, Przepisy ogólne kodeksu spółek handlo-wych (wybrane zagadnienia), „Państwo i  Prawo” 2001/7, s. 3; S. Sołtysiński, w: System prawa prywatnego, t. 16: Prawo spółek osobowych, A. Szajkowski (red.), Warszawa 2008, s. 815–816. Stanisław Sołtysiński określa wspólnika spółki jawnej mianem przedstawiciela organizacyjnego. Por. także A. Klein, Charakter prawny organów osób prawnych, w: J. Błeszyński, J. Rajski (red.), Rozprawy z  prawa cywilnego: księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985, s. 121–137.

10 Trzeba wskazać, że w  odniesieniu do przedstawicieli ustawowych, których umocowanie wynika z przepisów art. 98 § 2, art. 159 § 1 i art. 178 § 2 ustawy z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788), przepis art. 108 k.c. nie znajduje zastosowania nawet w drodze ana-logii, gdyż zakaz dokonywania czynności „z samym sobą” przewidują szczególne przepisy kodeksu rodzinnego i  opiekuńczego. Czynność prawna dokonana z naruszeniem takich zakazów jest nieważna, zob. S. Rudnicki, w: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, S. Dmowski, S. Rudnicki, Warszawa 2011, s. 481; K. Kopaczyńska-Pieczniak, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1: Część ogólna, A. Kidyba (red.), Warszawa 2009, s. 600.

11 Przykładem regulacji wyłączających zastosowanie art. 108 k.c. per analogiam są natomiast przepisy art. 210 i art. 379 k.s.h., które ustanawiają bezwzględny zakaz reprezentowania spółek kapitałowych przez zarząd w umowach i sporach z  członkami zarządu (spółka jest wtedy reprezentowana przez radę nadzorczą lub pełnomocnika ustanowionego przez zgromadzenie wspólników, albo walne zgromadzenie). Naruszenie tego zakazu skutkuje nieważnością czynności praw-nej. Zob. szerzej A. Opalski, Rada nadzorcza w spółce akcyjnej, Warszawa 2006, s. 456 i 457; Z. Kuniewicz, Reprezentacyjna funkcja zarządu spółki kapitałowej, Szczecin 2005, s. 115 i  116; wyrok SN z  2.02.2000 r. (II UKN 360/99), OSNAPiUS 2001/13, poz. 448; J.P. Naworski, Glosa do wyroku SN z 2.02.2002 r.(II UKN 360/99), „Prawo Spółek” 2002/4, s. 45 i 46.

Przepis art. 2 k.s.h. stanowi jednak istotny argument przemawiający za dopuszczalnością analogicznego sto-sowania art. 108 k.c. także w odniesieniu do wspól-ników spółki jawnej. Należy jednocześnie wskazać, że przepis art. 2 zd. 2 k.s.h. nakazuje stosować przepisy kodeksu cywilnego odpowiednio, jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku prawnego spółki han-dlowej. Dyrektywa zawarta we wskazanym przepisie stanowi istotny argument przemawiający za twierdze-niem, że analogiczne stosowanie art. 108 k.c. w odnie-sieniu do wspólników reprezentujących spółkę jawną powinno być jednocześnie stosowaniem odpowiednim. Przemawia za tym właśnie natura stosunku prawnego spółki jawnej, który opiera się na wzajemnym zaufaniu i ścisłej kooperacji wspólników.

Po drugie, niezbędne jest wskazanie kolejnej prze-słanki analogii z ustawy, a więc istnienia normy podobnej do rozważanego stanu faktycznego, który nie jest pod-dany wyraźnej regulacji prawnej12. W omawianym przy-padku podobieństwo hipotezy normy wywnioskowanej z  przepisu art. 108 k.c. do sytuacji wspólnika upraw-nionego do reprezentacji spółki jawnej nie ulega wątp-liwości. Zarówno pełnomocnik, jak i wspólnik spółki jawnej są klasyfi kowani jako przedstawiciele (w  rozu-mieniu przepisów kodeksu cywilnego o przedstawiciel-stwie). Ponadto, zarówno pełnomocnik, jak i wspólnik działają jedynie „w  imieniu”, a nie „jako” mocodawca czy spółka13. Odróżnia to ich pozycję prawną od pozycji organu osoby prawnej, którego działanie jest przypisy-wane bezpośrednio reprezentowanej przez niego osobie prawnej, jeśli są spełnione odpowiednie przesłanki14. Jednak w związku z wejściem w życie art. 331 k.c. oraz wobec głosów przedstawicieli doktryny, którzy wskazują na istotne podobieństwa także między pełnomocnikiem a  organem osoby prawnej, nie należy przeceniać tego ostatniego argumentu, lecz traktować go jedynie jako uzupełnienie15.

3. Analogia legis z przepisu art. 108 k.c. w świetle orzecznictwa

Dopuszczalność analogicznego stosowania przepi-sów kodeksu cywilnego o pełnomocnictwie w odniesie-niu do działań wspólników spółki jawnej znajduje swoje uzasadnienie także w  orzecznictwie SN. W  wyroku z 22.01.2002 r.16 SN stwierdził, że działania nieprawid-łowo reprezentowanej spółki jawnej (w przedmiotowej

12 Z. Radwański, M. Zieliński, w: System prawa prywatnego, t. 1: Prawo cywilne – część ogólna, M. Safjan (red.), Warszawa 2007, s. 435.

13 Zob. J. Frąckowiak, w: System..., t. 1, s. 1030 i 1031; M. Pazdan, Niektóre konsek-wencje teorii organów osoby prawnej, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego. Prace Prawnicze” 1969/1, s. 204 i 205.

14 Zob. też Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2009, s. 182.15 Zob. L. Moskwa, Status komplementariusza…, s. 7–9; S. Sołtysiński, w: System…,

t. 16, s. 815–816.16 Wyrok SN z 22.01.2002 r. (V CKN 650/00), LEX nr 54335.

II forum p

rawa sp

ółek

PRZEGLĄD PRAWA HANDLOWEGO listopad 201255

sprawie nieprawidłowość reprezentacji polegała na naru-szeniu wymogu reprezentacji łącznej) mogą być kon-walidowane poprzez zastosowanie art. 103 k.c. w dro-dze analogii, zaś potwierdzenia umowy może dokonać tylko spółka reprezentowana prawidłowo. Judykat ten, mimo dość lakonicznego uzasadnienia prawnego, sta-nowi dobry przykład na to, że przepisy kodeksu cywil-nego o pełnomocnictwie mogą znajdować zastosowanie w drodze analogii do działań wspólników handlowych spółek osobowych, w  tym spółki jawnej. Stosowanie art. 103 k.c. do działań organów osób prawnych budzi istotne wątpliwości w związku z brzmieniem art. 39 k.c., jednak inny charakter prawny wspólnika spółki jawnej (niebędącego członkiem organu, lecz przedstawicielem ustawowym) w większym stopniu pozwala zaaprobować rozwiązanie przyjęte w  cytowanym wyroku SN. Skoro więc orzecznictwo akceptuje stosowanie do handlowych spółek osobowych przepisu art. 103 k.c., to tym bardziej należy w  odniesieniu do nich stosować art. 108 k.c.17 Stosowanie przepisu art. 108 k.c. do działań organów niektórych osób prawnych i przedstawicieli ustawowych innych jednostek organizacyjnych w  drodze analogii nie budzi takich wątpliwości. Sąd Najwyższy w  swoim orzecznictwie wielokrotnie wypowiadał się aprobująco o  dopuszczalności stosowania przepisu art. 108 k.c. do działań organów osób prawnych. Najważniejszym z  orzeczeń wydanych na kanwie tego problemu jest uchwała składu 7 sędziów SN z 30.05.1990 r.18 stano-wiąca zasadę prawną. W uchwale tej SN uznał za uza-sadnione stosowanie do działań piastuna organu osoby prawnej per analogiam art. 108 k.c. Zagadnienie czyn-ności „z samym sobą” nie jest uregulowane w przepisach kodeksu cywilnego o osobach prawnych, a SN przyjął, że zostały spełnione przesłanki wykładni opartej na ana-logii. Stan faktyczny sprawy rozstrzygniętej uchwałą SN z 30.05.1990 r. dotyczył zawarcia umowy spółki przez przedsiębiorstwo państwowe reprezentowane przez dyrektora (organ) i tegoż dyrektora występującego jako osoba fi zyczna. Sąd stwierdził, że umowa taka jest nie-ważna właśnie na podstawie przepisu art. 108 k.c. stoso-wanego w drodze analogii z ustawy. Komentatorzy wska-zanej uchwały podkreślali jej znaczenie dla bezpieczeń-stwa oraz uczciwości obrotu, w  szczególności w  okre-sie przemian gospodarczych19. Elżbieta Skowrońska odwołała się też do teorii przedstawicielstwa organi-zacyjnego wyjaśniającej podobieństwo między pozycją piastuna organu osoby prawnej i pełnomocnika20. Wąt-pliwości może budzić jedynie sankcja nieważności czyn-ności prawnej, jaką przyjął w rozpatrywanym przypadku SN. Wydaje się jednak, że w  tym przypadku przyjęcie

17 Por. M. Szewczyk, Reprezentacja wspólnoty mieszkaniowej, „Radca Prawny” 2001/1,s. 65. Michał Szewczyk formułuje uwagi dotyczące reprezentacji wspólnoty miesz-kaniowej, która, podobnie jak spółki osobowe, jest jednostką organizacyjną nie-mającą osobowości prawnej, której ustawa – art. 6 ustawy z 24.06.1994 r. o włas-ności lokali (Dz. U. Nr 85, poz. 388 ze zm.) przyznaje zdolność prawną.

18 Uchwała składu 7 sędziów SN z 30.05.1990 r. (III CZP 8/90), OSNC 1990/10–11,poz. 124.

19 G. Bieniek, Spółki w  orzecznictwie Sądu Najwyższego, cz. 3, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1993/9, s. 68 i 69; B. Ziemianin, Glosa do uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z  30.05.1990 r. (III CZP 8/90), „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1991/1, s. 53–55.

20 E. Skowrońska, Glosa do uchwały 7 sędziów SN z 30.05.1990 r. (III CZP 8/90), „Państwo i Prawo” 1991/4, s. 116.

sankcji nieważności było uzasadnione z uwagi na brak możliwości analogicznego stosowania art. 103 k.c. do działań organu przedsiębiorstwa państwowego (osoby prawnej)21. Inne judykaty SN potwierdziły stanowisko wyrażone we wskazanej uchwale również w  odniesie-niu do reprezentacji takich osób prawnych, jak spół-dzielnie22 czy fundacje23. Należy także zwrócić uwagę na to, że przepisy art. 210 i art. 379 k.s.h. ustanawiają dalej idące wymogi w kwestii reprezentacji spółek kapi-tałowych w umowach z członkami zarządu, w związku z czym w odniesieniu do nich przepis art. 108 k.c. nie znajduje zastosowania24.

4. Zakres analogicznego zastosowania przepisu art. 108 k.c. do reprezentacji spółki jawnej

Zgodnie z  art. 108 k.c. stosowanym per analo-giam wspólnik reprezentujący spółkę jawną nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonywa w  imieniu spółki, chyba że co innego wynika z  treści umocowania albo ze względu na treść czynności prawnej jest wyłączona możliwość naruszenia interesów spółki. Przepis art. 108 k.c. stosuje się także w przypadku gdy wspólnik jest jednocześnie reprezentantem spółki i peł-nomocnikiem (przedstawicielem ustawowym, członkiem organu) drugiej strony czynności prawnej. Regułę wyra-żoną w  treści art. 108 k.c. należy traktować jako usta-wowe ograniczenie prawa wspólnika do reprezentowa-nia spółki.

W  pierwszej kolejności trzeba wskazać, że analo-giczne stosowanie przepisu art. 108 k.c. dotyczy wyłącz-nie reprezentacji spółki jawnej przez wspólników, którym przysługuje prawo reprezentowania spółki. Wspólnicy, którym, co prawda, prawo reprezentowa-nia spółki z mocy ustawy przysługuje, jednak na mocy postanowienia umowy (art. 30 § 1 in initio k.s.h.) czy prawomocnego orzeczenia sądu (art. 30 § 2 k.s.h.) zostali takiego prawa pozbawieni, mogą reprezento-wać spółkę wyłącznie jako pełnomocnicy25. Do dzia-łań pełnomocników reprezentujących spółki osobowe przepis art. 108 k.c. stosuje się natomiast odpowiednio w związku z art. 2 k.s.h., czyli bez konieczności powo-ływania się na analogię z ustawy.

Wskazanie w  treści art. 108 k.c., że pełnomocnik (analogicznie wspólnik spółki osobowej) nie może być drugą stroną czynności prawnej wymaga wyjaśnienia

21 Zob. B. Ziemianin, Glosa do uchwały składu…, s. 54.22 Zob. wyrok SN z 3.03.1993 r. (I CR 3/93), OSNC 1993/9, poz. 165.23 Zob. wyrok SN z  5.12.2007 r. (I CNP 41/07), OSNC-ZD 2008/3, poz. 92;

M. Gordon-Trybno, Glosa do wyroku SN z 5.12.2007 r. (I CNP 41/07), „Rejent” 2009/5, s. 124.

24 Por. A. Opalski, Rada nadzorcza…, s. 457.25 Zdaniem S. Sołtysińskiego, wspólnik taki nie może być jedynie prokurentem,

por. S. Sołtysiński, w: System…, t. 16, s. 819. Odmiennie M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, Bielsko-Biała 1997, s. 70, który twierdzi, że w przypadku ustanowienia takiego wspólnika pełnomocnikiem „można by ominąć przepis o niedopuszczalności ograniczenia prawa reprezentowania spółki”.

II forum p

rawa sp

ółek

PRZEGLĄD PRAWA HANDLOWEGO listopad 2012 56

w drodze wykładni26. Niewątpliwie przepis ten znajduje zastosowanie w  odniesieniu do czynności prawnych dwu-stronnych i wielostronnych takich, jak umowy. Do najczęściej spotykanych w  praktyce umów zawieranych przez spółkę jawną z  jej wspólnikami należą umowy o  pracę. Kwestia dopuszczalności zawierania takich umów budzi kontrowersje w świetle przepisu art. 46 k.s.h., który stanowi, że wspólnik nie otrzymuje wynagrodzenia za prowadzenie spraw spółki. Andrzej Kidyba słusznie wskazuje, że przepis ten ma charakter dyspozytywny, w związku z czym wspólnikowi może przysłu-giwać wynagrodzenie z  tytułu prowadzenia spraw spółki27. Jednak świadczenie pracy wspólnika na rzecz spółki nie może polegać na realizacji czynności obejmujących prowadzenie jej spraw28. Obok umów o pracę należy wskazać na występowa-nie w praktyce umów, których przedmiotem jest świadczenie usług przez wspólnika na rzecz spółki. Świadczenie wspólnika może polegać na dokonywaniu czynności prawnych dla spółki (wówczas mamy do czynienia z umową zleceniem – art. 734 § 1 k.c.) bądź innych czynności polegających na świadczeniu usług (wtedy zgodnie z art. 750 k.c. przepisy o umowie-zle-ceniu stosuje się odpowiednio). Ponadto, spółka jawna może zawrzeć ze wspólnikiem każdą dopuszczalną prawnie umowę cywilnoprawną (art. 3531 k.c.), np. umowę sprzedaży, najmu, dzierżawy czy zwolnienia z długu.

Zakres zastosowania art. 108 k.c. w  drodze analogii do reprezentacji spółki jawnej przez wspólników obejmuje nie tylko umowy, w których zachodzi faktyczna tożsamość stron. W  tym kontekście trzeba wskazać, że przepis art. 108 k.c. stosuje się również wtedy, gdy wspólnik reprezentuje spółkę w  umowie „z  samym sobą” łącznie z  innym wspólnikiem bądź prokurentem. Zakaz dokonywania czynności „z samym sobą” dotyczy także sytuacji, w których wspólnik, w drodze jednostronnej czynności prawnej, działając w  imieniu spółki samodzielnie lub łącznie z inną osobą, ustanawia pełnomoc-nika do zawarcia umowy, której drugą stroną ma być tenże wspólnik. Zdaniem przedstawicieli doktryny, w  takim przy-padku przepis art. 108 k.c. znajduje analogiczne zastosowa-nie. Bogusław Gawlik wskazuje, że „powołanie się na analogię (…) wydaje się w tym przypadku dostatecznie uzasadnione, ale nawet w  razie jej odrzucenia dopuszczalność wymienio-nych czynności można zazwyczaj kwestionować ze względu na zamiar obejścia ustawy lub nadużycie umocowania”29. Przemysław Drapała natomiast twierdzi, że „pełnomocnik główny (w  tym przypadku wspólnik spółki jawnej – przyp. M.S.), poprzez wybór osoby występującej w  roli pełno-mocnika substytucyjnego (w  tym przypadku pełnomocnika spółki ustanowionego przez wspólnika – przyp. M.S.), może w istotny sposób wpływać na treść czynności prawnej dokony-wanej z udziałem tego ostatniego”30. Z poglądami tymi należy się zasadniczo zgodzić31. Czynność prawna polegająca na usta-nowieniu pełnomocnika umocowanego do zawarcia umowy

26 Zdaniem Przemysława Drapały, przez pojęcie „druga strona czynności prawnej” (art. 108 k.c.) należy też rozumieć adresata jednostronnego oświadczenia woli, zob. P. Drapała, Czynność prawna „z  samym sobą” (art. 108 k.c.), „Państwo i Prawo” 2002/9, s. 55.

27 A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 1: Komentarz do art. 1–300 k.s.h., Warszawa 2010, s. 230.

28 Zob. J. Kraus, Praca wspólników w  spółkach osobowych, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1991/5, s. 33–35; S. Sołtysiński, w: Kodeks…, t. 1, s. 438.

29 B. Gawlik, w: System prawa cywilnego, t. 1: Część ogólna, S. Grzybowski (red.), Wrocław 1985, s. 772.

30 P. Drapała, Czynność prawna…, s. 55.31 Tak też M. Pazdan, w: Kodeks cywilny. t. 1: Komentarz do art. 1–44910,

K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 492.

z oznaczonym wspólnikiem nie może być zasadniczo dokonana przez tego wspólnika (działającego samodzielnie lub łącznie z inną osobą). Wyjątek zachodzi oczywiście w przypadku gdy ze względu na treść czynności prawnej jest wyłączona możli-wość naruszenia interesów spółki. W odniesieniu do czynności spółki jawnej tak restryktywna wykładnia może jednak pro-wadzić do poważnych komplikacji natury praktycznej. Należy je przedstawić na przykładzie spółki jawnej, w której wyłącz-nie dwóch wspólników jest uprawnionych do reprezentacji. Zakładając, że umowa spółki przewiduje wymóg reprezentacji łącznej (co skądinąd byłoby rozwiązaniem niepraktycznym), ustanowienie pełnomocnika do zawarcia umowy z  jednym ze wspólników wymagałoby współdziałania obydwu, a więc także tego, który ma być drugą stroną tej umowy. W takim przypadku należałoby dopuścić możliwość ustanowienia takiego pełnomocnika w  drodze czynności prawnej, której w imieniu spółki dokonywałby także wspólnik, który ma być drugą stroną umowy. Podobnie należy oceniać sytuację, w któ-rej wyłącznie jeden wspólnik jest uprawniony do reprezentacji spółki jawnej, a także sytuację, w której dwuosobowa spółka jawna zamierzałaby zawrzeć umowę z obydwojgiem wspólni-ków (dotyczącą np. nabycia nieruchomości będącej przedmio-tem współwłasności tychże). Literalne stosowanie przepisu art. 108 k.c. w takich przypadkach uniemożliwiałoby doko-nanie takich czynności. Należy więc, powołując się na art. 2 zd. 2 k.s.h., przyjąć, że właściwość (natura) stosunku spółki jawnej przemawia za odpowiednim stosowaniem art. 108 k.c. per analogiam, w związku z czym wskazane wyżej modyfi kacje (wyjątki) będą dopuszczalne. Zbliżone stanowisko przedstawił w wyroku z 16.12.1975 r. Trybunał Federalny RFN32. Rozpa-trywana przez tenże trybunał sprawa dotyczyła reprezentacji spółki komandytowej, w której dwaj komplementariusze byli umocowani do łącznego jej reprezentowania. Działając zgod-nie z  zasadą określoną w umowie, umocowali oni jednego z nich do zawarcia umowy z drugim. Trybunał ten stwierdził, że w przedmiotowej sprawie nie został naruszony zakaz doko-nywania czynności „z samym sobą”. Stanowisko to spotkało się z krytyką przedstawicieli doktryny33. Moim zdaniem jed-nak, w świetle prawa polskiego stanowisko Trybunału Federal-nego RFN mogłoby zostać obronione na podstawie argumen-tów wynikających z brzmienia art. 2 zd. 2 k.s.h.

Należy wskazać, że zakaz ustanowiony w art. 108 k.c. nie powinien być interpretowany w sposób, który pro-wadziłby do tego, iż mniejsze spółki osobowe w ogóle nie mogłyby zawierać umów ze swoimi wspólnikami. Umowy takie podlegają jednocześnie ocenie na podsta-wie przesłanki możliwości naruszenia interesów spółki.

Wątpliwości nie powinien natomiast wywoływać pogląd, zgodnie z  którym przepis art. 108 k.c. stosuje się też wtedy, gdy wspólnik spółki jawnej, występujący we własnym imieniu, ustanawia pełnomocnika do zawar-cia umowy ze spółką, występując jednocześnie jako repre-zentant tej spółki34. Taki stan faktyczny nie odpowiada,

32 Wyrok Bundesgerichtshof z 16.12.1975 r. (VI ZR 202/74), „Neue Juristische Wochenschrift” 1975/25, s. 117.

33 Zob. P. Drapała, Czynność prawna…, s. 56 i cytowana tam literatura niemiecka; por. G. Gorczyński, Spółka jawna…, s. 212.

34 Por. B. Gawlik, w: System…, t. 1, s. 771–775; M. Pazdan, w: System prawa pry-watnego, t. 2: Prawo cywilne – część ogólna, Z. Radwański (red.), Warszawa 2008, s. 525.

II forum p

rawa sp

ółek

PRZEGLĄD PRAWA HANDLOWEGO listopad 201257

co prawda, literalnie hipotezie normy wyrażonej w prze-pisie art. 108 k.c., jednak w takim przypadku przepis ten znajdzie zastosowanie.

5. Względny charakter zakazu dokonywania czynności „z samym sobą”

Artykuł 108 k.c. wprowadza zakaz dokonywania czyn-ności „z  samym sobą” o  charakterze względnym. Wynika to z założenia, że czynności takie nie zawsze wiążą się z zagro-żeniem naruszenia interesów mocodawcy (spółki), a  osta-teczną decyzję dotyczącą skuteczności takich czynności zawsze należy pozostawić w kompetencji mocodawcy (spółki).

Po pierwsze, wyłączenie zakazu z art. 108 k.c. może wynikać z  treści pełnomocnictwa. Zastosowanie tej prze-słanki per analogiam do reprezentacji spółki jawnej przez wspólników jest niedopuszczalne z uwagi na różnice mię-dzy źródłami umocowania pełnomocnika i  wspólnika35. Umocowanie wspólnika spółki jawnej do jej reprezento-wania wynika z ustawy. Ograniczenia zakresu tego umoco-wania są skuteczne wobec osób trzecich tylko w zakresie, w jakim ustawa na to zezwala (jak wskazano wyżej, chodzi tu przede wszystkim o wprowadzenie wymogu reprezen-tacji łącznej). Postanowienie umowy spółki wyłączające zastosowanie art. 108 k.c. w całości lub w części nie byłoby jednak ograniczeniem, lecz rozszerzeniem zakresu umoco-wania. Postanowienie takie należy jednak oceniać na pod-stawie przepisów art. 58 i art. 3531 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.

Rozszerzenie zakresu umocowania wspólnika spółki jaw-nej także na czynności „z samym sobą” byłoby sprzeczne z naturą stosunku spółki jawnej (art. 3531 k.c. w  zw. z art. 2 k.s.h.), gdyż dawałoby zbyt daleko idącą swo-bodę pojedynczemu wspólnikowi. Ponadto, postanowie-nie takie mogłoby naruszać przepis art. 56 § 1 k.s.h., który stanowi, że wspólnik jest zobowiązany powstrzy-mać się od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki. Należy się więc opowiedzieć za niedopuszczal-nością zamieszczania w umowie spółki jawnej postano-wień wyłączających zastosowanie art. 108 k.c.

Po drugie, zakaz czynności „z  samym sobą” nie obej-muje sytuacji, w  których, ze względu na treść czynności prawnej, jest wyłączona możliwość naruszenia interesów spółki. W  doktrynie wskazuje się, że pojęcie „interesów” mocodawcy (spółki) powinno obejmować zarówno interesy prawne, jak i faktyczne36. Kwestię tę należy oceniać w odnie-sieniu do każdej czynności in concreto. Leopold Moskwa trafnie wskazuje, że „nie można od początku przyjmować, iż określony rodzaj lub typ czynności prawnej, niezależnie od jej konkretnej treści – zawsze rodzi realne niebezpieczeń-stwo naruszenia interesów reprezentowanego”37. Ocena taka

35 Tak też L. Moskwa, Stosunek zewnętrzny spółki komandytowej…, s. 47.36 S. Rudnicki, w: Komentarz do kodeksu…, s. 481.37 L. Moskwa, Stosunek zewnętrzny spółki komandytowej…, 47.

powinna być zarazem dokonywana przed dokonaniem danej czynności (łac. ex ante)38. Z pewnością jest wyłączona możli-wość naruszenia interesów spółki w przypadku gdy wszyscy pozostali wspólnicy, zgadzając się na zawarcie oznaczonej umowy, świadomie godzą się ze wszelkimi jej skutkami. Poję-cie „interesów” spółki jawnej należy, moim zdaniem, utoż-samiać ze wspólnym mianownikiem interesów wszystkich jej wspólników, którzy współdziałając, dążą do osiągnięcia oznaczonego celu gospodarczego39. Z  dużą dokładnością trzeba zatem oceniać występowanie drugiej przesłanki wyłą-czającej regułę ustanowioną w art. 108 in initio k.c. w odnie-sieniu do spółek, w których przynajmniej jeden ze wspólni-ków jest pozbawiony prawa reprezentacji lub prowadzenia spraw. W takich podmiotach występuje zwiększone ryzyko naruszenia interesów wspólników, a przez to i samej spółki.

6. Skutki naruszenia zakazu z przepisu art. 108 k.c.

Umowa zawarta z  naruszeniem art. 108 k.c. jest dotknięta sankcją bezskuteczności zawieszonej40. Może być ona zatem potwierdzona przez spółkę reprezentowaną pra-widłowo (tj. z uwzględnieniem zakazu dokonywania czyn-ności „z  samym sobą”). Wyłączenie sankcji nieważności wynika w  tym przypadku z art. 103 k.c. stosowanego per analogiam też do reprezentacji spółki jawnej41. Rozwiązanie to może budzić wątpliwości z uwagi na możliwość narusze-nia interesów wspólników pozbawionych prawa prowadze-nia spraw i reprezentowania spółki. Jeżeli zawarcie i potwier-dzenie oznaczonej umowy wiąże się z naruszeniem zakazu konkurencji (art. 56 § 2 k.s.h.), to każdy wspólnik może żądać wydania spółce korzyści lub naprawienia wyrządzonej jej szkody na podstawie art. 57 § 1 k.s.h.42 Ponadto, wspól-nikom przysługuje prawo wypowiedzenia umowy spółki (art. 61 § 1 k.s.h.), oraz prawo żądania rozwiązania spółki z ważnych powodów przez sąd (art. 63 § 1 k.s.h.).

7. Podsumowanie

Podsumowując, analogiczne stosowanie przepisu art. 108 k.c. w odniesieniu do reprezentacji spółki jawnej przez jej wspólni-ków jest uza sadnione i nie powinno budzić wątpliwości. Przepis ten stanowi ustawowe ograniczenie prawa wspólnika do repre-zentowania spółki. Jego zastosowanie powinno uwzględniać jed-nocześnie regułę wyrażoną w przepisie art. 2 zd. 2 k.s.h. Zakaz dokonywania czynności „z samym sobą” w powiązaniu z innymi

38 Tak słusznie B. Ziemianin, Glosa do uchwały składu…, s. 55.39 Por. wyrok SN z  5.11.2009 r. (I  CSK 158/09), OSNC 2010/4, poz. 63;

K. Strzelczyk, w: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 1: Tytuł I: Przepisy ogólne. Tytuł II: Spółki osobowe, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz (red.), Warszawa 2011, s. 367–368.

40 Tak M. Piekarski, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Z. Resich (red.), Warszawa 1972, s. 252–253; zob. J. Fabian, Pełnomocnictwo, Warszawa 1963, s. 83; M. Pazdan, w: System…, t. 2 s. 525.

41 Zob. wyrok SN z 22.01.2002 r. (V CKN 650/00), LEX nr 54335; S. Sołtysiński, w: Kodeks…, t. 1, s. 392.

42 Por. S. Sołtysiński, w: Kodeks…, t. 1, s. 466–467; A. Kidyba, Kodeks…, t. 1, s. 256.

II forum p

rawa sp

ółek

PRZEGLĄD PRAWA HANDLOWEGO listopad 2012 58

instrumentami prawnymi pozwala w stopniu dostatecznym chro-nić interesy spółki i jej wspólników. Trzeba podkreślić, że reme-dium na pojawiające się w spółkach jawnych konfl ikty interesów nie powinien być ani bezwzględny zakaz dokonywania czynności „z samym sobą”, ani regulacja podobna do tej, która obowiązuje w  odniesieniu do reprezentacji spółek kapitałowych w  umo-wach z członkami zarządu (ze względu na strukturę organiza-cyjną spółki jawnej). Warty rozważenia może być jednak postulat wprowadzenia wymogu zgody wszystkich wspólników (także tych pozbawionych prawa reprezentowania i prowadzenia spraw spółki) na dokonanie czynności, której drugą stroną ma być jeden z  nich. Jego szczegółowa analiza przekraczałaby jednak ramy niniejszego artykułu. Powyższe rozważania dotyczące stosowania art. 108 k.c. per analogiam są aktualne również w odniesieniu do reprezentacji spółki partnerskiej przez partnerów i reprezenta-cji spółki komandytowej przez komplementariuszy43. Do repre-zentacji spółki partnerskiej przez zarząd stosuje się odpowiednio przepis art. 210 k.s.h. (art. 97 § 2 k.s.h.)44. Wątpliwości może natomiast budzić kwestia stosowania art. 379 k.s.h. do reprezenta-cji spółki komandytowo-akcyjnej w umowach z komplementariu-szami45, jednak zagadnienie to wymaga odrębnego opracowania.

SummaryProhibition of „self-dealing” transactions

and representation of registered partnership in contracts with partners

Regulations contained in the Commercial Companies Code are limitedly autonomous against provisions of the Civil Code. The matter of application of the Civil Code to the commercial companies is widely considerated in Polish legal doctrine. One of the issues emerging in that context is the application of the Civil Code provisions on the power of attorney to acts taken by governing bodies and other legal representatives of the commer-cial companies. As far as the permissibility of confi rmation of the acts taken by „the alleged governing body” under Art. 103 of the Civil Code is the subject of disputes, the application of Art. 108 of the Civil Code which establishes a relative prohibi-tion of „self-dealing” transactions is no longer a controversial issue. The latter provision does not apply to contracts conclu-ded by capital companies with members of their management boards due to most restrictive (absolute) prohibition which is established by provisions of Art. 210 and Art. 379 of the Com-mercial Companies Code. The issue of application of Art. 108 of the Civil Code to contracts concluded by partherships (inclu-ding the registered partnership) with theirs partners is worth the wider consideration due to the lack of special provisions of the Commercial Companies Code in that area.

Maksymilian SaczywkoAutor jest współpracownikiem

Instytutu Allerhanda w Krakowie oraz kancelarii Sójka & Maciak Adwokaci sp.k. w Poznaniu.

43 Zob. L. Moskwa, Stosunek zewnętrzny spółki komandytowej…, s. 45–48.44 Por. A. Nowacki, Zarząd spółki partnerskiej, „Przegląd Prawa Handlowego” 2012/3,

s. 15; A. Koch, w: Prawo spółek handlowych. Podręcznik akademicki, A. Koch, J. Napierała (red.), Warszawa 2011, s. 210.

45 Por. P. Pinior, w: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, J.A. Strzępka (red.), Warszawa 2012, s. 282; M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2012, s. 223.

730,80 zł

621,18 zł

634,68 zł

539,48 zł

Tytuł Ilość egz. Cena brutto Wartość

e-Przegląd Prawa Handlowego + e-Glosa

miesięcznik

kwartalnik

PRW0212015_RUS002

Konsument w rozumieniu art. 221 k.c. ma prawo odstąpienia od umowy w terminie 10 dni od do-starczenia towaru, z zastrzeżeniem art. 5 i 10 ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22 poz. 271 z późn. zmian.). W przypadku opóźniania się przez Zamawiającego z uiszcze-niem ww. ceny (jej części), jeśli okres opóźnienia przekroczy 15 dni, przyjmujący zamówienie ma prawo odstąpić od umowy zawartej z Zamawiającym wskutek przyjęcia niniejszego zamówienia.

Zamówienie prosimy składać faksem: 022 535 82 05 lub pocztą: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., ul. Płocka 5a,

01-231 Warszawa, infolinia 0 801 04 45 45

Wyrażam zgodę na:

przetwarzanie moich danych osobowych wyłącznie przez Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie przy ul. Płockiej 5a do celów marketingowych w zbiorach danych Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.) mam prawo dostępu do swoich danych, ich poprawiania i żądania zaprzestania ich przetwarzania;

otrzymywanie informacji handlowych wysyłanych przez Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. na wyżej podany adres elektroniczny (e-mailowy) zgodnie z ustawą o świadczeniu usług drogą elek-troniczną (Dz. U. z 2002 r. Nr 144, poz. 1204).

Należność zapłacę przelewem w ciągu 14 dni od otrzymania faktury proforma lub faktury VAT. Oświadczam, że jestem: płatnikiem podatku VAT, reprezentuję firmę/instytucję osobą fizyczną, nie prowadzę działalności gospodarczej

IMIĘ I NAZWISKO

STANOWISKO

FIRMA

ULICA

TEL. E-MAIL

DATA I PODPIS

DATA I CZYTELNY PODPIS

Oferta dotycząca wesji papierowej adresowana jest do nowych prenumeratorów.

Oferta ważna do 31 grudnia 2012 r.

Zamów prenumeratę a otrzymasz 15% rabatu

Tak, zamawiam prenumeratę redakcyjną na 2013 r. z 15% rabatem.